१६६

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

त꣡न् नु꣡ वोचाम रभसा꣡य ज꣡न्मने
पू꣡र्वम् महित्वं꣡ वृषभ꣡स्य केत꣡वे
ऐधे꣡व या꣡मन् मरुतस् तुविष्वणो
युधे꣡व शक्रास् तविषा꣡णि कर्तन

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jánmane ← jánman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

nú ← nú (invariable)
{}

rabhasā́ya ← rabhasá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vocāma ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ketáve ← ketú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pū́rvam ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṣabhásya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aidhā́ ← aidhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tuviṣvaṇaḥ ← tuviṣván- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

kartana ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śakrāḥ ← śakrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

taviṣā́ṇi ← taviṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

तत् । नु । वो॒चा॒म॒ । र॒भ॒साय॑ । जन्म॑ने । पूर्व॑म् । म॒हि॒ऽत्वम् । वृ॒ष॒भस्य॑ । के॒तवे॑ ।
ऐ॒धाऽइ॑व । याम॑न् । म॒रु॒तः॒ । तु॒वि॒ऽस्व॒नः॒ । यु॒धाऽइ॑व । श॒क्राः॒ । त॒वि॒षाणि॑ । क॒र्त॒न॒ ॥

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vocāma ← vac
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• rabhasāya ← rabhasa
• [noun], dative, singular, neuter
• “fierce; impetuous; powerful; potent; flamboyant.”

• janmane ← janman
• [noun], dative, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• pūrvam ← pūrva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• mahitvaṃ ← mahitvam ← mahitva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness.”

• vṛṣabhasya ← vṛṣabha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• ketave ← ketu
• [noun], dative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• aidheva ← aidhā ← aidha
• [noun], instrumental, singular, neuter

• aidheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• marutas ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• tuviṣvaṇo ← tuviṣvaṇaḥ ← tuviṣvan
• [noun], vocative, plural, masculine

• yudheva ← yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• yudheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śakrās ← śakrāḥ ← śakra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mighty.”

• taviṣāṇi ← taviṣa
• [noun], accusative, plural, neuter

• kartana ← kṛ
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे मरुतः वयं युष्मदीयं तत् तादृशं प्रसिद्धं पूर्वं पूरकं पूर्वतनं वा महित्वं माहात्म्यं नु क्षिप्रं वोचाम ब्रूमः । किमर्थम् । रभसाय राभस्ययुक्ताय जन्मने वेद्यां प्रादुर्भावाय वेद्यां संनिधानाय इत्यर्थः । तदपि किमर्थमित्यत आह । वृषभस्य फलस्य वर्षितुर्यज्ञस्य केतवे प्रज्ञानाय । वायुप्रेरणेन मेघागमनं प्रसिद्धम् । हे तुविष्वणः गमनसंरम्भेण प्रभूतध्वनियुक्ता हे शक्राः सर्वमपि कर्तुं शक्ताः यूयं यामन् यामनि यागगमने प्रस्तुते सति ऐधेव ऐधानि एधःसंबन्धीनि तेजांसीव प्राप्येण महत्त्वेन तविषाणि बलानि सामर्थ्यानि कर्तन कुरुत तत्स्तुम इत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । युधेव युद्धेन तत्तद्युद्धनिमित्तं यथा तविषाणि कुरुथ तद्वत् ॥

English translation:

“We proclaim eagerly, Maruts, your ancient greatness, for (the sake of inducing) your prompt appearance, as the indication of (the approach of) the showerer (of benefits). Loud-roaring and mighty Maruts, you exert your vigorous energies for the advance (to the sacrifice), as if it was to battle.”

We shall now proclaim this to the overpowering race—proclaim their previous greatness to the beacon of the bull.
As if through kindling on your course, you powerfully noisy Maruts, as if in battle, produce your powers, o able ones.

It may not be sufficiently clear in the published translation that “the beacon of the bull” refers to the Maruts themselves. They are presumably Indra’s “beacon” because they are regularly his comrades and they are of glittering appearance – a little bit like Rudolph the Red-nosed Reindeer.

The pair “kindling” and “battle” in cd may not seem to form a natural class, but they probably represent two aspects of the Maruts’ naturalistic identity as the thunderstorm: the lightning may be the kindling and the thunder the clash of battle.

Note the phonological echoes in aidhéva…, yudhéva…; similarly tuviṣvaṇo…

taviṣā́ni.

Now let us publish, for the vigorous company the herald of the Strong One, their primeval might.
With fire upon your way, O Maruts loud of voice, with battle, Mighty Ones, achieve your deeds of strength.

Wir wollen nun dem wilden Geschlecht, dem Fähnlein des Bullen Indra von seiner früheren Größe erzählen. Wie mit Feuer übt ihr lautbrausende Marut auf der Fahrt, wie mit Kampf, ihr Mächtigen, eure Kraft aus!

Lasst rühmen uns dem ungestümen Marutstamm, der Fackel Indra’s, ihre alte Grösse jetzt; Erweist lautrauschend, Maruts, nun auf eurer Fahrt, o Helden, eure Kräfte wie durch Glut und Kampf.

Вот сейчас мы хотим рассказать буйному роду –
Знамени быка о прежнем величии.
О Маруты, мощно звучащие, во время (вашего) выезда, словно огнем,
Словно битвой (вдохновляемые), совершайте мужественные деяния" о могучие!

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• जगती
• निषादः

अथ द्वितीयाष्टक के चतुर्थाध्याय और एकसौ छियासठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके आरम्भ से ही मरुच्छब्दार्थप्रतिपाद्य विद्वानों के गुणों को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तुविष्वणः) बहुत प्रकार के शब्दोंवाले (शक्राः) शक्तिमान् (मरुतः) मनुष्यो ! तुम्हारे प्रति (वृषभस्य) श्रेष्ठ सज्जन का (रभसाय) वेगयुक्त अर्थात् प्रबल (केतवे) विज्ञान (जन्मने) जो उत्पन्न हुआ उसके लिये जो (पूर्वम्) पहिला (महित्वम्) माहात्म्य (तत्) उसको हम (वोचाम) कहें उपदेश करें, तुम (ऐधवे) काष्ठों के समान वा (यामन्) मार्ग में (युधेव) युद्ध के समान अपने कर्मों से (तविषाणि) बलों को (नु) शीघ्र (कर्त्तन) करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। विद्वान् जन जिज्ञासु जनों के प्रति वर्त्तमान जन्म और पूर्व जन्मों के सञ्चित कर्मों के निमित्त ज्ञान को उनके कार्यों को देख कर उपदेश करें। और जैसे मनुष्यों के ब्रह्मचर्य और जितेन्द्रियत्वादि गुणों से शरीर और आत्मबल पूरे हों, वैसे करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे तुविष्वणः शक्रा मरुतो युष्मान् प्रति वृषभस्य रभसाय केतवे जन्मने यत्पूर्वं महित्वं तद्वयं वोचाम यूयमैधेव यामन् युधेव तविषाणि निजकर्मभिर्नु कर्त्तन ॥ १ ॥

अथ मरुच्छब्दार्थप्रतिपाद्यविदुषां गुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (नु) सद्यः (वोचाम्) उपदिशेम (रभसाय) वेगयुक्ताय (जन्मने) जाताय (पूर्वम्) (महित्वम्) महेर्महतो भावम् (वृषभस्य) श्रेष्ठस्य (केतवे) विज्ञानाय (ऐधेव) ऐधैः काष्ठैरिव (यामन्) यामनि मार्गे (मरुतः) मनुष्याः (तुविष्वणः) तुविर्बहुविधः स्वनो येषान्ते। अत्र व्यत्ययेनैकवचनम्। (युधेव) युद्धेनेव (शक्राः) शक्तिमन्तः (तविषाणि) बलानि (कर्त्तन) कुरुत ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। विद्वांसो जिज्ञासून् प्रति वर्त्तमानजन्मनां प्राग्जन्मनाञ्च सञ्चितनिमित्तज्ञानं कार्यं दृष्ट्वोपदिशेयुः। यथा मनुष्याणां ब्रह्मचर्यजितेन्द्रियत्वादिभिः शरीरात्मबलानि पूर्णानि स्युस्तथा कुरुतेति च ॥ १ ॥

या सूक्तात मरुत शब्दार्थाने विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. विद्वान लोकांनी जिज्ञासू लोकांना वर्तमान जन्म व पूर्व जन्माच्या संचित कर्मानिमित्त ज्ञान त्यांचे कार्य पाहून उपदेश करावा व माणसाचे ब्रह्मचर्य व जितेंद्रियता इत्यादी गुणांनी शरीर व आत्मबल पूर्ण होईल असे करावे. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

नि꣡त्यं न꣡ सूनु꣡म् म꣡धु बि꣡भ्रत उ꣡प
क्री꣡ळन्ति क्रीळा꣡ विद꣡थेषु घृ꣡ष्वयः
न꣡क्षन्ति रुद्रा꣡ अ꣡वसा नमस्वि꣡नं
न꣡ मर्धन्ति स्व꣡तवसो हविष्कृ꣡तम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bíbhrataḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

nítyam ← nítya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūnúm ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

ghŕ̥ṣvayaḥ ← ghŕ̥ṣvi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

krīḷā́ḥ ← krīḷá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

krī́ḷanti ← √krīḍ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nákṣanti ← √nakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

namasvínam ← namasvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rudrā́ḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

haviṣkŕ̥tam ← haviṣkŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mardhanti ← √mr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

svátavasaḥ ← svátavas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

नित्य॑म् । न । सू॒नुम् । मधु॑ । बिभ्र॑तः । उप॑ । क्रीळ॑न्ति । क्री॒ळाः । वि॒दथे॑षु । घृष्व॑यः ।
नक्ष॑न्ति । रु॒द्राः । अव॑सा । न॒म॒स्विन॑म् । न । म॒र्ध॒न्ति॒ । स्वऽत॑वसः । ह॒विः॒ऽकृत॑म् ॥

• nityaṃ ← nityam ← nitya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sūnum ← sūnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• madhu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• bibhrata ← bibhrataḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• krīﾱanti ← krīḍanti ← krīḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “frolic; love; play; amuse.”

• krīﾱā ← krīḍāḥ ← krīḍa
• [noun], nominative, plural, masculine

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• ghṛṣvayaḥ ← ghṛṣvi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “anticipated; electrifying.”

• nakṣanti ← nakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “reach; approach.”

• rudrā ← rudrāḥ ← rudra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• namasvinaṃ ← namasvinam ← namasvin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “worshiping; reverent.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mardhanti ← mṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “neglect.”

• svatavaso ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svatavaso ← tavasaḥ ← tavas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong; energetic.”

• haviṣkṛtam ← haviṣkṛt
• [noun], accusative, singular, masculine

नित्यं न सूनुम् औरसं प्रियं पुत्रमिव मधु मधुरं हविः बिभ्रतः धारयन्तो मरुतः विदथेषु यागेषु घृष्वयः रक्षःप्रभृतीनां घर्षकाः सन्तः क्रीळाः क्रीडनशीलाः उप उपेत्य क्रीळन्ति विहरन्ति । किंच रुद्राः । रुद्रपुत्रा मरुतोऽपि रुद्रा उच्यन्ते जन्यजनकयोरभेदात् । मरुतां रुद्रपुत्रस्वं पुराणेषु तपसा तुष्टौ पार्वतीपरमेश्वरौ मरुतः पुत्रत्वेन स्वीचक्रतुरिति प्रसिद्धम् । नमस्विनं नमस्कारोपलक्षितस्तोत्रोपेतं हविष्कृतं हविषः कर्तारं प्रदातारं यजमानम् अवसा रक्षणेन तर्पणेन वा निमित्तभूतेन नक्षन्ति व्याप्नुवन्ति । किंच स्वतवसः स्वायत्तबला मरुतो यजमानं न मर्धन्ति न संग्रामयन्ति न क्लेशयन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“Ever accepting the sweet (libation), as (they would) a son, they sport plural yfully at sacrifices, demolishing (all intruders); the Rudras come to the offerer of prayers and oblations, for his protection, and powerul as they are, do him no harm.”

Holding their honey close like their own son, the playful ones play, eager at the rites.
The Rudras [=Maruts] approach the reverent man with help; the
self-powerful ones do not neglect the maker of oblations.

Bringing the pleasant meath as ’twere their own dear son, they sport in sportive wise gay at their gatherings.
The Rudras come with succour to the worshipper; self-strong they fail not him who offers sacrifice.

Wie einen leiblichen Sohn das Süße tragend tändeln die Tändler herbei, auf die Worte der Weisheit ungeduldig wartend. Die Rudrasöhne kommen mit ihrer Gunst zu dem Huldiger; nicht mißachten die Selbststarken den Opferveranstalter.

Willkommnes bringend wie zu ihrem eignen Sohn, die muntern springen lustig bei dem Opferfest; Zum frommen dringen hülfereich die glänzenden, stark durch sich selbst verschmähen sie den Opfrer nicht.

Неся мед, как родного сына,
Резвятся резвые (боги), радостные на местах жертвенных раздач.
Рудры со (своей) помощью приходят к поклоняющемуся (им),
Обладая собственной силой, они не пренебрегают тем, кто принес жертву,

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जो लोग (नित्यम्) नाशरहित जीव के (न) समान (मधु) मधुरादि गुणयुक्त पदार्थ को (बिभ्रतः) धारण करते हुए (सूनुम्) पुत्र के समान (उप, क्रीडन्ति) समीप खेलते हैं वा (विदथेषु) संग्रामों में (घृष्वयः) शत्रु के बल को सहने और (क्रीडाः) खेलनेवाले (नक्षन्ति) प्राप्त होते हैं वा (रुद्रः) प्राणों के समान (अवसा) रक्षा आदि कर्म से (नमस्विनम्) बहुत अन्नयुक्त जन को (न) नहीं (मर्द्धन्ति) लड़ाते और (स्वतवसः) अपना बल पूर्ण रखते हुए (हविष्कृतम्) दानों से सिद्ध किये हुए पदार्थ को रखते हैं उसका नित्य सेवन करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो सबके उपकार में प्राण के समान तृप्ति करने में जल अन्न के समान और आनन्द में सुन्दर लक्षणोंवाली विदुषी के पुत्र के समान वर्त्तमान हैं, वे श्रेष्ठों को बढ़ा और दुष्टों को नमा सकते हैं अर्थात् श्रेष्ठों को उन्नति दे सकते और दुष्टों को नम्र कर सकते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं ये नित्यं न मधु बिभ्रतः सूनुमुप क्रीळन्ति विदथेषु घृष्वयः क्रीळा नक्षन्ति रुद्राइवावसा नमस्विनं न मर्द्धन्ति स्वतवसो हविष्कृतं रक्षन्ति तान्नित्यं सेवध्वम् ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (नित्यम्) नाशरहितं जीवम् (न) इव (सूनुम्) अपत्यम् (मधु) मधुरादिगुणयुक्तम् (बिभ्रतः) धरतः (उप) सामीप्ये (क्रीळन्ति) (क्रीळाः) क्रीडकाः (विदथेषु) संग्रामेषु (घृष्वयः) सोढारः (नक्षन्ति) प्राप्नुवन्ति (रुद्राः) प्राणा इव (अवसा) रक्षणाद्येन (नमस्विनम्) बह्वन्नयुक्तम् (न) निषेधे (मर्द्धन्ति) योधयन्ति (स्वतवसः) स्वं स्वकीयं तवो बलं येषान्ते (हविष्कृतम्) हविर्भिर्दानैर्निष्पादितम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये सर्वेषामुपकारे प्राणवत्तर्पणे जलान्नवदानन्दे सुलक्षणाऽपत्यवद्वर्त्तन्ते ते श्रेष्ठान् वर्द्धितुं दुष्टान्नमयितुं शक्नुवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे सर्वांवर उपकार करण्यात प्राणाप्रमाणे, तृप्ती करण्यात अन्न व जलाप्रमाणे व आनंदात सुंदर लक्षणयुक्त विदुषीच्या पुत्राप्रमाणे आहेत ते श्रेष्ठांची वाढ करून दुष्टांना नमवू शकतात. अर्थात् श्रेष्ठांची उन्नती करू शकतात व दुष्टांना नम्र बनवू शकतात. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

य꣡स्मा ऊ꣡मासो अमृ꣡ता अ꣡रासत
राय꣡स् पो꣡षं च हवि꣡षा ददाशु꣡षे
उक्ष꣡न्ति अस्मै मरु꣡तो हिता꣡ इव
पुरू꣡ र꣡जांसि प꣡यसा मयोभु꣡वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
amŕ̥tāḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

árāsata ← √rā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ū́māsaḥ ← ū́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

dadāśúṣe ← √dāś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

póṣam ← póṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hitā́ḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)
{}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ukṣánti ← √ukṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

यस्मै॑ । ऊमा॑सः । अ॒मृताः॑ । अरा॑सत । रा॒यः । पोष॑म् । च॒ । ह॒विषा॑ । द॒दा॒शुषे॑ ।
उ॒क्षन्ति॑ । अ॒स्मै॒ । म॒रुतः॑ । हि॒ताःऽइ॑व । पु॒रु । रजां॑सि । पय॑सा । म॒यः॒ऽभुवः॑ ॥

• yasmā ← yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ūmāso ← ūmāsaḥ ← ūma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “assistant.”

