१६९

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मह᳓श् चित् त्व᳓म् इन्दर+ यत᳓ एता᳓न्
मह᳓श् चिद् असि त्य᳓जसो वरूता᳓
स᳓ नो वेधो मरु᳓तां᳐ चिकित्वा᳓न्
सुम्ना᳓ वनुष्व त᳓व हि᳓ प्र᳓यिष्ठा+

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

etā́n ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yatáḥ ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

tyájasaḥ ← tyájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

varūtā́ ← varūtár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vedhaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

préṣṭhā ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL, tense:AOR}

sumnā́ ← sumná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vanuṣva ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

म॒हः । चि॒त् । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । य॒तः । ए॒तान् । म॒हः । चि॒त् । अ॒सि॒ । त्यज॑सः । व॒रू॒ता ।
सः । नः॒ । वे॒धः॒ । म॒रुता॑म् । चि॒कि॒त्वान् । सु॒म्ना । व॒नु॒ष्व॒ । तव॑ । हि । प्रेष्ठा॑ ॥

• mahaś ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yata ← yataḥ ← i
• [verb noun], accusative, plural
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• etān ← etad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• mahaś ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tyajaso ← tyajasaḥ ← tyajas
• [noun], genitive, singular, neuter

• varūtā ← varūtṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “varūtṛ [word].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vedho ← vedhaḥ ← vedhas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• marutāṃ ← marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• sumnā ← sumna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• vanuṣva ← van
• [verb], singular, Present imperative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• preṣṭhā ← preṣṭha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “dearest.”

हे इन्द्र त्वं यतः कारणात् एतान् मरुतः महश्चित् महतोऽपि सामर्थ्यातिशयवत्त्वात् त्वं निरपेक्षेणापि स्नेहात् न त्यजसीति शेषः । अतः कारणात् महश्चिदसि । चित् इति पादपूरणः । महतोऽपि त्यजसः त्यागात् । यद्वा । एतत् क्रोधनाम । क्रोधाद्वा । वरूता वरिता रक्षिता असि भवसि । यद्वा । मरुतोऽपि त्यागात् वृष्ट्यादिविषयात् वारयितासि । यस्मादेवं तस्मात् हे मरुतां वेधः विधातः सः तादृशस्त्वं चिकित्वान् चेतनावान् अस्मदनुग्रहविषयज्ञानोपेतः सन् नः अस्मभ्यं सुम्ना सुखानि मरुदायत्तानि वृष्ट्यादिरूपाणि वनुष्व देहि । तानि सुन्नानि तव हि प्रेष्ठा तव खलु प्रियतमानि । हिशब्दः ‘अयमिन्द्रो मरुत्सखा ’ (ऋ. सं. ८.७६. २ ) इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धयर्थः ॥

English translation:

“You, Indra, are mighty from the might of those of whom you are the protector against abandonment therefore, creator of the Maruts, favourably-minded towards us, grant us those blessings which are most dear to you.”

Indra, you are the one who goes (before) even the great one [=Marut flock] as it *drives; you are the defender even from great dereliction.
O ritual adept, as observant one win the favors of the Maruts for us, for they [=favors] are dearest to you.

A difficult vs. to construe, esp. the first hemistich. In general I follow Oldenberg’s somewhat bold interpr. He points out that pādas a and b are quite parallel, with pāda a #maháś cid … yatáḥ matched by b #maháś cid … tyájasaḥ. He then suggests that the parallelism would be furthered if pāda-final -tár-stem agent noun varūtā́(b) were matched by a similar formation at the end of a, which is possible if we read *etā́ (agent noun to √i ‘go’) rather than etā́n. The final n of the transmitted form would have been acquired from the pāda-initial nasal maháḥ that immediately follows.

Hence my “the one who goes,” which should properly be asterisked in the published translation I have supplied “(before),” to allow it to be construed with the abl. phrase beginning maháḥ. Oldenberg sim.: “Selbst eines grossen Gehenden Gänger (d.h. Ueberholer oder dgl.) bist du.” As for the abl. phrase, I assume the referent is the Marut gaṇá- (flock). I also note the bad cadence and tentatively emend yatáḥ ‘going’ to *yātáḥ ‘driving’, although keeping the transmitted form would not appreciably alter my interpr.

semantically. Although Oldenberg’s (and my) interpr. requires changing the text, the standard interpr. need to supply extra material and/or juggle the supposed pronoun etā́n, which lacks an obvious referent, and since Oldenberg’s way builds on the parallel structures in the verse, I think the textual alteration is worth it.

What to do with marútām in c is the next question. Geldner (see n. 1c) construes it with both vedhaḥ and cikitā́n (“Du Meister der Marut, der (sie) kennt”), Renou and Witzel Gotō with the latter. However, neither vedhás- nor cikitvā́ṃs- ordinarily shows up with a complement – though the passage adduced by Geldner, I.156.4 mā́rutasya vedhásaḥ with vṛddhi adj., gives me pause, and in the published introduction. to I.156 I entertain the possibility of a syntagm vedho marútām here. Since all three tr. then construe this gen. pl. also with sumnā́, the only reason to attach it to either or both of the other two words would be its position in the same pāda, which doesn’t seem to me sufficient.

None of the standard tr. renders naḥ in c (though see Tichy [-tar-, p. 192], who does), but the sense of the first clause in cd must be “win the Maruts’ favors for us.” This makes the second clause, “for they [=favors] are dearest to you,” a bit puzzling. Why would Indra, who has been quite disdainful of the Maruts in this hymn cycle, find their favors esp. dear? And if he does, why would he be willing to win them for others? I do not know how to resolve these questions on the basis of the transmitted text, which has verse-final préṣṭḥā, which must therefore be a neut. pl.

(or fem. nom. sg.). I would point out, however, that two hymns before (I.167.10a) we find the phrase vayám adyéndrasya préṣṭḥā, with préṣṭḥā pāda-final, but standing for masc. pl. préṣṭḥāḥ before a voiced sound. It is therefore possible that préṣṭḥā has been adapted from there, without adjusting the sandhi and that it could therefore mean “for they [=Maruts] are dearest to you.” Unfortunately, though this makes better sense, it doesn’t make complete sense, since Indra and the Maruts are depicted as still at loggerheads in this hymn. Perhaps préṣṭḥa- here reflects one of the senses of priyá-, viz. ‘one’s own’. The Maruts would be “most your own” because they have been, and will be again, Indra’s posse. If te in 2a should be rendered as I take it, “your (Maruts),” this provides support for the “most your own” interpr. here.

As, Indra, from great treason thou protectest, yea, from great treachery these who approach us,
So, marking well, Controller of the Maruts grant us their blessings, for they are thy dearest.

Du, Indra, wirst selbst diese herankommenden großen Marut bannen; du bist der, der auch große Feindschaft abwehrt. Du Meister der Marut, der sie kennt, gewinnt ihre Gunst, denn sie ist dir die liebste!

Du Indra bist’s, der grosses auch bewältigt, der auch die grosse Todeswaffe abwehrt, Nimm achtsam an, o du der Marutherrscher, nun unsre Lieder, sie sind dir die liebsten.

