१६४

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य꣡ वाम꣡स्य पलित꣡स्य हो꣡तुस्
त꣡स्य भ्रा꣡ता मध्यमो꣡ अस्ति अ꣡श्नः
तृती꣡यो भ्रा꣡ता घृत꣡पृष्ठो अस्य
अ꣡त्रापश्यं विश्प꣡तिं सप्त꣡पुत्रम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hótuḥ ← hótar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

palitásya ← palitá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vāmásya ← vāmá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áśnaḥ ← áśna- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhrā́tā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

madhyamáḥ ← madhyamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhrā́tā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghr̥tápr̥ṣṭhaḥ ← ghr̥tápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tr̥tī́yaḥ ← tr̥tī́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)
{}

saptáputram ← saptáputra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśpátim ← viśpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । वा॒मस्य॑ । प॒लि॒तस्य॑ । होतुः॑ । तस्य॑ । भ्राता॑ । म॒ध्य॒मः । अ॒स्ति॒ । अश्नः॑ ।
तृ॒तीयः॑ । भ्राता॑ । घृ॒तऽपृ॑ष्ठः । अ॒स्य॒ । अत्र॑ । अ॒प॒श्य॒म् । वि॒श्पति॑म् । स॒प्तऽपु॑त्रम् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāmasya ← vāma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• palitasya ← palita
• [noun], genitive, singular, masculine
• “gray; pale; palita [word].”

• hotus ← hotuḥ ← hotṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bhrātā ← bhrātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• madhyamo ← madhyamaḥ ← madhyama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• asty ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aśnaḥ ← aśna
• [noun], nominative, singular, masculine

• tṛtīyo ← tṛtīyaḥ ← tṛtīya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “third; neuter; tṛtīya [word]; homosexual.”

• bhrātā ← bhrātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• ghṛtapṛṣṭho ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapṛṣṭho ← pṛṣṭhaḥ ← pṛṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• asyātrāpaśyaṃ ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyātrāpaśyaṃ ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• asyātrāpaśyaṃ ← apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• viśpatiṃ ← viśpatim ← viśpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• saptaputram ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptaputram ← putram ← putra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

अत्र द्वितीयपादे तच्छब्दश्रुतेः प्रथमपादे प्रतिविशेषणं योग्यक्रियार्थसंबद्धो यच्छब्दोऽध्याहार्यः । योऽयं दिवि द्योतते तस्य अस्य वामस्य वननीयस्य संभजनीयस्य आरोग्यार्थिभिः सर्वैः सेवनीयस्य पलितस्य पालयितुः प्रकाशवृष्ट्यादिप्रदानेन पालकस्य तथा योऽयं दिवि द्योतते तस्य अस्य होतुः ह्वातव्यस्य आह्वानार्हस्यादित्यस्य मध्यमः मध्यमस्थानः। मध्ये भवो वायुरुच्यते । आदित्याग्नी अपेक्ष्य अस्य मध्यमत्वम्। स च अश्नः सर्वत्र व्याप्तः। न हि वायुरहितः कश्चित्प्रदेशोऽस्ति । तादृशः भ्राता अस्ति भ्रातृस्थानीयो भवति । यथा लोके भ्राता पितृधनस्य भागं हरति तद्वत् । मध्यस्थानम् अन्तरिक्षलोकं हरतीति वा । वृष्ट्यर्थं रश्मिभिराहृतानां भौमानां रसानां हरणाद्वा भ्रातेत्युच्यते । पित्र्येण धनेन स्वार्जितेन वा भर्तव्यः भवतीति भ्राता। मध्यमो वायुरपि वृष्ट्यर्थं रसैः भक्तव्यः भवति ॥ किंच घृतपृष्ठः घृतमाहुतिलक्षणं पृष्ठे यस्य तादृशः भ्राता तस्य तृतीयः अस्ति भवति । त्रयाणां पूरणस्तृतीयः । उक्तोभयापेक्षया तृतीयत्वम् । भ्रातृत्वं प्रतिपादितप्रकारेण अत्रापि द्रष्टव्यम् । रात्रौ सवितुस्तेजोभागस्य हरणात् दिवा स्वकीयतेजसो भागस्य तदर्थमेव भक्तव्यत्वात् वा भ्रातृत्वम् । अत्र एषु भ्रातृषु मध्ये पुरोदेशे वा विश्पतिं विशां प्रजानां पालयितारं सप्तपुत्रं सर्पणरश्मिपुत्रोपेतम् ऐतिहासिकपक्षे ‘अदितिः पुत्रकामा ’ इति प्रस्तुते मित्रावरुणादिषु अदितिपुत्रेषु अस्य आदित्यस्य सप्तमपुत्रत्वम्। ईदृशं महानुभावमादित्यम् अपश्यम् अद्राक्षम् भावनया आत्मत्वेन साक्षात्करोमीत्यर्थः। तद्योऽहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहम्’ इति श्रुतिः । एवं वा । अस्य वामस्य विश्वस्योद्गरितुः स्रष्टुरित्यर्थः । पलितस्य पालयितुः स्वसृष्टजगत्पालनशीलस्य होतुरादातुः स्वस्मिन् संहर्तुरित्यर्थः । परमेश्वरस्य सृष्ट्यादिकर्तृत्वं श्रुतिस्मृतिपुराणादिषु प्रसिद्धम्। तस्य तादृशस्य परमेश्वरस्य भ्राता तद्भागहारी तदंशभूतः सूत्रात्मा मध्यमः सर्वत्र मध्ये वर्तमानोऽस्ति जगद्धारकत्वेन वर्तते । स च अश्नः व्यापनशीलः । ‘ वायुना वै गौतम सूत्रेणायं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि संरब्धानि ’ (बृ. उ. ३. ७. २) इति श्रुतेः । वक्ष्यमाणविराडपेक्षया वा मध्यमत्वम् । किंच अस्य परमेश्वरस्य तृतीयो घृतपृष्ठः। घृतमित्युदकनाम । तेन तत्कार्यं शरीरमुच्यते । तदेव पृष्ठं स्पर्शकं वा यस्य स तादृशः । ‘ पृष्ठं स्पृशतेः’ (निरु. ४. ३) इति निरुक्तम् । यद्वा प्रदीप्तपृष्ठः । पृष्ठशब्दः कृत्स्नशरीरोपलक्षकः । प्रकाशितशरीराभिमानीत्यर्थः । न त्वयं सूक्ष्मशरीराभिमानिसूत्रात्मवत् स्पर्शनाविषयो भवति । अत्र एषु मध्ये विश्पतिं विशां प्रजानां पतिम् । उपलक्षणमेतत् । सर्वस्य पतिमित्यर्थः । ‘सर्वस्य पतिः सर्वस्येशानः’ इति श्रुतेः । सप्तपुत्रं सप्त लोकाः पुत्रा यस्य तादृशम् । स्वमायया सृष्टसर्वलोकमित्यर्थः । अपश्यं पश्येयं साक्षात्करोमीत्यर्थः । अयमर्थः। स्वाधीनमायो जगत्कारणभूतः परमेश्वर एकः । तत उत्पन्नौ स्थूलसूक्ष्मशरीराभिमानिनौ द्वौ विराट्सूत्रात्मानौ । तेषु मध्ये द्वयोः साक्षात्कारेण मोक्षाभावात् सृष्ट्यादिकारणं परमेश्वरं ज्ञेयत्वेन प्रसिद्धं श्रवणमननादिसाधनेन साक्षात्करोमीत्यर्थः। एवमुत्तरत्रापि अध्यात्मपरतया योजयितुं शक्यम् । तथापि स्वरसत्वाभावात् ग्रन्थविस्तरभयाच्च न लिख्यते । यत्र द्वा सुपर्णा’ इत्यादौ स्फुटम् आध्यात्मिको ह्यर्थः प्रतीयते तत्र तत्र प्रतिपादयामः । अयं मन्त्रो यास्केन व्याख्यातः अस्य वामस्य वननीयस्य पलितस्य पालयितुः ’ ( निरु. ४. २६ ) इत्यादिना । तच्च व्याख्यानमत्रानुसंधेयम् ॥

English translation:

“I have beheld the Lord of men with seven sons; of which delightful and benevolent (deity), who is the object of our invocation, there is an all-pervading middle brother, and a third brother, well fed with (oblations of) ghee.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seven sons: seven solar rays; Āditya, the seventh son of Aditi; a third brother: V_yu and Agni, the younger brothers of Āditya: Parameśvara = Āditya, the three sons refer to the attributes of Parameśvara of creating, preserving and destroying; The sūkta enunciates the doctrines of vedānta, the spiritual unity of Brahmā and the universe; Āditya or the sun, is glorified aqnd identified with all creation. Śaunaka explains the sūkta at the level of repentance for a crime: if a brāhmaṇa has committed theft, he may expiate the offence by fasting three nights and repeating the sūkta silently

This treasured one, the gray Hotar—his middle brother is the
ravenous one;
his third brother is the one with ghee-smeared back. In him I saw the clanlord with his seven sons.

OF this benignant Priest, with eld grey-coloured, the brother midmost of the three is lightning.
The third is he whose back with oil is sprinkled. Here I behold the Chief with seven male children.

Dieses liebwerten altersgrauen Hotri, dessen mittlerer Bruder ist der Hungrige. Sein dritter Bruder trägt Schmalz auf dem Rücken. In diesem erschaute ich den Stammherrn mit sieben Söhnen.

Von diesem altersgrauen schönen Priester [dem himmlischen Agni] ist der mittlere Bruder [der Blitz] gefrässig, sein dritter Bruder [das Opferfeuer] hat Schmelzbutter auf seinem Rücken; ich sah hier den Hausherrn mit seinen sieben Söhnen [den Flammen].

У этого любимого седого хотара
Средний его брат – пожиратель.
Третий брат его – жирноспинный.
Здесь я увидел хозяина племен с семью сыновьями.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ चौसठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में तीन प्रकार के अग्नि के विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वामस्य) शिल्प के गुणों से प्रशंसित (पलितस्य) वृद्धावस्था को प्राप्त (अस्य) इस सज्जन का बिजुलीरूप पहिला, (होतुः) देने वा हवन करनेवाले (तस्य) उसके (भ्राता) बन्धु के समान (अश्नः) पदार्थों का भक्षण करनेवाला (मध्यमः) पृथिवी आदि लोकों में प्रसिद्ध हुआ दूसरा और (घृतपृष्ठः) घृत वा जल जिसके पीठ पर अर्थात् ऊपर रहता वह (अस्य) इसके (भ्राता) भ्राता के समान (तृतीयः) तीसरा (अस्ति) है, (अत्र) यहाँ (सप्तपुत्रम्) सात प्रकार के तत्त्वों से उत्पन्न (विश्पतिम्) प्रजाजनों की पालना करनेवाले सूर्य को मैं (अपश्यम्) देखूँ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। इस जगत् में तीन प्रकार का अग्नि है-एक बिजुलीरूप, दूसरा काष्ठादि में जलता हुआ भूमिस्थ और तीसरा वह है जो कि सूर्यमण्डलस्थ होकर समस्त जगत् की पालना करता है ॥ १ ॥

अन्वय: वामस्य पलितस्याऽस्य प्रथमो होतुस्तस्य भ्रातेवाऽश्नो मध्यमो घृतपृष्ठोऽस्य भ्रातेव तृतीयोऽस्ति। अत्र सप्तपुत्रं विश्पतिं सूर्यमपश्यम् ॥ १ ॥

अथ त्रिविधाग्निविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (वामस्य) शिल्पगुणैः प्रशस्तस्य (पलितस्य) प्राप्तवृद्धावस्थस्य (होतुः) दातुः (तस्य) (भ्राता) भ्रातेव (मध्यमः) मध्ये भवः पृथिव्यादिस्थो द्वितीयः (अस्ति) (अश्नः) भोक्ता (तृतीयः) (भ्राता) बन्धुवद्वर्त्तमानः (घृतपृष्ठः) घृतं जलं पृष्ठेऽस्य (अस्य) (अत्र) (अपश्यम्) (विश्पतिम्) प्रजायाः पालकम् (सप्तपुत्रम्) सप्तविधैस्तत्त्वैर्जातम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। अस्मिञ्जगति त्रिविधोऽग्निरस्ति एको विद्युद्रूपः द्वितीयः काष्ठादिप्रज्वलितो भूमिस्थस्तृतीयः सवितृमण्डलस्थः सन् सर्वं जगत् पालयति ॥ १ ॥

या सूक्तात अग्नी, काल, सूर्य, विमान इत्यादी पदार्थ व ईश्वर; विद्वान व स्त्री इत्यादींच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. या जगात तीन प्रकारचा अग्नी आहे. एक विद्युतरूपी, दुसरा काष्ठ इत्यादीमध्ये प्रज्वलित होणारा भूमीस्थ व तिसरा सूर्यमंडळापासून प्राप्त होऊन जगाचे पालन करतो तो अग्नी. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सप्त꣡ युञ्जन्ति र꣡थम् ए꣡कचक्रम्
ए꣡को अ꣡श्वो वहति सप्त꣡नामा
त्रिना꣡भि चक्र꣡म् अज꣡रम् अनर्वं꣡
य꣡त्रेमा꣡ वि꣡श्वा भु꣡वना꣡धि तस्थुः꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ékacakram ← ékacakra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yuñjanti ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áśvaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saptánāmā ← saptánāman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vahati ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anarvám ← anarvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

trinā́bhi ← trinā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tasthúḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)
{}

स॒प्त । यु॒ञ्ज॒न्ति॒ । रथ॑म् । एक॑ऽचक्रम् । एकः॑ । अश्वः॑ । व॒ह॒ति॒ । स॒प्तऽना॑मा ।
त्रि॒ऽनाभि॑ । च॒क्रम् । अ॒जर॑म् । अ॒न॒र्वम् । यत्र॑ । इ॒मा । विश्वा॑ । भुव॑ना । अधि॑ । त॒स्थुः ॥

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• yuñjanti ← yuj
• [verb], plural, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ekacakram ← eka
• [noun]
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ekacakram ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• aśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vahati ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• saptanāmā ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptanāmā ← nāmā ← nāman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• trinābhi ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trinābhi ← nābhi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• cakram ← cakra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• ajaram ← ajara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “undecaying; ageless.”

• anarvaṃ ← anarvam ← anarva
• [noun], nominative, singular, neuter

• yatremā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• yatremā ← imā ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanādhi ← bhuvanā ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhuvanādhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

एकचक्रम् एकरथाङ्गोपेतम् । यद्यपि त्रीणि चक्राणि तथापि तेषामेकरूपत्वात् एकचक्रमित्युच्यते । रथं रंहणस्वभावं सूर्यस्य संबन्धिनं सप्त एतत्संख्याका अश्वाः युञ्जन्ति अनुबध्नन्ति वहन्ति अहोरात्रनिर्वाहाय । किं वस्तुतः सप्त नेत्याह। एकः अश्वः सप्तनामा एक एव सप्ताभिधानः सप्तधा नमनप्रकारो वा । एक एव वायुः सप्तरूपं धृत्वा वहतीत्यर्थः। वाय्वधीनत्वात् अन्तरिक्षसंचारस्य । एकचक्रमित्युक्तं कीदृशं तदित्यत आह । त्रिनाभि वलयत्रयमध्यस्थितनाभिस्थानीयच्छिद्रत्रयोपेतम् अजरम् अमरणधर्मकम् अनर्वम् अशिथिलम् । पुनस्तदेव विशेष्यते । यत्र यस्मिन् चक्रे इमा विश्वा भुवना इमानि प्रसिद्धानि सर्वाणि भूतजातानि अधि आश्रित्य तस्थुः तिष्ठन्ति । यद्वा । एकचक्रम् एकचारिणम् असाहाय्येन संचरन्तं रथम् आदित्यमण्डलं सप्त युञ्जन्ति । सर्पणस्वभावाः सप्तसंख्या वा रश्मयः सप्तप्रकारकार्याः असाधारणाः परस्परविलक्षणाः षडृतवः । एकः साधारणः इत्येवम् । अथवा मासद्वयात्मकाः षट् अपरः अधिकमासात्मकः इत्येवं सप्तर्तवो युञ्जन्ति । एतस्य कार्यं निर्वहन्तीत्यर्थः । स चैकः असहायः अश्वो व्यापनशीलः आदित्यः सप्तनामा सप्त रसानां संनमयितारो रश्मयो यस्य तादृशः सप्तर्षिभिः स्तूयमानो वा आदित्यो वहति धारयति भ्रमयतीत्यर्थः । किम् । त्रिनाभि चक्रम् । तिस्रो नाभिस्थानीयाः संध्याः संबद्धा वा त्रय ऋतवो यस्य तत्तादृशम् । के ते। ग्रीष्मवर्षाहेमन्ताख्याः । यद्वा । भूतभविष्यद्वर्तमानाख्यास्त्रयः कालाः त्रिनाभयः । तद्विशिष्टं चक्रं चक्रवत् पुनःपुनः परिभ्रममाणं संवत्सराख्यं चक्रम् अजरं मरणरहितम् । न हि कदाचिदपि कालो म्रियते ‘अनादिनिधनः कालः’ इति स्मृतेः । अनर्वम् अप्रतिहतम् । ईदृशं संवत्सराख्यं चक्रं नानाकालावयवोपेतम् अयमादित्यः पुनरावर्तयति । संवत्सरादर्वा चीनानां तत्रैवान्तर्भावात् ततः युगादीनां तदावृत्तिसाध्यत्वात् संवत्सरस्य चक्रत्वेन निरूपणम् । पुनः कीदृशं तत् । यत्र यस्मिन् चक्रे इमा विश्वा भुवना इमानि सर्वाणि भूतानि अधितस्थुः आश्रित्य तिष्ठन्ति कालाधीनत्वात् सर्वस्य स्थितेः। ईदृशस्य कालस्य कारणभूतपरमेश्वरपरिज्ञानेन मोक्षसद्भावात् ‘ ज्ञानमोक्षाक्षरप्रशंसा च ’ इत्यनुक्रमण्यामुक्तम् । अयमपि मन्त्रो यास्केन ‘ सप्त युञ्जन्ति रथमेकचक्रमेकचारिणम्’ (निरु. ४. २७) इत्यादिना व्याख्या तः । तदत्राप्यनुसंधेयम् ॥

English translation:

“They yoke the seven (horses) to the one-wheeled car; one horse, named seven, bears it along; the three-axled wheel is undecaying, never loosened, and in it all these regions of the universe abide.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

One-wheeled car: either the orb of the sun, or time, or a year; the seven horses may be the seven solar rays,or the six seasons, with their aggregation and year; or the six doublemonths, and the intercalary month; or the seven days of the week; the wheels of the car, as typical and identical are said to be one; one horse; eko aśvo saptanāma = the Sun or Āditya, either as the absorber of the seven flavours, or as praised by the seven ṛṣi; it may be a pun, since sapta = a horse, seven; three-axled wheel: the day with its three sandhyās; or time, past, present and fugure; all these regions: all things are dependent upon time, which of itself is imperishable: anādinidhanaḥ kālaḥ, time is without beginning or end

The seven harness the chariot with a single wheel [=the Sun]. A single horse with seven names draws it.
Triple-naved [=with three seasons?] is the unaging, unassailable wheel, on which all these living beings rest.