• amṛtā ← amṛtāḥ ← amṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• arāsata ← rā
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “give; impart.”

• rāyas ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• poṣaṃ ← poṣam ← poṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• dadāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• ukṣanty ← ukṣanti ← ukṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “sprinkle; wet.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• hitā ← hitāḥ ← hita
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beneficial; wholesome; good; suitable; good; appropriate; pleasant; Aṣṭādhyāyī 5.1.5; friendly; agreeable.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, masculine

यस्मै यजमानाय हविषा ददाशुषे सोमादिहविर्दत्तवते हविषा प्रीताः ऊमासः अवितारः अमृताः अमरणधर्माणो मरुतः रायस्पोषं धनस्य पुष्टिम् । चशब्दात् पश्वादिपुष्टिम् । अरासत प्रायच्छन् । रासतिर्दानार्थः । अस्मै यजमानाय हिताइव हिताचरणाः सखाय इव सन्तः मयोभुवः सुखस्य भावयितारः मरुतः रजांसि लोकान् पुरु प्रभूतं यथा भवति तथा पयसा उदकेन सस्याद्युत्पत्त्यर्थम् उक्षन्ति सिञ्चन्ति ॥।

English translation:

“To him, the presenter (of offerings), the protecting and immortal Maruts, (gratified) by the oblation, have given abundance of riches; they, the bestowers of happiness, becoming, as it were, the friends (of the worshipper), sprinkle the regions plural ntifully with water.”

To whom the immortal helpers have given riches and prosperity—to the man who does pious service with the oblation—
for him the Maruts, like (steeds) spurred on, sprinkle the many realms with milk—they are joy itself.

The simile hitā́iva is compared by Geldner and Renou with a similar expression in IV.57.1, with the meaning “good (friends)” (Geldner “wie gute (Freunde)”) or, more technically, “like contracted (allies)” (see the bahuvrīhi hitá-mitra-). This doesn’t mean much in the context here. Witzel Gotō are somewhat skeptical, but simply tr. literally “wie die Hingesetzten” without explaining what that might mean here. Both the Geldner/Renou and the Witzel Gotō tr. assume a ppl. to √dhā ‘set, establish’. I take it rather to √hi ‘impel’ (as does Grassmann) and assume that the underlying subject is horses and that the image is of horses led out to piss before contests. See esp. I.64.6 (also a Marut hymn) átyaṃ ná mihé ví nayanti vājínam “They lead (their horse) out to piss like a prizeseeking steed” (also cf. II.34.13, IX.74.4). This image fits well with the sprinkling here.

To whomsoever, bringer of oblations, they immortal guardians, have given plenteous wealth,
For him, like loving friends, the Maruts bringing bliss bedew the regions round with milk abundantly.

Wem die unsterblichen Helfer Reichtümer und Zuwachs gewährt haben, weil er mit Opfer freigebig war, für den besprengen die Marut wie gute Freunde viele Landstrecken mit Milch, die Erquickenden.

Wem Gut und Nahrung schenkten die unsterblichen Genossen, wenn mit Opfertrank er huldiget, Dem netzen sie, die Maruts, die erquickenden, mit fetter Milch die vielen Fluren Freunden gleich.

Кому бессмертные помощники даровали
Богатства и процветание, потому что он щедр на жертвы,
Маруты для него как добрые (друзья) орошают
Молоком многие (пространства), (эти) благодатные (боги).

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (अमृताः) नाशरहित (ऊमासः) रक्षणादि कर्मवाले आप जैसे (मयोभुवः) सुख की भावना करनेवाले (हिताइव) हित सिद्ध करनेवालों के समान (मरुतः) पवन (अस्मै) इस प्राणी के लिये (पयसा) जल से (पुरु) बहुत (रजांसि) लोकों वा स्थलों को (उक्षन्ति) सींचते हैं वैसे (यस्मै) जिस (ददाशुषे) देनेवाले के लिये (हविषा) विद्यादि देने से (रायः) धर्मयुक्त धन की (पोषम्) पुष्टि को (च) और विद्या को (अरासत) देते हैं वह भी ऐसे ही वर्त्ते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को वायु के समान सबके सुखों को अच्छे प्रकार विद्या और सत्योपदेश से जल से वृक्षों के समान सींचकर मनुष्यों की वृद्धि करनी चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: हे विद्वांसोऽमृता ऊमासो भवन्तो यथा मयोभुवो हिताइव मरुतोऽस्मै पयसा पुरु रजांस्युक्षन्ति तथा यस्मै ददाशुषे हविषा रायस्पोषं विद्याञ्चारासत सोऽप्येवमेवेह वर्त्तेत ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मै) (ऊमासः) रक्षणादिकर्त्तारः (अमृताः) नाशरहिताः (अरासत) रासन्ते (रायः) धर्म्यस्य धनस्य (पोषम्) पुष्टिम् (च) (हविषा) विद्यादिदानेन (ददाशुषे) दात्रे (उक्षन्ति) सिञ्चन्ति (अस्मै) संसाराय (मरुतः) वायवः (हिताइव) यथा हितसंपादकास्तथा (पुरु) पुरूणि बहूनि। अत्र संहितायामिति दीर्घः। सुपां सुलुगिति शसो लुक्। (रजांसि) (पयसा) जलेन (मयोभुवः) सुखं भावुकाः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्वायुवत्सर्वेषां सुखानि संसाध्य विद्यासत्योपदेशैर्जलेन वृक्षं सिक्त्वेव मनुष्या वर्द्धनीयाः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी वायूप्रमाणे सर्वांच्या सुखासाठी चांगल्या प्रकारे विद्या व सत्योपदेश करावा. जलाने वृक्षाला सिंचित केले जाते, त्याप्रमाणे माणसाची वृद्धी केली पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

आ꣡ ये꣡ र꣡जांसि त꣡विषीभिर् अ꣡व्यत
प्र꣡ व ए꣡वासः स्व꣡यतासो अध्रजन्
भ꣡यन्ते वि꣡श्वा भु꣡वनानि हर्मिया꣡
चित्रो꣡ वो या꣡मः प्र꣡यतासु ऋष्टि꣡षु

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ávyata ← √vyā- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táviṣībhiḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{}

adhrajan ← √dhraj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

évāsaḥ ← éva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)
{}

sváyatāsaḥ ← sváyata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

bháyante ← √bhī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

harmyā́ ← harmyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

práyatāsu ← √yam- (root)
{case:LOC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

r̥ṣṭíṣu ← r̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́maḥ ← yā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । ये । रजां॑सि । तवि॑षीभिः । अव्य॑त । प्र । वः॒ । एवा॑सः । स्वऽय॑तासः । अ॒ध्र॒ज॒न् ।
भय॑न्ते । विश्वा॑ । भुव॑नानि । ह॒र्म्या । चि॒त्रः । वः॒ । यामः॑ । प्रऽय॑तासु । ऋ॒ष्टिषु॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ye ← yad
• [noun], accusative, dual, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• taviṣībhir ← taviṣībhiḥ ← taviṣī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “strength; power.”

• avyata ← vye
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “cover.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• evāsaḥ ← eva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

• svayatāso ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayatāso ← yatāsaḥ ← yam
• [verb noun], nominative, plural
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• adhrajan ← dhraj
• [verb], plural, Imperfect
• “rush.”

• bhayante ← bhī
• [verb], plural, Present indikative
• “fear; fear.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• harmyā ← harmya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “mansion; house; palace.”

• citro ← citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• yāmaḥ ← yāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• prayatāsv ← prayatāsu ← prayam ← √yam
• [verb noun], locative, plural
• “give; emit; send; transmit.”

• ṛṣṭiṣu ← ṛṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “spear.”

हे मरुतः युष्मत्संबन्धिनः ये एवासः एवाः अश्वविशेषाः तविषीभिः स्वकीयैर्बलैर्वृष्टिप्रदानादिरूपैः रजांसि लोकान् आ अव्यत सर्वत आवृण्वन्ति ते वः युष्माकम् एवासः अश्वाः स्वयतासः स्वयमेव सारथिना विनैव युक्ताः प्र अध्रजन् प्रकर्षेण गच्छन्ति व्याप्नुवन्ति । किंच युष्मदागमनात् विश्वा भुवनानि सर्वाणि भूतजातानि विश्वा हर्म्या सर्वाणि हर्म्याणि च भयन्ते बिभ्यति पतनात् । यस्मादेवं तस्मात् वो याम: चित्रः चायनीयः । आश्चर्यभूत इत्यर्थः । भीतेः कारणमाह । ऋष्टिषु युद्धस्थासु हेतिषु प्रयतासु प्रकर्षेणोद्यतासु सतीषु । अथवा भीतौ दृष्टान्तः । ऋष्टिषु प्रयतासु सतीषु । लुप्तोपमेयम् । आयुधेषूद्यतेषु यथा जना बिभ्यति तद्वद्युष्मदागमनात् बिभ्यतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Those, your coursers, which traverse the regions in their speed, proceed, self-guided; all worlds, all dwellings, are alarmed, for marvellous is your coming; (such fear as is felt) when spears are thrust forth (in battle).”

Of you who with your powers enveloped the realms—your spontaneous dashes swooped forth.
All creatures and habitations take fright. Brilliant is your course when your spears have been extended.

Ye who with mighty powers have stirred the regions up, your coursers have sped forth directed by themselves.
All creatures of the earth, all dwellings are afraid, for brilliant is your coming with your spears advanced.

Eure selbstgelenkten Anläufe stürmten vorwärts, die ihr die Räume mit euren Kräften durchdrungen habt. Es beben alle Geschöpfe, die festen Häuser. Wunderbar ist eure Auffahrt bei vorgehaltenen Speeren.

Die ihr die Luft durchdrungen habt mit eurer Kraft, schnell stürmten eure selbstgelenkten Rosse vor, Es fürchten alle Wesen, alle Stämme sich, eur Zug erglänzt, wenn ihr die Speere vor euch streckt.

Вы, что окутали пространства (своими) силами,
Быстрые, правящие сами собой, бросились вперед.
Боятся все существа (и) укрепления.
Блистателен ваш выезд, когда (вы) протянули вперед копья.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (ये) जो (वः) तुम्हारे (एवासः) गमनशील (स्वयतासः) अपने बल से नियम को प्राप्त अर्थात् अश्वादि के विना आप ही गमन करने में सन्नद्ध रथ (तविषीभिः) बलों के साथ (रजांसि) लोकों को (आ, अव्यत) अच्छे प्रकार प्राप्त होते हैं वे (प्र, अध्रजन्) अत्यन्त धावते हैं, उनके धावन में (विश्वा) समस्त (भुवनानि) लोक (हर्म्या) उत्तमोत्तम घर (भयन्ते) काँपते हैं इस कारण (प्रयतासु) नियत (ऋष्टिषु) प्राप्तियों में (चित्रः) अद्भुत (वः) तुम्हारा (यामः) पहुँचना है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन निज शास्त्रीय अद्भुत बल से रथादि बना के नियत वृत्तियों में जा आकर सत्य विद्या पढ़ाने और उनके उपदेशों से सब मनुष्यों को पाल के असत्य विद्या के उपदेशों को निवृत्त करें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो ये व एवासः स्वयतासो रथास्तविषीभी रजांसि आ अव्यत ते प्राध्रजन्। तेषां धावने विश्वा भुवनानि हर्म्या भयन्ते तस्मात् प्रयतास्वृष्टिषु चित्रो वो यामोऽस्ति ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ये) (रजांसि) लोकाः (तविषीभिः) बलैः (अव्यत) प्राप्नुवन्ति (प्र) (वः) युष्माकम् (एवासः) गमनशीलाः (स्वयतासः) स्वेन बलेन नियमं प्राप्ता नत्वन्येनाश्वादिनेति (अध्रजन्) धावन्ति (भयन्ते) कम्पन्ते (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) लोकाः (हर्म्या) उत्तमानि गृहाणि (चित्रः) अद्भुतः (वः) युष्माकम् (यामः) प्रापणम् (प्रयतासु) नियतासु (ऋष्टिषु) प्राप्तिषु ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वांसो निजशास्त्राद्भुतबलेन रथादिकं निर्माय नियतासु वृत्तिषु गत्वागत्य सत्यविद्याऽध्यापनोपदेशैः सर्वान् मनुष्यान् पालयित्वाऽसत्यविद्योपदेशान्निवर्त्तयेयुः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोकांनी आपल्या शास्त्रीय अद्भुत बलाने रथ इत्यादी बनवून नियमित जाणे-येणे करावे. सत्य विद्या शिकवून व त्यांचा उपदेश करून सर्व माणसांचे पालन करावे. असत्य विद्येचा नाश करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

य꣡त् त्वेष꣡यामा नद꣡यन्त प꣡र्वतान्
दिवो꣡ वा पृष्ठं꣡ न꣡रिया अ꣡चुच्यवुः
वि꣡श्वो वो अ꣡ज्मन् भयते व꣡नस्प꣡ती
रथीय꣡न्तीव प्र꣡ जिहीत ओ꣡षधिः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
nadáyanta ← √nad- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

párvatān ← párvata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tveṣáyāmāḥ ← tveṣáyāma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ácucyavuḥ ← √cyu- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

náryāḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥ṣṭhám ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)
{}

ájman ← ájman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhayate ← √bhī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vánaspátiḥ ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvaḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

jihīte ← √hā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

óṣadhiḥ ← óṣadhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

rathīyántī ← √rathīy- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

यत् । त्वे॒षऽया॑माः । न॒दय॑न्त । पर्व॑तान् । दि॒वः । वा॒ । पृ॒ष्ठम् । नर्याः॑ । अचु॑च्यवुः ।
विश्वः॑ । वः॒ । अज्म॑न् । भ॒य॒ते॒ । वन॒स्पतिः॑ । र॒थि॒यन्ती॑ऽइव । प्र । जि॒ही॒ते॒ । ओष॑धिः ॥

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• tveṣayāmā ← tveṣa
• [noun]
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• tveṣayāmā ← yāmāḥ ← yāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• nadayanta ← naday ← √nad
• [verb], plural, Present injunctive

• parvatān ← parvata
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• pṛṣṭhaṃ ← pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• naryā ← naryāḥ ← narya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• acucyavuḥ ← cyu
• [verb], plural, Plusquamperfect
• “fall down; issue; shoot; ejaculate; deviate; banish; drop; dislodge; miss; deprive.”