Ты, о Индра, (тот, кто отвращает) даже великое (зло), идущее к ним.
Ты тот, кто отвращает даже великую враждебность.
О наш устроитель (обряда), ты знаток Марутов,
Завоюй себе (их) расположение, ведь оно тебе дороже всего!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब एकसौ उनहत्तरवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के गुणों का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुःख के विदारण करनेवाले ! अत्यन्त विद्यागुणसम्पन्न ! (यतः) जिस कारण (त्वम्) आप (एतान्) इन विद्वानों को (महः) अत्यन्त (चित्) भी (त्यजसः) त्याग से (वरूता) स्वीकार करनेवाले (असि) हैं इस कारण (महश्चित्) बड़े भी हैं। हे (मरुताम्) विद्वान् सज्जनों के बीच (वेधः) अत्यन्त बुद्धिमान् ! (सः) सो (चिकित्वान्) ज्ञानवान् आप जो (सुम्ना) सुख (तव) आपको (प्रेष्ठा) अत्यन्त प्रिय हैं उनको (नः) हमारे लिये (वनुष्व, हि) निश्चय से देओ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो विरक्त संन्यासियों के सङ्ग से बुद्धिमान् होते हैं, उनको कभी अनिष्ट दुःख नहीं उत्पन्न होता ॥ १ ॥

अन्वय: हे इन्द्र यतस्त्वमेतान् महश्चिन्महतोऽपि त्यजसो वरूतांसि ततो महश्चिदसि। हे मरुतां वेधः स चिकित्वाँस्त्वं यानि सुम्ना तव प्रेष्ठा सन्ति तानि नो वनुष्व हि ॥ १ ॥

अथ विद्वद्गुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (महः) महान् (चित्) अपि (त्वम्) (इन्द्र) दुःखविदारकातिविद्याबलसम्पन्न (यतः) यस्मात् कारणात् (एतान्) (महः) महतः (चित्) (असि) (त्यजसः) त्यागात् (वरूता) वरिता स्वीकर्त्ता। ग्रसित० इत्यादिषु निपातः। (सः) (नः) अस्मभ्यम् (वेधः) प्राज्ञ (मरुताम्) विदुषां मनुष्याणाम् (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (सुम्ना) सुम्नानि सुखानि (वनुष्व) प्रयच्छ (तव) (हि) किल (प्रेष्ठा) अतिशयेन प्रियाणि ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये विरक्तानां संन्यासिनां सङ्गेन मेधाविनो जायन्ते तेषां कदाचिदप्रियं नोत्पद्यते ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वान इत्यादींच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जे विरक्त संन्याशाच्या संगतीने बुद्धिमान बनतात त्यांचे कधी अप्रिय होत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - चतुष्पदा विराट्

अ᳓युज्रन् त इन्दर+ विश्व᳓कृष्टीर्
विदाना᳓सो निष्षि᳓धो मर्तियत्रा᳓
मरु᳓ता᳐म् पृत्सुति᳓र् हा᳓समाना
सु᳓वर्मीळ्हस्य प्रध᳓नस्य सातउ᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áyujran ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

viśvákr̥ṣṭīḥ ← viśvákr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

martyatrā́ ← martyatrā́ (invariable)

niṣṣídhaḥ ← niṣṣídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vidānā́saḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

hā́samānā ← √hās- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pr̥tsutíḥ ← pr̥tsutí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pradhánasya ← pradhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sātaú ← sātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

svàrmīḷhasya ← svàrmīḷha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

अयु॑ज्रन् । ते । इ॒न्द्र॒ । वि॒श्वऽकृ॑ष्टीः । वि॒दा॒नासः॑ । निः॒ऽसिधः॑ । म॒र्त्य॒ऽत्रा ।
म॒रुता॑म् । पृ॒त्सु॒तिः । हास॑माना । स्वः॑ऽमीळ्हस्य । प्र॒ऽधन॑स्य । सा॒तौ ॥

• ayujran ← yuj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvakṛṣṭīr ← viśvakṛṣṭīḥ ← viśvakṛṣṭi
• [noun], accusative, plural, feminine

• vidānāso ← vidānāsaḥ ← vid
• [verb noun], nominative, plural
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• niṣṣidho ← niṣṣidhaḥ ← niṣṣidh
• [noun], accusative, plural, feminine

• martyatrā
• [adverb]

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• pṛtsutir ← pṛtsutiḥ ← pṛtsuti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “battle.”

• hāsamānā ← hās
• [verb noun], nominative, singular

• svarmīﾱhasya ← svarmīḍha
• [noun], genitive, singular, neuter

• pradhanasya ← pradhana
• [noun], genitive, singular, neuter

• sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

पूर्वमन्त्रे मरुतामिन्द्रसाहाय्यमुक्तम् । अत्रेन्द्रस्य मरुत्साहाय्यमुच्यते । हे इन्द्र ते मरुतः अयुज्रन् युज्यन्ते त्वया सुक्ता भवन्तीत्यर्थः। कीदृशास्ते । विश्वकृष्टीः विश्वकृष्टयो राज्यत्वेन सर्वजनवन्तः किंच मर्त्यत्रा मर्त्येषु मर्त्यार्थं निष्षिधः निःशेषेणोदकस्य सेत्तॄन् मेघान् विदानासः जानानाः। किंच येषां मरुतां पृत्सुतिः सेना स्वर्मीळ्हस्य प्रधनस्य सुखसेक्तुः । प्रकृष्टधनवतो वृत्रादिसंग्रामस्य सातौ लाभे जये निमित्तभूते सति सेना हासमाना हासं कुर्वती हर्षयुक्ता भवति । यद्वा । सुखेन मिह्यते जलं यस्मिन् तादृशस्य प्रधनस्य प्रकृष्टोदकाख्यधनसाधनस्य संग्रामस्य सातौ ॥ मेघभेदनायेति यावत् । येषामीदृशी सेनास्ति ते मरुतोऽयुज्रन्निति संबन्धः ॥

English translation:

“Rulers over all men, and impelling towards man the water-shedding clouds, they are united, Indra, (with you); the host of Maruts is delighted by (your) acquisition of heaven-bestowing wealth.”

They have hitched themselves up, Indra—your (Maruts), who know as their own the tributes stemming from all communities among mortals. The battle-thrust of the Maruts is racing ahead in the winning of the prize-contest whose reward is the sun.

Just as the standard tr. do not notice naḥ in 1c, they are also silent on te in 2a.

I tr. “your (Maruts)”; it could also be a dat. with áyujran “they have hitched themselves up for you.” But the point is that Indra is a party to the action one way or the other.

The simplest way to construe cd is to take hā́samānā as a predicated pres. part.

(so Geldner), but it is possible with Renou to supply a verb (“va,” in his case) or with Witzel Gotō to take it as a nominal clause of possession (“Den Marut gehört Kampfaktion …”).

The various doings of all mortal people by thee are ordered, in thy wisdom, Indra.
The host of Maruts goeth forth exulting to win the light-bestowing spoil of battle.

Diese Marut haben angespannt, o Indra, da sie sich der allgemeinen Dankesansprüche an die Sterblichen bewußt sind: die Schlachtreihen der Marut, die um den Gewinn des ersten Siegerpreises, dessen Lohn das Sonnenlicht ist, wettläuft.

Du hast, o Indra, die erlangten Güter für alle Völker zugeführt den Menschen; Es eilt der Maruts kampfgeübte Heerschar um schönes Gut als Kampfpreis zu erbeuten.

Эти (Маруты) запрягли (колесницы), о Индра, (они,) находящие
Вознаграждения от всех народов в мире смертных.
Войско Марутов приходит в возбуждение
Для захвата главной награды – завоевания солнца.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सुख के देनेहारे विद्वान् ! जो (निष्षिधः) अधर्म का निषेध करनेहारे (मर्त्यत्रा) मनुष्यों में (विदानासः) विद्वान् होते हुए (स्वर्मीढस्य) सुखों से सींचनेहारे (प्रधनस्य) उत्तम धन के (सातौ) अच्छे प्रकार भाग में (विश्वकृष्टीः) सब मनुष्यों को (अयुज्रन्) युक्त करते हैं (ते) वे जो (मरुताम्) मनुष्यों की (हासमाना) आनन्दमयी (पृत्सुतिः) वीरसेना है, उसको प्राप्त होवें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो पहिले ब्रह्मचर्य से विद्या को पढ़कर धर्मात्मा शास्त्रज्ञ विद्वानों के सङ्ग से समस्त शिक्षा को पाकर धार्मिक होते हैं, वे संसार को सुख देनेवाले होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ये निःसिधो मर्त्यत्रा विदानासः स्वर्मीढस्य प्रधनस्य सातौ विश्वकृष्टिरयुज्रंस्ते या मरुतां हासमाना पृत्सुतिस्तां प्राप्नुवन्तु ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयुज्रन्) युञ्जन्ति (ते) (इन्द्र) सुखप्रद (विश्वकृष्टीः) सर्वान् मनुष्यान् (विदानासः) विद्वांसः सन्तः (निःसिधः) अधर्मं प्रतिषेधन्तः (मर्त्यत्रा) मर्त्येषु (मरुताम्) मनुष्याणाम् (पृत्सुतिः) वीरसेना (हासमाना) आनन्दमयी (स्वर्मीढस्य) सुखैः सेचकस्य (प्रधनस्य) प्रकृष्टस्य धनस्य (सातौ) संभागे ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये पूर्वं ब्रह्मचर्येण विद्यामधीत्याप्तानां सङ्गेनाखिलां शिक्षां प्राप्य धार्मिका जायन्ते ते विश्वस्य सुखप्रदा भवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जे प्रथम ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या शिकून धर्मात्मा, शास्त्रज्ञ, विद्वानांच्या संगतीने संपूर्ण शिक्षण प्राप्त करतात व धार्मिक बनतात ते जगाला सुखी करणारे असतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓म्यक् सा᳓ त इन्दर+ ऋष्टि᳓र् अस्मे᳓
स᳓नेमि अ᳓भ्वम् मरु᳓तो जुनन्ति
अग्नि᳓श् चिद् धि᳓ ष्म अतसे᳓ शुशुक्वा᳓न्
आ᳓पो न᳓ द्वीपं᳓ द᳓धति प्र᳓यांसि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámyak ← √myakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

r̥ṣṭíḥ ← r̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ábhvam ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

junanti ← √jū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sánemi ← sánemi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

atasé ← atasá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

sma ← sma (invariable)