Seven to the one-wheeled chariot yoke the Courser; bearing seven names the single Courser draws it.
Three-naved the wheel is, sound and undecaying, whereon are resting all these worlds of being.

Sieben schirren den einrädrigen Wagen an; ein Pferd zieht ihn, das sieben Namen hat. Dreinabig, niemals altersschwach, unübertroffen ist das Rad, auf dem alle diese Wesen stehen.

Sieben [Priester] schirren den einrädrigen Wagen [die Sonne]; ein Ross, das sieben Namen führt, zieht ihn; drei Naben [die drei Tageszeiten] hat das Rad, das nicht alternde, unaufhaltsame, auf welches alle diese Wesen steigen.

Семеро запрягают однокольную колесницу.
Один конь везет с семью именами.
Трехступичатое колесо, нестареющее, неудержимое –
Где все эти существа стоят.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अग्नि के प्रयोग से विमान आदि यान के विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) जहाँ (एकचक्रम्) एक सब कलाओं के घूमने के लिये जिसमें चक्कर है उस (रथम्) विमान आदि यान को (सप्तनामा) सप्तनामोंवाला (एकः) एक (अश्वः) शीघ्रगामी वायु वा अग्नि (वहति) पहुँचाता है वा जहाँ (सप्त) सात कलों के घर (युञ्जन्ति) युक्त होते हैं वा जहाँ (इमा) ये (विश्वा) समस्त (भुवना) लोकलोकान्तर (अधि, तस्थुः) अधिष्ठित होते हैं वहाँ (अनर्वम्) प्राकृत प्रसिद्ध घोड़ों से रहित (अजरम्) और जीर्णता से रहित (त्रिनाभि) तीन जिसमें बन्धन उस (चक्रम्) एक चक्कर को शिल्पी जन स्थापन करें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो लोग बिजुली और जलादि रूप घोड़ों से युक्त विमानादि रथ को बनाय सब लोकों के अधिष्ठान अर्थात् जिसमें सब लोक ठहरते हैं, उस आकाश में गमनाऽगमन सुख से करें, वे समग्र ऐश्वर्य को प्राप्त हों ॥ २ ॥

अन्वय: यत्र एकचक्रं रथं सप्तनामा एकोऽश्वो वहति यत्र सप्त कला युञ्जन्ति यत्रेमा विश्वा भुवनाऽधितस्थुस्तत्राऽनर्वमजरं त्रिनाभिचक्रं शिल्पिनः स्थापयेयुः ॥ २ ॥

अथोक्ताग्निप्रयोगतो विमानादियानविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सप्त) (युञ्जन्ति) (रथम्) विमानादियानम् (एकचक्रम्) एकं सर्वकलाभ्रमणार्थं चक्रं यस्मिन् तम् (एकः) असहायः (अश्वः) आशुगामी वायुरग्निर्वा (वहति) प्रापयति (सप्तनामा) सप्त नामानि यस्य (त्रिनाभि) त्रयो नाभयो बन्धनानि यस्मिन् (चक्रम्) चक्रम् (अजरम्) जरादिरोगरहितम् (अनर्वम्) प्राकृताश्वयोजनरहितम् (यत्र) (इमा) (विश्वा) अखिलानि (भुवनानि) लोकाः (अधि) (तस्थुः) तिष्ठन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्युदग्निजलाद्यश्वयुक्तं यानं विधाय सर्वलोकाऽधिष्ठान आकाशे गमनाऽगमने सुखेन कुर्य्युस्ते समग्रैश्वर्यं लभेरन् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जे लोक विद्युत व जल इत्यादीरूपी घोड्यांनी युक्त विमान इत्यादी रथ बनवून सर्व लोकांचे अधिष्ठान अर्थात् ज्यात सर्व लोक स्थित आहेत त्या आकाशात गमनागमन सुखाने करतील तेव्हा त्यांना संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त होईल. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं꣡ र꣡थम् अ꣡धि ये꣡ सप्त꣡ तस्थुः꣡
सप्त꣡चक्रं सप्त꣡ वहन्ति अ꣡श्वाः
सप्त꣡ स्व꣡सारो अभि꣡ सं꣡ नवन्ते
य꣡त्र ग꣡वां नि꣡हिता सप्त꣡ ना꣡म

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tasthúḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)
{}

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saptácakram ← saptácakra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)
{}

navante ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)
{}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svásāraḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

níhitā ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)
{}

इ॒मम् । रथ॑म् । अधि॑ । ये । स॒प्त । त॒स्थुः । स॒प्तऽच॑क्रम् । स॒प्त । व॒ह॒न्ति॒ । अश्वाः॑ ।
स॒प्त । स्वसा॑रः । अ॒भि । सम् । न॒व॒न्ते॒ । यत्र॑ । गवा॑म् । निऽहि॑ता । स॒प्त । नाम॑ ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• saptacakraṃ ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptacakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• vahanty ← vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• svasāro ← svasāraḥ ← svasṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• navante ← nū
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; shout.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• gavāṃ ← gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• nihitā ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• nāma ← nāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

इमम् उक्तस्वरूपमादित्यमण्डलाख्यं संवत्सराख्यं वा रथं ये सप्त रश्मयः अधि तस्थुः। अधिष्ठिताः। संवत्सरपक्षे अयनर्तुमासपक्षदिवसरात्रिमुहूर्ताख्याः सप्तावयवाः अधितिष्ठन्ति । कीदृशं रथम् । सप्तचक्रम् । चकनाच्चरणात् क्रमणाद्वा चक्राणि रश्मयः ते सप्त यस्य रथस्य तादृशमुभयविधं रथ पूर्वोक्ताः अधिष्ठिताः अश्वाः व्यापनशीलाः सप्त वहन्ति निर्वहन्ति च । तादृशं रथं सप्त स्वसारः स्वयंसरणाः । स्वरादित्यः । तेन सारिताः परस्परं स्वसृभूता वा सप्तसंख्याकाः रश्मय ऋतवश्च अभि सं नवन्ते आभिमुख्येन संगच्छन्ते । असाधारणाः परस्परविलक्षणकार्या: षडृतवः सर्वसाधारणः एकः इति सप्तत्वम्। यद्वा उक्तरूपाः मासद्वयात्मकाः षट् त्रयोदशमासात्मकः सप्तमः इति सप्तत्वम् । कीदृशो रथ इति तदुच्यते । यत्र यस्मिन् रथे उभयविधे गवां वाचां स्तुतिरूपाणां सप्त सप्तविधानि नाम नमनानि सप्तस्वररूपाणि निहितानि । सप्तस्वरोपेतैः सामभिः स्तुत्यं रथमित्यर्थः । यद्वा । गवामुदकानां सप्त सर्पणस्वभावानि नाम नमनानि । यत्र यासु स्वसृषु निहिता स्वसारः परस्परस्वसृभूता देवनद्योऽभि सं नवन्ते ॥

English translation:

“The seven who preside over this sevenpwheeled chariot (are) the seven horses who draw it; seven sisters ride in it together, and in are deposited the seven forms of utterance.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The seven: either the solar rays or the seven portions of a year: ayana (solstine season), month, fortnight, day, night, hour; seven horses: seven wheels and seven horses are the seven solar rays; seven sisters: either the rays of the run, or the six seasons and the aggregate year of the six double and one intercalary month; seven forms of utterance: seven notes of music as employed in chanting the praises of the Sun; or, if gavām is used in the sense of water, the seven forms may be the seven divine rivers

As its seven horses, the seven [=the priests] who stand upon this chariot [=the sacrifice] draw the seven-wheeled (chariot).
Seven sisters [=voices of the priests] together cry out (the words) in
which the seven names of the cows [=poetic speech] are imprinted.

The seven who on the seven-wheeled car are mounted have horses, seven in tale, who draw them onward.
Seven Sisters utter songs of praise together, in whom the names of the seven Cows are treasured.

Während sieben diesen Wagen bestiegen haben, ziehen sieben Rosse den siebenrädrigen Wagen. Sieben Schwestern schreien ihm zu, in dem die sieben Namen der Kühe niedergelegt sind.

Diesen Wagen [wol wieder die Sonne, aber in ihrem Jahreslauf betrachtet?], welchen [jám statt jé?] die sieben bestiegen haben, den siebenrädrigen, ziehen sieben Rosse; sieben Schwestern [wol die in der Luft gedachten Ströme] rauschen ihm entgegen, dort wo die sieben Namen der Kühe eingesetzt sind.

В то время как семеро стоят на этой колеснице,
Везут (ее,) семикольную, семь коней.
Семь сестер приветствуют криками (ту),
На которой сложены семь имен коров.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) जिसमें (गवाम्) किरणों के (सप्त) सात (नाम) नाम (निहिता) निरन्तर धरे स्थापित किये हुए हैं और वहाँ (स्वसारः) बहिनों के समान वर्त्तमान (सप्त) सात कला (अभि, सं, नवन्ते) सामने मिलती हैं (सप्त) सात (अश्वाः) शीघ्रगामी अग्नि पदार्थ (वहन्ति) पहुँचाते हैं उस (इमम्) इस (सप्तचक्रम्) सात चक्करवाले (रथम्) रथ को (ये) जो (सप्त) सातजन (अधि, तस्थुः) अधिष्ठित होते हैं वे इस जगत् में सुखी होते हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो स्वामी अध्यापक अध्येता रचनेवाले नियम कर्त्ता और चलानेवाले अनेक चक्कर और तत्त्वादियुक्त विमानादि यानों को रचने को जानते हैं, वे प्रशंसित होते हैं, जिनमें छेदन वा आकर्षण गुणवाले किरण वर्त्तमान हैं, वहाँ प्राण भी हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: यत्र गवां सप्त नाम निहिता सन्ति तत्र स्वसार इव सप्ताऽभि संनवन्ते सप्ताश्वाश्च वहन्ति तमिमं सप्तचक्रं रथं ये सप्त जना अधितस्थुस्तेऽत्र सुखिनो भवन्ति ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (रथम्) (अधि) (ये) (सप्त) (तस्थुः) तिष्ठेयुः (सप्तचक्रम्) सप्त चक्राणि यस्मिँस्तम् (सप्त) (वहन्ति) चालयन्ति (अश्वाः) आशुगामिनोऽग्न्यादयः (सप्त) (स्वसारः) भगिन्य इव वर्त्तमानाः कलाः (अभि) (सम्) (नवन्ते) गच्छन्ति। नवत इति गतिकर्मा०। निघं० २। १४। (यत्र) यस्मिन् (गवाम्) किरणानाम् (निहिता) धृतानि (सप्त) (नाम) नामानि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये स्वाम्यध्यापकाध्येतृनिर्मातृनियन्तृचालका अनेकचक्रतत्त्वादियुक्तानि यानानि रचयितुं जानन्ति ते प्रशंसिता भवन्ति यस्मिञ्छेदनाकर्षणादिगुणाः किरणा वर्त्तन्ते तत्र प्राणा अपि सन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे स्वामी, अध्यापक, अध्येता, निर्माणकर्ता, नियमकर्ता व अनेक चक्र आणि तत्त्व इत्यादीनी विमान इत्यादी यानांना तयार करतात ते प्रशंसनीय ठरतात. ज्यात छेदन व आकर्षण गुणयुक्त किरण असतात तेथे प्राणही असतो. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

को꣡ ददर्श प्रथमं꣡ जा꣡यमानम्
अस्थन्व꣡न्तं य꣡द् अनस्था꣡ बि꣡भर्ति
भू꣡म्या अ꣡सुर् अ꣡सृग् आत्मा꣡ कु꣡व स्वित्
को꣡ विद्वां꣡सम् उ꣡प गात् प्र꣡ष्टुम् एत꣡त्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dadarśa ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jā́yamānam ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anasthā́ ← anasthán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asthanvántam ← asthanvánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bíbharti ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásr̥k ← ásr̥j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásuḥ ← ásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́myāḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

kvà ← kvà (invariable)
{}

svit ← svit (invariable)
{}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

práṣṭum ← √praś- (root)
{case:ACC, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vidvā́ṁsam ← √vid- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

कः । द॒द॒र्श॒ । प्र॒थ॒मम् । जाय॑मानम् । अ॒स्थ॒न्ऽवन्त॑म् । यत् । अ॒न॒स्था । बिभ॑र्ति ।
भूम्याः॑ । असुः॑ । असृ॑क् । आ॒त्मा । क्व॑ । स्वि॒त् । कः । वि॒द्वांस॑म् । उप॑ । गा॒त् । प्रष्टु॑म् । ए॒तत् ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• dadarśa ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• jāyamānam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• asthanvantaṃ ← asthanvantam ← asthanvat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “boned; bony.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• anasthā ← anastha
• [noun], nominative, singular, feminine
• “boneless.”

• bibharti ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bhūmyā ← bhūmyāḥ ← bhūmi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• asur ← asuḥ ← asu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “life.”

• asṛg ← asṛk ← asṛj
• [noun], nominative, singular, neuter
• “blood; bleeding; menorrhea.”

• ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• svit ← svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vidvāṃsam ← vid
• [verb noun], accusative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gāt ← gā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• praṣṭum ← pracch
• [verb noun]
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

एवं प्रपञ्चस्य कालायत्ततां प्रतिपाद्य तस्य कारणभूतस्य परमेश्वरस्य अविषयत्वमाह। कः ददर्श को द्रष्टुं शक्नुयात् । कदा । प्रथमं सृष्टेः पूर्वम् । अव्याकृतावस्थायामित्यर्थः । किम् । जायमानं प्रथमभावविकारमापन्नम् । उत्पद्यमानं प्रपञ्चमित्यर्थः । दुर्ज्ञेयत्वे हेतुमाह । यत् यस्मात् अस्थन्वन्तम् अस्थिमन्तं सशरीरम् । उपलक्षणमेतत् । कार्यभावमापन्नमित्यर्थः । अनस्था अस्थिरहिता अशरीरा सांख्यप्रसिद्धा प्रकृतिः वेदान्तप्रसिद्धा ईश्वरायत्ता माया बिभर्ति गर्भवदन्तर्धारयति । अव्याकृतावस्थायाम् अनस्थः अशरीरः परमेश्वरो बिभर्ति । यदा केवलः परमेश्वरो मायाशबलितः सन्निदं जगन्निर्मितवान् उत्पत्तिसमये देहादिसहितस्य कस्यचिदभावात् को ददर्श । तदानीं मनो नित्यमात्मा च नित्यः तत्संयोगात् कश्चिदात्मा जानातीति चेत् सोऽपि न संभवतीत्यत आह । भूम्याः संबन्धि पार्थिवं स्थूलशरीरं असुः प्राणः तदुपलक्षितं सूक्ष्मशरीरं असृक् शोणितम् । एतत्सप्तधातूपलक्षकम् । यद्यपि शरीरं पञ्चभूतात्मकं तथापि भूतद्वयप्रत्यक्षत्वात् तदपेक्षयोक्तम् । आत्मा तैः संबद्धश्चेतनः क्व स्वित् कुत्रास्ते । न कश्चिदस्तीत्यर्थः । नान्यत्किंचन मिषत् ’ (ऐ. आ. २. ४. १ ) इति श्रुतेः । विद्वांसं जगत्कारणविषयज्ञानवन्तमन्यं गुर्वेदिकम् एतत् कारणं प्रष्टुं कः शिष्योऽल्पमतिः उप गात् उपगच्छति । तादृशो देहेन्द्रियसंघातरूपः आत्मा तस्मिन् समये कुत्रास्ति । प्रष्टा प्रतिवक्ता च उभावपि नास्तीत्यर्थः, न तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्’ इति श्रुतेः । यद्वा । प्रथमं प्रथमभाविनं जगतः कारणभूतं को ददर्श कः साक्षात्करोति । जायमानमस्थन्वन्तं मनुष्यम् अनस्थिकः परमेश्वरः सशरीरमशरीर: यत् यस्मात् बिभर्ति । द्रष्टुरपि तत्कार्यत्वात् इति भावः । शिष्टं समानम् ॥

English translation:

“Who has seen the primeval (being) at the time of his being born; what is that endowed with substance which the unsubstantial sustains; from earth are the breath and blood; but where is the soul; who may repair to the sage to ask this?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tha endowed with subtance: asthanvantam yad anasthā bibharti = liṭ, that which having bone the boneless sustains; the boneless is the prakṛti of the sāṅkhya, or the māyā of the vedāntins, which is formless matter, or spiritual illusion, from which the material and visible world proceeds; where is the soul: bhūmyā asur-asṛg-ātmā kva svit: bhūmi = sthūla śarīra, gross body;

Asuḥ = breath, the sūkṣma śarīra, or suble body;

Asṛj = blood, the aggregate elements of which the body is formed; ātmā or cetanā, the thinking principle, although connected with gross and subtle form, is nowhere perceptible as a separate object, and not to be apprehended, either by pupil or teacher

Who has seen the first one [=the Sun/Agni] as he is being born, when his boneless (mother) [=the Waters?] carries the one having bones [=the one who is a living being]?
Where is the life, blood, and breath of the earth? Who will approach the knowing one to ask this?