• viśvo ← viśvaḥ ← viśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ajman
• [noun], locative, singular, neuter
• “drive.”

• bhayate ← bhī
• [verb], singular, Present indikative
• “fear; fear.”

• vanaspatī ← vanaspatiḥ ← vanaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• rathīyantīva ← rathīyantī ← rathīy
• [verb noun], nominative, singular

• rathīyantīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jihīta ← jihīte ← hā
• [verb], singular, Present indikative
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• oṣadhiḥ ← oṣadhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

मरुतः त्वेषयामाः प्रदीप्तगमनाः यत् यदा पर्वतान् पर्ववतो गिरेर्गह्रराणि पूरकान् मेघान् वा नदयन्त नादयन्ति वा अथवा दिवः विद्योतनात्मकस्यान्तरिक्षस्य पृष्ठम् उपरिभागं नर्याः नरेभ्यो हिताः अचुच्यवुः गच्छन्ति तदा वः युष्मत्संबन्धिनि अज्मन् गमने निमित्तभूते सति विश्वः वनस्पतिः वनस्य पालयिता वृक्षसमूहः भयते बिभेति । तथा ओषधिः प्रियङ्गुव्रीह्यादिः प्र जिहीते प्रकर्षेण गच्छति स्वस्थानात् इतस्ततश्चलतीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः। रथीयन्तीव रथमात्मन इच्छन्ती स्त्री । रथारूढेत्यर्थः । तादृशी स्त्रीव । सा यथा चलति तद्वत् ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“When your brilliant coursers make the mountains echo; and, friendly to man, traverse the summit of the firmament; then all the forest lords are alarmed at your approach, and the bushes wave to and fro, as a woman in a chariot.”

When the manly ones of turbulent course make the mountains roar, or have stirred the back of heaven,
every tree takes fright at your drive; every plant bends forward as if driving a chariot.

I previously (1983: 61) took nadayanta as intransitive “they roared and made the mountains stir …”, but I now accept a transitive value.

When they in dazzling rush have made the mountains roar, and shaken heaven’s high back in their heroic strength,
Each sovran of the forest fears as ye drive near, aid the shrubs fly before you swift as whirling wheels.

Wenn die Mannschaften in hitzigem Anlauf die Berge erdröhnen machen oder des Himmels Rücken erschüttert haben, dann bebt jeder Baum bei eurem Ansturm. Das Kraut eilt voraus, als ob es eine Wettfahrt machte.

Wenn sie erschüttern wilden Laufs die Bergeshöhn, und auch des Himmels Rücken vor den Helden bebt, Dann zittert jeder Waldesbaum bei eurer Fahrt, wie Wagenlenker weichen alle Kräuter aus.

Когда они, грозно выезжающие, заставляли грохотать горы,
Или, мужественные, сотрясали спину неба,
Каждое лесное дерево боится вашей процессии.
Растение кидается прочь, словно на колеснице.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यत्) जब (त्वेषयामाः) अग्नि का प्रकाश होने से गमन करनेवाले (नर्याः) मनुष्यों के लिये अत्यन्त साधक तुम्हारे रथ (दिवः) अन्तरिक्ष के (पर्वतान्) मेघों को (नदयन्त) शब्दायमान करते अर्थात् तुम्हारे रथों के वेग से अपने स्थान से तितर-वितर हुए मेघ गर्जनादि शब्द करते हैं (वा) अथवा पृथिवी के (पृष्ठम्) पृष्ठ भाग को (अचुच्यवुः) प्राप्त होते तब (विश्वः, वनस्पतिः) समस्त वृक्ष (रथियन्तीव) अपने रथी को चाहती हुई सेना के समान (वः) तुम्हारे (अज्मन्) मार्ग में (भयते) कँपता है अर्थात् जो वृक्ष मार्ग में होता वह थरथरा उठता और (ओषधिः) सोमादि ओषधि (प्र, जिहीते) अच्छे प्रकार स्थान त्याग कर देती अर्थात् कपकपाहट में स्थान से तितर-वितर होती है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अन्तरिक्ष के मार्गों में विद्वानों के प्रयोग किये हुए आकाशगामी यानों के अत्यन्त वेग से कभी मेघों के तितर-वितर जाने का सम्भव और पृथिवी के कम्पन से वृक्ष वनस्पति के कम्पने का सम्भव होता है ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो यत्त्वेषयामा नर्या युष्मद्रथा दिवः पर्वतान्नदयन्त भुवः पृष्ठं वाऽचुच्यवुः तदा विश्वो वनस्पती रथियन्तीव वोऽज्मन्भयते ओषधिश्च प्रजिहीते ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यदा (त्वेषयामाः) त्वेषे दीप्तौ सत्यां यामो गमनं येषान्ते (नदयन्त) नादयन्ति (पर्वतान्) मेघान् (दिवः) अन्तरिक्षस्य (वा) (पृष्ठम्) उपरिभागम् (नर्याः) नृभ्यो हिताः (अचुच्यवुः) प्राप्नुवन्ति (विश्वः) (वः) युष्माकम् (अज्मन्) अज्मनि पथि (भयते) कम्पते (वनस्पतिः) वनस्पतिर्वृक्षः (रथियन्तीव) आत्मनो रथिन इच्छन्तीव सेना (प्र) (जिहीते) प्राप्नोति (ओषधिः) सोमादिः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। अन्तरिक्षप्रदेशेषु विद्वद्भिः प्रयुक्ताकाशयानानां महत्तरेण वेगेन कदाचिन्मेघविपर्याससम्भवस्तथा पृथिव्याः कम्पनेन वृक्षादीनां कम्पनसम्भवश्च ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांच्या प्रयोगामुळे अंतरिक्षात याने अत्यंत वेगाने जातात, तेव्हा कधी कधी मेघ इकडे तिकडे विखुरण्याची शक्यता असते व पृथ्वीच्या कंपनाने वृक्ष वनस्पती कंपित होण्याची शक्यता असते. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

यूयं꣡ न उग्रा मरुतः सुचेतु꣡ना
अ꣡रिष्टग्रामाः सुमति꣡म् पिपर्तन
य꣡त्रा वो दिद्यु꣡द् र꣡दति क्रि꣡विर्दती
रिणा꣡ति पश्वः꣡ सु꣡धितेव बर्ह꣡णा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sucetúnā ← sucetúna- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ugrāḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

áriṣṭagrāmāḥ ← áriṣṭagrāma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

didyút ← didyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

krívirdatī ← krívirdatī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rádati ← √rad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)
{}

barháṇā ← barháṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

paśváḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

riṇā́ti ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

súdhitā ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

यू॒यम् । नः॒ । उ॒ग्राः॒ । म॒रु॒तः॒ । सु॒ऽचे॒तुना॑ । अरि॑ष्टऽग्रामाः । सु॒ऽम॒तिम् । पि॒प॒र्त॒न॒ ।
यत्र॑ । वः॒ । दि॒द्युत् । रद॑ति । क्रिविः॑ऽदती । रि॒णाति॑ । प॒श्वः । सुधि॑ताऽइव । ब॒र्हणा॑ ॥

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ugrā ← ugrāḥ ← ugra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sucetunāriṣṭagrāmāḥ ← sucetunā
• [adverb]

• sucetunāriṣṭagrāmāḥ ← ariṣṭa
• [noun]
• “safe; unharmed.”

• sucetunāriṣṭagrāmāḥ ← grāmāḥ ← grāma
• [noun], vocative, plural, masculine
• “village; grāma [word]; group; battalion; club; Hindu gamut; troop; multitude; crowd; kin; collection; people.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• didyud ← didyut
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow; Didyut.”

• radati ← rad
• [verb], singular, Present indikative
• “dig.”

• krivirdatī ← krivirdat
• [noun], nominative, singular, feminine

• riṇāti ← ri
• [verb], singular, Present indikative
• “free; liberate; run; let go of.”

• paśvaḥ ← paśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• sudhiteva ← sudhitā ← sudhita
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sudhita [word].”

• sudhiteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• barhaṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “power; might.”

हे उग्राः उद्गूर्णबलाः मरुतः यूयं सुचेतुना शोभनचेतसा अरिष्टग्रामाः अहिं सितसंघाः सन्तः नः अस्माकं सुमतिं शोभनबुद्धिं पिपर्तन पूरयत । कस्मिन्काले इति तदुच्यते । यत्र यस्मिन् काले वः युष्मत्संबन्धिनी क्रिविर्दती विक्षेपणशीलदन्ती दिद्युत् हेतिः रदति विलिखति मेघसंस्त्यायं पश्वः पशूंश्च रिणाति रेषति हिनस्ति । वायौ वाति सति पशवः शीर्यन्ते इति प्रसिद्धम् । हिंसायां दृष्टान्तः । सुधिता सुहिता सुष्ठु प्रेरिता बर्हणा हतिः तत्साधना हेतिर्वा यथा रिणाति तद्वत् ॥

English translation:

“Fierce Maruts, free from malevolence in your kindly thoughts, fulfil towards us your good purposes; when your missile lightning rends (the clouds), as a well-hurled weapon wound the deer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Asa a well-hurled weapon: paśvaḥ sudhiteva barhaṇā: paśūn is connected with with krivirdatī, the missile of the winds; when the wind blows, animals are withered or chilled

You, mighty Maruts, you invulnerable band—with kind attention deliver us to your benevolence.
Where your missile with its gory teeth scrapes (a path), mightily it
liquefies (the trees) as a well-placed (goad) sets the livestock flowing.

áriṣṭagrāmāḥ is a bahuvrīhi, but the tr. ‘having an invulnerable band’ seemed too heavy.

On krívis- see comm. to I.30.1, where I suggest a relationship with kravís- ‘raw, bloody flesh’ as a re-formed -i-stem to the underlying root krū ← *kruH. A number of other interpr. have been made.

I supply “(a path)” as obj. of rádati because words for ‘path, way’ are frequently obj. of this verb (e.g., VII.87.1 rádat patháḥ; also II.30.2, V.10.1, V.80.3, VI.30.3, VII.47.4, VII.60.4, X.75.2).

In my reading the structure of pāda d is quite complex and intricate and differs from the standard. Both Geldner and Renou supply ‘waters’ as the obj. of riṇā́ti in the frame (see also Oldenberg), since waters are several times elsewhere the obj. of √rī. (Witzel Gotō take paśváḥ as obj. of both simile and frame.) I prefer to find the object nearer at hand, namely trees, based on vánaspati(ḥ) in the previous vs. (5c). In another passage trees liquefy at the Maruts’ assault: V.58.6 … riṇaté vánāni, and a transitive version of this phrase is found with Agni as subj. at V.41.10 ní riṇāti vánā (cf. I.127.4).

As for the simile, Geldner takes barháṇā as fem. nom. sg. with súdhitā (“wie der beharrliche Eifer …”), but barháṇā, which is fairly well attested, is otherwise only an instr. sg. used adverbially (so rendered by both Renou and Witzel Gotō). Like Renou and Witzel Gotō I take didyút (fem.) of c as the referent of súdhitā ‘well-placed’, but didyút- in a slightly different sense: not as a thrown missile but as a sharp-pointed thing used as a goad. The verb riṇā́ti is held constant between simile and frame, but again it has different senses in the two structures: in the simile it does not mean ‘liquefy, dissolve, i.e., destroy’, but ‘make to flow, i.e., to cause to move’, a more appropriate meaning with paśváḥ ‘livestock’ as object.

Terrible Maruts, ye with ne’er-diminished host, with great benevolence fulfil our heart’s desire.
Where’er your lightning bites armed with its gory teeth it crunches up the cattle like a well-aimed dart.

Ihr gewaltige Marut mit unversehrter Schar, schenket uns wohlwollend eure Gnade in Fülle! Wo euer Geschoß mit dem feuerfarbenen Zahn furcht, da macht es die Wasser frei, wie der beharrliche Eifer die Herdentiere.

O starke Maruts, ihr mit unversehrter Schar, erfüllet unser Wunschgebet mit holdem Sinn; Wo euer Blitz mit seinen blut’gen Zähnen beisst, zermalmt er Heerden wie ein wohlgezielter Pfeil.

Вы, о грозные Маруты, в добром настроении
Даруйте нам с избытком (вашу) благожелательность, о те, чье войско невредимо!
(Там,) где врезается ваш выстрел со змеиным зубом,
Он мощно выпускает течь (воды), словно метко нацеленный кнут (выгоняет) скотину.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उग्राः) तीव्रगुणकर्मस्वभावयुक्त (मरुतः) पवनों के समान शीघ्रता करनेवाले विद्वानो ! (यूयम्) तुम (अरिष्टग्रामाः) जिनसे ग्राम के ग्राम अहिंसक होते अर्थात् पशु आदि जीवों को जिन्होंने ताड़ना देना छोड़ दिया ऐसे होते हुए (नः) हमारी (सुमतिम्) प्रशस्त उत्तम बुद्धि को (सुचेतुना) सुन्दर विज्ञान से (पिपर्त्तन) पूरी करो। (यत्र) जहाँ (क्रिविर्दती) हिंसा करने रूप दाँत हैं जिसके वह (वः) तुम्हारे सम्बन्ध से (दिद्युत्) अत्यन्त प्रकाशमान बिजुली (रदति) पदार्थों को छिन्न-भिन्न करती है वहाँ (सुधितेव) अच्छे प्रकार धारण की हुई वस्तु के समान (बर्हणा) बढ़ती हुई (पश्वः) पशुओं को अर्थात् पशुभावों को (रिणाति) प्राप्त होती जैसे पशु, घोड़े, बैल आदि रथादिकों को जोड़े हुए उनको चलाते हैं वैसे उन रथों को अति वेग से चलाती है ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। शिल्पव्यवहार से सिद्ध की बिजुलीरूप आग घोड़े आदि पशुओं के समान कार्य सिद्ध करनेवाली होती है, उसकी क्रिया को जाननेवाले विद्वान् अन्य जनों को भी उस विद्युद्विद्या से कुशल करें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे उग्रा मरुतो विद्वांसो यूयमरिष्टग्रामाः सन्तो नः सुमतिं सुचेतुना पिपर्त्तन। यत्र क्रिविर्दती वो विद्युद्रदति तत्र सुधितेव बर्हणा सा पश्वो रिणाति ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यूयम्) (नः) अस्माकम् (उग्राः) तीव्रगुणकर्मस्वभावाः (मरुतः) मरुद्वत्सुचेष्टाः (सुचेतुना) सुष्ठु विज्ञानेन (अरिष्टग्रामाः) अहिंसका ग्रामा येभ्यस्ते (सुमतिम्) प्रशस्तां प्रज्ञाम् (पिपर्तन) पूरयन्तु (यत्र) अत्र ऋचितु० इत्यनेन दीर्घः। (वः) युष्माकम् (दिद्युत्) देदीप्यमाना विद्युत् (रदति) विलिखति (क्रिविर्दती) क्रिविर्हिंसनमेव दन्ता यस्याः सा (रिणाति) गच्छति (पश्वः) पशून् (सुधितेव) सुष्ठु धृतेव (बर्हणा) वर्द्धते या सा ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। शिल्पव्यवहारसंसाधिता विद्युदश्वादिपशुवत्कार्यसाधिका भवति। तस्याः क्रियावेत्तारो विद्वांसोऽन्यानपि तद्विद्याकुशलान् संपादयन्तु ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. शिल्पव्यवहाराने सिद्ध केलेला विद्युत अग्नी घोडा इत्यादी पशूप्रमाणे कार्य सिद्ध करणारा आहे. ती क्रिया जाणणाऱ्या विद्वानांनी इतर लोकांनाही विद्युत विद्येमध्ये निपुण करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

प्र꣡ स्कम्भ꣡देष्णा अनवभ्र꣡राधसो
अलातृणा꣡सो विद꣡थेषु सु꣡ष्टुताः
अ꣡र्चन्ति अर्क꣡म् मदिर꣡स्य पीत꣡ये
विदु꣡र् वीर꣡स्य प्रथमा꣡नि पउं꣡सिया

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anavabhrárādhasaḥ ← anavabhrárādhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)
{}

skambhádeṣṇāḥ ← skambhádeṣṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

alātr̥ṇā́saḥ ← alātr̥ṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

súṣṭutāḥ ← súṣṭuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

árcanti ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

madirásya ← madirá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

paúṁsyā ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

prathamā́ni ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vīrásya ← vīrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

प्र । स्क॒म्भऽदे॑ष्णाः । अ॒न॒व॒भ्रऽरा॑धसः । अ॒ला॒तृ॒णासः॑ । वि॒दथे॑षु । सुऽस्तु॑ताः ।
अर्च॑न्ति । अ॒र्कम् । म॒दि॒रस्य॑ । पी॒तये॑ । वि॒दुः । वी॒रस्य॑ । प्र॒थ॒मानि॑ । पौंस्या॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• skambhadeṣṇā ← skambha
• [noun], masculine
• “prop.”