śuśukvā́n ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dádhati ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dvīpám ← dvīpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

práyāṁsi ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अम्य॑क् । सा । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । ऋ॒ष्टिः । अ॒स्मे इति॑ । सने॑मि । अभ्व॑म् । म॒रुतः॑ । जु॒न॒न्ति॒ ।
अ॒ग्निः । चि॒त् । हि । स्म॒ । अ॒त॒से । शु॒शु॒क्वान् । आपः॑ । न । द्वी॒पम् । दध॑ति । प्रयां॑सि ॥

• amyak ← myakṣ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “be situated; attach.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ṛṣṭir ← ṛṣṭiḥ ← ṛṣṭi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “spear.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• sanemy ← sanemi
• [noun], accusative, singular, neuter

• abhvam ← abhva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “monstrosity; nothingness; void; force.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• junanti ← jū
• [verb], plural, Present indikative
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• agniś ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmātase ← sma
• [adverb]

• ṣmātase ← atase ← atasa
• [noun], locative, singular, neuter
• “shrub; scrub.”

• śuśukvān ← śuc
• [verb noun], nominative, singular
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dvīpaṃ ← dvīpam ← dvīpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dvīpa; island; dvīpa [word].”

• dadhati ← dhā
• [verb], plural, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• prayāṃsi ← prayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

हे इन्द्र ते तव सा प्रसिद्धा ऋष्टिः वज्राख्यायुधविशेषः अस्मे अस्मद्वृष्ट्यर्थम् अम्यक् प्राप्नोति मेघसमीपे । एवं च सति मरुतः अपि ।’ सनेमि अह्राय’ ’ (नि. ३. २७. ४ ) इति षट् पुराणनामानि इत्युक्तत्वात् सनेमि इति पुराणनाम’ । पुराणं चिरकालं संगृहीतम् अभ्वम् उदकं जुनन्ति क्षिपन्ति वर्षन्तीत्यर्थः । वृष्ट्या सस्यादिसमृद्धौ सत्याम् अग्निश्चिद्धि ष्म । हि स्म इति पूरणे । अग्निरपि अतसे संतते कर्मणि निमित्तभूते सति शुशुक्वान् दीप्यमानो वर्तते । पश्चात् ‘प्रयांसि चरुपुरोडाशादिहवींषि दधति धारयन्ति ददति वा यजमानाः । किमिव । आपो न द्वीपम् । द्विपार्श्वस्थोदकवान्पर्वतादिद्वीपः । तं यथा आपो धारयन्ति तद्वत् । यद्वा । आयुधमेवोच्यते । वज्राख्यायुधविशेषोऽतसे काष्ठसमूहे शुशुक्वान् दीपयन्नग्निश्चित् । चिच्छब्दः उपमार्थे ’ दधि चिदित्युपमार्थे ’ ( निरु. १. ४ ) इति यास्केनोपमार्थस्योक्तत्वात् । काष्ठे ज्वलन्नग्निरिव तद्वद्दीप्तो वर्तते । एतदेव दीप्तत्वमपेक्ष्य सेत्युक्तम् । एवं च सति आपो द्वीपमिव वृष्ट्युदकानि प्रयांसि सस्याद्यन्नानि दधति धारयन्ति । एतत्सर्वं महानुभावस्येन्द्रस्य ऋष्टेः सामर्थ्यमितीन्द्रस्य स्तुतिः ॥

English translation:

“Your weapon, Indra, is at hand for our (good); the Maruts send down the long-accusative ulated rain; Agni is blazing for the ceremony; the oblations encompass him as the waters (surround) an island.”

This spear of yours has been fixed among us, Indra; the Maruts speed the formless (cloud) mass, with all its gear.
For even a fire blazing in the brushwood can produce pleasurable
offerings, as waters do an island.

Both Geldner and Renou in different ways separate ṛṣṭí- from the well-attested ‘spear’ word and simply invent an otherwise non-existent stem (Geldner ‘Hoheit’, Renou ‘exploit’).

Geldner justifies this by saying that ‘spear’ doesn’t make sense in context (never a strong argument in RV interpretation, since so many contexts don’t) and that Indra never otherwise has a spear. (Renou’s EVP XVII, where the tr. is found, has no notes, so his reasons are lost to us.) Geldner then interprets ṛṣṭí- as a v-less form of vṛṣṭí- in I.52.5, 14 of the same meaning (in his opinion, though not others’). Even if Geldner’s derivation were more solidly grounded, the presence of ‘spear’ in the preceding two hymns (I.167.3, I.168.4, 5), once with the same verb as here (I.167.3ab mimyákṣa … ṛṣṭíḥ; 169.3a ámyak … ṛṣṭíḥ), makes a separation from ‘spear’ extremely unlikely (as Witzel Gotō recognize). As to what Indra’s spear might be here, I suggest that “fixing a spear” is like planting a flag: it means staking a claim with a physical symbol of power or authority, and Indra has in this way asserted his claim to the sacrifice, despite the Maruts’ counter-claims, symbolized by the (cloud) mass they are sending this way.

Another possibility: although I sternly resist nature-mythology explanations in general (and Indra’s “thunderbolt” in particular), in this context, with the stormproducing Maruts, it may be that a little conceptual flexibility is called for. In I.168.4 the Maruts are credited with lightning as their spears (ṛṣṭividyutaḥ), and in our vs. it is possible that, while the Maruts speed the clouds in b, Indra wields a spear of lightning.

The precise application of cd to ab is unclear. It seems to present two realworld analogues – one involving fire, the other (in a simile dependent on the first) water – to the mythological situation in ab, but what do these analogues contribute to interpreting what precedes? Before tackling that question, we must first decide what cd actually means. Geldner and Oldenberg both take dádhati as a 3rd pl. indic., which requires finding a plural subj. Geldner supplies priests and relegates the fire to a simile, presumably marked by cid (which Geldner takes a simile marker on a number of occasions, though I do not think it can function that way). Oldenberg tries other strategies.

But taking dádhati as a short-vowel 3rd sg. subjunctive allows agníḥ to be subject without problem (so also Witzel Gotō). The point of both the fire and the water examples seems to be that these uncontrollable natural substances can produce unexpectedly positive results and that, though both substances ordinarily destroy matter, sometimes they create it. The “waters make an island” image is perhaps the easier one: when waters wash away large amounts of soil and other material upstream, this material often silts up downstream, forming islands in the river’s delta (as in the Bay of Bengal – not that the RVic geographic horizon extends that far). It is almost a magical process – dry land created from flowing liquid – and provides an appealingly striking paradox. As for the fire image, fire burning in brushwood must be implicitly contrasted here with the normal ritual fire, and the former is potentially destructive. I’m not sure how it makes pleasurable offerings (usually associated with the ritual), perhaps by roasting foodstuffs that happen to be in its path. It’s worth noting that in II.4.7 fire “scorching the brushwood” also “sweetens the ground,” another positive outcome: agníḥ śocíṣmām̐atasā́ni uṣṇán … asvadayan ná bhū́ma.

What does this have to do with Indra and the Maruts? Perhaps in this verse addressed to Indra (note te in a), the poet is suggesting to him that despite their unruly natures the Maruts might turn out to have something to contribute to Indra.