Who hath beheld him as he sprang to being, seen how the boneless One supports the bony?
Where is the blood of earth, the life, the spirit? Who may approach the man who knows, to ask it?

Wer hat den zuerst Geborenen gesehen, da die Knochenlose den Knochigen trägt? Wo ist denn der Erde Lebensgeist, Blut und Seele? Wer trifft einen Wissenden um danach zu fragen?

Wer hat den zuerst geborenen Knochenbegabten [das Urwesen] gesehen, wenn ihn der knochenlose [Himmel oder Erdboden oder beides vereint im Chaos] trägt? Wo ist doch der Erde Athem, Blut, Seele? Wer mag zu dem wissenden gehen, dies zu erfragen?

Кто видел первого рождающегося,
Когда костистого несет бескостная?
Где сила жизни земли, кровь и дыхание?
Кто приблизится к сведущему, чтоб спросить об этом?

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस (प्रथमम्) प्रख्यात प्रथम अर्थात् सृष्टि के पहले (जायमानम्) उत्पन्न होते हुए (अस्थन्वन्तम्) हड्डियों से युक्त देह को (भूम्याः) भूमि के बीच (अनस्था) हड्डियों से रहित (असुः) प्राण (असृक्) रुधिर और (आत्मा) जीव (बिभर्त्ति) धारण करता उसको (क्व, स्वित्) कहीं भी (कः) कौन (ददर्श) देखता है (कः) और कौन (एतत्) इस उक्त विषय के (प्रष्टुम्) पूछने को (विद्वांसम्) विद्वान् के (उप, गात्) समीप जावे ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जब सृष्टि के प्रारम्भ में ईश्वर ने सबके शरीर बनाये तब कोई जीव इनका देखने-वाला न हुआ। जब उनमें जीवात्मा प्रवेश किये तब प्राण आदि वायु, रुधिर आदि धातु और जीव भी मिलकर देह को धारण करते हुए और चेष्टा करते हुए, इत्यादि विषय की प्राप्ति के लिये विद्वान् को कोई ही पूछने को जाता है, किन्तु सब नहीं ॥ ४ ॥

अन्वय: यद्यं प्रथमं सृष्टेः प्रागादिमं जायमानमस्थन्वन्तं देहम्भूम्या मध्येऽनस्थासुरसृगात्मा च बिभर्त्ति तं क्व स्वित् को ददर्श क एतत् प्रष्टुं विद्वांसमुपगात् ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (ददर्श) पश्यति (प्रथमम्) आदिमं प्रख्यातम् (जायमानम्) (अस्थन्वन्तम्) अस्थियुक्तं देहम् (यत्) यम् (अनस्था) अस्थिरहितः (बिभर्त्ति) धरति (भूम्याः) पृथिव्या मध्ये (असुः) प्राणः (असृक्) रुधिरम् (आत्मा) जीवः (क्व) कस्मिन् (स्वित्) अपि (कः) (विद्वांसम्) (उप) (गात्) गच्छेत्। अत्राडभावः। (प्रष्टुम्) (एतत्) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यदा सृष्टेः प्रागीश्वरेण सर्वेषां शराराणि निर्मितानि तदा कोऽपि जीव एतेषां द्रष्टा नासीत्। यदा तेषु जीवात्मानः प्रवेशितास्तदा प्राणादयो वायवः रुधिरादयो धातवो जीवाश्च मिलित्वा देहं धरन्ति स्म जीवयन्ति स्म च इत्यादि प्राप्तये विद्वांसं कश्चिदेव प्रष्टुं याति न सर्वे ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा सृष्टीच्या आरंभी ईश्वराने सर्वांची शरीरे निर्माण केली तेव्हा कुणीही जीव त्यांना पाहणारा नव्हता. जेव्हा जीवात्म्यांनी त्यांच्यात प्रवेश केला तेव्हा प्राण इत्यादी वायू, रक्त इत्यादी धातू व जीव मिळून देह धारण करून हालचाली (गती) करतात. या विषयासंबंधी एखादाच विद्वानांना विचारतो सर्वजण विचारत नाहीत. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पा꣡कः पृछामि म꣡नसा꣡विजानन्
देवा꣡नाम् एना꣡ नि꣡हिता पदा꣡नि
वत्से꣡ बष्क꣡ये अ꣡धि सप्त꣡ त꣡न्तून्
वि꣡ तत्निरे कव꣡य ओ꣡तवा꣡ उ

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ávijānan ← ávijānant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pā́kaḥ ← pā́ka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥chāmi ← √praś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

níhitā ← √dhā- 1 (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

padā́ni ← padá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

baṣkáye ← baṣkáya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tántūn ← tántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vatsé ← vatsá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ótavaí ← √u- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

tatnire ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

u ← u (invariable)
{}

ví ← ví (invariable)
{}

पाकः॑ । पृ॒च्छा॒मि॒ । मन॑सा । अवि॑ऽजानन् । दे॒वाना॑म् । ए॒ना । निऽहि॑ता । प॒दानि॑ ।
व॒त्से । ब॒ष्कये॑ । अधि॑ । स॒प्त । तन्तू॑न् । वि । त॒त्नि॒रे॒ । क॒वयः॑ । ओत॒वै । ऊं॒ इति॑ ॥

• pākaḥ ← pāka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ignorant; childlike; honest.”

• pṛcchāmi ← pracch
• [verb], singular, Present indikative
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• manasāvijānan ← manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manasāvijānan ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• manasāvijānan ← vijānan ← vijñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; detect; find; identify; call; understand; observe; name; deem; recognize; explain; know.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• enā
• [adverb]
• “thus.”

• nihitā ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], accusative, plural
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• padāni ← pada
• [noun], accusative, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• vatse ← vatsa
• [noun], locative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• baṣkaye ← baṣkaya
• [noun], locative, singular, masculine

• ‘dhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• tantūn ← tantu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tatnire ← tan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• kavaya ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• otavā ← otavai ← ve
• [verb noun]
• “weave.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

पाकः पक्तव्यः अपक्वमतिः अहं मनसा असंस्कृतेन अविजानन अतिगहनं तत्त्वं विशेषेण ज्ञातुमशक्नुवन् पृच्छामि प्रश्नं करोमि । अज्ञाने कारणमाह । एना एनानि पदानि संदेहास्पदानि तत्त्वानि देवानां निहितानि देवानामपि गूढानीत्यर्थः । यद्वा । देवानां पदानि तत्त्वानि निधिवद्गोपयित्वा स्थापितानि । अतः पृच्छामि तत्त्वज्ञानोपयोगायेति शेषः । तानि कानीति उच्यते । वत्से सर्वस्य निवासभूते बष्कये । बडिति सत्यनाम । तत् कषतीति बष्कयः आदित्यः । यद्वा । बष्कयो नाम एकहायनो वत्सः । पुनरपि वत्सशब्दस्य पृथग्निर्देशात् बष्कयशब्देन तत्कालमात्रं लक्ष्यते । तस्मिन्नादित्ये अधि अधिकं सप्त तन्तून् तायमानान् सप्त सोमसंस्थान् कवयः मेधाविनो यजमानाः ओतवै जगद्रूपतिर्यक्तन्तून वेतुं वि तत्निरे वितन्वन्ति । यद्वा । सप्त तन्तवः सप्त छन्दांसि । तानि वितन्वन्ति । किमर्थम् । ओतवै सप्तसोमसंस्थारूपतिर्यकन्तुसंतानाय । यज्ञनिर्माणायेत्यर्थः । यज्ञानां स्थितेः सूर्याधीनत्वात् इति भावः । ईदृशं तत्त्वं पृच्छामीत्यर्थः ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“Immature (in understanding) undiscerning in mind, I inquire of those things which are hidden (even) from the gods; (what are) the seven threads which the sages have spread to envelop the sun, in whom all abide?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Immature: pākaḥ = lit. ripening, being or making mature; here, it is equated with paktavyaḥ, what is to be matured; apakvamatiraham, I of immature mind; seven threads: sapta tantūn = seven forms of the soma sacrifice, or the seven metres of the vedas; the seen: vatse baṣkaye adhi: vatse = sarvasya nivāsa bhūte;

Baṣkaye = āditye; the lit. meaning is, a yearling calf, just as vatsa also means a calf; the term vatse is already used, hence, baṣkaya = time or the sun

Naïve, not understanding, in my mind I ask about these imprinted tracks of the gods.
Upon the full-grown calf [=the fire] the poets have stretched the seven warp-threads (of the sacrifice) in order to weave.

Unripe in mind, in spirit undiscerning, I ask of these the Gods’ established places;
For up above the yearling Calf the sages, to form a web, their own seven threads have woven.

Als Tor, der in seinem Verstand sich nicht auskennt, frage ich nach den darin hinterlassenen Spuren der Götter. An dem ausgewachsenen Kalbe zogen die sieben Seher sieben Fäden auf, um daran zu weben.

Ich unkundiger frage, mit meinem Geiste es nicht erkennend, nach diesen eingesetzten Stätten der Götter; über dem einjährigen Kalbe [der Sonne in ihrem Jahreslauf] spannten die weisen [Götter] sieben Fäden aus zum Weben [wol die sieben Jahresopfer eines Opfercyklus].

Глупец, я спрашиваю, не различая мыслью,
Про эти оставленные следы богов.
На годовалого теленка семь нитей
Натянули провидцы для тканья.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (कवयः) बुद्धिमान् जन (ओतवै) विस्तार के लिये (बष्कये) देखने योग्य (वत्से) सन्तान के निमित्त (सप्त) सात (तन्तून्) विस्तृत धातुओं को (व्यधि, तत्रिरे) अनेक प्रकार से अधिक अधिक विस्तारते हैं (उ) उन्हीं (देवानाम्) दिव्य विद्वानों के (एना) इन (निहिता) स्थापित किये हुए (पदानि) प्राप्त होने वा जानने योग्य पदों को, अधिकारों को (अविजानन्) न जानता हुआ (पाकः) ब्रह्मचर्यादि तपस्या से परिपक्व होने योग्य मैं (मनसा) अन्तःकरण से (पृच्छामि) पूछता हूँ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि बाल्यावस्था को लेकर अविदित शास्त्रों को विद्वानों से पढ़कर दूसरों को पढ़ाने से सब विद्याओं को फैलावें ॥ ५ ॥

अन्वय: ये कवय ओतवै बष्कये वत्से सप्त तन्तून् व्यधि तत्रिरे तेषामु देवानामेना निहिता पदान्यविजानन् पाकोऽहं मनसा पृच्छामि ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पाकः) ब्रह्मचर्यादितपसा परिपचनीयोऽहम् (पृच्छामि) (मनसा) अन्तःकरणेन (अविजानन्) न विजानन् (देवानाम्) दिव्यानां विदुषाम् (एना) एनानि (निहिता) स्थितानि (पदानि) पत्तुं प्राप्तुं ज्ञातुं योग्यानि (वत्से) अपत्ये (बष्कये) द्रष्टव्ये (अधि)(सप्त)(तन्तून्) विस्तृतान् धातून् (वि) विविधतया (तत्रिरे) विस्तृणन्ति (कवयः) मेधाविनः (ओतवै) विस्ताराय (उ) वितर्के ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्बाल्यावस्थामारभ्याविदितानि शस्त्राणि विद्वद्भ्यः पठित्वा सर्वा विद्या अध्यापनेन प्रसारणीयाः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी बाल्यावस्थेपासून माहीत नसलेली शास्त्रे व शस्त्रे विद्वानांकडून शिकून घ्यावीत. इतरांना शिकवून सर्व विद्यांचा प्रसार करावा. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡चिकित्वाञ् चिकितु꣡षश् चिद् अ꣡त्र
कवी꣡न् पृछामि विद्म꣡ने न꣡ विद्वा꣡न्
वि꣡ य꣡स् तस्त꣡म्भ ष꣡ळ् इमा꣡ र꣡जांसि
अज꣡स्य रूपे꣡ कि꣡म् अ꣡पि स्विद् ए꣡कम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ácikitvān ← ácikitvaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átra ← átra (invariable)
{}

cikitúṣaḥ ← √cit- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

kavī́n ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

pr̥chāmi ← √praś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vidmáne ← vidmán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ṣáṭ ← ṣáṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tastámbha ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajásya ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)
{}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rūpé ← rūpá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

svit ← svit (invariable)
{}

अचि॑कित्वान् । चि॒कि॒तुषः॑ । चि॒त् । अत्र॑ । क॒वीन् । पृ॒च्छा॒मि॒ । वि॒द्मने॑ । न । वि॒द्वान् ।
वि । यः । त॒स्तम्भ॑ । षट् । इ॒मा । रजां॑सि । अ॒जस्य॑ । रू॒पे । किम् । अपि॑ । स्वि॒त् । एक॑म् ॥

• acikitvāñcikituṣaś ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• acikitvāñcikituṣaś ← cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• acikitvāñcikituṣaś ← cikituṣaḥ ← cit
• [verb noun], accusative, plural
• “notice; observe; attend to; intend.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• kavīn ← kavi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• pṛcchāmi ← pracch
• [verb], singular, Present indikative
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• vidmane ← vid
• [verb noun]
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tastambha ← stambh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “paralyze; stiffen; fixate; fixate; stambh; rear; stop; strengthen; constipate.”

• ṣaﾱ ← ṣaṣ
• [noun], accusative, singular, neuter
• “six; ṣaṣ; sixth; ṣaṣ [word].”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rajāṃsy ← rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• ajasya ← aja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “unborn.”

• rūpe ← rūpa
• [noun], locative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

अचिकित्वान् देवतातत्त्वमजानन्नहं चिकितुषः विशेषेण तत्त्वं जानतः कवीन् क्रान्तदर्शिनः अधिगतपरमार्थान् अत्र अस्मिन् तत्त्वविषये पृच्छामि। किमर्थम्। विद्मने वेदनाय परमार्थज्ञानाय। किं जानन्नेव पराभवाद्यर्थं नेत्याह । विद्वान् न पृच्छामि अपि तु अज्ञानादेव । यः परमेश्वरः तस्तम्भ स्तम्भितवान् नियमितवान् ।’ अथ य आत्मा स सेतुर्विधृतिरेषां लोकानामसंभेदाय । (छा. उ. ८. ४. १ ) इति श्रुतेः । किम् । इमा इमानि षट् रजांसि लोकान् रञ्जनात्मकान् । ‘लोका रजांस्युच्यन्ते’ (निरु. ४. १९ ) इति निरुक्तम् । यद्यपि लोकाः सप्त तथापि सत्यलोकस्य कर्मिणां सर्वेषां साधारणस्वाभावात् षडित्युक्तम् । ननु षडेवोक्ताः सप्तमः किमिति न निर्दिष्टः इति । उच्यते । अजस्य जननादिरहितस्य चतुर्मुखस्य ब्रह्मणः रूपे स्वरूपे एकं सत्यलोकाख्यं पुनरावृत्तिरहितं स्थानं किमपि स्वित् किं स्विदेव । तन्न केनाप्यधिगन्तुं शक्यमित्यर्थः। कैश्चिदेवोपासकैः अर्चिरादिमार्गेण गन्तव्यत्वात् इति भावः । यद्वा । षड्रजांसि विलक्षणाः षडृतवः। तान्यस्तम्भयत्तत्वम् । अजस्य गमनशीलस्य जन्मरहितस्य वा आदित्यस्य रूपे रूप्यमाणे दृश्यमाने मण्डले एकमद्वितीयं किमपि स्वित्। यत्किंचिदवाङ्मनसगम्यं तत्त्वमस्ति तत्पृच्छामि ।’ अथ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते (छा. उ. १.६.६ ) इत्यादिश्रुतिप्रतिपादितं तत्त्वमित्यर्थः। अथवा षडिमानि रजांसि त्रिविधान् भूलोकांश्च यस्तस्तम्भ । ‘ तिस्रो भूमीर्धारयन् त्रीरुत द्यून् ’ ( ऋ.सं. २ २७. ८) इति निगमः । तस्याजस्य परब्रह्मणो रूपे नानाविकारभाजि जगति किमपि स्विदेकम् एकात्मकमस्तीति प्रश्नः । अविशेषमस्तिनाममात्रम् एकरूपमस्तीत्युत्तरविवक्षया प्रश्नः । अस्तीत्येवोपलब्धव्यम्’ (क. उ. २. ६. १३) इति श्रुतेः ॥

English translation:

“Ignorant, I inquire of the sages who know (the truth); not as one knowing (do I inquire), for the sake of (gaining) knowledge; what is that one alone, who has upheld these six spheres in the form of the unborn?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

What is that one alone: yas tastambha śad imā rajāṃsi ajasya rūpe kim apisvidekam: the ‘one’ is: 1) the orb of the ungenerated sun on which the six seasons depend; 2) satyaloka, whence there is no return, the stay of the other six worlds or regions; 3) the sole form of the unborn creator

Unperceptive, I ask also the perceptive poets about this in order to know, since I am unknowing:
What also is the One in the form of the Unborn [=the Sun] that has propped apart these six realms (of heaven and earth)?

I ask, unknowing, those who know, the sages, as one all ignorant for sake of knowledge,
What was that ONE who in the Unborn’s image hath stablished and fixed firm these worlds’ six regions.

Als Unkundiger befrage ich darüber die kundigen Seher um es zu wissen, selbst nicht wissend. Was ist denn ferner das Eine in Gestalt des Ungeborenen, der diese sechs Welträume auseinander gestemmt hat?

Es nicht erkennend frage ich hier die erkennenden weisen aus, um es zu wissen, da ich es nicht weiss. Welcher diese sechs Räume [nach den sechs Weltrichtungen] ausspannte in der Gestalt des ungeborenen, was ist doch recht dies eine?

Незрячий – зрячих провидцев об этом
Я спрашиваю, несведущий – чтобы ведать.
Что ж это за Одно в виде нерожденного,
Который установил порознь эти шесть пространств?