• skambhadeṣṇā ← deṣṇāḥ ← deṣṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gift; giving.”

• anavabhrarādhaso ← anavabhra
• [noun]
• “permanent.”

• anavabhrarādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• ’lātṛṇāso ← alātṛṇāsaḥ ← alātṛṇa
• [noun], nominative, plural, masculine

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• suṣṭutāḥ ← suṣṭuta
• [noun], nominative, plural, masculine

• arcanty ← arcanti ← arc
• [verb], plural, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• madirasya ← madira
• [noun], genitive, singular, masculine
• “intoxicant.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• vidur ← viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vīrasya ← vīra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• prathamāni ← prathama
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• pauṃsyā ← pauṃsya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

प्र स्कम्भदेष्णाः प्रकर्षेण स्तम्भितदानाः । अविरतदाना इत्यर्थः । अनवभ्रराधसः अभ्रष्टहविरादिधनाः । राध इति धननाम । अलातृणासः । नकारस्य स्थाने लकारः ॥ अनातृणासः आतर्दनरहिताः । अथवा । अलं पर्याप्तम् आतर्दनाः शत्रूणाम् । यद्वा । अलम् अत्यर्थं दातारः फलानाम् ॥ एवंरूपा मरुतः विदथेषु यागेषु अर्कम् अर्चनीयमिन्द्रं स्वसखीभूतम् अर्चन्ति पूजयन्ति स्तुत्यादिना संभावयन्तीत्यर्थः । किमर्थं मदिरस्य मादनसाधनस्य सोमस्य पीतये पानाय । तस्येन्द्रस्य महत्त्वं कथं जानन्तीत्यत आह । ते मरुतः वीरस्य विविधं शत्रूणामीरकस्य इन्द्रस्य प्रथमानि प्रतमानि मुख्यानि पौंस्या पुंस्त्वानि वृत्रवधादिरूपाणि विदुः जानन्ति ॥।

English translation:

“Givers without stint, possessors of inexhaustible riches, devoid of malevolence, ever glorified at sacrifices, they worship the adorable (Indra), for (the sake of) drinking (the Soma) wine; for they know the first manly exploits of the hero.”

(The Maruts) whose generosity is (as steady as) a pillar, whose gifts are not withdrawn, the restless ones, well-praised at the rites—
they chant forth the chant for the drinking of the exhilarating (soma); they know the foremost manly deeds of the hero [=Indra].

The rendering of alātṛṇá- as ‘restless’ follows the suggestion of Hoffmann’s (‘unruhig’) registered in KEWA III.807 and EWA s.v., derived from √rā ‘be at rest’.

The word is found elsewhere only in III.30.10, of Vala. In neither passage does ‘unquiet, restless’ fit the context terribly well, but in neither is it excluded. Kuiper (Aryans, 84-85, in part restating his 1955 Fs. Kirfel views) objects to Hoffmann’s explanation and suggests instead the meaning ‘irresistible’ for our passage and ‘not offering resistance’ for III.30.10. (On a side note, these two meanings, reflecting passive ‘not (to be) resisted’ and active ‘not resisting’ senses respectively, do not seem to me derivationally compatible and should not be found in a single word.) He considers it to be a substrate borrowing and thinks it’s not realistic to expect it to have an etymology. Kuiper has some good points: as was just noted, the meaning produced by the Hoffmann etymology is not a perfect fit contextually and the morphology is somewhat dubious. However, I do not see confidently proposing two incompatible meanings for a single word (with the one suggested for this passage not particularly compelling in context) while forswearing any attempt at etymology.

Better to leave it untranslated in that case.

Pādas c and d are in reverse logical order. The contents of the chant that the Maruts chant (c) must be the deeds of Indra, which they are said to know (d); the knowledge logically precedes the verbal expression of it.

Givers of during gifts whose bounties never fail, free from ill-will, at sacrifices glorified,
They sing their song aloud that they may drink sweet juice: well do they know the Hero’s first heroic deeds.

Sie, deren Gaben nicht wankend wie die Säulen, deren Geschenke nicht zu entreißen sind, die nicht zurückfordern, die in weisen Reden gefeierten, sie singen den Gesang, um vom berauschenden Soma trinken zu dürfen; sie kennen des Helden erste Heldentaten.

Sie, deren Gaben fest sind, deren Lohn nicht weicht, beim Fest gepriesen, deren Güter niemand raubt, Sie lassen Sang erschallen zu des Soma Trunk; des Helden erste Mannesthaten kennen sie.

(Они,) чьи дары (крепки,) как столбы, чьих благодеяний не отобрать,
Неуязвимые (?), когда (их) хорошо прославят на местах жертвенных раздач,
Распевают песнь, чтобы пить опьяняющего (сому).
Они знают первые мужественные подвиги героя.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (स्कम्भदेष्णाः) स्तम्भन देनेवाले अर्थात् रोक देनेवाले (अनवभ्रराधसः) जिनका धन विनाश को नहीं प्राप्त हुआ, (अलातृणासः) पूर्ण शत्रुओं को मारनेहारे (सुष्टुताः) अच्छी प्रशंसा को प्राप्त जन (विदथेषु) संग्रामों में (वीरस्य) शूरता आदि गुणयुक्त युद्ध करनेवाले के (प्रथमानि) प्रथम (पौंस्या) पुरुषार्थों बलों को (विदुः) जानते हैं वे (मदिरस्य) आनन्ददायक रस के (पीतये) पीने को (अर्कम्) सत्कार करने योग्य विद्वान् का (प्र, अर्च्चन्ति) अच्छा सत्कार करते हैं ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जो यथायोग्य आहार-विहार करने, शूरजनों से प्रीति रखनेवाले अपनी सेना के बलों को बढ़ाते हैं, वे शत्रुरहित असङ्ख्य धनयुक्त बहुत दान देनेवाले और प्रशंसा को प्राप्त होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: ये स्कम्भदेष्णा अनवभ्रराधसोऽलातृणासः सुष्टुता जना विदथेषु वीरस्य प्रथमानि पौंस्या विदुस्ते मदिरस्य पीतयेऽर्कं प्रार्च्चन्ति ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (स्कम्भदेष्णाः) स्तम्भनदातारः (अनवभ्रराधसः) अविनष्टधनाः (अलातृणासः) अलं शत्रूणां हिंसकाः (विदथेषु) संग्रामेषु (सुष्टुताः) सुष्ठुप्रशंसिताः (अर्च्चन्ति) सत्कुर्वन्ति (अर्कम्) अर्चनीयं विद्वांसम् (मदिरस्य) आनन्दप्रदस्य रसस्य (पीतये) पानाय (विदुः) जानन्ति (वीरस्य) शूरत्वादिगुणयुक्तस्य योद्धुः (प्रथमानि) (पौंस्या) बलानि ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - ये युक्ताऽऽहारविहाराः शूरजनप्रियाः स्वसेनाबलानि वर्द्धयन्ते ते शत्रुविरहिता असंख्यधना पुष्कलदातारः प्राप्तप्रशंसा भवन्ति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जे यथायोग्य आहार-विहार करून शूर लोकांशी प्रीती ठेवणाऱ्या आपल्या सेनेचे बल वाढवितात ते शत्रूरहित होतात व अमाप धन प्राप्त करून पुष्कळ दान देतात व प्रशंसित होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

शत꣡भुजिभिस् त꣡म् अभि꣡ह्रुतेर् अघा꣡त्
पूर्भी꣡ रक्षता मरुतो य꣡म् आ꣡वत
ज꣡नं य꣡म् उग्रास् तवसो विरप्शिनः
पाथ꣡ना शं꣡सात् त꣡नयस्य पुष्टि꣡षु

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhíhruteḥ ← abhíhruti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

aghā́t ← aghá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

śatábhujibhiḥ ← śatábhuji- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́vata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pūrbhíḥ ← púr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rakṣata ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tavasaḥ ← tavás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ugrāḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

virapśinaḥ ← virapśín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāthána ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

puṣṭíṣu ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śáṁsāt ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

tánayasya ← tánaya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

श॒तभु॑जिऽभिः । तम् । अ॒भिऽह्रु॑तेः । अ॒घात् । पूः॒ऽभिः । र॒क्ष॒त॒ । म॒रु॒तः॒ । यम् । आव॑त ।
जन॑म् । यम् । उ॒ग्राः॒ । त॒व॒सः॒ । वि॒ऽर॒प्शि॒नः॒ । पा॒थन॑ । शंसा॑त् । तन॑यस्य । पु॒ष्टिषु॑ ॥

• śatabhujibhis ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatabhujibhis ← bhujibhiḥ ← bhuji
• [noun], instrumental, plural, feminine

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• abhihruter ← abhihruteḥ ← abhihruti
• [noun], ablative, singular, feminine

• aghāt ← agha
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sin; evil; impurity; agha [word].”

• pūrbhī ← pūrbhiḥ ← pur
• [noun], instrumental, plural
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• rakṣatā ← rakṣata ← rakṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āvata ← av
• [verb], plural, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• janaṃ ← janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ugrās ← ugrāḥ ← ugra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• tavaso ← tavasaḥ ← tavas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong; energetic.”

• virapśinaḥ ← virapśin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “exuberant; copious; ample.”

• pāthanā ← pāthana ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; govern.”

• śaṃsāt ← śaṃsa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• tanayasya ← tanaya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “child; descendants.”

• puṣṭiṣu ← puṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

हे मरुतः यूयं शतभुजिभिः । शतमित्यपरिमितनाम । असंख्यातभोगवद्भिः पूर्भिः पालनैः जेतव्यैः शत्रूणां नगरैर्वा तं रक्षत पालयत । तमित्युक्तं कमित्याह । यम् जनम् अभिह्रुतेः अभिभवकारणात् कुटिलस्वभावात् अघात् पापात् आवत अरक्षत । किंच हे उग्राः उद्गूर्णतेजसो हे तवसः बलवन्तो वेगवन्तो वा हे विरप्शिनः । महन्नामैतत् । महान्तः । रपणीया: शब्दाः रपाः। ते येषां ते रप्शिनः । विविधा रप्शिनः स्तोतारो येषां ते तथोक्ता हे तादृशा यूयं यं च जनं पाथन पाथ रक्षथ । कस्मानिमित्तादिति उच्यते । तनयस्य । उपलक्षणमेतत् । पुत्रादीनां पुष्टिषु पोषेषु निमित्तभूतेषु शंसात् अभिशंसनात् । यमेवं कुरुथ तं रक्षतेति शेषः ॥ पापक्षयाद्यनिष्टपरिहारेण पुत्रादिपोषरूपेष्टप्राप्त्या च रक्षथेत्यर्थः ॥

English translation:

“Maruts, gratify, with infinite and complete enjoyments, him, whom you proect from degrading sin; that man whom, fierce and mighty, and glorified (as you are), you defend from calumny, by (providing for) the nourishment of his descendants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Of his descendants: tanayasya puṣṭiṣu: tanaya, a son = putrādayaḥ, descendants

With your strongholds with a hundred coils, o Maruts, guard that man from crookedness and evil whom you (previously) aided,
whom you (now) protect from (evil) utterance amid the flourishing of his descendants, you mighty, powerful ones who confer abundance.

As pointed out, e.g., by Geldner, śáṃsāt in d must stand for *aghā́d śáṃsāt “from evil utterance,” borrowing the aghā́t of pāda a (and cf. the bahuvrīhi agháśaṃsa- ‘of evil speech’, referring to the utterer thereof). It may well be (with Geldner, etc.) that śáṃsāt should likewise be supplied in a, but “guard from evil,” without the addition of “utterance,” is also perfectly acceptable.

With castles hundredfold, O Maruts, guard ye well the man whom ye have loved from ruin and from sin,–
The man whom ye the fierce, the Mighty ones who roar, preserve from calumny by cherishing his seed.

Mit hundertfachen Burgen bewahret den, o Marut, wem ihr eure Gunst geschenkt habt, vor Ränken, vor bösem Gerede! Welchem Mann ihr Gewaltigen, Starken, Reichen eure Gunst geschenkt habt, den schützet ihr vor bösem Gerede in gedeihlichem Besitz von Nachkommenschaft.

Mit hunderfach umschanzten Burgen schirmt den Mann, vor Leid und Noth, o Maruts, den erquickt ihr habt, Den ihr, o starke, mächt’ge, die ihr strotzt von Kraft, vor Fluch bewahrt und seinem Stamm Gedeihen schafft.

Крепостями с сотней изгибов защитите, о Маруты,
От коварства, от злой (речи) – того, кому вы помогаете!
Человека, которому (вы помогаете), о грозные, сильные, пышущие мощью,
Охраните от (злого) слова, чтобы процветало (его) потомство!