That spear of thine sat firm for us, O Indra: the Maruts set their whole dread power in motion.
E’en Agni shines resplendent in the brush-wood: the viands hold him as floods hold an island.

An uns hat sich deine Hoheit, Indra, angeschlossen. Die Marut setzen ihre gewaltige Erscheinung vollständig in Bewegung, denn wie Feuer, das im Gestrüpp glüht, bereiten sie ein Gastmahl wie die Gewässer eine Insel.

Bei uns erglänzte, Indra, dies dein Schlachtschwert, das öde Dunkel scheuchen fort die Maruts; Auch Agni selbst erstrahlend in den Hölzern umfasst die Tränke wie das Meer die Inseln.

Твой подвиг (?), о Индра, блистает (?) для нас.
Маруты спешат полностью принять грозный облик.
Ведь огонь, даже когда он пылает в кустарнике,
Создает жертвенные услады, как воды – остров.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्टों को विदारण करनेवाले ! जिससे (मरुतः) मनुष्य (सनेमि) प्राचीन और (अभ्वम्) नेत्र से प्रत्यक्ष देखने में अप्रसिद्ध उत्तम विषय को (जुनन्ति) प्राप्त होते हैं (सा) वह (ते) आपकी (ऋष्टिः) प्राप्ति (अस्मे) हमारे लिये (अम्यक्) सीधी चाल को प्राप्त होती है अर्थात् सरलता से आप हम लोगों को प्राप्त होते हैं। और (शुशुक्वान्) शुद्ध करनेवाले (अग्निः) अग्नि के समान (चित्) ही आप (हि) निश्चय के साथ (स्म) जैसे आश्चर्यवत् (आपः) जल (द्वीपम्) दो प्रकार से जिसमें जल आवें-जावें उस बड़े भारी नद को प्राप्त हों (न) वैसे सबके अनादि कारण को (अतसे) निरन्तर प्राप्त होते हैं इससे सब मनुष्य (प्रयांसि) सुन्दर मनोहर चाहने योग्य वस्तुओं को (दधति) धारण करते हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जिस अनादि कारण को विद्वान् जानते उसको और जन नहीं जान सकते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे इन्द्र यथा मरुतः सनेम्यभ्वं जुनन्ति सा ते ऋष्टिरस्मे अम्यगस्ति। शुशुक्वानग्निश्चित्वं हि स्मापो द्वीपं न सर्वेषामनादिकारणमतसेऽतः सर्वे प्रयांसि दधति ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अम्यक्) अमिं सरलां गतिमञ्चति गच्छति (सा) (ते) तव (इन्द्र) दुष्टविदारक (ऋष्टिः) प्राप्तिः (अस्मे) अस्मभ्यम् (सनेमि) पुराणम्। सनेमीति पुराणना०। निघं०। ३। २७। (अभ्वम्) अचाक्षुषत्वेनाप्रसिद्धं कारणम् (मरुतः) मनुष्याः (जुनन्ति) प्राप्नुवन्ति (अग्निः) पावका इव (चित्) इव (हि) खलु (स्म) (अतसे) निरन्तरं प्राप्नुषे (शुशुक्वान्) शोचकः (आपः) जलानि (न) इव (द्वीपम्) द्विधापांसि यस्मिंस्तम् (दधति) धरन्ति (प्रयांसि) कमनीयानि वस्तूनि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यदनादिकारणं विद्वांसो जानन्ति तदितरे जना ज्ञातुं न शक्नुवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या अनादि कारणाला विद्वान जाणतात, ते इतर लोक जाणू शकत नाहीत. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ तू᳓ न इन्दर+ तं᳓ रयिं᳓ दा
ओ᳓जिष्ठया द᳓क्षिणयेव राति᳓म्
स्तु᳓तश् च या᳓स् ते चक᳓नन्त वायो᳓
स्त᳓नं न᳓ म᳓ध्वः पीपयन्त वा᳓जैः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dāḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tú ← tú (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dákṣiṇayā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

ójiṣṭhayā ← ójiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

cakánanta ← √kanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:MED}

stútaḥ ← stút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vāyóḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pīpayanta ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:MED}

stánam ← stána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

त्वम् । तु । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । तम् । र॒यिम् । दाः॒ । ओजि॑ष्ठया । दक्षि॑णयाऽइव । रा॒तिम् ।
स्तुतः॑ । च॒ । याः । ते॒ । च॒कन॑न्त । वा॒योः । स्तन॑म् । न । मध्वः॑ । पी॒प॒य॒न्त॒ । वाजैः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tū ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• dā ← dāḥ ← dā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• ojiṣṭhayā ← ojiṣṭha
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “powerful.”

• dakṣiṇayeva ← dakṣiṇayā ← dakṣiṇā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• dakṣiṇayeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• stutaś ← stutaḥ ← stut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “stut [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yās ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• cakananta ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vāyo ← vāyoḥ ← vāyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• stanaṃ ← stanam ← stana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “breast; udder; stana [word]; sprout; nipple.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pīpayanta ← pyā
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• vājaiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

हे इन्द्र त्वं तु । तुः अवधारणे । त्वमेव तं रयिं त्वद्दानयोग्यं गवादिधनं दाः देहि । यस्मादितरेभ्योऽपि त्वमेव बहुप्रदः अतोऽतिमहद्धनं देहीत्यर्थः । वयं तु ओजिष्ठया ओजस्वितमया परिक्रमणार्हया दक्षिणया समृद्धिसाधनया गवादिलक्षणया ऋत्विजम् इव रातिं दातारं त्वां प्रीणयाम इति शेषः । यद्वा । दक्षिणाशब्दो देयद्रव्यसामान्यवचनः । रातिशब्दो बन्धुवचनः । हिरण्यादिसारवद्द्रव्यप्रदानेन बन्धुं यथा वशीकुर्वन्ति तद्वत् त्वां वशीकुर्म इत्यर्थः। किंच वायोः धौतयुवक्षेपिष्ठस्य शीघ्रवरप्रदस्य ते ॥ कर्मणि षष्ठी । वायुं त्वां स्तुतः येऽस्मदीयाः स्तोतारः चकनन्त कामयन्ते अस्तवन् । याः स्तुतयः त्वामेव अकामयन्तेति वा योजना ॥ कनतेर्ण्यन्तात् लुङि चङि रूपम् । ‘चङ्यन्यतरस्याम् ’ इति चङः पूर्वमक्षरमुदात्तम् ॥ त्वां होत्रादयः वाजैः हविर्लक्षणैरन्नैः पीपयन्त आप्याययन्ति । तत्र दृष्टान्तः । मध्वः मधुरस्य स्तन्यस्य लाभाय वाजैः सारवद्भिरन्नविशेषैः स्तनं न । तं यथा आप्याययन्ति तद्वद्वयं त्वां बहुकृतप्रदानाय स्तुत्या हविषा आप्याययामः । एवं तु दातव्यत्वेन प्रसिद्धं धनं सर्वदा देहीत्यर्थः । ।

English translation:

“Do you, Indra, quickly grant us that wealth (which you possess, for we gratify) the donor with a most worthy present; we, your praisers, offer to you, the ready giver of boons, the laudations that would propitiate you; (and the priests) nourish you with sacrificial food, as they cherish the bosom (of a feminine le for the sakeof replenishing it) with sweet (milk).”

You, Indra—give us wealth, like a present in the form of a most
formidable priestly gift cow.
And the praises that will be enjoyable to you and to Vāyu will swell with victory-prizes, as (priestly gift cows) swell their breast of honey.

belonging to this same hymn complex.

I do not know what the debtor (ṛṇāván-) is doing here.

Vouchsafe us now that opulence, O Indra, as guerdon won by mightiest donation.
May hymns that please thee cause the breast of Vayu to swell as with the mead’s refreshing sweetness.

Gib uns doch, Indra, diesen Reichtum so groß wie eine Schenkung durch gewaltigsten Opferlohn! Die Preislieder auf Vayu, die auch dir gefallen sollen, mögen von Siegstrophäen schwellen, wie die Brust von süßer Milch.

Du mögst uns, Indra, diesen Reichthum schenken, Geschenk wie durch die nahrungsreichste Milchkuh; Von Nahrung strotzen, wie von Milch die Brüste, des Sturmes Lieder, welche dir gefallen.