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अचिकित्वान्) अविद्वान् मैं (चित्) भी (अत्र) इस विद्याव्यवहार में (चिकितुषः) अज्ञानरूपी रोग के दूर करनेवाले (कवीन्) पूरी विद्यायुक्त आप्तविद्वानों को (विद्वान्) विद्यावान् (विद्मने) विशेष जानने के लिये (न) जैसे पूछे वैसे (पृच्छामि) पूछता हूँ, (यः) जो (षट्) छः (इमा) इन (रजांसि) पृथिवी आदि स्थूल तत्त्वों को (वि, तस्तम्भ) इकट्ठा करता है (अजस्य) प्रकृति अर्थात् जगत् के कारण वा जीव के (रूपे) रूप में (किम्) क्या (स्वित् अपि) ही (एकम्) एक हुआ है इसको तुम कहो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे अविद्वान् विद्वानों को पूछ के विद्वान् होते हैं, वैसे विद्वान् भी परम विद्वानों को पूछ कर विद्या की वृद्धि करें ॥ ६ ॥

अन्वय: अचिकित्वानहं चिदत्र चिकितुषः कवीन् विद्वान् विद्मने न पृच्छामि। यः षडिमा रजांसि वितस्तम्भ। अजस्य रूपे किं स्विदप्येकमासीत्तद्यूयं ब्रूत ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अचिकित्वान्) अविद्वान् (चिकितुषः) (चित्) अपि (अत्र) अस्मिन् विद्याव्यवहारे (कवीन्) पूर्णविद्यानाप्तान् (पृच्छामि) (विद्मने) विज्ञानाय (न) इव (विद्वान्) विद्यावान् (वि) (यः) (तस्तम्भ) स्तभ्नाति (षट्) (इमा) इमानि (रजांसि) पृथिव्यादीनि स्थूलानि तत्त्वानि (अजस्य) प्रकृतेर्जीवस्य वा (रूपे) (किम्) (अपि) (स्वित्) (एकम्) ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा अविद्वांसो विदुषः पृष्ट्वा विद्वांसो भवन्ति तथा विद्वांसोऽपि परमविदुषः पृष्ट्वा विद्या वर्द्धयेयुः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे अविद्वान विद्वानांना विचारून विद्वान होतात तसे आपल्यापेक्षा श्रेष्ठ विद्वानांना विचारून विद्येची वृद्धी करावी. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इह꣡ ब्रवीतु य꣡ ईम् अङ्ग꣡ वे꣡द
अस्य꣡ वाम꣡स्य नि꣡हितम् पदं꣡ वेः꣡
शीर्ष्णः꣡ क्षीरं꣡ दुह्रते गा꣡वो अस्य
वव्रिं꣡ व꣡साना उदक꣡म् पदा꣡पुः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
aṅgá ← aṅgá (invariable)
{}

bravītu ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)
{}

īm ← īm (invariable)
{}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

níhitam ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāmásya ← vāmá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

véḥ ← ví- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhrate ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kṣīrám ← kṣīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śīrṣṇáḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

apuḥ ← √pā- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

udakám ← udaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vásānāḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

vavrím ← vavrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒ह । ब्र॒वी॒तु॒ । यः । ई॒म् । अ॒ङ्ग । वेद॑ । अ॒स्य । वा॒मस्य॑ । निऽहि॑तम् । प॒दम् । वेरिति॒ वेः ।
शी॒र्ष्णः । क्षी॒रम् । दु॒ह्र॒ते॒ । गावः॑ । अ॒स्य॒ । व॒व्रिम् । वसा॑नाः । उ॒द॒कम् । प॒दा । अ॒पुः॒ ॥

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• bravītu ← brū
• [verb], singular, Present imperative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• vedāsya ← veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vedāsya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāmasya ← vāma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• nihitam ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• veḥ ← vi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vi; bird; vi.”

• śīrṣṇaḥ ← śīrṣan
• [noun], ablative, singular, neuter
• “head; śīrṣan [word].”

• kṣīraṃ ← kṣīram ← kṣīra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; milk; sap; kṣīra [word]; juice; fluid.”

• duhrate ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vavriṃ ← vavrim ← vavri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “covering; lurking place.”

• vasānā ← vasānāḥ ← vas
• [verb noun], nominative, plural
• “wear.”

• udakam ← udaka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “water; Udaka; juice; body of water; solution; udaka [word]; decoction; udakaprameha; washing water; kaṣāya; tear; ablution.”

• padāpuḥ ← padā ← pad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

• padāpuḥ ← apuḥ ← pā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

इह इदानीम् ईम् एतद्वक्ष्यमाणं तत्त्वम् अङ्ग क्षिप्रमविचारेण ब्रवीतु । कः। यः वेद सः। कीदृशं तत् । अस्य पुरतो दृश्यमानस्य वामस्य वननीयस्य वेः गन्तु: आदित्यस्य पदं सर्वैः गन्तव्यं स्वरूपं निहितं गूढं वर्तते । किंच अस्य आदित्यस्य शीर्ष्णः शिरोवदुन्नतस्य सर्वेषामुत्कृष्टस्य वा गावः केचन वर्षकालीनाः रश्मयः क्षीरम् उदकं दुहते क्षरन्ति । वव्रिम् । रूपनामैतत् । रूपं वसानाः आच्छादयन्तः अतिविस्तरेण तेजसा तपन्तः केचन अस्य गावो रश्मयः उदकं स्वसृष्टं पदा सृष्टेनैव मार्गेण अपुः पिबन्ति भूमिं निरुदकां कुर्वन्तीत्यर्थः । तस्य स्वरूपं ब्रवीतु इत्यन्वयः ॥

English translation:

“Let him who knows this (truth) quickly declare it; the mysterious condition of the beautiful ever-moving (sun); the rays shed (their) milk from his (exalted) head investing his form with radiance; they have drunk up the water by the paths (by which they were poured forth).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

By the paths: the solar rays, which sedn down rain and also reabsorb water

Let him speak here, who knows the imprinted track of this treasured bird [=the Sun].
The cows [=rain clouds] yield milk [=rain] from his head [=the Sun]. Clothing themselves in a cloak, they have drunk water with the foot [=the Sun’s rays].

Let him who knoweth presently declare it, this lovely Bird’s securely founded station.
Forth from his head the Cows draw milk, and, wearing his vesture, with their foot have drunk the water.

Hier soll sie sagen, wer sie gewiß kennt, die hinterlassene Spur dieses liebwerten Vogels. Aus seinem Haupte geben die Kühe Milch. Körperform annehmend haben sie das Wasser mit dem Fuß getrunken.

Hier möge der, welcher es recht weiss, dieses schönen Vogels [der Sonne] niedergesetzten Fuss nennen; aus seinem Haupte melken sich Milch die Kühe [die Wolken], in ihr Gewand, das Wasser, gekleidet, erreichten (āpus, Padap. apus) sie seine Stätten.

Пусть скажет здесь (о нем) тот, кто его точно знает:
Об оставленном следе этой милой птицы.
Из ее головы молоком доятся коровы.
Облекаясь в тело, ногой они выпили воду.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अङ्ग) प्यारे (यः) जो (अस्य) इस (वामस्य) प्रशंसित (वेः) पक्षी के (निहितम्) धरे हुए (पदम्) पद को (वेद) जानता है, वह (इह) इस प्रश्न में (ईम्) सब ओर से उत्तम (व्रवीतु) कह देवे। जैसे (वसानाः) झूल ओढ़े हुई (गावः) गौएँ (क्षीरम्) दूध को (दुह्रते) पूरा करती अर्थात् दुहाती हैं वा वृक्ष (पदा) पग से (उदकम्) जल को (अपुः) पीते हैं वैसे (शीर्ष्णः, अस्य) इसके शिर के (वव्रिम्) स्वीकार करने योग्य सब व्यवहार को जानें ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे पक्षी अन्तरिक्ष में भ्रमते हैं, वैसे ही सब लोक अन्तरिक्ष में भ्रमते हैं। जैसे गौएँ बछड़ों के लिये दूध देकर बढ़ाती हैं, वैसे कारण कार्यों को बढ़ाते हैं वा जैसे वृक्ष जड़ में जल पीकर बढ़ते हैं, वैसे कारण से कार्य बढ़ता है ॥ ७ ॥

अन्वय: हे अङ्ग योऽस्य वामस्य वेर्निहितं पदं वेद स इहेमुत्तरं ब्रवीतु यथा वसाना गावः क्षीरं दुह्रते वृक्षाः पदोदकमपुस्तथा शीर्ष्णोऽस्य वव्रिं जानीयुः ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इह) अस्मिन् प्रश्ने (ब्रवीत्) वदतु (यः) (ईम्) सर्वतः (अङ्ग) (वेद) जानाति (अस्य) (वामस्य) प्रशस्तस्य जगतः (निहितम्) स्थापितम् (पदम्) (वेः) पक्षिणः (शीर्ष्णः) शिरसः (क्षीरम्) दुग्धम् (दुह्रते) दुहन्ति (गावः) धेनवः (अस्य) (वव्रिम्) वर्त्तुमर्हम् (वसानाः) आच्छादिताः (उदकम्) जलम् (पदा) पादेन (अपुः) पिबन्ति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - यथा पक्षिणोऽन्तरिक्षे भ्रमन्ति तथैव सर्वे लोका अन्तरिक्षे भ्रमन्ति। यथा गावो वत्सेभ्यो दुग्धं दत्वा वर्द्धयन्ति तथा कारणानि कार्याणि वर्द्धयन्ति। यथा वा वृक्षा मूलेन जलं पीत्वा वर्द्धन्ते तथा कारणेन कार्य्यं वर्द्धते ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जसे पक्षी अंतरिक्षात भ्रमण करतात तसेच सर्व लोक (गोल) अंतरिक्षात भ्रमण करतात. जशा गाई वासरांना दूध देऊन वाढवितात तसे कारण कार्य वाढविते. जसे वृक्ष मूळाद्वारे जल ओढून घेतात व वाढतात तसे कारणामुळे कार्य वाढते.

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

माता꣡ पित꣡रम् ऋत꣡ आ꣡ बभाज
धीति अ꣡ग्रे म꣡नसा सं꣡ हि꣡ जग्मे꣡
सा꣡ बीभत्सु꣡र् ग꣡र्भरसा नि꣡विद्धा
न꣡मस्वन्त इ꣡द् उपवाक꣡म् ईयुः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

babhāja ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥té ← r̥tá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dhītī́ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

jagmé ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

bībhatsúḥ ← bībhatsú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG, mood:DES}

gárbharasā ← gárbharasa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

níviddhā ← √vyadh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

īyuḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

námasvantaḥ ← námasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

upavākám ← upavāká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

मा॒ता । पि॒तर॑म् । ऋ॒ते । आ । ब॒भा॒ज॒ । धी॒ती । अग्रे॑ । मन॑सा । सम् । हि । ज॒ग्मे ।
सा । बी॒भ॒त्सुः । गर्भ॑ऽरसा । निऽवि॑द्धा । नम॑स्वन्तः । इत् । उ॒प॒ऽवा॒कम् । ई॒युः॒ ॥

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• ṛta ← ṛte ← ṛta
• [noun], locative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• babhāja ← bhaj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• dhīty ← dhītī ← dhīti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• jagme ← gam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bībhatsur ← bībhatsuḥ ← bībhatsu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “coy; reserved.”

• garbharasā ← garbha
• [noun], masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• garbharasā ← rasā ← rasa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• nividdhā ← nivyadh ← √vyadh
• [verb noun], nominative, singular

• namasvanta ← namasvantaḥ ← namasvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “respectful.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• upavākam ← upavāka
• [noun], accusative, singular, masculine

• īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

माता सर्वस्य निर्मात्री पृथिवी पितरं पालकं द्युलोकं तत्स्थं द्युलोकस्थमादित्यमित्यर्थः । तम् आ बभाज आभजते । किमर्थम् । ऋते उदके यज्ञे वा निमित्तभूते सति । केन द्वारेण । धीती धीत्या कर्मणा यागादिरूपेण । स्वकीयेन आज्यसोमादिहविषा तर्पयतीत्यर्थः । अग्रे ततः पूर्वं पिता च मनसा अस्याम् अभिप्रायवता चेतसा सं जग्मे हि संश्लिष्टो वर्तते खलु वृष्टिमकरोदित्यर्थः । अनन्तरं सा माता बीभत्सुः गर्भबन्धनेच्छावती गर्भरसा गर्भरसेन गर्भोत्पत्तिनिमित्तेन रसेन निविद्धा नितरां विद्धा आसीत् । यद्वा । गर्भे रसः औषध्याद्युत्पादनसमर्थमुदकं यस्याः सा तादृशी उदकेनात्यन्तं क्लिन्ना निविद्धा कृषीवलैर्हलमुखेन नितरां विदारिता भवति बीजावापार्थम् । अत्रायं समाधिः । या काचन योषिदपत्यार्थं स्वपतिं युवानं यौति स च तस्यामनुरागयुक्तः संगतो भवति सा चान्तर्वत्नी सती पुत्रान् जनयतीति तद्वदत्रापि । अनन्तरं नमस्वन्तः इत् भाविव्रीहिप्रियङ्ग्वाद्यन्नवन्तः एव उपवाकम् उपेत्य वचनं परस्परं सम्यगभिवृद्धानि सस्यानीति वचनम् ‘ईयुः प्राप्नुवन्ति । यद्वा । हविर्लक्षणान्नवन्तः उपेत्य वचनं प्रैषादिरूपमीयुः । वृष्टौ सत्यां सस्यादिद्धारा यागमनुतिष्ठेयुरित्यर्थः ॥

English translation:

“The mother, (earth), worships the father, (sun), with holy rites, for the sake of water; but he has anticipated (her wants) in his mind; whereupon desirous of progeny, she is penetrated by the dews of impregnation, and, (all) expectant of abundance, exchange words (of congratulation).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Exchange words: metaphocial account of the agency of the sun sending rain upon the earth and its consequent fertility

The mother [=Dawn] gave her father [=the Sun/Heaven] a share in the truth, for in the beginning, through her insight, she united (with him) by her mind.
Recoiling, she whose essence was her child [=Agni/the Sun] was pierced (by her father). Just those offering their reverence went to the
(morning) invocation.

The Mother gave the Sire his share of Order: with thought, at first, she wedded him in spirit.
She, the coy Dame, was filled with dew prolific: with adoration men approached to praise her.

Die Mutter macht den Vater seines Rechtes teilhaft, denn sie hatte sich zuvor in ihrem Sinnen und Denken mit ihm geeinigt. Die Spröde ward durchbohrt, von Feuchtigkeit befruchtet. Ehrfurchtsvoll kamen sie ihn zu ermuntern.

Die Mutter [das Urbild der Erde] machte den Vater [den Himmel als Geist gedacht] theilhaft des gebührenden Werkes; denn durch Denken vermählte sie sich zuerst mit dem Geiste; sie, die spröde, als sie durchbohrt war [vermittels des Zeugungsactes], war angefüllt mit schwängernder Feuchtigkeit; da begannen die Andachtsvollen zu preisen.

Мать приобщила отца к закону:
Ведь (еще) раньше она сошлась (с ним) духом (и) мыслью.
Она, желая удержать (плод), была пронзена, увлажненная плодом.
Почтительные, они явились (к нему) с хвалой.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सूर्यादिकों की कार्य-कारण व्यवस्था को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (बीभत्सुः) जो भयङ्कर (गर्भरसा) जिसके गर्भ में रसरूप विद्यमान (निविद्धा) निरन्तर बँधी हुई (सा) वह (माता) पृथिवी (धीती) धारण से (अग्रे) सृष्टि के पूर्व (पितरम्) सूर्य के (ऋते) विना सबका (आ, बभाज) अच्छे प्रकार सेवन करती है जिसको (हि) निश्चय के साथ (मनसा) विज्ञान से (सं, जग्मे) सङ्गत होते प्राप्त होते उसको प्राप्त होकर (नमस्वन्तः) प्रशंसित अन्नयुक्त होकर (इत्) ही (उपवाकम्) जिसमें वचन मिलता उस भाग को (ईयुः) प्राप्त होते हैं ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - यदि सूर्य के विना पृथिवी हो तो अपनी शक्ति से सबको क्यों न धारण करे ? जो पृथिवी न हो तो सूर्य आप ही प्रकाशमान कैसे न हो ? इस कारण इस सृष्टि में अपने-अपने स्वभाव से सब पदार्थ स्वतन्त्र हैं और सापेक्ष व्यवहार में परतन्त्र भी हैं ॥ ८ ॥

अन्वय: बीभत्सुर्गर्भरसा निविद्धा सा माता धीत्यग्रे पितरमृते आबभाज यं हि मनसा संजग्मे तामाप्य नमस्वन्त इदुपवाकमीयुः ॥ ८ ॥

अथ सूर्यादीनां कार्य्यकारणव्यवस्थामाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (माता) पृथिवी (पितरम्) सूर्यम् (ऋते) विना (आ) (बभाज) सर्वं सेवते (धीती) धीत्या धारणेन। अत्र सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णादेशः। (अग्रे) सृष्टेः प्राक् (मनसा) विज्ञानेन (सम्) सम्यक् (हि) किल (जग्मे) संगच्छते (सा) (बीभत्सुः) या भयप्रदा (गर्भरसा) रसो गर्भे यस्याः सा (निविद्धा) नितरां विद्युदादिभिस्ताडिता (नमस्वन्तः) प्रशस्तान्नयुक्ता भूत्वा (इत्) एव (उपवाकम्) उपगता वाक् यस्मिंस्तम् (ईयुः) यन्ति प्राप्नुवन्ति ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - यदि सूर्येण विना पृथिवी स्यात् तर्हि स्वशक्त्या सर्वान् कुतो न धारयेत्। यदि पृथिवी न स्यात्तर्हि सूर्यः स्वप्रकाशवान् कथं न भवेत्। अतोऽस्यां सृष्टौ स्वस्वस्वभावेन सर्वे पदार्थाः स्वतन्त्राः सन्ति सापेक्षव्यवहारे परतन्त्राश्च ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जर सूर्याशिवाय पृथ्वी असेल तर आपल्या शक्तीने सर्वांना धारण कशी करू शकेल? जर पृथ्वी नसेल तर सूर्य स्वतःच प्रकाशमान कसा होणार नाही? यामुळे या सृष्टीत आपापल्या गुणधर्मानुसार सर्व पदार्थ स्वतंत्र आहेत व सापेक्षतेने परतंत्र आहेत. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युक्ता꣡ माता꣡सीद् धुरि꣡ द꣡क्षिणाया
अ꣡तिष्ठद् ग꣡र्भो वृजनी꣡षु अन्तः꣡
अ꣡मीमेद् वत्सो꣡ अ꣡नु गा꣡म् अपश्यद्
विश्वरूपि꣡यं त्रिषु꣡ यो꣡जनेषु

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dákṣiṇāyāḥ ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

dhurí ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yuktā́ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

antár ← antár (invariable)
{}

átiṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥janī́ṣu ← vr̥janī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ámīmet ← √mā- 2 ~ mī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)
{}

apaśyat ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vatsáḥ ← vatsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

triṣú ← trí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

viśvarūpyàm ← viśvarūpī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yójaneṣu ← yójana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

यु॒क्ता । मा॒ता । आ॒सी॒त् । धु॒रि । दक्षि॑णायाः । अति॑ष्ठत् । गर्भः॑ । वृ॒ज॒नीषु॑ । अ॒न्तरिति॑ ।
अमी॑मेत् । व॒त्सः । अनु॑ । गाम् । अ॒प॒श्य॒त् । वि॒श्व॒ऽरू॒प्य॑म् । त्रि॒षु । योज॑नेषु ॥

• yuktā ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• mātāsīd ← mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• mātāsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dhuri ← dhur
• [noun], locative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• dakṣiṇāyā ← dakṣiṇāyāḥ ← dakṣiṇā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• atiṣṭhad ← atiṣṭhat ← sthā
• [verb], singular, Imperfect
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• vṛjanīṣv ← vṛjanīṣu ← vṛjanī
• [noun], locative, plural, feminine

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• amīmed ← amīmet ← mā
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “moo; howl.”