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तनयस्य) सन्तान की (पुष्टिषु) पुष्टि करनेवाले कामों में प्रयत्न करते हुए (उग्राः) तेजस्वी तीव्र प्रतापयुक्त (तवसः) अत्यन्त बढ़े हुए बल से युक्त (विरप्शिनः) पूर्ण विद्या पूर्ण शिक्षा और पूर्ण पराक्रमवाले (मरुतः) पवनों के समान वर्त्तमान विद्वानो ! तुम (शतभुजिभिः) असङ्ख्य सुख भोगने को जिनका शील (पूर्भिः) पूरण, पालन और सुखयुक्त नगरों के साथ (यम्) जिसकी (अभिह्रुतेः) सब ओर से कुटिल (अघात्) पाप से (रक्षत) रक्षा करो बचाओ वा (यम्) जिस (जनम्) जन को (आवत) पालो वा जिसकी (शंसात्) आत्मप्रशंसारूप दोष से (पाथन) पालना करो (तम्) उसकी हम लोग भी सब ओर से रक्षा करें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य युक्त आहार-विहार, उत्तम शिक्षा, ब्रह्मचर्य और विद्यादि गुणों से अपने सन्तानों को पुष्टियुक्त, सत्य की प्रशंसा करनेवाले और पाप से अलग रहनेवाले करते और प्राण के समान प्रजा को आनन्दित करते हैं, वे अनन्त सुखभोक्ता होते हैं ॥ ८ ॥

अन्वय: हे तनयस्य पुष्टिषु प्रयतमानां उग्रास्तवसो विरप्शिनो मरुतो यूयं शतभुजिभिः पूर्भिः सह यमभिह्रुतेरघाद्रक्षत यं जनमावत यं शंसात्पाथन तं वयमपि सर्वतो रक्षेम ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (शतभुजिभिः) शतमसङ्ख्यं सुखं भोक्तुं शीलं येषान्तैः (तम्) (अभिह्रुतेः) अभितः कुटिलात् (अघात्) पापात् (पूर्भिः) पूरणपालनसुखयुक्तैर्नगरैः (रक्षत)। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (मरुतः) वायवइव वर्त्तमानाः (यम्) (आवत) पालयत (जनम्) (यम्) (उग्राः) तेजस्विनः (तवसः) प्रवृद्धबलाः (विरप्शिनः) पूर्णविद्याशिक्षावीर्याः (पाथन) रक्षत। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (शंसात्) आत्मस्तुतिरूपात् दोषात् (तनयस्य) अपत्यस्य (पुष्टिषु) पुष्टिकरणेषु कर्म्मसु ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या युक्ताऽहारविहारसुशिक्षाब्रह्मचर्यविद्याभिः स्वसन्तानान् पुष्टियुक्तान् सत्यप्रशंसिनः पापात् पृथग्भूताँश्च कुर्वन्ति प्राणवत्प्रजा आनन्दयन्ति च तेऽनन्तसुखा भवन्ति ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे युक्त आहारविहार, उत्तम शिक्षण, ब्रह्मचर्य व विद्या इत्यादी गुणांनी आपल्या संतानांना पुष्ट करतात, सत्याची प्रशंसा करतात व पापापासून दूर राहतात, ती प्राणाप्रमाणे प्रजेला आनंदित करतात व अनंत सुख भोगतात. ॥ ८ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

वि꣡श्वानि भद्रा꣡ मरुतो र꣡थेषु वो
मिथस्पृ꣡ध्येव तविषा꣡णि आ꣡हिता
अं꣡सेषु आ꣡ वः प्र꣡पथेषु खाद꣡यो
अ꣡क्षो वश् चक्रा꣡ सम꣡या वि꣡ वावृते

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́hitā ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)
{}

mithaspŕ̥dhyā ← mithaspŕ̥dhyā (invariable)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:CVB}

taviṣā́ṇi ← taviṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

áṁseṣu ← áṁsa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

khādáyaḥ ← khādí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prápatheṣu ← prápatha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ákṣaḥ ← ákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakrā́ ← cakrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

samáyā ← samá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vāvr̥te ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ví ← ví (invariable)
{}

विश्वा॑नि । भ॒द्रा । म॒रु॒तः॒ । रथे॑षु । वः॒ । मि॒थ॒स्पृध्या॑ऽइव । त॒वि॒षाणि॑ । आऽहि॑ता ।
अंसे॑षु । आ । वः॒ । प्रऽप॑थेषु । खा॒दयः॑ । अक्षः॑ । वः॒ । च॒क्रा । स॒मया॑ । वि । व॒वृ॒ते॒ ॥

• viśvāni ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ratheṣu ← ratha
• [noun], locative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mithaspṛdhyeva ← mithaspṛdhyā ← mithaspṛdhya
• [noun], nominative, plural, neuter

• mithaspṛdhyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• taviṣāṇy ← taviṣāṇi ← taviṣa
• [noun], nominative, plural, neuter

• āhitā ← ādhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; conceive; ignite; keep; effect; fuel; lend; cover; direct.”

• aṃseṣv ← aṃseṣu ← aṃsa
• [noun], locative, plural, masculine
• “shoulder; aṃsa [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• prapatheṣu ← prapatha
• [noun], locative, plural, masculine
• “journey; way.”

• khādayo ← khādayaḥ ← khādi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “ring.”

• ‘kṣo ← akṣaḥ ← akṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “axle.”

• vaś ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• cakrā ← cakra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• samayā
• [adverb]
• “near.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vāvṛte ← vṛt
• [verb], singular, Perfect indicative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

हे मरुतः वः रथेषु युष्मत्संबन्धिरथेषु रंहणसाधनेषु विश्वानि भद्रा सर्वाणि कल्याणानि भोगयोग्यानि द्रव्याण्यस्मभ्यं प्रदेयानि फलानि वा अहितानि । तथा वः अंसेष्वा तदुपलक्षितभुजेष्वपि । आकारोऽप्यर्थे । मिथस्पृध्येव बलाधिक्यात् परस्परस्पर्धाविषयाणि तविषाणि बलानि अंसेषूक्तलक्षणान्यायुधानि वा आहितानि । किंच वः प्रपथेषु । प्रगताः पन्थानो येषु विश्रामस्थानेषु तानि प्रपथानि । तेषु खादयः खाद्यानि भक्ष्याण्याहितानि । यद्वा । प्रगतः पन्था यैस्तेषु पादाग्रेषु खादयः स्थिरा आभरणविशेषा आहिताः । किंच अक्षो वः युष्मत्संबन्धी रथ्यः अक्षः चक्रा तत्रोपनिबद्धानि चक्राणि समया समीपे तेषां परिसरे वि ववृते विशेषेण वर्तते । न कदाचिदपि चक्रेषु संलग्नो भवतीत्यर्थः । यस्मादेवं देवयजनगमनसाधनानि सन्ति तस्मात् शीघ्रमागच्छध्वमित्यभिप्रायः ॥

English translation:

“Maruts, all good things are in your cars; on your shoulders abides emulous strength; at your resting-plural ces on the road refreshments (are ready); the axle of your (chariot) wheels holds them firmly together.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

At your resting plural ces: prapatheṣu khādayaḥ, an indication of facilities for shelter and provisions to travellers

All good things are set on your chariots, Maruts—like powers competing with each other.364 I.167
On your shoulders, in the vanguard, are spangles; your axle turns the wheels separately but at the same time.

Geldner and Renou make taviṣā́ṇi part of the frame, not the simile. This actually does not alter the sense very much, since they still read mithaspṛ́dhyā with taviṣā́ṇi in an “as if” construction. Given the structure of the hemistich and the need for something for mithaspṛ́dhyā to modify, I prefer to take it with the simile. My only reservation about putting taviṣā́ṇi in the simile is that the Maruts’ taviṣā́ṇi are mentioned in 1d.

More crucial is the grammatical identity and function of mithaspṛ́dhyā (so Pp.). Oldenberg follows BR in taking this not as a gerundive but as a gerund, but, strikingly, neither suggests a tr. for it. Since a simile consisting of a gerund would be highly unusual (unprecedented, I think, though I haven’t checked the entire RV), a neut. pl.

gerundive agreeing with taviṣā́ṇi makes more grammatical sense. But what meaning is being conveyed? I think the point is that there are so many good things on the chariot that one can’t single out just one: like opposing forces (taviṣā́ṇi) they contend with each other as rivals to be the best and most desirable. The sentiment is similar to VII.26.4 mithastúra ūtáyo yásya pūrvī́ḥ “whose many forms of help compete for the lead,” meaning that they are all eager to be the most helpful.

The loc. sg. prápatheṣu is taken by all standard tr. as “on (your) journeys” (vel sim.), agreeing with the endpoint of Grassmann’s def. ‘in die Ferne führender Weg, Reise in die Ferne, Reise’, which seems to me to follow a slippery path indeed. I interpr. the stem prápatha- (4x) rather as lit. ‘the path forward’, but figuratively as ‘vanguard’. The -in-stem superlative prapathíntama-, found nearby at I.173.7, then means ‘most in the vanguard’ (/’most forward on the path’), used of Indra there and VI.31.5 (the 3rd occurrence, at VIII.1.30, is a PN). Although the difference between ‘journey’ and ‘vanguard’ is not crucial in our passage here, the two non-PN occurrences of prapathíntama- both refer to Indra, with I.173.7 specifically to Indra as warrior, and ‘most in the vanguard’ works much better than Renou’s “toi qui (vas) les grands chemins par excellence” or Witzel Gotō’s “der am meisten auf dem Weg bist.” Geldner’s “der am meisten auf der Kriegsfahrt” seems to recognize this. For prápatheṣu here I’d be inclined to emend my published translation to “on the paths forward,” because of the plural.

What is going on in d depends on the interpr. of samáyā, for which see comm. ad I.113.10. Most take it to mean ‘in the middle’ vel sim.; this certainly produces an acceptable image, since the axle is between the two wheels. But as discussed ad I.113.10, the totality of passages containing samáyā suggest a meaning ‘altogether, all at once, at the same time’, and in all these passages it contrasts with a form of ví (as here). The image I see here is somewhat more complex than the standard one, namely that through the action of the axle the wheels, though separate, turn at the same time. This is close to the kind of paradox much loved by RVic poets. This interpr. requires medial vāvṛte to be transitive (rather than intransitive-reflexive, pace most tr. and also Kümmel 464), but the self-involved nature of the action (the axle is turning its own wheels, as it were) makes this unproblematic. Potentially more troubling is that by this interpr. cakrā́should be dual acc., and the stem cakrá- is neuter, whose dual should be (and several times is) cakré. However, in at least one passage, VIII.5.29, we have a clear masculine dual: ubhā́cakrā́hiraṇyáyā “both your wheels are golden” (note the ‘both’ ubhā́), which would match the form here.

Alternatively, we could take cakrā́as neut. plural, assuming four wheels – and though this would technically require two axles, “the axle” as a mechanical marvel could stand for both. (Rather like saying “the internal-combustion engine powers most of the cars on the highway,” even though every car has its own.)

O Maruts, in your cars are all things that are good: great powers are set as ’twere in rivalry therein.
Rings are upon your shoulders when ye journey forth: your axle turns together both the chariot wheels.

Alle schönen Sachen sind auf euren Wagen, o Marut, aufgeladen, die Kräfte, die gleichsam miteinander wetteifern. An euren Schultern sind auf Reisen die Spangen. Eure Achse läuft mitten durch die Räder.

Auf eure Wagen ist, o Maruts, alles Heil gelegt und Kräfte, wie wetteifernd unter sich; An euren Schultern glänzen Spangen auf der Fahrt, und eure Achse dreht zugleich die Räder um.

Все вещи, несущие счастье, о Маруты, на ваших колесницах
Сложены, сильные, словно соревнуясь друг с другом.
На ваших долгих путях (вы носите) кольца на плечах.
Ось ваша вертится посреди колес.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) पवनों के समान वली सज्जनो ! (वः) तुम्हारे (रथेषु) रमणीय यानों में (विश्वानि) समस्त (भद्रा) कल्याण करनेवाले (मिथस्पृध्येव) संग्रामों में जैसे परस्पर सेना है वैसे (तविषाणि) बल (आहिता) सब ओर से धरे हुए हैं (वः) तुम्हारे (अंसेषु) स्कन्धों में उक्त बल है तथा (प्रपथेषु) उत्तम सीधे मार्गों में (खादयः) खाने योग्य विशेष भक्ष्य भोज्य पदार्थ हैं (वः) तुम्हारे (अक्षः) रथ का अक्षभाग धुरी (चक्रा) पहियों के (समया) समीप (आ, वि, ववृते) विविध प्रकार से प्रत्यक्ष वर्त्तमान है ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो आप बलवान्, कल्याण के आचरण करनेवाले, सुमार्गगामी, परिपूर्ण धन सेनादि सहित हैं, वे प्रत्यक्ष शत्रुओं को जीत सकते हैं ॥ ९ ॥

अन्वय: हे मरुतो वो रथेषु विश्वानि भद्रा मिथस्पृध्येव तविषाण्याहिता सन्ति वोंऽसेषु च प्रपथेषु खादयः सन्ति वोऽक्षश्चक्रा समयाऽऽवि ववृते ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वानि) सर्वाणि (भद्रा) कल्याणकारकानि (मरुतः) वायुवद्बलिनः (रथेषु) रमणीयेषु यानेषु (वः) युष्माकम् (मिथस्पृध्येव) यथा परस्परं पृत्सु संग्रामेषु भवा सेना तद्वत् (तविषाणि) बलानि (आहिता) समन्ताद्धृतानि (अंसेषु) स्कन्धेषु भुजेषु (आ) (वः) युष्माकम् (प्रपथेषु) प्रकृष्टेषु सरलेषु मार्गेषु (खादयः) खाद्यानि भक्षविशेषाणि (अक्षः) रथ्यो भागः (वः) युष्माकम् (चक्रा) चक्राणि (समया) निकटे (वि) (ववृते) वर्त्तते। अत्र तुजादीनामिति अभ्यासदीर्घः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये स्वयं बलिष्ठाः कल्याणाचाराः सुमार्गगामिनः परिपूर्णधनसेनादिसहिताः सन्ति तेंऽजसा शत्रून् विजेतुं शक्नुवन्ति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे स्वतः बलवान, कल्याणमय वर्तन करणारे, सुमार्गगामी, परिपूर्ण धन व सेना यांनी युक्त असतात, ते प्रत्यक्ष शत्रूंना जिंकू शकतात. ॥ ९ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

भू꣡रीणि भद्रा꣡ न꣡रियेषु बाहु꣡षु
व꣡क्षस्सु रुक्मा꣡ रभसा꣡सो अञ्ज꣡यः
अं꣡सेषु ए꣡ताः पवि꣡षु क्षुरा꣡ अ꣡धि
व꣡यो न꣡ पक्षा꣡न् वि꣡ अ꣡नु श्रि꣡यो धिरे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bāhúṣu ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bhū́rīṇi ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

náryeṣu ← nárya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

añjáyaḥ ← añjí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rabhasā́saḥ ← rabhasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rukmā́ḥ ← rukmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vákṣassu ← vákṣas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

áṁseṣu ← áṁsa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

étāḥ ← éta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kṣurā́ḥ ← kṣurá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pavíṣu ← paví- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)
{}

dhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ná ← ná (invariable)
{}

pakṣā́n ← pakṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

भूरी॑णि । भ॒द्रा । नर्ये॑षु । बा॒हुषु॑ । वक्षः॑ऽसु । रु॒क्माः । र॒भ॒सासः॑ । अ॒ञ्जयः॑ ।
अंसे॑षु । एताः॑ । प॒विषु॑ । क्षु॒राः । अधि॑ । वयः॑ । न । प॒क्षान् । वि । अनु॑ । श्रियः॑ । धि॒रे॒ ॥

• bhūrīṇi ← bhūri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• naryeṣu ← narya
• [noun], locative, plural, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• bāhuṣu ← bāhu
• [noun], locative, plural, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• vakṣassu ← vakṣas
• [noun], locative, plural, neuter
• “breast; breast; bosom; thorax.”

• rukmā ← rukma
• [noun], nominative, plural, neuter
• “gold; svarṇamākṣika.”

• rabhasāso ← rabhasāsaḥ ← rabhasa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fierce; impetuous; powerful; potent; flamboyant.”

• añjayaḥ ← añji
• [noun], nominative, plural, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• aṃseṣv ← aṃseṣu ← aṃsa
• [noun], locative, plural, masculine
• “shoulder; aṃsa [word].”

• etāḥ ← eta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eta [word]; antelope.”

• paviṣu ← pavi
• [noun], locative, plural, masculine
• “vajra; tire; rim.”

• kṣurā ← kṣurāḥ ← kṣura
• [noun], nominative, plural, masculine
• “razor; knife; munj; hoof.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vayo ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pakṣān ← pakṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Pakṣa; wing; side; pakṣa; assumption; opinion; side; option; pakṣa [word]; side; position; case; feather; faction; parent; one-half; two; contradiction; flank; set.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• śriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• dhire ← _ ← √_
• [?]
• “_”

ते मरुतः नर्येषु नरेभ्यो हितेषु बाहुषु भुजेषु भूरीणि प्रभूतानि भद्रा भद्राणि कल्याणानि धनानि स्तोतृभ्यो दातुं धिरे दधिरे धारयन्ति । तथा वक्षःसु उरःस्थलेषु रुक्माः सुवर्णरत्नादिनिर्मितान्याभरणानि धारयन्ति । कीदृशानि । रभसासः राभस्ययुक्तानि कान्तिमन्ति वा । तथा अञ्जयः व्यक्तानि । अंसेषु भुजमूलेषु एताः शुक्लवर्णा मालाः । पविषु वज्रसदृशेष्वायुधेषु क्षुराः क्षुरधाराः। अधि सप्तम्यर्थानुवादी । एवमेते मरुतः सर्वाङ्गेषु श्रियः लक्ष्मीः अनुक्रमेण वि धिरे विविधं धारयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । वयो न पक्षान् पक्षिणः पक्षानिव ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Maruts, in your arms, propitious to man, are many good things; on your breasts are golden (ornaments) brilliant and conspicuous; while garlands (hang) on your shoulders; sharp are (the edges of) your weapons; the Maruts have various decorations, as birds have (many-coloured) wings.”