Дай же нам, Индра, это богатство ( – такое большое),
Словно это подарок, (полученный) в виде мощнейшего вознаграждения за жертву.
А хвалы, что нравятся тебе (и) Ваю,
Пусть набухнут от наград, как грудь – от сладкого (молока)!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• ब्राह्म्युष्निक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) बहुत पदार्थों के देनेवाले ! (त्वम्) आप (तु) तो (नः) हमारे लिये (ओजिष्ठया) अतीव बलवती (दक्षिणयेव) दक्षिणा के साथ दान जैसे दिया जाय वैसे (रातिम्) दान को तथा (तम्) उस (रयिम्) दुग्धादि धन को (दाः) दीजिये कि जिससे (ते) आपकी और (वायोः) पवन की (च) भी (याः) जो (स्तुतः) स्तुति करनेवाली हैं वे (मध्वः) मधुर उत्तम (स्तनम्) दूध के भरे हुए स्तन के (न) समान (चकनन्त) चाहती और (वाजैः) अन्नादिकों के साथ (पीपयन्त) बछरों को पिलाती हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे बहुत पदार्थों को देनेवाला यजमान ऋतु-ऋतु में यज्ञादि करानेवाले पुरोहित के लिये बहुत धन देकर उसको सुशोभित करता है वा जैसे पुत्र माता का दूध पीके पुष्ट हो जाते हैं, वैसे सभाध्यक्ष के परितोष से भृत्यजन पूर्ण धनी और उनके दिये भोजनादि पदार्थों से बलवान् होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं तु न ओजिष्ठया दक्षिणयेव रातिं तं रयिं दाः। यं ते वायोश्च यास्तुतस्ता मध्वः स्तनं न चकनन्त वाजैः पीपयन्त च ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (तु) एव (नः) अस्मभ्यम् (इन्द्र) बहुप्रद (तम्) (रयिम्) दुग्धादि धनम् (दाः) देहि (ओजिष्ठया) अतिशयेन पराक्रमयुक्त्या (दक्षिणयेव) यथा दक्षिणया तथा (रातिम्) दानम् (स्तुतः) स्तुतिं कुर्वत्यः। क्विबन्तः शब्दोऽयम्। (च) (याः) (ते) त्वाम्। कर्मणि षष्ठी। (चकनन्त) कामयन्ते (वायोः) पवनम्। अत्र कर्मणि षष्ठी। (स्तनम्) दुग्धस्याधारम् (न) इव (मध्वः) मधुरस्य (पीपयन्त) पाययन्ति (वाजैः) अन्नादिभिः सह ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यथा बहुप्रदो यजमान ऋत्विजे पुष्कलं धनं दत्वैतमलङ्करोति यथा वा पुत्रा मातुर्दुग्धं पीत्वा पुष्टा जायन्ते तथा सभाध्यक्षपरितोषेण भृत्या अलंधना भोजनादिदानेन च बलिष्ठा भवन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जसा पुष्कळ पदार्थ देणारा यजमान निरनिराळ्या ऋतूंमध्ये यज्ञ इत्यादी करविणाऱ्या पुरोहितासाठी पुष्कळ धन देऊन त्याला सुशोभित करतो, जसे मातेचे दूध पिऊन पुत्र पुष्ट होतात, तसे सभाध्यक्षाने संतोषपूर्वक दिल्यास सेवक पूर्ण धनवान होतात व दिलेल्या भोजनाने बलवान होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवे᳓ रा᳓य इन्दर+ तोश᳓तमाः
प्रणेता᳓रः · क᳓स्य चिद् ऋतायोः᳓
ते᳓ षु᳓ णो · मरु᳓तो मॄळयन्तु+
ये᳓ स्मा पुरा᳓ गातूय᳓न्तीव देवाः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)

tośátamāḥ ← tośátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

cit ← cit (invariable)

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

praṇetā́raḥ ← praṇetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tāyóḥ ← r̥tāyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥ḷayantu ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sú ← sú (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gātūyánti ← √gātūy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

purā́ ← purā́ (invariable)

sma ← sma (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

त्वे इति॑ । रायः॑ । इ॒न्द्र॒ । तो॒शऽत॑माः । प्र॒ऽने॒तारः॑ । कस्य॑ । चि॒त् । ऋ॒त॒ऽयोः ।
ते । सु । नः॒ । म॒रुतः॑ । मृ॒ळ॒य॒न्तु॒ । ये । स्म॒ । पु॒रा । गा॒तु॒यन्ति॑ऽइव । दे॒वाः ॥

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tośatamāḥ ← tośatama
• [noun], nominative, plural, masculine

• praṇetāraḥ ← praṇī ← √nī
• [verb], plural, periphrast. future
• “enforce; lead; produce.”

• kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ṛtāyoḥ ← ṛtāyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mṛﾱayantu ← mṛḍayantu ← mṛḍay ← √mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• smā ← sma
• [adverb]

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• gātūyantīva ← gātuyanti ← gātuy
• [verb], plural, Present indikative

• gātūyantīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

हे इन्द्र त्वे तव रायः धनविशेषाः तोशतमाः अतिशयेन प्रीणयितारः ॥ तुष्यतेस्तोषः । छान्दसं शत्वम् ॥ यद्वा । ते रायो रातयो बन्धवो बन्धुभूताः सखिभूता मरुतः तोशतमाः । तोशतिर्वधकर्मा, नितोशयति निबर्हयति’ ( नि. २. १९. २९) इति तन्नामसु पाठात् । तोशतमा हिंसितृतमा अवर्षकाणां मेघानाम् । कस्य चिदृतायोः । ऋतमिति यज्ञनाम। कस्यापि यज्ञेच्छोर्यजमानस्य प्रणेतारः प्रकर्षेण निर्वोढारः। ते मरुतः नः अस्मान् सुष्टु मृळयन्तु । के ते। ये स्म ये खलु देवाः द्योतनशीला मरुतः पुरा पूर्वं गातुयन्तीव यज्ञगमनमिच्छन्तीव ते आगत्य मृळयन्तु ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Your riches, Indra, are most delighting; the exciters of any one desirous to sacrifice; may those Maruts be propitious to us; the divine beings who were anxious to go first to the ceremony.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your riches, Indra: tve rāya indra tośatamāḥ: raya may also mean, kinsmen or friends;i.e. the Maruts

In you, Indra, are most overflowing riches, the leaders of whoever seeks the truth.
Let the Maruts have mercy upon us, the gods who up till now have
provided the way, as it were.

This vs. expresses the poet’s willingness to let Indra supersede the Maruts if he provides sufficient wealth. The Maruts used to be the leaders, but now leadership passes to Indra, by indirection: the poet ascribes the leadership to his riches. (The cynical might think this ascription is not merely metaphorical.) As Geldner points out, the poet is essentially apologizing to the Maruts and hoping (pāda c) that they will excuse his defection.

The iva in d is unusual in occurring after the verb gātuyánti. Geldner tr. it more or less as I do. Renou seems to ignore it, as do Witzel Gotō (unless this is what their “just” in “die … just den Weg wiesen,” though “just” [precisely] would seem to convey a sense opposite to the approximative iva). It might be possible to consider iva displaced to the left as sometimes, to be read with devā́ḥ (“like gods”), but this seems unlikely, given that the Maruts are gods.

With thee, O Indra, are most bounteous riches that further every one who lives uprightly.
Now may these Maruts show us loving-kindness, Gods who of old were ever prompt to help us.

Bei dir, Indra, sind die freigebigsten Reichtümer, die jeden Rechtwandelnden vorwärts bringen. Diese Marut sollen uns fein verzeihen, die Götter, die schon früher gleichsam den Weg wiesen.

Bei dir, o Indra, sind die reichsten Gaben, die, welche jeden frommgesinnten fördern, Uns mögen hold sich zeigen diese Maruts, die Götter, die auch sonst uns Wohlfahrt schenken.