• vatso ← vatsaḥ ← vatsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• apaśyad ← apaśyat ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• viśvarūpyaṃ ← viśvarūpyam ← viśvarūpī
• [noun], accusative, singular, feminine

• triṣu ← tri
• [noun], locative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• yojaneṣu ← yojana
• [noun], locative, plural, neuter
• “yojana; use; yojana [word]; team.”

माता । निर्मीयन्ते अस्मिन् भूतानीति माता द्यौः । दक्षिणायाः अभिमतपूरणसमर्थायाः पृथिव्याः धुरि निर्वहणे युक्ता आसीत् वर्षणाय समर्थाभूदित्यर्थः । कथमिति तदुच्यते । गर्भः गर्भस्थानीयः उदकसंघः वृजनीषु उदकवत्सु मेघपङ्क्तिषु अन्तः मध्ये अतिष्ठत् तिष्ठति । अनन्तरं वत्सः पुत्रस्थानीयः उदकसंघः त्रिषु योजनेषु मेघरश्मिवायुषु संयुक्तेषु सत्सु अमीमेत् वर्षणसमये शब्दयति । अनन्तरं विश्वरूप्यं विश्वरूपवतीं गाम् अनु अपश्यत् अनुक्रमेण पश्यति वर्षतीत्यर्थः । यद्वा । त्रिषु योजनेषु सत्सु वत्सो मेघो वर्षणाय गां भूमिं प्रति अमीमेत् । अनन्तरं सर्वो जनोऽनुक्रमेण विश्वरूप्यं सस्यादिभिर्नानारूपवतीं भूमिम् अपश्यत् पश्यति ॥

English translation:

“The mother, (sky), was associated in (sustaining) the burden of the fulfiller of desires, (the earth); the embryo (water) rested within the (womb of the) clouds; thereupon the calf bellowed, and beheld the omniform cow in the three combinations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The calf bellowed: the cloud thundered; the omniform cow: viśvarūpyam gām triṣu yojaneṣu = the earth diversified by various crops in consequence of the co-operation of the cloud, the wind, and the rays of the sun

The mother was harnessed to the yoke-pole of the sacrificial reward; her child stood up amid the penned cows.
The calf [=Agni] bellowed and looked toward the cow of every color [=Dawn], three wagon-treks (in the distance).

Yoked was the Mother to the boon Cow’s car-pole: in the dank rows of cloud the Infant rested.
Then the Calf lowed, and looked upon the Mother, the Cow who wears all shapes in three directions.

Die Mutter war ins Joch der Daksina eingespannt, das Kind stand unter den …….. Das Kalb brüllte, es sah sich nach der Kuh um, nach der allfarbigen drei Wegstrecken weit.

Die Mutter war geschirrt an die Deichsel der reichlich milchenden Kuh [etwa des Opfers?], der neugeborene [wol Feuer und Sonne als eins gedacht] stand da mitten unter den Wolkenkühen; es brüllte das Kalb, es blickte hin zu der vielgestaltigen Mutterkuh drei Strecken weit [Morgen, Mittag, Abend].

Мать запряжена была в ярмо дакшины.
Плод пребывал внутри загонов.
Теленок мычал (и) глядел вслед корове
Многоцветной в трех расстояниях (от него).

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (गर्भः) ग्रहण करने के योग्य पदार्थ (वृजनीषु) वर्जनीय कक्षाओं में (अन्तः) भीतर (अतिष्ठत्) स्थिर होता है, जिसके (दक्षिणायाः) दाहिनी (धुरि) धारण करनेवाली धुरि में (माता) पृथिवी (युक्ता) जड़ी हुई (आसीत्) है। और (वत्सः) बछड़ा (गाम्) गौ को जैसे-वैसे (अमीमेत्) प्रक्षेप करता है तथा (त्रिषु) तीन (योजनेषु) बन्धनों में (विश्वरूप्यम्) समस्त पदार्थों में हुए भाव को (अन्वपश्यत्) अनुकूलता से देखता है वह पदार्थविद्या के जानने को योग्य है ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे गर्भरूप मेघ चलते हुए बद्दलों में विराजमान है, वैसे सबको मान्य देनेवाली भूमि आकर्षणों में युक्त है। जैसे बछड़ा गौ के पीछे जाता है, वैसे यह भूमि सूर्य का अनुभ्रमण करती है, जिसमें समस्त सुपेद, हरे, पीले, लाल आदि रूप हैं, वही सबका पालन करनेवाली है ॥ ९ ॥

अन्वय: यो गर्भो वृजनीष्वन्तरतिष्ठत् यस्य दक्षिणाया धुरि माता युक्ताऽऽसीत् वत्सो गामिवामीमेत् त्रिषु योजनेषु विश्वरूप्यमन्वपश्यत् स पदार्थविद्यां ज्ञातुमर्हति ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युक्ता) (माता) पृथिवी (आसीत्) (धुरि) या धरति तस्याम् (दक्षिणायाः) दक्षिणस्याम् (अतिष्ठत्) तिष्ठति (गर्भः) ग्रहीतव्यः (वृजनीषु) वर्जनीयासु कक्षासु (अन्तः) मध्ये (अमीमेत्) प्रक्षिपति (वत्सः) (अनु) (गाम्) (अपश्यत्) पश्यति (विश्वरूप्यम्) विश्वेषु अखिलेषु रूपेषु भवम् (त्रिषु) (योजनेषु) बन्धनेषु ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा गर्भरूपो मेघो गच्छत्सु घनेषु विराजते तथा सर्वेषां मान्यप्रदा भूमिराकर्षणेषु युक्तास्ति यथा वत्सो गामनुगच्छति तथेयं सूर्यमनुभ्रमति यस्यां सर्वाणि शुक्लादीनि रूपाणि सन्ति सैव सर्वेषां पालिकास्ति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे गर्भरूप मेघ भ्रमण करणाऱ्या घनात विराजमान असतात. तसे सर्वांना मान्य असणारी भूमी आकर्षणांनी युक्त आहे. जसे वासरू गाईमागे जाते तसे ही भूमी सूर्याचे अनुभ्रमण करते जिच्यामध्ये संपूर्ण शुभ्र, हिरवे, पिवळे, लाल रूप आहे तीच सर्वांचे पालन करते. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तिस्रो꣡ मातॄ꣡स् त्री꣡न् पितॄ꣡न् बि꣡भ्रद् ए꣡क
ऊर्ध्व꣡स् तस्थौ ने꣡म् अ꣡व ग्लापयन्ति
मन्त्र꣡यन्ते दिवो꣡ अमु꣡ष्य पृष्ठे꣡
विश्ववि꣡दं वा꣡चम् अ꣡विश्वमिन्वाम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
bíbhrat ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mātr̥̄́ḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pitr̥̄́n ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

trī́n ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

áva ← áva (invariable)
{}

glāpayanti ← √glā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amúṣya ← asaú (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mantráyante ← √mantray- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pr̥ṣṭhé ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áviśvaminvām ← áviśvaminva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viśvavídam ← viśvavíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ति॒स्रः । मा॒तॄः । त्रीन् । पि॒तॄन् । बिभ्र॑त् । एकः॑ । ऊ॒र्ध्वः । त॒स्थौ॒ । न । ई॒म् । अव॑ । ग्ल॒प॒य॒न्ति॒ ।
म॒न्त्रय॑न्ते । दि॒वः । अ॒मुष्य॑ । पृ॒ष्ठे । वि॒श्व॒ऽविद॑म् । वाच॑म् । अवि॑श्वऽमिन्वाम् ॥

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• mātṝs ← mātṝḥ ← mātṛ
• [noun], accusative, plural
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• trīn ← tri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• pitṝn ← pitṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• bibhrad ← bibhrat ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ūrdhvas ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• nem ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ava
• [adverb]
• “down.”

• glāpayanti ← glāpay ← √glā
• [verb], plural, Present indikative

• mantrayante ← mantray
• [verb], plural, Present indikative
• “debate; consecrate; discuss; take counsel; consult; advise.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• amuṣya ← adas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• pṛṣṭhe ← pṛṣṭha
• [noun], locative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• viśvavidaṃ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavidaṃ ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, feminine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• aviśvaminvām ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aviśvaminvām ← viśvaminvām ← viśvaminva
• [noun], accusative, singular, feminine

एकः प्रधानभूतः असहायो वा पुत्रस्थानीयः आदित्यः संवत्सराख्यः कालो वा तिस्रः मातॄः सस्यवृष्ट्याद्युत्पादयित्रीः । क्षित्यादिलोकत्रयमित्यर्थः । तथा त्रीन् पितॄन जगतां पालयितॄन् लोकत्रयाभिमानिनः अग्निवायुसूर्याख्यान् बिभ्रत् सन् ऊर्ध्वः तस्थौ उन्नतः अत्यन्तदीर्घस्तिष्ठति भूतभविष्यदाद्यात्मना । सूर्यपक्षे सर्वेभ्य उन्नतः। ईम् एनं न अव ग्लपयन्ति ग्लानिं नैव कुर्वन्ति । न हि कालः आदित्यो वा अन्येन पराभूयते । दिवः पृष्ठे द्युलोकस्य उपरि अन्तरिक्षे मन्त्रयन्ते गुप्तं परस्परं भाषन्ते देवाः । किम् । विश्वविदं विश्ववेदनसमर्थां विश्वैर्वेदनीयां वा अविश्वमिन्वाम् असर्वव्यापिनीं वाचं गर्जितलक्षणाम् अमुष्य आदित्यस्य संबन्धिनीं मन्त्रयन्ते इत्यर्थः ॥ ॥ १५॥

English translation:

“The one sole (sun), having three mothers and three fathers, stood on high; none ever over-weary him; the (gods) on the summit of the sky take counsel respecting him in language all-comprehending (but) not extending to all.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three mothers and three fathers: the three worlds, earth, sky, heaven; and the three deities presiding over them: agni, vāyu, sūrya; in language: viśvavidam vācam aviśvaminvām = speech or discourse, knowing all, or which may be known by all; or, that which does not extend to all, a-sarvavyāpinīm;

Speech = thunder: vācam garjitalakṣaṇam

Carrying three mothers [=earths] and three fathers [=heavens] alone, he [=the Sun] stands upright: they do not cause him to weary.
On the back of yonder heaven they [=the gods] recite the speech that knows everything but does not inspire everyone.

Bearing three Mothers and three Fathers, single he stood erect: they never make him weary.
There on the pitch of heaven they speak together in speech all-knowing but not all-impelling.

Drei Mütter, drei Väter trägt der Eine und steht doch aufrecht da; nicht ermatten sie ihn. Auf dem Rücken jenes Himmels ersinnen sie die allwissende Rede, die nicht einen jeden bewegt.

Er stand allein aufrecht tragend die drei Mütter und die drei Väter [die drei Erden und die drei Himmel], nicht ermüden sie ihn; auf dem Rücken jenes Himmels sprechen sie den alles Wissen enthaltenden, nicht überall hindringenden Spruch.

Трех матерей, трех отцов несет один,
(А) прямо стоит: они не утомляют его.
На спине того неба произносят они
Всеведущее слово, не всем внятное.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (तिस्रः) तीन (मातॄः) उत्तम, मध्यम, अधम, भूमियों तथा (त्रीन्) बिजुली और सूर्यरूप तीन (पितॄन्) पालक अग्नियों को (ईम्) सब ओर से (बिभ्रत्) धारण करता हुआ (ऊर्ध्वः) ऊपर ऊँचा (एकः) एक सूत्रात्मा वायु (तस्थौ) स्थिर होता है जो विद्वान् जन उसको (अव, ग्लापयन्ति) कहते-सुनते अर्थात् उसके विषय में वार्त्तालाप करते हैं तथा (अविश्वमिन्वाम्) जो सबसे न सेवन की गई (विश्वविदम्) सब लोग उसको प्राप्त होते उस (वाचम्) वाणी को (मन्त्रयन्ते) सब ओर से विचारपूर्वक गुप्त कहते हैं वे (अमुष्य) उस दूरस्थ (दिवः) प्रकाशमान सूर्य के (पृष्ठे) परभाग में विराजमान होते हैं, वे (न) नहीं दुःख को प्राप्त होते हैं ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो सूत्रात्मा वायु, अग्नि, जल और पृथिवी को धारण करता है उसको अभ्यास से जानके सत्य वाणी का औरों के लिये उपदेश करे ॥ १० ॥

अन्वय: यस्तिस्रो मातॄस्त्रीन् पितॄनीं बिभ्रत्सन्नूर्द्ध्व एकस्तस्थौ विद्वांस ये एतमव ग्लापयन्ति। अविश्वमिन्वां विश्वविदं वाचं मन्त्रयन्ते तेऽमुष्य दिवः पृष्ठे विराजन्ते न ते दुःखमश्नुवते ॥ १० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तिस्रः) (मातॄः) उत्तमध्यमनिकृष्टरूपा भूमिः (त्रीन्) विद्युत्प्रसिद्धसूर्यस्वरूपानग्नीन् (पितॄन्) पालकान् (बिभ्रत्) धरन् सन् (एकः) सूत्रात्मा वायुः (ऊर्ध्वः) (तस्थौ) तिष्ठति (न) (ईम्) सर्वतः (अव) (ग्लापयन्ति) (मन्त्रयन्ते) गुप्तं भाषन्ते (दिवः) प्रकाशमानस्य (अमुष्य) दूरे स्थितस्थ सूर्यस्य (पृष्ठे) परभागे (विश्वविदम्) विश्वे विदन्ति ताम् (वाचम्) वाणीम् (अविश्वमिन्वाम्) असर्वसेविताम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - यस्सूत्रात्मा वायुरग्निं जलं पृथिवीं च धरति तमभ्यासेन विदित्वा सत्यां वाचमन्येभ्य उपदिशेत् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो सूत्रात्मा वायू आहे तो अग्नी जल व पृथ्वीला धारण करतो. त्याला अभ्यासाने जाणून या सत्याचा इतरांसाठी उपदेश करावा. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दुवा꣡दशारं नहि꣡ त꣡ज् ज꣡राय
व꣡र्वर्ति चक्र꣡म् प꣡रि द्या꣡म् ऋत꣡स्य
आ꣡ पुत्रा꣡ अग्ने मिथुना꣡सो अ꣡त्र
सप्त꣡ शता꣡नि विंशति꣡श् च तस्थुः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dvā́daśāram ← dvā́daśāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

járāya ← jára- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

várvarti ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átra ← átra (invariable)
{}

mithunā́saḥ ← mithuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

putrā́ḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śatā́ni ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tasthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

viṁśatíḥ ← viṁśatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

द्वाद॑शऽअरम् । न॒हि । तत् । जरा॑य । वर्व॑र्ति । च॒क्रम् । परि॑ । द्याम् । ऋ॒तस्य॑ ।
आ । पु॒त्राः । अ॒ग्ने॒ । मि॒थु॒नासः॑ । अत्र॑ । स॒प्त । श॒तानि॑ । विं॒श॒तिः । च॒ । त॒स्थुः॒ ॥

• dvādaśāraṃ ← dvādaśa ← dvādaśan
• [noun]
• “twelve; twelfth.”

• dvādaśāraṃ ← aram ← ara
• [noun], nominative, singular, neuter

• nahi
• [adverb]

• taj ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jarāya ← jara
• [noun], dative, singular, masculine
• “jara [word].”