Many good things are on your manly arms, on your breasts brilliants, dazzling ornaments,
on your shoulders antelope (skins), on your wheel-rims razors. Like birds their wings, your splendors have spread out.

The adj. rabhasá- ordinarily characterizes action (‘violent, frenzied’), but here must have a visual aspect. So also III.31.12. Such synaesthesia is not uncommon in the RV.

In d all standard tr. supply ‘they’ [=Maruts] as subject of (vy ánu) dhire, with śríyaḥ as object (e.g., Geldner “… haben sie ihre Herrlichkeiten entfaltet”). This amounts to a change of person, for these same tr. identify the many good things of a-c as ‘yours’ [=Maruts], following similar statements in vs. 9 with vaḥ (a, cd). Though there are no overt 2nd ps. pronouns in vs. 10, the voc. marutaḥ in pāda shows that 2nd ps. reference continues in this verse. Rather than changing person in d, I see another ex. of case disharmony between frame and simile, which is facilitated by the middle voice of dhire. The simile váyo ná pakṣā́n “like birds their wings” uses the middle in transitive but self-involved sense, but, in my reading, in the frame dhire is intransitive, with śríyaḥ as subject. I must admit, however, that the person switches to 3rd in vs. 11, so that a switch here in the last pāda of 10 is not impossible. I prefer my interpr., with constant 2nd ps. in vs. 10, both because – all things being equal – it’s best to keep verses self-contained and, more important, because Agastya likes doing tricky things with similes.

Held in your manly arms are many goodly things, gold chains are on your chests, and glistering ornaments,
Deer-skins are on their shoulders, on their fellies knives: they spread their glory out as birds spread out their wings.

Viele Schöne Sachen sind in euren männlichen Armen, auf eurer Brust Goldmünzen, grelle Zierrate, auf den Schultern Antilopenfelle, an den Radschienen Messer. Wie Vögel die Flügel haben sie ihre Herrlichkeiten entfaltet.

In euern starken Armen ist viel schönes Gut, an euren Brüsten Goldgehänge, blanker Schmuck, Auf Schultern Felle, Messer an der Räder Rand; sie breiten Glanz wie Vögel ihre Schwingen aus.

Много вещей, несущих счастье, на ваших мужественных руках,
На груди – золотые пластинки, пронзительно яркие украшения,
На плечах – (шкуры) антилоп, на ободьях (колес) - ножи.
Как птицы – крылья, раскинули они (свои) красоты.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जिनके (नर्येषु) मनुष्यों के लिये हितरूप पदार्थों में (भूरीणि) बहुत (भद्रा) सेवन करने योग्य धर्मयुक्त कर्म वा (बाहुषु) प्रचण्ड भुजदण्डों और (वक्षस्सु) वक्षःस्थलों में (रुक्माः) सुवर्ण और रत्नादियुक्त अलङ्कार (अंसेषु) स्कन्धों में (एताः) विद्या की शिक्षा में प्राप्त (रभसासः) वेग जिनमें विद्यमान ऐसे (अञ्जयः) प्रसिद्ध प्रशंसायुक्त पदार्थ (पविषु, अधि) उत्तम शिक्षायुक्त वाणियों में (क्षुराः) धर्मानुकूल शब्द वर्त्तमान हैं वे (वयः) पखेरू (पक्षान्) पंखों को (न) जैसे वैसे (श्रियः) लक्ष्मियों को (वि, अनु, धिरे) विशेषता से अनुकूल धारण करते हैं ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो ब्रह्मचर्य से विद्याओं को प्राप्त हुए, गृहाश्रम में आभूषणों को धारण किये पुरुषार्थयुक्त परोपकारी, वानप्रस्थाश्रम में वैराग्य को प्राप्त पढ़ाने में रमे हुए और संन्यास आश्रम में प्राप्त हुआ यथार्थभाव जिनको और परोपकारी सर्वत्र विचरते सत्य का ग्रहण और असत्य का त्याग कराते हुए समस्त मनुष्यों को बढ़ाते हैं, वे मोक्ष को प्राप्त होते हैं ॥ १० ॥

अन्वय: येषां नर्येषु भूरीणि भद्रा बाहुषु वक्षःसुः रुक्मा अंसेष्वेता रभसासोऽञ्जयः पविष्वधिक्षुरा वर्त्तन्ते वयः पक्षान् न श्रियो व्यनु धिरे ॥ १० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (भूरीणि) बहूनि (भद्रा) भजनीयानि धर्म्याणि कर्माणि (नर्येषु) नृभ्यो हितेषु (बाहुषु) प्रचण्डदोर्दण्डेषु (वक्षस्सु) उरस्सु (रुक्माः) सुवर्णरत्नादियुक्ता अलङ्काराः (रभसासः) वेगवन्तः (अञ्जयः) प्रसिद्धप्रशंसाः (अंसेषु) स्कन्धेषु (एताः) शिक्षायां प्राप्ताः (पविषु) सुशिक्षितासु वाक्षु। पवीति वाङ्ना०। निघं० १। ११। (क्षुराः) धर्म्यशब्दाः (अधि) अधिके (वयः) पक्षिणः (न) इव (पक्षान्) (वि) (अनु) (श्रियः) लक्ष्मीः (धिरे) दधिरे दधति। अत्र छान्दसोऽभ्यासस्य लुक् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - ये ब्रह्मचर्येण प्राप्तविद्या गृहाश्रमे धृताऽलङ्काराः पुरुषार्थयुक्ताः कृतपरोपकारा वानप्रस्थे प्राप्तवैराग्या अध्यापनरताः संन्यासेऽधिगतयाथातथ्याः परोपकाररताः सर्वत्र विचरन्तः सत्यं ग्राहयन्तोऽसत्यं त्याजयन्तोऽखिलाञ्जनान् वर्द्धयन्ति ते मोक्षमाप्नुवन्ति ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जे ब्रह्मचर्याने विद्या प्राप्त करतात, गृहस्थाश्रमात आभूषण धारण करून पुरुषार्थयुक्त व परोपकारी बनतात, वानप्रस्थामध्ये वैराग्ययुक्त बनून शिकविण्यात रमलेले असतात व संन्यासाश्रमात यथार्थ भावाने परोपकारी बनून सर्वत्र संचार करतात. सत्याचे ग्रहण व असत्याचा त्याग करीत संपूर्ण मानव समाजाला उन्नत करून ते मोक्ष प्राप्त करतात. ॥ १० ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

महा꣡न्तो मह्ना꣡ विभु꣡वो वि꣡भूतयो
दूरेदृ꣡शो ये꣡ दिविया꣡ इव स्तृ꣡भिः
मन्द्राः꣡ सुजिह्वाः꣡ स्व꣡रितार आस꣡भिः
स꣡म्मिश्ला इ꣡न्द्रे मरु꣡तः परिष्टु꣡भः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahā́ntaḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

víbhūtayaḥ ← víbhūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vibhvàḥ ← vibhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

divyā́ḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dūredŕ̥śaḥ ← dūredŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

stŕ̥bhiḥ ← stár- ~ tár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āsábhiḥ ← āsán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mandrā́ḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sujihvā́ḥ ← sujihvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sváritāraḥ ← sváritar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pariṣṭúbhaḥ ← pariṣṭúbh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sámmiślāḥ ← sámmiśla- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

म॒हान्तः॑ । म॒ह्ना । वि॒ऽभ्वः॑ । विऽभू॑तयः । दू॒रे॒ऽदृशः॑ । ये । दि॒व्याःऽइ॑व । स्तृऽभिः॑ ।
म॒न्द्राः । सु॒ऽजि॒ह्वाः । स्वरि॑तारः । आ॒सऽभिः॑ । सम्ऽमि॑श्लाः । इन्द्रे॑ । म॒रुतः॑ । प॒रि॒ऽस्तुभः॑ ॥

• mahānto ← mahāntaḥ ← mahat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• vibhvo ← vibhvaḥ ← vibhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mighty; abundant; big.”

• vibhūtayo ← vibhūtayaḥ ← vibhūti
• [noun], nominative, plural, masculine
• “plentiful.”

• dūredṛśo ← dūredṛśaḥ ← dūredṛś
• [noun], nominative, plural, masculine

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• divyā ← divyāḥ ← divya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• stṛbhiḥ ← star
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “star.”

• mandrāḥ ← mandra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• sujihvāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujihvāḥ ← jihvāḥ ← jihvā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• svaritāra ← svaritāraḥ ← svaritṛ
• [noun], nominative, plural, masculine

• āsabhiḥ ← āsan
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “mouth.”

• sammiślā ← sammiślāḥ ← sammiśla
• [noun], nominative, plural, masculine

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• pariṣṭubhaḥ ← pariṣṭubh
• [noun], nominative, plural, masculine

ये मरुतः महान्तः माहात्म्योपेताः । केन । मह्ना महत्त्वेन प्रभावातिशयेन । तथा विभ्वः विभवो व्याप्ताः तथा विभूतयः विविधैश्वर्यवन्तः दूरदृशः दूरे दृश्यमानाः प्रकाशमानाः । दूरदर्शने दृष्टान्तः । दिव्याः स्तृभिः इव । स्तृ इति नक्षत्रनाम ‘ऋक्षाः स्तृभिरिति नक्षत्राणाम् ’ ( निरु. ३. २० ) इति निरुक्तत्वात् । दिवि भवा देवाः स्तृभिः स्वपुष्पकभूतैस्तेजःपुञ्जैर्नक्षत्रैर्यथा दूरे दृश्यमाना भवन्ति तद्वत् । किंच मन्द्राः मादनाः सुजिह्वाः शोभनजिह्वाः आसभिः आस्यैः स्वरितारः शब्दयितारः । प्रियवचना इत्यर्थः । अत एव सुजिह्वा इत्युक्तम् । किंच इन्द्रे संमिश्लाः सम्यग्मिश्रयितारः । इन्द्रसहायिन इत्यर्थः । ‘मरुतो हैनं नाजहुः ’ ( ऐ. ब्रा. ३. २० ) इति श्रुतेः । तथा परिष्टुभः परिस्तोभयुक्ताः स्तुतिभिर्युक्ताः । एवं महाभागा ये मरुतः सन्ति तेऽस्मद्यज्ञम् आगच्छन्तीति शेषः ॥

English translation:

“Maruts, mighty with mighty power, all-pervading, manifest afar off, as the gods (are made manifest) by the constellations; exhilarating, soft-tongued, speaking genitive ly with your mouths, associated with Indra, glorified by praise; (come to our sacrifice).”

Great by their greatness, extending, extensive, visible from afar like the heavenly (realms) with their stars,
gladdening, good with their tongues, sounding with their mouths, the Maruts, linked to Indra, encircling him with their rhythm.

I have not rendered the yé in b because in this verb-less string of nominal qualifiers it is difficult to decide where the relative clause ends and the main clause begins. (Both Renou and Witzel Gotō take d as the main cl.; Geldner seems to take it as cd, insofar as I can interpret his punctuation.) Alternatively, the whole vs. could be a relative clause hanging off vs. 10, or more specifically 10d. This structure would support the change of person in 10d seen by most tr., as opposed to my interpr., for which see immed. above.

Mighty in mightiness, pervading, passing strong, visible from afar as ’twere with stars of heaven,
Lovely with pleasant tongues, sweet singers with their mouths, the Maruts, joined with Indra, shout forth all around.

Die groß sind an Größe, mächtig, weitreichend, weithin sichtbar wie die himmlischen durch die Sterne; wohlklingende, zungenfertige Töner mit dem Munde sind die Marut, dem Indra gesellt als sein Umjauchzer.

An Grösse gross und mächtig an gewalt’ger Macht, und weithin leuchtend Sternen gleich am Himmelsraum, Schönzungig, munter, lustig rauschend mit dem Mund, vereint mit Indra jubelt rings die Marutschar.

Великие (своим) величием, могучие, могущественные,
Видные издалека, словно небесные (пространства) - благодаря звездам,
Радующие, сладкоязычные, звучащие устами,
Маруты окружают Индру, восхваляя (его) отовсюду.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो विद्वान् जन (मह्ना) अपनी महिमा से (महान्तः) बड़े (विभ्वः) समर्थ (विभूतयः) नाना प्रकार के ऐश्वर्यों को देनेवाले (दूरेदृशः) दूरदर्शी (इन्द्रे) बिजुली के विषय में (संमिश्लाः) अच्छे मिले हुए (स्तृभिः) आच्छादन करने संसार पर छाया करनेहारे तारागणों के साथ वर्त्तमान (परिष्टुभः) सब ओर से धारण करनेहारे (मरुतः) पवनों के समान तथा (दिव्या इव) सूर्यस्थ किरणों के समान (मन्द्राः) कमनीय मनोहर (सुजिह्वाः) सत्य वाणी बोलनेवाले (स्वरितारः) पढ़ाने और उपदेश करनेवाले होते हुए (आसभिः) मुखों से पढ़ाते और उपदेश करते हैं वे निर्मल विद्यावान् होते हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे पवन समस्त मूर्त्तिमान् पदार्थों को धारण करनेवाले बिजुली के संयोग से प्रकाशक और सर्वत्र व्याप्त है, वैसे विद्वान् जन मूर्त्तिमान् द्रव्यों की विद्या के उपदेष्टा विद्या और विद्यार्थियों के संयोग के विशेष ज्ञान को देनेवाले सकल विद्या और शुभ आचरणों में व्याप्त होते हुए मनुष्यों में उत्तम होते हैं ॥ ११ ॥

अन्वय: ये विद्वांसो मह्ना महान्तो विभ्वो विभूतयो दूरेदृश इन्द्रे संमिश्ला स्तृभिः सह वर्त्तमानाः परिष्टुभो मरुतो दिव्याइव मन्द्राः सुजिह्वाः स्वरितारः सन्त आसभिरध्यापयन्त्युपदिशन्ति च ते निर्मलविद्या जायन्ते ॥ ११ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (महान्तः) परिमाणेनाधिकाः (मह्ना) स्वमहिम्ना (विभ्वः) समर्थाः (विभूतयः) विविधैश्वर्यप्रदाः (दूरेदृशः) दूरे पश्यन्ति ते (ये) (दिव्याइव) यथा सूर्यस्थाः किरणास्तथा (स्तृभिः) आच्छादितैर्नक्षत्रैः (मन्द्राः) कामयमानाः (सुजिह्वाः) सत्यवाचः (स्वरितारः) अध्यापका उपदेष्टारो वा (आसभिः) मुखैः (संमिश्लाः) सम्यक् मिश्रिताः। अत्र कपिलकादित्वाल्लत्वम्। (इन्द्रे) विद्युति (मरुतः) वायव इव (परिष्टुभः) सर्वतो धर्त्तारः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा वायवः सर्वमूर्त्तद्रव्यधर्त्तारो विद्युत्संयुक्तप्रकाशका व्याप्ताः सन्ति तथा विद्वांसो मूर्त्तद्रव्यविद्योपदेष्टारो विद्याविद्यार्थिसंयुक्तविज्ञानदातारः सकलविद्याशुभाचरणव्यापिनः सन्तो नरोत्तमा भवन्ति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे वायू संपूर्ण पदार्थांना धारण करणाऱ्या विद्युतच्या संयोगाने प्रकाशक असून सर्वत्र व्याप्त आहेत. तसे विद्वान लोक मूर्तिमान द्रव्याच्या विद्येचे उपदेष्टे, विद्या व विद्यार्थ्यांच्या संयोगाने विशेष ज्ञान देणारे, संपूर्ण विद्या व शुभ आचरणात व्याप्त होणारे असून, माणसांमध्ये उत्तम असतात. ॥ ११ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

त꣡द् वः सुजाता मरुतो महित्वनं꣡
दीर्घं꣡ वो दात्र꣡म् अ꣡दितेर् इव व्रत꣡म्
इ꣡न्द्रश् चन꣡ त्य꣡जसा वि꣡ ह्रुणाति त꣡ज्
ज꣡नाय य꣡स्मै सुकृ꣡ते अ꣡राधुवम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahitvanám ← mahitvaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sujātāḥ ← sujātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

dātrám ← dātrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

caná ← caná (invariable)
{}

hruṇāti ← √hvr̥- ~ hru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tyájasā ← tyájas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

árādhvam ← √rā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

तत् । वः॒ । सु॒ऽजा॒ताः॒ । म॒रु॒तः॒ । म॒हि॒ऽत्व॒नम् । दी॒र्घम् । वः॒ । दा॒त्रम् । अदि॑तेःऽइव । व्र॒तम् ।
इन्द्रः॑ । च॒न । त्यज॑सा । वि । ह्रु॒णा॒ति॒ । तत् । जना॑य । यस्मै॑ । सु॒ऽकृते॑ । अरा॑ध्वम् ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• sujātā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujātā ← jātāḥ ← jan
• [verb noun], vocative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mahitvanaṃ ← mahitvanam ← mahitvana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “greatness.”