У тебя, о Индра, самые тучные богатства,
Продвигающие вперед любого благочестивого (человека).
Пусть же сжалятся над нами эти Маруты,
Боги, еще раньше стремившиеся найти выход!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) देनेवाले ! (ये) जो (कस्य, चित्) किसी (ऋतायोः) अपने को सत्य की चाहना करनेवाले (प्रणेतारैः) उत्तम साधक (तोशतमाः) और अतीव प्रसन्नचित्त होते हुए (मरुतः) पवनविद्या को जाननेवाले (देवाः) विद्वान् जन (त्वे) तुम्हारे रक्षक होते (रायः) धनों की प्राप्ति करा (नः) हम लोगों को (सु, मृळयन्तु) अच्छे प्रकार सुखी करें वा (पुरा) पूर्व (गातुयन्तीव) अपने को पृथिवी चाहते हुए प्रयत्न करते हैं (ते, स्म) वे ही रक्षा करनेवाले हों ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो वायुविद्या के जाननेवाले परोपकार और विद्यादान देने में प्रसन्नचित्त पृथिवी के समान सब प्राणियों को पुरुषार्थ में धारण करते हैं, वे सर्वदा सुखी होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ये कस्य चिदृतायोः प्रणेतारस्तोशतमा मरुतो देवास्ते सति रायः प्रापय्य नः सुमृळयन्तु पुरा गातुयन्तीव प्रयतन्ते ते स्म रक्षितारः स्युः ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वे) त्वयि सहायकारिणि सति (रायः) धनानि (इन्द्र) दातः (तोशतमाः) अतिशयेन प्रीताः सन्तः (प्रणेतारः) प्रसाधकाः (कस्य) (चित्) (ऋतायोः) आत्मन ऋतं सत्यमिच्छुः (ते) (सु) (नः) अस्मान् (मरुतः) वायुविद्यावेत्तारः (मृळयन्तु) सुखयन्तु (ये) (स्म) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पुरा) पूर्वम् (गातुयन्तीव) आत्मनो गातुं पृथिवीमिच्छन्तीव (देवाः) विद्वांसः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये वायुविद्यादिवेत्तारः परोपकारविद्यादानप्रियाः पृथिवीवत् सर्वान् पुरुषार्थे धरन्ति ते सर्वदा सुखिनो भवन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे वायूविद्येचे जाणकार, परोपकारी, विद्यादानात प्रसन्न, पृथ्वीप्रमाणे सर्व प्राण्यांना पुरुषार्थाने धारण करणारे असतात, ते सदैव सुखी असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति प्र᳓ याहीन्द्र मीळ्हु᳓षो नॄ᳓न्
महः᳓ पा᳓र्थिवे स᳓दने यतस्व
अ᳓ध य᳓द् एषाम् पृथुबुध्ना᳓स ए᳓तास्
तीर्थे᳓ न᳓ अर्यः᳓ पउं᳓सियानि तस्थुः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; 12 = 5+7, ending LHX
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mīḷhúṣaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

práti ← práti (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

pā́rthive ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yatasva ← √yat- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ádha ← ádha (invariable)

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

étāḥ ← éta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥thubudhnā́saḥ ← pr̥thubudhná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

paúṁsyāni ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tasthúḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tīrthé ← tīrthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

प्रति॑ । प्र । या॒हि॒ । इ॒न्द्र॒ । मी॒ळ्हुषः॑ । नॄन् । म॒हः । पार्थि॑वे । सद॑ने । य॒त॒स्व॒ ।
अध॑ । यत् । ए॒षा॒म् । पृ॒थु॒ऽबु॒ध्नासः॑ । एताः॑ । ती॒र्थे । न । अ॒र्यः । पौंस्या॑नि । त॒स्थुः ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yāhīndra ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yāhīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mīﾱhuṣo ← mīḍhuṣaḥ ← mih
• [verb noun], accusative, plural
• “make; moisten.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• pārthive ← pārthiva
• [noun], locative, singular, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• yatasva ← yat
• [verb], singular, Present imperative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pṛthubudhnāsa ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthubudhnāsa ← budhnāsaḥ ← budhna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bottom; bottom; base.”

• etās ← etāḥ ← eta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eta [word]; antelope.”

• tīrthe ← tīrtha
• [noun], locative, singular, neuter
• “Tīrtha; ford; tīrtha [word]; guru; administrator; fingertip; landing.”

• nāryaḥ ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāryaḥ ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• pauṃsyāni ← pauṃsya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

हे इन्द्र त्वं मीळ्हुषः उदकसेक्तॄन् नॄन् जगन्नेतॄन् नराकारान् वा महः महतः मेघान् प्रति प्र याहि अभिगच्छ । मेघानां वृत्ररूपेण नराकारत्वं युक्तम् । गत्वा च पार्थिवे सदने । पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम । तत्संबन्धिनि स्थाने यतस्व प्रयत्नं कुरु । तैः सह युध्यस्वेत्यर्थः । यद्वा । हविष्प्रदातॄन् कर्मनिर्वाहकान् महतो यजमानान् प्रति गच्छ। गत्वा च पार्थिवे सदने देवयजने यतस्व । यत्नं कुरु हविर्भोजनाय । अध अपि यत् यदा एषां त्वत्साहाय्यकारिणां मरुतां संबन्धिनः पृथुबुध्नासः विस्तीर्णमूलाः एताः पृषद्वर्णा गन्तारो वा अश्वाः अर्यः अरेः शत्रोः पौंस्यानि तीर्थे न युद्धमार्गं इव तस्थुः तिष्ठन्ति मेघानाक्रमन्ते । यद्वा । एषां मरुतां पृथुबुध्नासो बृहन्मूला एताः कृष्णवर्णा मेघास्तिष्ठन्ति । तत्र दृष्टान्तः । अर्यः अरणीयस्य स्वामिनः पौंस्यानि बलानि तीर्थं न राजवीथ्यां यथा तिष्ठन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“Go, Indra, to the mighty rain-shedding leaders (of the clouds), and exert yourself in (thine) aerial dwelling; for their broad-footed steeds stand (firm), like the manly energies of an enemy in the field of battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like the manly energies: tīrthe nāryaḥ pauṃsyāni tasthuḥ: ārya = areḥ, śatroḥ, of an enemy;

Tīrthe = yuddhamārge, the way of battle; another rendering: the broad-based, dark-coloured clouds stand like the manly armies of a prince, svāminaḥ, on the royal road, rājā vithyām

Drive forth toward the men who grant rewards [=Maruts], Indra. Take your place on the earthly seat of the great one [=Marut flock],
now when their wide-striding antelopes have come to a standstill, like the manly forces of a stranger at a ford.

The question in the first hemistich is what to do with maháḥ. Geldner must take it as an acc. construed with yatasva: “vergleiche dich mit [come to terms with] den Grossen …” But this pushes the sense and syntax of medial √yat, which generally refers to physical placement (an interpr. encouraged by the seat [sádane] here) and never otherwise takes an acc. Renou takes it as adverbial, while Witzel Gotō maintain Geldner’s acc. pl. but read it with nṝ́n in the previous pāda (“den … grossen Männern”), starting a new clause with pā́rthive. I take it as gen. sg., referring to the Marut flock, as in 1a.

Alternatively it could refer to Agni and the earthly seat could be the ritual ground.

On pṛthubudhná-, lit. ‘broad based’, see Thieme’s brief remarks (Fremdling, p. 63 with n. 1). As he points out, it should not refer to the antelopes’ broad Untergestell (with Geldner), since antelopes are not particularly bulky, but rather to the large amount of ground they cover. I take ‘base’ as equivalent to ‘stride’, somewhat like English ‘wheelbase’.

Bring forth the Men who rain down boons, O Indra: exert thee in the great terrestrial region;
For their broad-chested speckled deer are standing like a King’s armies on the field of battle.

Komm, Indra, den gnädigen Herren entgegen, vergleiche dich mit den Großen am irdischen Wohnsitz, nun da ihre breitspurigen Antilopen Halt gemacht haben wie die Streitkräfte eines Machthabers an einer Flußtränke!

Den gnäd’gen Männern schliess dich an, o Indra, und dringe kräftig hin zum Sitz der Erde, Da, wo der Maruts breitbehufte Schecken wie an der Furt des Kriegers Scharen stehen.