• varvarti ← varvṛt ← √vṛt
• [verb], singular, Present indikative

• cakram ← cakra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• putrā ← putrāḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mithunāso ← mithunāsaḥ ← mithuna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mated.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• śatāni ← śata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• viṃśatiś ← viṃśatiḥ ← viṃśati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “twenty; twentieth; viṃśati [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

ऋतस्य उदकस्य सत्यात्मकस्य वा आदित्यस्य चक्रं पुनःपुनःक्रमणशीलं मण्डलाख्यं रथचक्रं वा वर्वर्ति पुनःपुनर्वर्तते संचरति । कुत्र । द्यां परि द्युलोकस्यान्तरिक्षस्य परितः । कीदृशं तत् । द्वादशारं द्वादशसंख्याकमेषादिराश्यात्मकैः मासात्मकैर्वा अरैः रथाङ्गावयवैर्युक्तम् । किंच तत् चक्रं नहि जराय नैव खलु जरायै भवति । हे अग्ने सर्वदा गमनयुक्त आदित्य । यद्वा । अग्नेरेव स्थानत्रये तत्तदात्मना वर्तमानत्वात् असावप्यग्निरित्युच्यते । अत्र अस्मिन् त्वदीये चक्रे मिथुनासः स्त्रीपुंसरूपेण परस्परं मिथुनभूताः सप्त शतानि विंशतिश्च विंशत्युत्तरसप्तशतसंख्याकाः पुत्राः पुत्रवदुत्पद्यमानाः प्राणिनां दुःखात् त्रातारो वा अहोरात्ररूपाः तस्थुः तिष्ठन्ति निष्पद्यन्ते । षष्ठ्यधिकशतत्रयसंख्याकानि अहानि तावत्यः एव रात्रयः इत्येवं तद्विभागः । सप्त च वै शतानि विंशतिश्च संवत्सरस्याहोरात्राः स एषोऽहःसंमानः ’ (ऐ. आ. ३. २. १) इत्यारण्यकम् ॥

English translation:

“The twelve-spoked wheel, of the true (sun) revolves round the heavens, and never (tends) to decay; seven hundred and twenty children in pais, Agni, abide in it.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Twelve-spoked wheel: the twelve signs of the zodiac: dvādaśāram dvādaśa saṅkhyākameṣādirāśyātmakaiḥ māsātmakairvā araiḥ rathāṅgāvayavayairyuktam; the term may also mean twelve months; seven hundred and twenty children: nights and days; three hundred and sixty of each: sapta ca vai śatāni viṃśatiśca saṃvatsarasyāhorātrāḥ sa eṣohaḥ smmānaḥ (Aitareya Āraṇyaka 3.2.1)

Twelve-spoked, the wheel of truth [=the Sun] ever rolls around
heaven—yet not to old age.
Upon it, o Agni, stand seven hundred twenty sons in pairs [=the nights and days of the year].

Formed with twelve spokes, by length of time, unweakened, rolls round the heaven this wheel of during Order.
Herein established, joined in pairs together, seven hundred Sons and twenty stand, O Agni.

Dies zwölfspeichige Rad der Zeitordnung dreht sich immer wieder um den Himmel, denn nicht kann es sich abnutzen. Darauf stehen, o Agni, die Söhne paarweise, siebenhundert und zwanzig.

Denn ohne sich je abzunutzen rollt das zwölfspeichige Rad der ewigen Ordnung [das Jahr] um den Himmel, siebenhundertundzwanzig verzwillingte Söhne [360 Tage und Nächte], o Agni, sind auf das selbe hinaufgestiegen.

0 двенадцати спицах – ведь оно не изнашивается! -
Вращается колесо закона по небу.
На нем, о Агни, парами сыновья
Стоят, семь сотен и двадцать.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विशेष कर काल की व्यवस्था को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् ! तू (अत्र) इस संसार में जो (द्वादशारम्) जिसके बारह अङ्ग हैं वह (चक्रम्) चक्र के समान वर्त्तमान संवत्सर (द्याम्) प्रकाशमान सूर्य के (परि, वर्वर्त्ति) सब ओर से निरन्तर वर्त्तमान है (तत्) वह (जराय) हानि के लिये (नहि) नहीं होता है जो इस संसार में (ऋतस्य) सत्य कारण से (सप्त) सात (शतानि) सौ (विंशतिः) बीस (च) भी (मिथुनासः) संयोग से उत्पन्न हुए (पुत्राः) पुत्रों के समान वर्त्तमान तत्त्व विषय (आ, तस्थुः) अपने अपने विषयों में लगे हैं, उनको जान ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - काल अनन्त अपरिणामी और विभु वर्त्तमान है, न उसकी कभी उत्पत्ति है और न नाश है। इस जगत् के कारण में सात सौ बीस जो तत्त्व हैं, वे मिलके स्थूल ईश्वर के निर्माण किए हुए योग से उत्पन्न हुए हैं, इनका कारण अज और नित्य है, जबतक अलग अलग इन तत्त्वों को प्रत्यक्ष में न जाने तबतक विद्या की वृद्धि के लिये मनुष्य यत्न किया करे ॥ ११ ॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वँस्त्वमत्र यो द्वादशारं चक्रं द्यां परिवर्वर्त्ति तज्जराय नहि भवति। येऽत्र ऋतस्य कारणस्य सकाशात्सप्तशतानि विंशतिश्च मिथुनासः पुत्रास्तत्त्वविषया आतस्थुस्तान् विजानीहि ॥ ११ ॥

अथ विशेषतः कालव्यवस्थामाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (द्वादशारम्) द्वादश अरा मासा अवयवा यस्य तं संवत्सरम् (नहि) (तत्) (जराय) हानये (वर्वर्त्ति) भृशं वर्त्तते (चक्रम्) चक्रवद्वर्त्तमानम् (परि) सर्वतः (द्याम्) द्योतमानं सूर्य्यम् (ऋतस्य) सत्यस्य कारणस्य (आ) (पुत्राः) तनयाइव (अग्ने) विद्वन् (मिथुनासः) संयोगेनोत्पन्नाः (अत्र) अस्मिन् संसारे (सप्त) (शतानि) (विंशतिः) (च) (तस्थुः) तिष्ठन्ति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - कालोऽनन्तोऽपरिणामी विभुश्च वर्त्तते। नैव तस्य कदाचिदुत्पत्तिर्नाशो वाऽस्ति। एतज्जगतः कारणे विंशत्युत्तराणि यानि सप्तशतानि तत्त्वानि सन्ति तानि मिलित्वा स्थूलानीश्वरनियोगेन जातानि सन्ति। एषां कारणमजं नित्यं च वर्त्तते यावद्भिन्नान्येतानि प्रत्यक्षतया न जानीयात् तावद्विद्यावृद्धये मनुष्यः प्रयतेत ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - काल हा अनन्त, अपरिणामी व विभू आहे. त्याची कधी उत्पत्ती होत नाही व नाशही होत नाही. या सृष्टीच्या कारणात सातशे वीस तत्त्व आहेत. ईश्वराने त्यांना एकत्र करून स्थूल निर्मिती केलेली आहे. त्यांचे कारण अज व नित्य आहे. जोपर्यंत या तत्त्वांना प्रत्यक्ष वेगवेगळ्या स्वरूपात जाणता येत नाही. तोपर्यंत या विद्येच्या वृद्धीसाठी माणसांनी प्रयत्न करावा. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

प꣡ञ्चपादम् पित꣡रं द्वा꣡दशाकृतिं
दिव꣡ आहुः प꣡रे अ꣡र्धे पुरीषि꣡णम्
अ꣡थेमे꣡ अन्य꣡ उ꣡परे विचक्षणं꣡
सप्त꣡चक्रे ष꣡ळर आहुर् अ꣡र्पितम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dvā́daśākr̥tim ← dvā́daśākr̥ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

páñcapādam ← páñcapāda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

árdhe ← árdha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

páre ← pára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

purīṣíṇam ← purīṣín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

átha ← átha (invariable)
{}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpare ← úpara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vicakṣaṇám ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

árpitam ← √r̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ṣáḷare ← ṣáḷara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

saptácakre ← saptácakra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

पञ्च॑ऽपादम् । पि॒तर॑म् । द्वाद॑शऽआकृतिम् । दि॒वः । आ॒हुः॒ । परे॑ । अर्धे॑ । पु॒री॒षिण॑म् ।
अथ॑ । इ॒मे । अ॒न्ये । उप॑रे । वि॒ऽच॒क्ष॒णम् । स॒प्तऽच॑क्रे । षट्ऽअ॑रे । आ॒हुः॒ । अर्पि॑तम् ॥

• pañcapādam ← pañca ← pañcan
• [noun]
• “five; fifth; pañcan [word].”

• pañcapādam ← pādam ← pāda
• [noun], accusative, singular, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• dvādaśākṛtiṃ ← dvādaśa ← dvādaśan
• [noun]
• “twelve; twelfth.”

• dvādaśākṛtiṃ ← ākṛtim ← ākṛti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “form; appearance; symptom; shape; kind.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• pare ← para
• [noun], locative, singular, neuter
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• ardhe ← ardha
• [noun], locative, singular, neuter
• “one-half; ardha [word].”

• purīṣiṇam ← purīṣin
• [noun], accusative, singular, masculine

• atheme ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• atheme ← ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• anya ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• upare ← upara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “later(a); future(a); nether.”

• vicakṣaṇaṃ ← vicakṣaṇam ← vicakṣaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

• saptacakre ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptacakre ← cakre ← cakra
• [noun], locative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• ṣaﾱara ← ṣaṣ
• [noun]
• “six; ṣaṣ; sixth; ṣaṣ [word].”

• ṣaﾱara ← are ← ara
• [noun], locative, singular, neuter

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• arpitam ← arpay
• [verb noun], accusative, singular
• “shoot; give; direct; hide; put; insert.”

पञ्चपादं पञ्चसंख्याकर्त्वात्मकपादोपेतम् । एतत् हेमन्तशिशिरयोः एकत्वाभिप्रायम् । पितरं सर्वस्य प्रीणयितारं द्वादशाकृतिं द्वादश मासा एवाकृतयो यस्य तादृशं पुरीषिणं वृष्ट्युदकेन तद्वन्तं प्रीणयितारं वा । पुरीषमित्युदकनाम । उक्तलक्षणं संवत्सरचक्रं दिवः द्युलोकस्य परे अर्धे । तात्स्थ्यात्ताच्छब्द्यम् । परस्मिन्नर्धे अन्तरिक्षलक्षणे अवस्थितः आदित्यः इत्यर्थः । तस्मिन् अर्पितम् आहुः । एतदुत्तरत्र स्थितमत्राप्यनुषज्यते । यद्यत्रार्पितं तत्तदधीनम् अतः संवत्सरं सूर्यायत्तमाहुरित्यर्थः । अथ इमे अपि च अन्ये केचन वेदवादिन एवमाहुः । किमिति। उपरे । उपरमन्ते अस्मिन् उपरताः प्राणिनः अत्र इति वा उपरः संवत्सरः तस्मिन् । कीदृशे । सप्तचक्रे । सप्त आदित्यरश्मयस्तद्द्वारेण चक्रस्थानीया यस्य स तथोक्तः । यद्वा । अयनर्तुमासपक्षाहोरात्रिमुहूर्तानि सप्त सप्त चक्राणि पुनः पुनःक्रममाणानि यस्य तादृशे । षळरे षडृतवः एव अरा नाभौ प्रत्यृताः संबद्धाः यस्य तथोक्तलक्षणे संवत्सरे रथे विचक्षणं विविधदर्शनकरमादित्यम् अर्पितम् आहुः । एतदुक्तं भवति । अमुमादित्यं दक्षिणोत्तररूपभिन्नगतेः तीव्रमन्दादिभावस्य च कालाधीनत्वात्तधीनमाहुः । अन्ये तु वत्सराद्यात्मकस्य कालस्य सूर्यगमनागमनसाध्यत्वात् तदायत्तत्वमाहुः इति ॥

English translation:

“They have termed the five-footed, twelve-formed parent, Puriṣin, when in the further hemisphere of the sky; and others have termed in Arpita, when in the hither (portion of the sky); shining in his seven-wheeled car), each (wheel) having six spokes.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Puriṣin: from puriṣa, water;

Puriṣin = the sun, as the source of rain; the first five feet are the five seasons, the dewy and cold seasons forming one; the twelve forms are the twelve months, or twelve ādityas;

Arpita = adhīnam or parāyattam, dependent upon, and applicable to the sun, as dependent upon, or influenced by, the course of the year, or recurrence of the solstices; moving quick or slow according to his southern or northern declination; in the hither portion of the sky: upare = where living creatures are delighted–uparamanta asmin prāṇinaḥ; or, it may mean a year, vā saṃvatsaraḥ; it may be related to the first line of the hymn: divaḥ pare ardhe, in the further part of the sky; upara may imply the nearer or hither part, referring to the two ayanas, or solstices; the seven wheels are the seven rays, or the seven days of the week, the six spokes are the six seasona

They speak of the father [=the Moon] with five feet [=the seasons] and twelve forms [=the months], the overflowing one in the upper half of heaven.
But these others speak of the far-gazing one [=the Sun] in the nearer (half) fixed on (the chariot) with seven wheels [=the Sun, Moon,
and visible planets] and six spokes [=the seasons, in a different
reckoning].

They call him in the farther half of heaven the Sire five-footed, of twelve forms, wealthy in watery store.
These others say that he, God with far-seeing eyes, is mounted on the lower seven-wheeled, six-spoked car.

Sie bezeichnen als Vater den fünffüßigen, zwölfteiligen, der auf der entfernten Seite des Himmels im Vollen sitzt. Aber diese anderen sagen, daß es der Hellsichtige auf der unteren Seite sei, der auf den siebenrädrigen sechsspeichigen Wagen gesetzt ist.

Fünffüssig, sagen sie, sei der zwölftheilige Vater, der an Feuchtigkeit reiche am entfernten Räume des Himmels [wol sich auf die fünf feuchten Monate beziehend?], und diese andern sagen, der weithinleuchtende sei an dem unteren siebenrädrigen, sechsspeichigen eingefügt [auf die sieben trockenen Monate sich beziehend, die sechs Speichen etwa auf die sechs Jahreszeiten?].

О пятиногом, двенадцатичастном говорят,
Что он отец, о владельце источника на дальней половине неба.
А эти другие говорят, что (его) видно
В нижней (стороне) (и) он помещен на семикольную (колесницу) о шести спицах.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम (पञ्चपादम्) क्षण, मुहूर्त्त, प्रहर, दिवस, पक्ष, ये पाँच पग जिसके (पितरम्) पिता के तुल्य पालना करानेवाले (द्वादशाकृतिम्) बारह महीने जिसका आकार (पुरीषिणम्) और मिले हुए पदार्थों की प्राप्ति वा हिंसा करानेवाले अर्थात् उनकी मिलावट को अलग अलग करानेहारे संवत्सर को (दिवः) प्रकाशमान सूर्य के (परे) परले (अर्द्धे) आधे भाग में विद्वान् (आहुः) कहते हैं बताते हैं (अथ) इसके अनन्तर (इमे) ये (अन्ये) और विद्वान् जन (षडरे) जिसमें छः ऋतु आरारूप और (सप्तचक्रे) सात चक्र घूमने की परिधि विद्यमान उस (उपरे) मेघमण्डल में (विचक्षणम्) वाणी के विषय को (अर्पितम्) स्थापित (आहुः) कहते हैं, उसको जानो ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम इस मन्त्र में काल के अवयव कहने को अभीष्ट हैं जिस विभु एक रस सनातन काल में समस्त जगत् उत्पत्ति, स्थिति, प्रलयान्त लब्ध होता है, उसके सूक्ष्मत्व से उस काल का बोध कठिन है, इससे प्रयत्न से जानो ॥ १२ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं पञ्चपादं पितरं द्वादशाकृतिं पुरीषिणं दिवः परेऽर्द्धे विद्वांस आहुः। अथेमेऽन्ये विद्वांसः षडरे सप्तचक्रे उपरे विचक्षणमर्पितमाहुस्तं विजानीत ॥ १२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पञ्चपादम्) पञ्च क्षणमूहूर्त्तप्रहरदिवसपक्षाः पादा यस्य तं संवत्सरं सूर्यं वा (पितरम्) पितृवत्पालननिमित्तम् (द्वादशाकृतिम्) द्वादश मासा आकृतिर्यस्य तम् (दिवः) प्रकाशमानस्य (आहुः) कथयन्ति (परे) (अर्द्धे) (पुरीषिणम्) पुराणां सहितानां पदार्थानामीषितारम् (अथ) (इमे) (अन्ये) अन्ये पदार्थाः (उपरे) मेघमण्डले (विचक्षणम्) वाग्विषयम् (सप्तचक्रे) सप्तविधानि चक्राणि भ्रमणपरिधयो यस्मिंस्तस्मिन् (षळरे) षट् ऋतवोऽरा यस्मिंस्तस्मिन् (आहुः) कथयन्ति (अर्पितम्) स्थापितम् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यूयमत्र कालस्याऽवयवा विवक्षिता यत्र विभौ नित्येऽनन्ते काले सर्वं जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयान्तं लभ्यते तस्य सूक्ष्मत्वात् कालस्य बोधः कठिनोऽस्ति तस्मादेतं प्रयत्नेन विजानीत ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! या मंत्रात काळाच्या अवयवाचे यथार्थ वर्णन केलेले आहे. (क्षण, मुहूर्त, प्रहर, दिवस, पक्ष, महिने, संवत्सर इत्यादी) ज्या विभू एकरस सनातन काळात संपूर्ण जगाची उत्पत्ती, स्थिती व प्रलय होतो त्या काळाचा सूक्ष्मतेने बोध होणे कठीण आहे म्हणून त्याला प्रयत्नपूर्वक जाणा. ॥ १२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प꣡ञ्चारे चक्रे꣡ परिव꣡र्तमाने
त꣡स्मिन्न् आ꣡ तस्थुर् भु꣡वनानि वि꣡श्वा
त꣡स्य ना꣡क्षस् तप्यते भू꣡रिभारः
सना꣡द् एव꣡ न꣡ शीर्यते स꣡नाभिः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
cakré ← cakrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

páñcāre ← páñcāra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

parivártamāne ← √vr̥t- (root)
{case:LOC, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tasthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ákṣaḥ ← ákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́ribhāraḥ ← bhū́ribhāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

tapyate ← √tap- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

sánābhiḥ ← sánābhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sanā́t ← sanā́t (invariable)
{}

śīryate ← √śr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

पञ्च॑ऽअरे । च॒क्रे । प॒रि॒ऽवर्त॑माने । तस्मि॑न् । आ । त॒स्थुः॒ । भुव॑नानि । विश्वा॑ ।
तस्य॑ । न । अक्षः॑ । त॒प्य॒ते॒ । भूरि॑ऽभारः । स॒नात् । ए॒व । न । शी॒र्य॒ते॒ । सऽना॑भिः ॥

• pañcāre ← pañca ← pañcan
• [noun]
• “five; fifth; pañcan [word].”

• pañcāre ← are ← ara
• [noun], locative, singular, neuter
• “spoke.”

• cakre ← cakra
• [noun], locative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• parivartamāne ← parivṛt ← √vṛt
• [verb noun], locative, singular
• “revolve; reincarnate; behave; circumambulate; turn; change.”

• tasminn ← tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tasthur ← tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nākṣas ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nākṣas ← akṣaḥ ← akṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “axle.”