• dīrghaṃ ← dīrgham ← dīrgha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• dātram ← dātra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sickle; gift; scythe.”

• aditer ← aditeḥ ← aditi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vratam ← vrata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• tyajasā ← tyajas
• [noun], instrumental, singular, neuter

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• hruṇāti ← hvṛ
• [verb], singular, Present indikative

• taj ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sukṛte ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛte ← kṛte ← kṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• arādhvam ← rā
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “give; impart.”

हे सुजाताः शोभनजननाः हे मरुतः वः युष्मदीयं महित्वनं महत्त्वं तत् तादृक् खलु। तदित्युक्तं किमित्याह । वः युष्माकं दात्रं दानं वृष्टयादिरूपं दीर्घम् अत्यायतमविच्छिन्नम् । प्रकृष्टोपकारीत्यर्थः । दीर्घत्वे दृष्टान्तः । अदितेः व्रतम् इव । अदीनाया देवमातुर्भूम्या वा । व्रतमिति कर्मनाम् । तद्यथा दीर्घम् अतिविस्तृतं तद्वत् । अदितिर्द्यौरदितिरन्तरिक्षम् ’ ( ऋ. सं. १. ८९. १०) इत्यादिमन्त्रवर्णात् । किंच हे मरुतः यूयं यस्मै सुकृते शोभनयागादिकर्त्रे यजमानाय यदभिमतं धनम् अराध्वं तत् इन्द्रः च इन्द्रोऽपि त्यजसा त्यागेन न वि ह्रुणाति न विह्वरति कौटिल्यं न करोति ॥ चन इत्ययं यद्यपि निपातद्वयसमुदायरूप एको निपातः तथाप्यवयवविभागेन चशब्दः समुच्चये नशब्दो निषेधेऽधिगन्तव्यः ॥ युष्मद्धनादित्यागम् इन्द्रत्यागोऽपि नातिक्रामतीत्यर्थः । यद्वा । यस्मै तद्धनमराध्वं तमिन्द्रोऽपि न कुटिलयति । न निषेधयति किंत्वनुमोदयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Such, well-born Maruts, is your greatness, that your munificence is as long (continued) as the function of Aditi; and Indra does not exceed, by his own liberality, (the value of) that which you have bestowed upon the devout man (who worships you).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aditer iva vratam, the act or obligation of Aditi, either the mother of the gods, or the earth

This is your greatness, o well-born Maruts: your gift is long(-lasting), like the commandment of Aditi.
For the person of good action to whom you gave it, not even Indra
makes it go awry through dereliction.

This vs. has ties to earlier parts of the hymn. The opening tád vaḥ … mahitvanám “this is your greatness” echoes 1ab tán nú vocāma … mahitvám. There it was their previous (pū́rvam) greatness; this vs. presumably brings this greatness into the present time.

Pāda b seems a paraphrase of 7a anavabhrárādhasaḥ ‘whose gifts are not withdrawn’.

The connection between the main clause and the relative clause in cd is somewhat loose: as a correlative to the rel. cl. jánāya yásmai “for whatever person” we would expect tám, not tád, which must refer to the gift, not the recipient of it.

This is your majesty, ye Maruts nobly born, far as the sway of Aditi your bounty spreads.
Even Indra by desertion never disannuls the boon bestowed by you upon the pious man.

Das ist eure Größe, ihr edelgeborenen Marut: eure Gabe ist dauernd wie das Gebot der Aditi. Auch Indra macht sie nicht aus Feindschaft dem frommen Mann abwendig, dem ihr sie geschenkt habt.

Das ist, o edle Maruts, eure Herrlichkeit, weit reicht eur Geben wie der Aditi Gesetz; Auch Indra selbst verletzt mit seinem Angriff nicht, das, was dem frommen Manne ihr gewähret habt.

Таково ваше величие, о прекраснорожденные Маруты.
Длителен ваш дар, словно обет Адитьи.
Сам Индра из враждебности не отвращает его
От благочестивого человека, которому (вы) пожаловали (его).

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुजाता) सुन्दर प्रसिद्ध (मरुतः) पवनों के समान वर्त्तमान ! जो (वः) तुम्हारा (अदितेरिव) अन्तरिक्ष को जैसे वैसे (महित्वनम्) महिमा (दीर्घम्) विस्तारयुक्त (दात्रम्) दान और (वः) तुम्हारा (व्रतम्) शील है (तत्) उसको तथा जो (इन्द्रः) बिजुली (चन) भी (त्यजसा) त्याग से अर्थात् एक पदार्थ छोड़ दूसरे पर गिरने से (वि, ह्रुणाति) टेढ़ी-बेढ़ी जाती (तत्) उस वृत्त को भी (यस्मै) जिस (सुकृते) सुन्दर धर्म करनेवाले (जनाय) सज्जन के लिये (अराध्वम्) देओ वह संसार का उपकार कर सके ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जिनकी प्राण के तुल्य महिमा, विस्तारयुक्त विद्या का दान, आकाशवत् शान्तियुक्त शील और बिजुली के समान दुष्टाचरण का त्याग है, वे सबको सुख देने को योग्य हैं ॥ १२ ॥

अन्वय: हे सुजाता मरुतो यद्वोऽदितेरिव महित्वनं दीर्घं दात्रं वो व्रतमस्ति। तद्यदिन्द्रश्चन त्यजसा विह्रुणाति तच्च यस्मै सुकृते जनायाराध्वं स जगदुपकाराय शक्नुयात् ॥ १२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (वः) युष्माकम् (सुजाताः) सुष्ठुप्रसिद्धाः (मरुतः) वायवइव वर्त्तमानाः (महित्वनम्) महिमानम् (दीर्घम्) विस्तीर्णम् (वः) युष्माकम् (दात्रम्) दानम् (अदितेरिव) अन्तरिक्षस्येव (व्रतम्) शीलम् (इन्द्रः) विद्युत् (चन) अपि (त्यजसा) त्यागेन (वि) (ह्रुणाति) कुटिलं गच्छति (तत्) (जनाय) (यस्मै) (सुकृते) सुष्ठुधर्मकारिणे (अराध्वम्) दत्त ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। येषां प्राणवन्महिमा विस्तृतं विद्यादानमाकाशवच्छान्तं शीलं विद्युद्वद्दुष्टाचारत्यागोऽस्ति ते सर्वेभ्यः सुखं दातुमर्हन्ति ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. ज्यांची प्राणाप्रमाणे महिमा, विस्तृत विद्येचे दान, आकाशाप्रमाणे शांतियुक्त शील व विद्युतप्रमाणे दुष्टाचरणाचा त्याग असतो, ते सर्वांना सुख देणारे असतात. ॥ १२ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

त꣡द् वो जामित्व꣡म् मरुतः प꣡रे युगे꣡
पुरू꣡ य꣡च् छं꣡सम् अमृ꣡तास आ꣡वत
अया꣡ धिया꣡ म꣡नवे श्रुष्टि꣡म् आ꣡विया
साकं꣡ न꣡रो दंस꣡नैर् आ꣡ चिकित्रिरे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jāmitvám ← jāmitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

páre ← pára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yugé ← yugá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

amr̥tāsaḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ā́vata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śáṁsam ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́vya ← √avⁱ- (root)
{non-finite:CVB}

ayā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śruṣṭím ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

cikitrire ← √cit- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

daṁsánaiḥ ← daṁsána- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sākám ← sākám (invariable)
{}

तत् । वः॒ । जा॒मि॒ऽत्वम् । म॒रु॒तः॒ । परे॑ । यु॒गे । पु॒रु । यत् । शंस॑म् । अ॒मृ॒ता॒सः॒ । आव॑त ।
अ॒या । धि॒या । मन॑वे । श्रु॒ष्टिम् । आव्य॑ । सा॒कम् । नरः॑ । दं॒सनैः॑ । आ । चि॒कि॒त्रि॒रे॒ ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• jāmitvam ← jāmi
• [noun]
• “related; ancestral; customary; usual.”

• jāmitvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• pare ← para
• [noun], locative, singular, neuter
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• yuge ← yuga
• [noun], locative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• yacchaṃsam ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacchaṃsam ← śaṃsam ← śaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• amṛtāsa ← amṛtāsaḥ ← amṛta
• [noun], vocative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• āvata ← av
• [verb], plural, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• ayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• śruṣṭim ← śruṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine

• āvyā ← āvi
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “birth pangs.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• daṃsanair ← daṃsanaiḥ ← daṃsana
• [noun], instrumental, plural, neuter

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cikitrire ← cit
• [verb], plural, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

हे मरुतः वो जामित्वं बन्धुत्वमस्मद्विषयप्रेमाधिक्यं तत् खलु प्रसिद्धमित्यर्थः। कियत्पर्यन्तमिति तदुच्यते । परे युगे । युगशब्दः कालोपलक्षकः । उत्कृष्टे महति कालेऽतीतेऽपि वर्तत इति शेषः । तत्कथमधिगतमित्यत आह । अमृतासः अमरणधर्माणो हे मरुतः यूयं यत् यस्मात् शंसम् अस्माभिः क्रियमाणां स्तुतिं पुरु प्रभूतं यथा भवति तथा आवत रक्षथ । तस्माद्युष्मत्कृतं जामित्वमविनाशीत्यर्थः । किंच यूयम् अया धिया अनयानुग्रहात्मिकया बुद्ध्या मनवे मनुष्याय स्तोत्रे यष्ट्रे वा अस्मदादये श्रुष्टिमाव्य कीर्तिं स्तुतिं वा रक्षित्वा साकं संभूय नरः नेतारः सन्तः दंसनैः। कर्मभिरित्थंभूताः आ चिकित्रिरे सर्वतो जानीथ ॥

English translation:

“Your alliance with us, Maruts, is of a long duration on which account, immortals, accept our ample praise and, having accepted ourlaudation, be gratified, leaders (of sacrifice), by our holy acts, through this (your) favourable disposition towards mankind.”

This is your kinship to the earlier generation, o Maruts, that as
immortals you many times favored its laud.
By reason of this poetic insight (of Manu’s), having favored his
attentive hearing, the superior men [=Maruts] showed themselves to Manu all at once through their wondrous deeds.

I take cd as a concrete example of the statement in ab, that the Maruts’ connection with the older generation arises from their favoring its “laud” (śáṃsam – note that this positively viewed śáṃsa- contrasts with the evil śáṃsa- of 8d). Manu is of course a member of the older generation, and because of his “insight” (ayā́dhiyā́) the Maruts favor him and show themselves to him with all their wondrous qualities.

This is your kinship, Maruts, that, Immortals, ye were oft in olden time regardful of our call,
Having vouchsafed to man a hearing through this prayer, by wondrous deeds the Heroes have displayed their might.

Das war, o Marut, euer Verwandtschaftsgefühl in einer fernen Zeit, daß ihr Unsterbliche oftmals das Preislied bevorzugtet. Mit dieser Gesinnung haben die Herren sich vor Manu, seine Dienstwilligkeit bevorzugend, zugleich mit ihren Meisterkünsten sehen lassen.

Darin steht eure Freundschaft in vergangner Zeit, dass, Maruts, oft dem Sänger ihr geholfen habt; Für dies Gebet dem Menschen schenkend will’ges Ohr, thun sich die Männer all’ hervor durch Wunderthat.

Таково (было) ваше родство, о Маруты, в далекие времена,
Что вы, о бессмертные, много раз отзывались на (нашу) хвалебную речь
Своими чудесными силами мужи проявляют себя (и теперь)
В том же духе в отношении человека, отзываясь на (его) готовность услужить.

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अमृतासः) मृत्युधर्मरहित (मरुतः) प्राणों के समान अत्यन्त प्रिय विद्वान् जनो ! (परे, युगे) परले वर्ष में वा परजन्म में (यत्) जो (वः) तुम लोगों का (पुरु) बहुत (जामित्वम्) सुख-दुःख का भोग वर्त्तमान है (तत्) उसको (शंसम्) प्रशंसारूप (आवत) रक्खो और (अया) इस (धिया) बुद्धि से (मनवे) मनुष्य के लिये (श्रुष्टिम्) प्राप्त होने योग्य वस्तु की (आव्य) रक्षा कर (नरः) धर्मयुक्त व्यवहारों में मनुष्यों को पहुँचानेवाले मनुष्य (साकम्) तुम्हारे साथ (दंसनैः) शुभ-अशुभ सुख-दुःख फलों की प्राप्ति करानेवाले कर्मों से (आ, चिकित्रिरे) सबको अच्छे प्रकार जानें ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे वायु इस सृष्टि में और वर्त्तमान प्रलय में वर्त्तमान हैं, वैसे नित्य जीव हैं तथा जैसे वायु जड़ वस्तु को भी नीचे ऊपर पहुँचाते हैं, वैसे जीव भी कर्मों के साथ पिछले, बीच के और अगले समय में समय और अपने कर्मों के अनुसार चक्कर खाते फिरते हैं ॥ १३ ॥

अन्वय: हे अमृतासो मरुतः परे युगे यद्वः पुरु जामित्वं वर्त्तते तच्छंसमावत। अया धिया मनवे श्रुष्टिमाव्य नरः साकं युष्माभिः सह दंसनैः सर्वानाचिकित्रिरे ॥ १३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (वः) युष्माकम् (जामित्वम्) सुखदुःखभोगम् (मरुतः) प्राणवत् प्रियतमाः (परे) (युगे) वर्षे परजन्मनि वा (पुरु) बहु (यत्) (शंसम्) प्रशंसाम् (अमृतासः) मृत्युरहिताः (आवत) (अया) अनया (धिया) प्रज्ञया (मनवे) मनुष्याय (श्रुष्टिम्) प्राप्तव्यं वस्तु (आव्य) रक्षित्वा (साकम्) युष्मत् सत्सङ्गेन (नरः) धर्म्येषु जनानां नेतारः (दंसनैः) शुभाऽशुभसुखदुःखप्रापकैः कर्मभिः (आ) (चिकित्रिरे) जानत ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वायवोऽत्र सृष्टौ वर्त्तमाने प्रलये च वर्त्तन्ते तथा नित्या जीवास्सन्ति यथा वायवो जडमपि वस्तु अधऊर्ध्वं नयन्ति तथा जीवा अपि कर्मभिः सह पूर्वस्मिन्मध्ये आगामिनि च समये यथाकालं यथाकर्म भ्रमन्ति ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे वायू या सृष्टीत व प्रलयामध्ये वर्तमान असतात तसे नित्य जीव असतात व जसे वायू जड वस्तुलाही खालीवर नेतात, तसे जीवही कर्मांबरोबर मागच्या, मधल्या व पुढच्या वेळी काळ व आपले कर्म यानुसार भ्रमण करतात. ॥ १३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये꣡न दीर्घ꣡म् मरुतः शूश꣡वाम
युष्मा꣡केन प꣡रीणसा तुरासः
आ꣡ य꣡त् तत꣡नन् वृज꣡ने ज꣡नास
एभि꣡र् यज्ञे꣡भिस् त꣡द् अभी꣡ष्टिम् अश्याम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śūśávāma ← √śū- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

párīṇasā ← párīṇas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

turāsaḥ ← turá- 1 (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yuṣmā́kena ← yuṣmā́ka- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tatánan ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jáne ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

ebhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

íṣṭim ← íṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñébhiḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

येन॑ । दी॒र्घम् । म॒रु॒तः॒ । शू॒शवा॑म । यु॒ष्माके॑न । परी॑णसा । तु॒रा॒सः॒ ।
आ । यत् । त॒तन॑न् । वृ॒जने॑ । जना॑सः । ए॒भिः । य॒ज्ञेभिः॑ । तत् । अ॒भि । इष्टि॑म् । अ॒श्या॒म् ॥

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dīrgham ← dīrgha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śūśavāma ← śvi
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “swell; grow.”