Индра, иди вперед, навстречу щедрым мужам.
Мощно займи свое место на земном сидении,
Сейчас, когда их широкодонные
Антилопы остановились, словно боевые отряды врага у (речного) брода!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) प्रयत्न करनेवाले ! आप (यत्) जो (पृथुबुध्नासः) विस्तारयुक्त अन्तरिक्षवाले जन (एताः) ये स्त्रीजन और (एषाम्) इनके (पौंस्यानि) बल (तीर्थे) जिससे समुद्ररूप जल समूहों को तरें उस नौका में (अर्यः) वैश्य के (न) समान (तस्थुः) स्थिर होते हैं उन (मीढुषः) सुखों से सींचनेवाले (नॄन्) अग्रगामी मनुष्यों को (प्रति) (प्र, याहि) प्राप्त होओ (अध) इसके अनन्तर (महः) बड़े (पार्थिवे) पृथिवी में विदित (सदने) घर में (यतस्व) यत्न करो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष और जो स्त्री ब्रह्मचर्य से बलों को बढ़ाकर आप्त धर्म्मात्मा शास्त्रवक्ता सज्जनों की सेवा करते हैं, वे पुरुष विद्वान् और वे स्त्रियाँ विदुषी होती हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं यद्ये पृथुबुध्नासो जना एताः स्त्रियश्चैषां पौंस्यानि तीर्थे समुद्रादितारिकायां नाव्यर्य्यो न तस्थुः तान् मीढुषो नॄन् प्रति प्रयाह्यध महः पार्थिवे सदने यतस्व ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) (प्र) (याहि) गच्छ (इन्द्र) प्रयतमान (मीढुषः) सुखैः सेचकान् (नॄन्) नायकान् (महः) महति (पार्थिवे) पृथिव्यां विदिते (सदने) गृहे (यतस्व) यतमानो भव (अध) अनन्तरम् (यत्) ये (एषाम्) (पृथुबुध्नासः) विस्तीर्णान्तरिक्षाः (एताः) (तीर्थे) तरन्ति येन तस्मिन् (न) इव (अर्यः) वैश्यः (पौंस्यानि) बलानि (तस्थुः) तिष्ठन्ति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - ये पुरुषा याः स्त्रियश्च ब्रह्मचर्येण बलानि वर्द्धयित्वाऽऽप्तान् सज्जनान् सेवन्ते ते ताश्च विद्वांसो विदुष्यश्च जायन्ते ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जे पुरुष व ज्या स्त्रिया ब्रह्मचर्याने बल वाढवून आप्त धर्मात्मा शास्त्रवक्त्या सज्जनांची सेवा करतात ते पुरुष विद्वान व स्त्रिया विदुषी होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति घोरा᳓णाम् ए᳓तानाम् अया᳓साम्
मरु᳓तां शृण्व आयता᳓म् उपब्दिः᳓
ये᳓ म᳓र्तियम् पृतनाय᳓न्तम् ऊ᳓मैर्
ऋणावा᳓नं न᳓ पत᳓यन्त स᳓र्गैः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayā́sām ← ayā́s- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

étānām ← éta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ghorā́ṇām ← ghorá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

práti ← práti (invariable)

āyatā́m ← √i- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śr̥ṇve ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

upabdíḥ ← upabdí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥tanāyántam ← √pr̥tanāy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ū́maiḥ ← ū́ma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ná ← ná (invariable)

patáyanta ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

r̥ṇāvā́nam ← r̥ṇāván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sárgaiḥ ← sárga- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

प्रति॑ । घो॒राणा॑म् । एता॑नाम् । अ॒यासा॑म् । म॒रुता॑म् । शृ॒ण्वे॒ । आ॒ऽय॒ताम् । उ॒प॒ब्दिः ।
ये । मर्त्य॑म् । पृ॒त॒ना॒ऽयन्त॑म् । ऊमैः॑ । ऋ॒ण॒ऽवान॑म् । न । प॒तय॑न्त । सर्गैः॑ ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ghorāṇām ← ghora
• [noun], genitive, plural, masculine
• “awful; dangerous; terrific; intense; dreadful.”

• etānām ← eta
• [noun], genitive, plural, masculine
• “eta [word]; antelope.”

• ayāsām ← ayās
• [noun], genitive, plural, masculine
• “undaunted; irrepressible; audacious.”

• marutāṃ ← marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śṛṇva ← śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• āyatām ← e ← √i
• [verb noun], genitive, plural
• “come; travel.”

• upabdiḥ ← upabdi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trample.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• pṛtanāyantam ← pṛtanāy
• [verb noun], accusative, singular

• ūmair ← ūmaiḥ ← ūma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “assistant.”

• ṛṇāvānaṃ ← ṛṇāvānam ← ṛṇāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “indebted(p).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• patayanta ← patay ← √pat
• [verb], plural, Present injunctive
• “fly.”

• sargaiḥ ← sarga
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Creation; metempsychosis; discharge; torrent; birth; undertaking.”

हे इन्द्र ते संबन्धिनां घोराणां भयानकानां शब्दाभिमानानां वा एतानाम् एतवर्णानाम् अयासाम् अयमानानां गमनशीलानां मरुताम् आयताम् आगन्तॄणां मरुताम् उपब्दिः उप गुर्वादिसमीपे गम्यते ज्ञायते उपपद्यते इति वा उपब्दिर्वाक्। शृण्वे श्रूयते ॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । ते एव विशिष्यन्ते। ये मरुतः मर्त्यं मरणधर्माणम् ऊमैः स्वरक्षणैरुदकनिगमनसाधनैर्वा पृतनायन्तं पृतनामात्मन इच्छन्तं वैरिणं मेघं वा सर्गैः सृष्टैः स्वकीयप्रहारविशेषैः पतयन्त पातयन्ति तेषामेव ध्वनिः श्रूयते इत्यर्थः । पातने दृष्टान्तः । सर्गैः ऋणवानं न ॥ ‘छन्दसीवनिपौ° ’ इति वनिप् ॥ ऋणवन्तम् अधम वैरिणमिव। तं यथा पीडयित्वा तदीयं धनमपहरन्ति तद्वत् । एवंमहानुभावा मरुतस्तवानुगा इतीन्द्रस्य स्तुतिः ॥

English translation:

“The noise of the formidable, dark-coloured, swift-moving and advancing Maruts, is everywhere echoed; (the noise) of them who strike down their mortal (foes) gathering in a host against them, by their self-defending blows, as (they strike down) a contemptible enemy.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛnāvānam = a contemptible enemy; it may imply a debtor, as if the cloud was debtor to the winds for its contents

The trampling of the antelopes of the fearsome, irrepressible Maruts is heard opposite as they come here,
those who fly with their helpers in swarms to the mortal who seeks
battles, as if to a debtor.

The various gen. pl. adjectives in ab can modify either the antelopes or the Maruts; with Geldner I take them all with the Maruts. Despite the placement of ghorā́ṇām and ayā́sām flanking étānām, both those adjectives are used of the Maruts in nearby

Heard is the roar of the advancing Maruts, terrific, glittering, and swiftly moving,
Who with their rush o’erthrow as ’twere a sinner the mortal who would fight with those who love him

Das Getrappel der Antilopen der herankommenden grausigen unverzagten Marut hallt wieder, die den angriffslustigen Sterblichen mit ihren hilfreichen Schwärmern wie einen Schuldner überfallen.

Man hört den Lärm der wilden, muntern Schecken, der Marutscharen wenn zum Trunk sie kommen, Die im Verein den feindgesinnten Menschen wie einen schuld’gen mit den Speeren fällen.