• tapyate ← tap
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “heat; burn; grieve; afflict; burn; afflict; trouble; boil.”

• bhūribhāraḥ ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūribhāraḥ ← bhāraḥ ← bhāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “weight; load; difficulty; bhāra [word]; bhāra; quantity; trouble; specific gravity; cargo; effort; labor.”

• sanād ← sanāt
• [adverb]

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śīryate ← śṛ
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “fall off; break; disintegrate; crush; break; fracture.”

• sanābhiḥ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sanābhiḥ ← nābhiḥ ← nābhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

पञ्चारे पञ्चर्तुरूपैः अरैर्युक्ते चक्रे संवत्सरात्मके परिवर्तमाने संवत्सरपरिवत्सरादिरूपेण पुन:पुनः आवर्तमाने सति तस्मिन् कालचक्रे विश्वा भुवनानि सर्वाणि भूतजातानि वर्तन्ते इत्यर्थः । किंच तस्य चक्रस्य मध्ये वर्तमानः अक्षः भूरिभारः सकलभुवनवहनेन प्रभूतभारोऽपि न तप्यते न पीड्यते । किंच सनादेव सनातनः एव सनाभिः समाननाभिकः सर्वदा एकरूपनाभिरसौ न शीर्यते न भिद्यते । यथा लौकिकरथाक्षः भारेण भग्नो भवति अक्षघातेन च नाभिर्विवृता भवति तद्वदत्रापि नास्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“All beings abide in this five-spoked revolving wheel; the heavily-loaded axle is never heated; its eternal compact nave is never worn away.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Five-spoked wheel: the five seasons; or the cycle of five years

In the five-spoked wheel [=the year] that rolls round—on that do all living beings take their stand.
Its axle does not become hot, though its load is heavy. From of old it, along with its nave, does not break apart.

Upon this five-spoked wheel revolving ever all living creatures rest and are dependent.
Its axle, heavy-laden, is not heated: the nave from ancient time remains unbroken.

Auf dem fünfspeichigen Rade, das sich im Kreis dreht, auf dem stehen alle Wesen. Seine Achse wird nicht heiß, obwohl sie viele Lasten trägt. Seit alters bricht sie nicht mitsamt der Nabe.

Auf diesem fünfspeichigen, sich drehenden Rade stehen alle Wesen; seine vieltragende Achse erhitzt sich nicht; von Alters her wird sie nicht abgenutzt durch den Lauf der Zeiten.

На этом вращающемся по кругу колесе о пяти спицах
Пребывают все существа.
Не нагревается ось его, хоть и несет большой груз.
От века она не ломается вместе со ступицей.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (पञ्चारे) जिसमें पाँच तत्त्व अरारूप हैं (परिवर्त्तमाने) और जो सब ओर से वर्त्तमान (तस्मिन्) उस (चक्रे) पहिये के समान ढुलकते हुए पञ्चतत्त्व के पञ्चीकरण में (विश्वा) समस्त (भुवनानि) लोक (आ, तस्थुः) अच्छे प्रकार स्थिर होते हैं (तस्य) उसका (अक्षः) अगला भाग अर्थात् जो उससे प्रथम ईश्वर है वह (न) नहीं (तप्यते) कष्ट को प्राप्त होता अर्थात् संसार के सुख-दुःख का अनुभव नहीं करता (सनाभिः) और जिसका समान बन्धन है अर्थात् क्रिया के साथ में लगा हुआ है और (भूरिभारः) जिनमें बहुत भार हैं बहुत कार्य कारण आरोपित हैं वह काल (सनात्) सनातनपन से (नैव) नहीं (शीर्यते) नष्ट होता ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे यह चक्ररूप कारण, काल, आकाश और दिशात्मक जगत् परमेश्वर में व्याप्त है, वैसे ही काल, आकाश और दिशाओं में कार्यकारणात्मक जगत् व्याप्य है ॥ १३ ॥

अन्वय: हे विद्वांसः पञ्चारे परिवर्त्तमाने तस्मिञ्चक्रे विश्वा भुवनान्यातस्थुः। तस्याक्षो न तप्यते, सनाभिर्भूरिभारः कालः सनात् नैव शीर्यते ॥ १३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पञ्चारे) पञ्च तत्त्वानि अरा यस्मिँस्तस्मिन् (चक्रे) चक्रवद्गम्यमाने (परिवर्त्तमाने) (तस्मिन्) (आ) (तस्थुः) तिष्ठन्ति (भुवनानि) लोकाः (विश्वा) सर्वाणि (तस्य) (न) निषेधे (अक्षः) पुरो भागः (तप्यते) (भूरिभारः) भूरि बहुर्भारो यस्मिन् सः (सनात्) सनातने (एव) (न) (शीर्यते) हिंस्यते (सनाभिः) समाना नाभिर्बन्धनं यस्य सः ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - यथेदं चक्रं कारणकालाकाशदिगात्मकं जगत्परमेश्वरे व्याप्तं वर्त्तते तथैव कालाकाशदिक्षु कार्यकारणात्मकं जगद्व्याप्यमस्ति ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जसे हे चक्ररूप कारण, काल, आकाश व दिशात्मक जग परमेश्वरात व्याप्त आहे तसेच काल, आकाश व दिशांमध्ये कार्यकारणात्मक जग व्याप्य आहे. ॥ १३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡नेमि चक्र꣡म् अज꣡रं वि꣡ वावृत
उत्ताना꣡यां द꣡श युक्ता꣡ वहन्ति
सू꣡र्यस्य च꣡क्षू र꣡जसैति आ꣡वृतं
त꣡स्मिन्न् आ꣡र्पिता भु꣡वनानि वि꣡श्वा

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sánemi ← sánemi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāvr̥te ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ví ← ví (invariable)
{}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uttānā́yām ← uttāná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yuktā́ḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ā́vr̥tam ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rájasā ← rájas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́rpitā ← √r̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

सऽने॑मि । च॒क्रम् । अ॒जर॑म् । वि । व॒वृ॒ते॒ । उ॒त्ता॒नाया॑म् । दश॑ । यु॒क्ताः । व॒ह॒न्ति॒ ।
सूर्य॑स्य । चक्षुः॑ । रज॑सा । ए॒ति॒ । आऽवृ॑तम् । तस्मि॑न् । आर्पि॑ता । भुव॑नानि । विश्वा॑ ॥

• sanemi ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sanemi ← nemi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “rim; felloe.”

• cakram ← cakra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• ajaraṃ ← ajaram ← ajara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “undecaying; ageless.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vāvṛta ← vāvṛte ← vṛt
• [verb], singular, Perfect indicative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• uttānāyāṃ ← uttānāyām ← uttāna
• [noun], locative, singular, feminine
• “supine; upward; upright; skin-deep; raised; shallow.”

• daśa ← daśan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ten; tenth; daśan [word].”

• yuktā ← yuktāḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, plural
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• cakṣū ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• rajasaity ← rajasā ← rajas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• rajasaity ← eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• āvṛtaṃ ← āvṛtam ← āvṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “envelop; accompany; surround; obstruct; cover; close; surround; endow; overwhelm; mix; coat.”

• tasminn ← tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ārpitā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ārpitā ← arpitā ← arpay
• [verb noun], nominative, plural
• “shoot; give; direct; hide; put; insert.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

सनेमि समाननेमि एकप्रकारबहिर्वलयमक्षीणनेमि चक्रं संवत्सराख्यम् अजरं सदातनमपि जरारहितं वि ववृते पुनःपुनर्विशेषेण वर्तते। उत्तानायाम् ऊर्ध्वतनायाम् ईषायाम् उपरिविस्तृतभूम्यां वा दश इन्द्रादयः पञ्च लोकपालाः निषादपञ्चमाश्चत्वारो ब्राह्मणादयो वर्णाः मिलित्वा दशसंख्याकाः युक्ताः स्वस्वव्यापारयुक्ताः वहन्ति निर्वहन्ति । कृत्स्नं जगन्निवर्हन्तीत्यर्थः । तन्निर्वाहार्थत्वात् कालस्य । किंच सूर्यस्य आदित्यस्य चक्षुः ख्यानस्वभावं सर्वस्य चक्षुःस्थानीयं वा मण्डलम् । चक्षुः ख्यातेर्वा चष्टेर्वा ‘( निरु. ४. ३) इति निरुक्तम् । रजसा वृष्ट्युदकेन आवृतं व्याप्तम् एति गच्छति । उदकं रज उच्यते ’ ( निरु. ४. १९) इति यास्कः । तादृशे मण्डले विश्वा भुवनानि सवाणि भूतजातानि आर्पिता अर्पितानि तदधीनत्वात्तेषाम् ॥

English translation:

“The even-fellied, undecaying wheel, repeatedly revolves; ten, united on the upper surface, bear (the world); the orb of the sun proceeds, invested with water, and in it are all beings deposited.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ten: the ten organs of sense, or he five lokapālas, guardians of the world, and five classes of human beings; upper surface: uttānāyām, or the upper part; ūrdhvatanāyām, or the pole, īṣāyām; or the earth spread above, uparī vistṛta bh_myām; the orb of the sun: sūryasya cakṣus. = liṭ, the eye of the sun, either the display of the nature or radiance of the sun, or his orb, being, as it were, the eye of all; sarvasya cakṣuḥ sthānīyam vā maṇḍalam

Along with its felly, the unaging wheel [=the night Sun] has turned away. Harnessed to the outstretched (yoke-pole) [=the airy realm?], ten (horses) draw it.
Covered over, the eye of the Sun moves through the airy realm. All living beings are fixed upon it.

The wheel revolves, unwasting, with its felly: ten draw it, yoked to the far-stretching car-pole.
The Sun’s eye moves encompassed by the region: on him dependent rest all living creatures.

Das Rad dreht sich ohne abzunutzen mitsamt der Felge; zehn ziehen an die waagerechte Deichsel angespannt. Das Auge der Sonne geht, auch wenn es in Dunst gehüllt ist. Darauf sind alle Wesen gesetzt.

Das mit Radkranz versehene, nicht morsch werdende Rad dreht sich herum, an der ausgestreckten Deichsel ziehen zehn angeschirrte Rosse; das Auge der Sonne geht von dem dunklen Luftraume umgeben; in ihm sind alle Wesen eingefügt.

Колесо вместе с ободом вращается, нестареющее.
Десятеро везут (его), впряженные в вытянутое (дышло).
Глаз солнца движется, (даже) окутанный дымкой.
На нем помещены все существа.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

साकंजा꣡नां सप्त꣡थम् आहुर् एकजं꣡
ष꣡ळ् इ꣡द् यमा꣡ ऋ꣡षयो देवजा꣡ इ꣡ति
ते꣡षाम् इष्टा꣡नि वि꣡हितानि धामश꣡
स्थात्रे꣡ रेजन्ते वि꣡कृतानि रूपशः꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ekajám ← ekajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sākaṁjā́nām ← sākaṁjá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

saptátham ← saptátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devajā́ḥ ← devajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)
{}

íti ← íti (invariable)
{}

ŕ̥ṣayaḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ṣáṭ ← ṣáṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yamā́ḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhāmaśás ← dhāmaśás (invariable)
{}

iṣṭā́ni ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

víhitāni ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

rejante ← √rej- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rūpaśás ← rūpaśás (invariable)
{}

sthātré ← sthātrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

víkr̥tāni ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

सा॒क॒म्ऽजाना॑म् । स॒प्तथ॑म् । आ॒हुः॒ । ए॒क॒ऽजम् । षट् । इत् । य॒माः । ऋष॑यः । दे॒व॒ऽजाः । इति॑ ।
तेषा॑म् । इ॒ष्टानि॑ । विऽहि॑तानि । धा॒म॒ऽशः । स्था॒त्रे । रे॒ज॒न्ते॒ । विऽकृ॑तानि । रू॒प॒ऽशः ॥

• sākañjānāṃ ← sākañjānām ← sākaṃja
• [noun], genitive, plural, masculine

• saptatham ← saptatha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “seventh.”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• ekajaṃ ← ekajam ← ekaja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “nongregarious.”

• ṣaﾱ ← ṣaḍ ← ṣaṣ
• [noun], nominative, plural, neuter
• “six; ṣaṣ; sixth; ṣaṣ [word].”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• yamā ← yamāḥ ← yama
• [noun], nominative, plural, masculine

• ṛṣayo ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• devajā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devajā ← jāḥ ← ja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “produced; caused; born; located; growing; descended from; consisting of; ja [word]; living; written; flourishing.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iṣṭāni ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• vihitāni ← vidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “produce; perform; administer; cause; shape; use; make; dig; describe; construct; teach; bore; fill into; prepare; ignite; regulate; add; arrange; create; dress; inject; process; think of; order; name; breed; raise; write; produce; grant; appoint; do; put on.”

• dhāmaśa ← dhāmaśas
• [adverb]

• sthātre ← sthātra
• [noun], locative, singular, neuter
• “location.”

• rejante ← rej
• [verb], plural, Present indikative
• “tremor; flicker.”

• vikṛtāni ← vikṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “deform; change; transform; corrupt; cripple; roll; decorate; bend; transform.”

• rūpaśaḥ ← rūpaśas
• [adverb]

साकंजानाम् एकस्मादादित्यात् सहोत्पन्नानां सप्तानामृतूनां मध्ये सप्तथं सप्तममृतुम् ॥ ‘ थट् च च्छन्दसि ’ ( पा. सू. ५. २. ५०) इति थट् ॥ एकजम् एकेनोत्पन्नम् आहुः कालतत्त्वविदः । चैत्रादीनां द्वादशानां मासानां द्वयमेलनेन वसन्ताद्याः षडृतवो भवन्ति । अधिकमासेन एकः उत्पद्यते सप्तमर्तुः । न च तादृशो मास एव नास्तीति मन्तव्यम् । अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः! (तै. सं. ६. ५. ३. ४ ) इति श्रुतेः । तदेवोच्यते । षडिद्यमाः । इच्छब्द एवकारार्थः। षडेव ऋतवः मासद्यरूपाः ऋषयः गन्तारः । ते च देवजाः देवादादित्यात् जाताः इति एवमाहुः । सप्तमाधारस्य त्रयोदशस्य मासस्य देवाभावः। ‘ निःसूर्योऽधिकमासो मण्डलं तपते रवेः’ इत्यादिस्मृतेः। तस्मात् षडेव देवजाः अदेवजः एकः । तेषाम् ऋतूनां स्वरूपाणि इष्टानि सर्वलोकाभिमतानि धामशः तत्तत्स्थाने विहितानि पृथक् पृथक् स्थापितानि रूपशः रूपभेदेन विकृतानि विविधाकृतियुक्तानि । स च रूपभेदस्तैत्तिरीयैराम्नातः- ‘ स रसमह वसन्ताय प्रयच्छद्यवं ग्रीष्माय’ (तै. सं. ७. २. १०. १) इत्यादि । स्थात्रे अधिष्ठात्रे तदर्थाय रेजन्ते चलन्ति । जगद्व्यवहाराय पुनःपुनरावर्तन्ते इत्यर्थः ॥

English translation:

“Of those that are born together, sages have called the seventh single-born; for six are twins, and are moveable, and born of the gods; their desirable (properties), plural ced severally in their proper abode, are various (also) in form, and revolve for (the benefit of) that which is stationary.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Six are twins: six seasons, made of two months each; the seventh is the intercalary month, which has no āditya to preside over it; the six seasons are also ṛsi, ṛṣayaḥ = gantāraḥ, goers; a ṛṣi is present in the sun’s car in each of the twelve months; revolve for the benefit: the seasons are diversified by classes of temperature, produce, for the benefit of the world

They speak of the seventh of those who are born at the same time as the one born alone, saying, “the twins, the Seers born of the gods, are only six.”
What (places) are desired by these [=the Seven Seers] are distributed according to their spheres. While (the one) [=the pole star] stands still, the ones varied in appearance [=the stars of the Seven Seers] quiver.

Of the co-born they call the seventh single-born; the six twin pairs are called Rsis, Children of Gods.
Their good gifts sought of men are ranged in order due, and various in their form move for the Lord who guides.

Sie sagen, daß der Siebente unter den Paarweise geborenen ein Einling ist. Sechs sind Zwillinge, gottgeborene Rishi´s werden sie genannt. Deren liebe, nach der Ordnung festgestellte Tage bewegen sich zitternd wie die Speichen, während er feststeht, indem sie sich der Form nach verändern.

Von den zugleich erzeugten [Jahreszeiten] nennen sie die siebente [den Schaltmonat] die einzeln geborene [sofern sie nur aus einem Monat besteht], die sechs gepaarten [sofern jede von ihnen aus zwei Monaten besteht] nennen die Weisen »die von den Göttern erzeugten«, unter diesen sind die erwünschten nach der Ordnung vertheilt, an ihrem Standorte regen sie sich verschiedengestaltet je nach ihrer Art.

Седьмой из парнорожденных, говорят, рожден один,
А шестеро – близнецы, это риши, рожденные богами.
Желанные их (дни и. ночи), распределенные по порядку,
Меняясь по форме, трясутся на (своем) месте.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्त्रि꣡यः सती꣡स् ताँ꣡ उ मे पुंस꣡ आहुः
प꣡श्यद् अक्षण्वा꣡न् न꣡ वि꣡ चेतद् अन्धः꣡
कवि꣡र् यः꣡ पुत्रः꣡ स꣡ ईम् आ꣡ चिकेत
य꣡स् ता꣡ विजाना꣡त् स꣡ पितु꣡ष् पिता꣡सत्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

puṁsáḥ ← púmaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

satī́ḥ ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

stríyaḥ ← strī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)
{}

akṣaṇvā́n ← akṣaṇvánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

andháḥ ← andhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cetat ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

páśyat ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ciketa ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)
{}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vijānā́t ← √jñā- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स्त्रियः॑ । स॒तीः । तान् । ऊं॒ इति॑ । मे॒ । पुं॒सः । आ॒हुः॒ । पश्य॑त् । अ॒क्ष॒ण्ऽवान् । न । वि । चे॒त॒त् । अ॒न्धः ।
क॒विः । यः । पु॒त्रः । सः । ई॒म् । आ । चि॒के॒त॒ । यः । ता । वि॒ऽजा॒नात् । सः । पि॒तुः । पि॒ता । अ॒स॒त् ॥

• striyaḥ ← strī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “woman; wife; feminine; strīvajra; sexual activity; strī [word]; daughter; female.”