• yuṣmākena ← yuṣmāka
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “your(a); yuṣmāka [word].”

• parīṇasā ← parīṇas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “plenty.”

• turāsaḥ ← tura
• [noun], vocative, plural, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• tatanan ← tan
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• vṛjane ← vṛjana
• [noun], locative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• janāsa ← janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ebhir ← ebhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñebhis ← yajñebhiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• abhīṣṭim ← abhīṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine

• aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

हे तुरासः वेगवन्तः मरुतः युष्माकेन युष्मत्संबन्धिना येन परीणसा । यद्यप्येतद्बहुनामसु पठितं तथापि यत् बहु तन्महदपि भवतीत्यत्र महदित्यर्थे गृह्यते । महता युष्मदभिगमनेनैषणेन वा दीर्घम् आयतं सत्त्रादिरूपं कर्म शूशवाम प्रवर्धयामः । किंच यत् येन चाभिगमनेनैषणेन वा जनासः जना अस्मदीयाः वृजने संग्रामे आ ततनन् सर्वतो विस्तारयन्ति । स्वसामर्थ्यैः संग्रामं जयन्तीत्यर्थः । तत् इष्टिम् एषणं गमनम् एभिर्यज्ञेभिः इदानीं क्रियमाणैः स्तोत्रादिरूपैः पूजनैः अभि आभिमुख्येन अश्यां व्याप्नुयाम् ॥

English translation:

“Quick-moving Maruts, we augment the long (offered ceremony) upon your mighty (approach), whereby men triumph in war; may we obtain, by these our sacrifices, your wished-for (presence).”

The abundance stemming from you, o powerful Maruts—through which we shall stay powerfully swollen for a long time,
toward which the people in the community will stretch out—to that might I attain, *to my desire, with these sacrifices.

The relations among the clauses in this vs. might be problematic, primarily because of an apparent gender mismatch: párīṇas- ‘abundance’, which in the instr.

párīṇasā goes with the rel. yéna in the rel. clause occupying ab, would be the most likely referent of both yád in the parallel rel. clause of c and tád in the main clause of d. And in fact that is how I (and the other standard tr.) take it. However, párīṇas- is said to be masculine and yád/tád are of course neuter – an obstacle that Oldenberg for his part considers too large to be overcome. However, the noun is most likely neuter.

This is what we’d expect of a stem built with suffix -nas-, and the only diagnostic form for a masc. is acc. sg. párīṇasam in III.24.5. Otherwise the forms are singular obliques, esp. in the collocation rāyā́párīṇasā “with wealth in profusion” (4x), and hence ambiguous as to gender. The masc. acc. sg. is most probably a nonce form created to match its usual formulaic partner, masc. rayí-, in the phrase rayíṃ vīrávantam párīṇasam. See AiG II.2.738 and EWA s.v. Substantially the same argument is made by Lubotsky (“Avestan xv arǝnah-: The Etymology and Concept, 1998, 483).

abhī́ṣṭim in d is analyzed by the Pp. as abhí íṣṭim, as might be expected. Since (vanishingly rare) root-accented íṣṭi- is derived from √yaj and means ‘sacrifice’, the standard tr. exert a good deal of effort to introduce this sacrifice into their interpretation, somewhat embarassingly in a pāda that already contains ebhír yajñébhiḥ “with these sacrifices.” Cf. Renou’s rather overblown “puissé-je l’obtenir grâce aux sacrifices que voici, pour (que vous soyez présents à mon) oblation” (the “l’” in “l’obtenir” is the párīṇas-). I take it rather to iṣṭí- ‘desire’, in a phrase abhí

*iṣtím “to my desire, to my liking’. Either the annealed sandhi form *abhī́ṣtíṃ lost its 2nd accent redactionally, or the accent retraction that was ultimately to affect all -tistems (see Lundquist, -ti-stems) was already spreading to this stem, producing the occasional íṣṭi- ‘desire’.

That, O ye Maruts, we may long time flourish through your abundant riches, O swift movers,
And that our men may spread in the encampment, let me complete the rite with these oblations.

Eure Vollzahl, ihr Marut, durch die wir für lange Zeit das Übergewicht bekommen werden, ihr Mächtigen, die die anderen Leute zu ihrer Partei hinüberziehen, die möchte ich mit diesen Gebeten zum Opfer herkommen.

Lasst, starke Maruts, eures Reichthums Fülle mich, durch welche wir gedeihen mögen lange Zeit, Als eure Gunst erlangen durch dies Opferwerk, und dass sich weit verbreite unser Volk im Land.

Ваша полнота, о мощные
Маруты, от которой мы набухаем надолго,
Которая втягивает в общину (других) людей, –
Пусть достигну я такого благоволения этими жертвами!

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तुरासः) शीघ्रता करनेवाले (मरुतः) पवन के समान विद्याबलयुक्त विद्वानो ! हम लोग (येन) जिस (युष्माकेन) आप लोगों के सम्बन्ध के (परीणसा) बहुत उपदेश से (दीर्घम्) दीर्घ अत्यन्त लम्बे ब्रह्मचर्य को प्राप्त होके (शूशवाम) वृद्धि को प्राप्त हों जिससे (जनासः) विद्या से प्रसिद्ध मनुष्य (वृजने) बल के निमित्त (यत्) जिस क्रिया को (आ, ततनन्) विस्तारें (तत्) उस (अभीष्टिम्) सब प्रकार से चाही हुई क्रिया को (एभिः) इन (यज्ञेभिः) विद्वानों के सङ्गरूपयज्ञों से मैं (अश्याम्) पाऊँ ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - जिनके सहाय से मनुष्य बहुत विद्या, धन और बलवाले हों, उनकी नित्य वृद्धि करें, विद्वान् जन जैसे धर्म का आचरण करें, वैसा ही और भी जन करें ॥ १४ ॥

अन्वय: हे तुरासो मरुतो वयं येन युष्माकेन परीणसोपदेशेन दीर्घं प्राप्य शूशवाम येन जनासो वृजने यद्यामाततनन्तत्तामभीष्टिमेभिर्यज्ञेभिरहमश्याम् ॥ १४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) (दीर्घम्) प्रलम्बितं ब्रह्मचर्यम् (मरुतः) वायुवद्विद्याबलिष्ठाः (शूशवाम) वर्द्धेमहि (युष्माकेन) युष्माकं सम्बन्धेन। अत्र वा च्छन्दसीत्यनण्यपि युष्माकादेशः। (परीणसा) बहुना। परीणसा इति बहुना०। निघं० ३। १। (तुरासः) त्वरितारः (आ) (यत्) याम् (ततनन्) तन्वन्तु (वृजने) बले (जनासः) विद्यया प्रसिद्धाः (एभिः) (यज्ञेभिः) विद्वत्सङ्गैः (तत्) ताम् (अभि) (इष्टिम्) (अश्याम्) प्राप्नुयाम् ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - येषां सहायेन मनुष्या बहुविद्याधनबलाः स्युस्तान्नित्त्यं वर्द्धयेयुः। विद्वांसो यादृशं धर्ममाचरेयुस्तादृशमितरेऽप्याचरन्तु ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - ज्यांच्या साह्याने माणसे पुष्कळ विद्या, धर्म व बल प्राप्त करतात, त्यांची नित्य वृद्धी करावी. विद्वान लोक जसे धर्माचे आचरण करतात तसेच इतरांनीही करावे. ॥ १४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एष꣡ व स्तो꣡मो मरुत इयं꣡ गी꣡र्
मान्दारिय꣡स्य मानिय꣡स्य कारोः꣡
आ꣡ इषा꣡ यासीष्ट तनु꣡वे वयां꣡
विद्या꣡मेषं꣡ वृज꣡नं जीर꣡दानुम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

kāróḥ ← kārú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

māndāryásya ← māndāryá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mānyásya ← mānyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tanvè ← tanū́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vayā́m ← vayā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yāsīṣṭa ← √yā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED, mood:PREC}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ए॒षः । वः॒ । स्तोमः॑ । म॒रु॒तः॒ । इ॒यम् । गीः । मा॒न्दा॒र्यस्य॑ । मा॒न्यस्य॑ । का॒रोः ।
आ । इषा । या॒सी॒ष्ट॒ । त॒न्वे॑ । व॒याम् । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• gīr ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• māndāryasya ← māndārya
• [noun], genitive, singular, masculine

• mānyasya ← mānya
• [noun], genitive, singular, masculine

• kāroḥ ← kāru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “poet; singer.”

• eṣā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eṣā ← iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• yāsīṣṭa ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• tanve ← tanū
• [noun], dative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• vayāṃ ← vayām ← vayā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “branch; branchlet.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

अयं मन्त्रस्तृतीयाध्यायान्ते व्याख्यातः । सूक्तोपक्रमप्रभृति क्रियमाणां स्तुति मरुद्यःत समर्प्य स्वाभीष्टमाशास्ते । हे मरुतः एषः स्तोमः इदानीं कृतं स्तोत्रं वः युष्माकं युष्मदर्थमित्यर्थः । तथा इयं गीः स्तुतिरूपा वागपि वः युष्माकम् । कस्य संबन्धीदमिति तदुच्यते । मान्दार्यस्य ॥ मन्दतेरीयतेश्च मान्दार्यः ॥ स्तुतिं प्रेरयतः मान्यस्य माननार्हस्य कारोः । स्तोतृनामैतत् । स्तोतुः संबन्धि। यद्वा । एतत्पदत्रयमुत्तरत्र संबध्यते । उक्तलक्षणस्तोतुः इषा इच्छया कामनया तन्वे युष्मच्छरीरवृद्ध्यै । स्तुत्या हि शरीरं वर्धते । आ यासीष्ट अभिगच्छतु स्तुतिः। वयां वयं च इषम् अन्नं वृजनं बलं जीरदानुं चिरकालजीवनं च विद्याम लभेमहि ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“This praise, Maruts, is for you; this hymn is for you; (the work) of a venerable author, capable of conferring (by his laudations); may the praise reach you (for the good of your) person ns, so that we may thence obtain food, strength, and long life.”

Here is a praise for you, o Maruts, here a hymn from Māndārya, the respectful bard.
With refreshment he would beg propitiation for himself. – May we
know refreshment and a community having lively waters.

This signature verse of Agastya’s Indra/Marut hymns appears in I.165.15, 166.15, 167.11, and 168.10, but not in all of his Triṣṭubh hymns even to Indra. The tr.

of I.165.15 (JPB) differs somewhat from the others (SWJ). JPB interprets mānyá- as a patronymic to a PN mā́na-, while I take it as an adj. ‘respectful’ derived from mā́na- ‘respect’. It is possible that both are meant.

Both tr. follow Oldenberg in reading ‘vayā́m ‘propitiation’ (SWJ) / ‘reconciliation’ (JPB) for vayā́m. This requires no emendation to the Saṃhitā text, only to the Pp. My tr. should, however, have an asterisk before ‘propitiation’ in all three cases.

May this your laud, may this your song, O Maruts, sung by the poet, Mana’s son, Mandarya,
Bring offspring for ourselves with food to feed us. May we find strengthening food in full abundance.

Dies Preislied, diese Lobrede des Dichters Mandarya, des Maniden, ist für euch, Marut. Er möchte durch Nahrungsfülle für seine Person zu Nachwuchs gelangen. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Euch, Maruts, gilt dies Lied des Manasohnes, das Lob des Dichters von dem Stamm Mandāra’s, Mit Labung kommt herbei zu eigner Stärkung gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Вот восхваление для вас, о Маруты, вот песня
Певца Мандарьи Маньи.
Вместе с жертвенным подкреплением пусть принесет она нам потомство!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• मरुतः
• मैत्रावरुणोऽगस्त्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) विद्वानो ! (वः) तुम्हारा जो (एषः) यह (स्तोमः) स्तुति और (मान्दार्यस्य) आनन्द करनेवाले धर्मात्मा (मान्यस्य) सत्कार करने योग्य (कारोः) अत्यन्त यत्न करते हुए जन की (इयम्) यह (गीः) वाणी और जिस क्रिया को (तन्वे) शरीर के लिये (इषा) इच्छा के साथ कोई (आ, यासीष्ट) अच्छे प्रकार प्राप्त हो उस क्रिया (इषम्) अन्न (वृजनम्) बल और (जीरदानुम्) जीवन को (वयाम्) हम लोग (विद्याम) प्राप्त होवें ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को विद्वानों की स्तुति कर, शास्त्रज्ञ धर्मात्माओं की वाणी सुन, शरीर और आत्मा के बल को बढ़ा दीर्घजीवन प्राप्त करना चाहिये ॥ १५ ॥इस सूक्त में मरुच्छब्दार्थ से विद्वानों के गुण का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ छियासठवाँ सूक्त और तीसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मरुतो वो य एष स्तोमो मान्दार्यस्य मान्यस्य कारोरियं गीर्वर्त्तते यां तन्वे इषा कश्चिदायासीष्ट तामिषं वृजनं जीरदानुञ्च वयां विद्याम ॥ १५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (वः) युष्माकम् (स्तोमः) स्तवनम् (मरुतः) विद्वांसः (इयम्) (गीः) वाणी (मान्दार्यस्य) आनन्दिनो धार्मिकस्य (मान्यस्य) सत्कर्त्तुं योग्यस्य (कारोः) प्रयतमानस्य (आ) (इषा) इच्छया (यासीष्ट) प्राप्नुयात् (तन्वे) शरीराय (वयाम्) वयम्। वर्णव्यत्ययेनाऽत्र दीर्घः। (विद्याम) प्राप्नुयाम (इषम्) अन्नम् (वृजनम्) बलम् (जीरदानुम्) जीवनम् ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्विदुषां स्तुतिं कृत्वा आप्तस्य वाचं श्रुत्वा शरीरात्मबलं वर्द्धयित्वा दीर्घं जीवनं प्राप्तव्यमिति ॥ १५ ॥अत्र मरुद्विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति षट्षष्ट्युत्तरं शततमं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्वानांची स्तुती करून शास्त्रज्ञ धर्मात्म्यांची वाणी ऐकून, शरीर व आत्म्याचे बल वाढवून दीर्घायू बनले पाहिजे. ॥ १५ ॥