Отдается топот грозных неутомимых
Антилоп приближающихся Марутов,
Которые налетают на воюющего смертного
Со своими спасительными отрядами, как (бросаются) на должника.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रकृत विषय में शूरवीर होने के गुणों को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (घोराणाम्) मारनेवाली (एतानाम्) इन पूर्वोक्त (अयासाम्) प्राप्त हुए वा (आयताम्) (मरुताम्) आते हुए पवनवत् शीघ्रकारी मनुष्य स्त्री जनों की जो (उपब्दिः) वाणी है उसको (प्रति, शृण्वे) बार-बार सुनता हूँ और (ये) जो (पृतनायन्तम्) अपने को सेना की इच्छा करते हुए (मर्त्यम्) मनुष्य को (ऋणावानम्) ऋणयुक्त को जैसे (न) वैसे (ऊमैः) रक्षणादि (सर्गैः) संसर्गों से युक्त विषयों के साथ (पतयन्त) स्वामी के समान मानें उनका सेवन करता हूँ, वैसे तुम भी आचरण करो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो दुष्ट पुरुषों और स्त्रियों के कठोर शब्दों को सुनकर नहीं सोच करते हैं, वे शूरवीर होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाऽहं घोराणामेतानामयासामायतां मरुतां योपब्दिरस्ति तां प्रति शृण्व ये पृतनायन्तं मर्त्यमृणावानं नोमैः सर्गैः पतयन्त तान्सेवे तथा यूयमप्याचरत ॥ ७ ॥

अथ प्रकृतविषये शूरवीरत्वगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) वीप्सायाम् (घोराणाम्) हन्त्रीणाम् (एतानाम्) पूर्वोक्तानाम् (अयासाम्) प्राप्तानाम् (मरुताम्) वायूनामिव विदुषां विदुषीजनानां वा (शृण्वे) (आयताम्) आगच्छतामागच्छन्तीनां वा (उपब्दिः) वाक्। उपब्दिरिति वाङ्ना०। निघं० १। ११। (ये) (मर्त्यम्) मनुष्यम् (पृतनायन्तम्) आत्मनः पृतनां सेनामिच्छन्तम् (ऊमैः) रक्षणादिभिः (ऋणावानम्) ऋणयुक्तम् (न) इव (पतयन्त) पतिमिवाचरन्तु। अत्राडभावः। (सर्गैः) संसृष्टैः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये दुष्टानां पुरुषाणां स्त्रीणां च कठोरान् शब्दान् श्रुत्वा न शोचन्ति ते शूरवीरा भवन्ति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे दुष्ट पुरुष व स्त्रियांचे कठोर वचन ऐकूनही त्याकडे लक्ष देत नाहीत, शोक करीत नाहीत ते शूरवीर असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्व᳓म् मा᳓नेभ्य इन्दर+ विश्व᳓जन्या
र᳓दा मरु᳓द्भिः शुरु᳓धो गो᳓अग्राः
स्त᳓वानेभि स्तवसे देव देवइ᳓र्
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́nebhyaḥ ← mā́na- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśvájanyāḥ ← viśvájanya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

góagrāḥ ← góagra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ráda ← √rad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śurúdhaḥ ← śurúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

stávānebhiḥ ← √stu- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

stavase ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वम् । माने॑भ्यः । इ॒न्द्र॒ । वि॒श्वऽज॑न्या । रद॑ । म॒रुत्ऽभिः॑ । शु॒रुधः॑ । गोऽअ॑ग्राः ।
स्तवा॑नेभिः । स्त॒व॒से॒ । दे॒व॒ । दे॒वैः । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• mānebhya ← mānebhyaḥ ← māna
• [noun], dative, plural, masculine
• “arrogance; honor; reverence; obedience; notion; conceit.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvajanyā ← viśvajanyāḥ ← viśvajanya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “omnipresent; worldwide.”

• radā ← rada ← rad
• [verb], singular, Present imperative
• “dig.”

• marudbhiḥ ← marut
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śurudho ← śurudhaḥ ← śurudh
• [noun], accusative, plural, feminine

• goagrāḥ ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• goagrāḥ ← agrāḥ ← agra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• stavānebhi ← stavānebhiḥ ← stu
• [verb noun], instrumental, plural
• “laud; praise; declare; stu.”

• stavase ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devair ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे इन्द्र त्वं मानेभ्यः मानार्थम् । चित्तेनेत्यर्थः ॥ तादर्थ्ये चतुर्थी । विश्वजन्या विश्वजन्यः । सोः आंकारः ॥ विश्वे प्राणिनः उत्पादनीया यस्य तादृशस्त्वं सर्वजनहितशक्त्या वा मरुद्भिः सह शुरुधः शोकस्य रोधयित्रीः शोषिका: गोअग्राः गर्जितमुदकं वा अग्रे पुरतो यासां ता मेघपङ्क्तीः रद विलिख विदारय । हे देव द्योतमान त्वं स्तवानेभिः स्तूयमानैः देवैः अन्यैर्मरुदादिभिर्ऋत्विग्भिर्वा स्तवसे स्तूयसे । उभयत्र कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ विद्यामेत्ययं व्याख्यातः । ॥ ९ ॥

English translation:

“Associated with the Maruts, do you, Indra, for your own honour and the good of all, pierce the exhilarating receptacles of the waters, for you, Indra, are glorified by the lauded divinities; may we obtain for you food, strength, and long life.”

You, Indra, along with the Maruts—for the Mānas dig out proliferating riches, tipped with cows, destined for all men.
You will be praised, o god, by the gods [=Maruts] (also) being praised. – May we know refreshment and a community having lively waters.

The instr. phrase stávānebhiḥ … devaíḥ can express both agent (as in the published translation) and accompaniment; that is, Indra is praised both by the Maruts and along with them.

[I.170-71 JPB]

Give to the Manas, Indra with Maruts, gifts universal, gifts of cattle foremost.
Thou, God, art praised with Gods who must be lauded. May we find strengthening food in full abundance.

Laß du, Indra, mit den Marut den Manas für alle Personen ausreichende Gewinne mit den Kühen an der Spitze zukommen! Mit den gepriesenen Göttern sollst du, Gott, gepriesen werden. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Den Sängern spende du für alle Menschen milchreiche Gaben, Indra mit den Maruts; Man rühmt dich Gott mit den gerühmten Göttern. Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Ты, о Индра, вместе с Марутами добудь
Для потомков Маны достаточные для всех людей дары с коровами во главе!
Тебя должны прославлять, о бог, вместе с прославляемыми богами!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) विद्वान् (इन्द्र) सभापति ! जैसे हम लोग (मानेभ्यः) सत्कारों से (स्तवसे) स्तुति के लिये (स्तवानेभिः) समस्त विद्याओं की स्तुति प्रशंसा करनेवाले (मरुद्भिः) पवनों की विद्या जाननेवाले (देवैः) विद्वानों से (विश्वजन्या) विश्व को उत्पन्न करने और (शुरुधः) निज हिंसक किरणों के धारण करनेवाले (गो अग्राः) जिनके सूर्य किरण आगे विद्यमान उन जल और (इषम्) अन्न (वृजनम्) बल और (जीरदानुम्) जीवनस्वरूप को (विद्याम) जानें वैसे इन जल और अन्नादि को (त्वम्) आप (रद) प्रत्यक्ष जानो अर्थात् उनका नाम धामरूप सब प्रकार जानो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि विद्वानों के सत्कार से विद्याओं को अध्ययन कर पदार्थविद्या के विज्ञान को प्राप्त होवें ॥ ८ ॥इस सूक्त में विद्वान् आदि के गुणों का वर्णन होने से इसके अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ उनहत्तरवाँ सूक्त और नवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे देवेन्द्र यथा वयं मानेभ्यस्स्तवसे स्तवानेभिर्मरुद्भिर्देवैर्विश्वजन्या शुरुधो गोअग्रा अप इषं वृजनं जीरदानुं च विद्याम तथैता एतच्च त्वं रद ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (मानेभ्यः) सत्कारेभ्यः (इन्द्र) सभेश (विश्वजन्या) या विश्वं जनयन्ति ताः। अत्र भव्यगेयेति कर्त्तरि जन्यशब्दः सुपां सुलुगिति जसस्स्थाने आकारादेशः। (रद) विलिख। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मरुद्भिः) मरुद्विद्याविद्भिः (शुरुधः) ये शुरून् हिंसकान् सूर्यकिरणान् दधति धरन्ति ते (गोअग्राः) गावः सूर्यकिरणा अग्रे यासान्ताः (स्तवानेभिः) सर्वविद्यास्तावकैः (स्तवसे) स्तुतये (देव) विद्वन् (देवैः) विद्वद्भिः (विद्याम) जानीयाम (इषम्) अन्नम् (वृजनम्) बलम् (जीरदानुम्) जीवस्वरूपम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विदुषां सत्कारेण विद्या अधीत्य पदार्थविद्याविज्ञानं प्राप्तव्यम् ॥ ८ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्वदादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेदितव्या ॥इत्येकोनषष्ट्युत्तरं शततमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी विद्वानांचा सत्कार करून विद्याध्ययन व पदार्थ विद्येचे विज्ञान प्राप्त करावे. ॥ ८ ॥