• satīs ← satīḥ ← as
• [verb noun], accusative, plural
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tāṃ ← tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• puṃsa ← puṃsaḥ ← puṃs
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; masculine; man; puṃvajra; puruṣa; son; puṃs [word].”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• paśyad ← paśyat ← paś
• [verb], singular, Present injunctive
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• akṣaṇvān ← akṣaṇvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eyed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cetad ← cetat ← cit
• [verb], singular, Present injunctive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• andhaḥ ← andha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “blind; andha [word]; andha; blind; complete; dark.”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ciketa ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vijānāt ← vijñā ← √jñā
• [verb], singular, Present injunctive
• “know; diagnose; detect; find; identify; call; understand; observe; name; deem; recognize; explain; know.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pituṣ ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitāsat ← pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitāsat ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

मे मदीया या दीधितयः स्त्रियः संस्त्यानवत्यः योषितः सतीः सत्यः । योषिद्वदुदकरूपगर्भधारणात् स्त्रीत्वम् । एषां रश्मीनाम् आविष्टलिङ्गत्वात् स्त्रीलिङ्गता। तान् उ तान् रश्मीनेव पुंसः आहुः प्रभूतवृष्ट्युदकसेक्तॄन् पुरुषानाहुः । प्रतिनिर्देशापेक्षया पुंलिङ्गता । अमुमर्थम् अत्यन्तनिगूढम् अक्षण्वान् ज्ञानदृष्ट्युपेतः कश्चिन्महान् पश्यत् जानाति । अन्धः अतथारूपः स्थूलदृष्टिः न वि चेतत् न विचेतयति न जानाति । किंच यः कविः क्रान्तदर्शी पुत्रः स्त्रीपुरुषरूपाणां रश्मीनां पुत्रस्थानीयः पुरु जगतां त्राता वृष्ट्युदकलक्षणोऽस्ति सः ईं स एव पुत्रः । यद्वा । ईम् एनमर्थम् । स्त्रीणां सतीनां पश्चात् पुरुषभावम् आ चिकेत सर्वतो जानाति । पित्रोः स्थितिं पुत्र एव जानाति नान्यः । यः कश्चित् ता तानि विजानात् स्त्रीपुरुषपुत्ररूपाणि जानीयात् सः पितुः पिता असत् । पिता वृष्ट्या जगत्पालको रश्मिसमूहः । तस्यापि पिता आदित्यः स भवति । आदित्य एव भवतीत्यर्थः । यद्वा । लौकिकोक्तिरियम् । यस्तानि जानाति स एवं भवति । स्वयं पितुः पुत्रः सन्नपि स्वपुत्रापेक्षया पिता च भवति। पुत्रपौत्रादिसहितः चिरकालं जीवी भवति । इत्यधिदैवतम् ॥ अथाध्यात्मम् । याः इदानीं स्त्रियः सतीः स्त्रीत्वं प्राप्ता आहुलौंकिकाः तान् उ तानेव मे मह्यं पुंसः पुरुषानाहुः प्रतिपादयन्ति तत्त्वज्ञाः । कथमन्यस्य अन्यभावः उच्यते । एकस्यैव निरस्तसमस्तोपाधिकस्य आत्मनः तद्देहावस्थानमात्रेण तत्तद्व्यपदेशोपपत्तेः । श्रूयते हि - ‘ त्वं स्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी ’ ( श्वे. उ. ४. ३) इत्यादि । स्त्रीत्वं पुंस्त्वं च उभयमपि वस्तुतो नास्तीत्युक्तं भवति । श्रुतिरपि तदभावं बोधयति - ‘नैव स्त्री न पुमानेष नैव चायं नपूंसकः । यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन स चोद्यते ’ ( श्वे. उ. ५, १० ) इति । द्वितीयः पादः पूर्ववत् । किंच पुत्रो वयसाल्पोऽपि यः कविः क्रान्तप्रज्ञो ज्ञानी स्यात् ईम् इममर्थं स विचिकेत जानाति । एवमुक्तलक्षणस्य परमात्मनः ता तानि स्त्रीत्वपुंस्त्वादीनि यो विजानात् औपाधिकानि जानीयात् स पितुः स्वोत्पादकस्यापि ज्ञानरहितस्य पिता असत् पितृवत् पूज्यो भवति । उक्तमर्थमभिप्रेत्य ताण्डकब्राह्मणं– ‘ शिशुर्वा आङ्गिरसो मन्त्रकृतां मन्त्रकृदासीत् स पितॄन् पुत्रका इत्यामन्त्रयत’ इत्युपक्रम्य ’ ते देवानपृच्छन्त ते देवा अब्रुवन्नेष वाव पिता यो मन्त्रकृत् ’ ( तां. ब्रा. १३. ३. २४ ) इति । मन्त्रद्रष्टुरेव किल पितृत्वं तत्त्ववित् पितुः पितासदिति किमाश्चर्यम् इत्यभिप्रायः ॥

English translation:

“They have called thes, my virtuous feminine les, males; he who has eyes beholds; the blind man sees not; he whois a sage son understands this, and he who discriminates is the father of the father.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Males: an instrumental nce of grammatical mysticism: raśmi, a ray of the sun, is here person nified as a feminine le, is properly a noun masculine; the father of the father: the sun is to be considered as the father of the rays of light, which are the cause of rain, or the fosterers or parent of the earth; the sun is, therefore, the father of the father, and he who knows this is identical with the sun

Though they [=the Kr̥ttikās, the Pleiades] are women, yet they speak of them as men to me. He who has eyes sees; the blind man does not differentiate.
One who is a poet, a (poet’s) son, perceives them. One who recognizes these (women), he will be the father of his father.

They told me these were males, though truly females: he who hath eyes sees this, the blind discerns not.
The son who is a sage hath comprehended: who knows this rightly is his father’s father.

Die eigentlich Frau sind, bezeichnen sie mir als Männer. Wer Augen hat, sieht sie; nicht errät es der Blinde. Der Sohn, der ein Seher ist, der kennt sie. Wer diese errät, der soll der Vater des Vaters sein.

Welche Weiber sind [Nächte und Morgenröthen?], die nannten sie mir Männer [Tage?], sehen kann sie der mit Augen begabte, der Blinde kann sie nicht unterscheiden. Der Sohn, welcher weise ist, der hat es erwogen; wer dies ganz erkennt, der kann des Vaters Vater sein [soll wol heissen: von dem kann noch sein Vater lernen].

Хоть жены они, мне их называют мужами.
Видит имеющий очи, не различает слепой.
(Тот) сын, что прозорливец, он их постиг.
Кто их разгадает, тот станет отцом отца.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् और विदुषी स्त्रियों के विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिनको (अक्षण्वान्) विज्ञानवान् पुरुष (पश्यत्) देखे (अन्धः) और अन्ध अर्थात् अज्ञानी पुरुष (न) नहीं (वि, चेतत्) विविध प्रकार से जाने और जिनको (सतीः) विद्या तथा उत्तम शिक्षादि शुभ गुणों से युक्त (स्त्रियः) स्त्रियाँ (आहुः) कहती हैं (तानु) उन्हीं (मे) मेरे (पुंसः) पुरुषों को जानो (यः) जो (कविः) विक्रमण करने अर्थात् प्रत्येक पदार्थ में क्रम-क्रम से पहुँचानेवाली बुद्धि रखनेवाला (पुत्रः) पवित्र वृद्धि को प्राप्त पुरुष (ता) उन इष्ट पदार्थों को (ईम्) सब ओर से (आ, विजानात्) अच्छे प्रकार जाने (सः) वह विद्वान् हो और (यः) जो विद्वान् हो (सः) वह (पितुः) पिता का (पिता) पिता (असत्) हो यह तुम (चिकेत) जानो ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - जिसको विद्वान् जानते हैं उसको अविद्वान् नहीं जान सकते, जैसे विद्वान् जन पुत्रों को पढ़ाकर विद्वान् करें वैसे विदुषी स्त्रियाँ कन्याओं को विदुषी करें। जो पृथिवी से लेके ईश्वरपर्यन्त पदार्थों के गुण, कर्म, स्वभावों को जान, धर्म्म, अर्थ, काम और मोक्ष को सिद्ध करते हैं, वे ज्वान भी बुड्ढों के पिता होते हैं ॥ १६ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यान् अक्षण्वान् पश्यदन्धो न विचेतत् सतीः स्त्रिय आहुस्तानु मे पुंसो जनान् विजानीत। यः कविः पुत्रस्ता तानीमा विजानात् स विद्वान् स्यात् यो विद्वान् भवेत् स पितुष्पितासदिति यूयं चिकेत ॥ १६ ॥

अथ विद्वद्विदुषीविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्त्रियः) (सतीः) विद्यासुशिक्षादिशुभगुणसहिताः (तान्) (उ) वितर्के (मे) मम (पुंसः) पुरुषान् (आहुः) कथयन्ति (पश्यत्) पश्येत्। अत्र लङ्यडभावः। (अक्षण्वान्) विज्ञानी (न) निषेधे (वि) (चेतत्) चेतेत् (अन्धः) ज्ञानशून्यः (कविः) विक्रान्तप्रज्ञः (यः) (पुत्रः) पवित्रोपचितः (सः) (ईम्) (आ) (चिकेत) विजानीत (यः) (ता) तानि (विजानात्) (सः) (पितुः) जनकस्य (पिता) जनकः (असत्) भवेत् ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - यद्विद्वांसो जानन्ति तदविद्वांसो ज्ञातुं न शक्नुवन्ति। यथा विद्वांसः पुत्रानध्याप्य विदुषः कुर्य्युस्तथा विदुष्यः स्त्रियः कन्या विदुषीः संपादयेयुः। ये पृथिवीमारभ्य परमेश्वरपर्यन्तानां पदार्थानां गुणकर्मस्वभावान् विज्ञाय धर्म्मार्थकाममोक्षान् साध्नुवन्ति ते युवानोऽपि वृद्धानां पितरो भवन्ति ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या गोष्टीला विद्वान जाणतात त्याला अविद्वान लोक जाणत नाहीत. जसे विद्वान पुत्रांना शिकवून विद्वान करतात तसे विदुषी स्त्रियांनी कन्यांना विदुषी करावे. जे पृथ्वीपासून ईश्वरापर्यंत पदार्थांच्या गुण कर्म स्वभावाला जाणतात ते धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष सिद्ध करतात. ते तरुण असूनही वृद्धांचे पिता असतात. ॥ १६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अवः꣡ प꣡रेण पर꣡ एना꣡वरेण
पदा꣡ वत्स꣡म् बि꣡भ्रती गउ꣡र् उ꣡द् अस्थात्
सा꣡ कद्री꣡ची कं꣡ स्विद् अ꣡र्धम् प꣡रागात्
कु꣡व स्वित् सूते नहि꣡ यूथे꣡ अन्तः꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; 12 = 5+7, ending LHX
popular
popular
popular

Morph
ávareṇa ← ávara- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

avás ← avás (invariable)
{}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

parás ← parás (invariable)
{}

páreṇa ← pára- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bíbhratī ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

gaúḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

árdham ← árdha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kadrī́cī ← kadryáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

párā ← párā (invariable)
{}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svit ← svit (invariable)
{}

antár ← antár (invariable)
{}

kvà ← kvà (invariable)
{}

nahí ← nahí (invariable)
{}

sūte ← √sū- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svit ← svit (invariable)
{}

yūthé ← yūthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

अ॒वः । परे॑ण । प॒रः । ए॒ना । अव॑रेण । प॒दा । व॒त्सम् । बिभ्र॑ती । गौः । उत् । अ॒स्था॒त् ।
सा । क॒द्रीची॑ । कम् । स्वि॒त् । अर्ध॑म् । परा॑ । अ॒गा॒त् । क्व॑ । स्वि॒त् । सू॒ते॒ । न॒हि । यू॒थे । अ॒न्तरिति॑ ॥

• avaḥ ← avas
• [adverb]
• “down.”

• pareṇa ← para
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• para ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• enāvareṇa ← enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• enāvareṇa ← avareṇa ← avara
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

• padā ← pad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

• vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• bibhratī ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• gaur ← gauḥ ← go
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kadrīcī ← kadryañc
• [noun], nominative, singular, feminine

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• ardham ← ardha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “one-half; ardha [word].”

• parāgāt ← parāgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• svit ← svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• sūte ← sū
• [verb], singular, Present indikative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• nahi
• [adverb]

• yūthe ← yūtha
• [noun], locative, singular, masculine
• “herd; troop; battalion.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

अत्र अग्नौ हूयमानाहुतिरूपेण स्तूयते । गौः गोरूपा गमनशीला एषा आहुतिसंघेन पोष्यं वत्सं वत्सस्थानीयमग्निम् अवः अवस्तात् अधोदेशे परेण पदा पादद्वयेन स्वावयवेन आकृष्य बिभ्रती धारयन्ती तथा परः परस्तात् उपरिदेशे एना अनेन अवरेण च पदा पादद्वयेन आकृष्य तमेव वत्सं बिभ्रती उदस्थात् सूर्यं प्रति उत्तिष्ठति । अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते ’ (मनु. ३. ७६ ) इति स्मृतेः । अथैवं कृतवती सा आहुतिः कद्रीची क्व गतेत्यनिश्चयगमना ॥ आदित्यं प्राप्तवतीत्यर्थः । कं स्वित् कं फलभाजं पुरुषं प्रति अर्धम् अर्धमार्गम् आगत्य। यद्वा । अर्धमृद्धम् । परागात् परागच्छति । आगत्य च क्व स्वित् सूते कुत्र प्रदेशे फलमुत्पादयति । नहि इतरगोवत् इयं यूथे अन्तः सजातीयगोमध्ये सूते । साधारण्येन यत्र क्वचिन्न सूते अपि तु कस्मिंश्चिदनुष्ठातरि । अतः स महान् को नु खल्विति । यद्वा । आदित्यरश्मिसमूहः एव गोरूपेण स्तूयते । गौः उक्तलक्षणा रश्मिरूपा गौः वत्सं वत्सवद्रक्षणीयं यजमानम् उक्तक्रमेण बिभ्रती उदस्थात् । अथ तथा कृत्वा सा कद्रीची अदृश्यगमना सती कं स्वित् अर्धम् ऋद्धम् अर्धस्थानभाजं वा कं स्वित् पुरुषम् आदित्यं परागात् अप्रतिनिवृत्ता गता। ‘ तं नयन्त्येताः सूर्यस्य रश्मयो यत्र देवानां पतिरेकोऽधिवासः ( मु. उ. १. २. ५) इति श्रुतेः । तथा कृत्वा च क्व स्वित्सूते कस्मिन् इन्द्रादिलोके जनयति न सर्वत्र । शिष्टं समानम् ॥

English translation:

“The cow, holding her calf underneath with her fore-feet, and then above with her hind-feet, has risen up; whither is she gone; to whom has she turned back when half-way; where does she bear young; it is not amidst the herd.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The cow is the burnt-offering and the calf is Agni and the positions of the two indicate the station of the offerer with respect to the sun; or, the cow may typify the solar rays collectively and the calf the worshipper

Below the upper (realm), above the lower here [=at the horizon], the cow [=Dawn] carrying her calf [=the Sun] has stood up by her foot. In which direction is she? Toward which side did she go away? Where does she give birth, for it is not within the fold?

Beneath the upper realm, above this lower, bearing her calf at foot the Cow hath risen.
Witherward, to what place hath she departed? Where calves she? Not amid this herd of cattle.

Unterhalb des jenseitigen Raumes, jenseits dieses unteren hat sich die Kuh erhoben, die mit ihrem Fuß ein Kalb trägt. Wohin hat sie sich gewendet? Nach welcher Seite ist sie verzogen? Wo gebiert sie denn? Denn sie ist nicht in der Herde.

Unter dem höheren Raum [Himmel] über diesem niederen [der Erde], am Fusse das Kalb [die Sonne] führend, ist die Kuh [die Morgenröthe] emporgestiegen; wohin hat sie sich gewandt? nach welcher Gegend hin ist sie fortgegangen? wo gebiert sie? denn nicht geschieht es innerhalb der Heerde.

Ниже дальнего (пространства), дальше этого нижнего
Поднялась корова, ногой несущая теленка.
Куда обращена она? В какую сторону направится?
Где ж она отелится? Ведь она не в стаде.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर पृथिव्यादिकों के कार्यकारण विषय को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वत्सम्) उत्पन्न हुए मनुष्यादि संसार को (बिभ्रती) धारण करती हुई (गौः) गमन करनेवाली जिस (परेण) परले वा (अवरेण) उरले (पदा) प्राप्त करनेवाले गमनरूप चरण से (अवः) नीचे से (उदस्थात्) उठती है (एना) इससे (परः) पीछे से उठती है जो (यूथे) समूह के (अन्तः) बीच में (कम्, स्वित्) किसीको (अर्द्धम्) आधा (सूते) उत्पन्न करती है (सा) वह (कद्रीची) अप्रत्यक्ष गमन करनेवाली (क्व, स्वित्) किसी में (नहि) नहीं (परा, आगात्) पर को लौट जाती ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - यह पृथिवी सूर्य से नीचे ऊपर और उत्तर दक्षिण को जाती है। इसकी गति विद्वानों के विना न देखी जाती। इसके परले आधे भाग में सदा अन्धकार और उरले आधे भाग में प्रकाश वर्त्तमान है बीच में सब पदार्थ वर्त्तमान हैं, सो यह पृथिवी माता के तुल्य सबकी रक्षा करती है ॥ १७ ॥

अन्वय: या वत्सं बिभ्रती गौर्येन परेणाऽवरेण च पदाऽव उदस्थात्। एना परः परस्ताच्चोद्गच्छति या यूथेऽन्तः कं स्विदर्द्धं सूते सा कद्रीची क्व स्विन्नहि पराऽगात् ॥ १७ ॥

पुनः पृथिव्यादीनां कार्यकारणविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवः) अधस्तात् (परेण) (परः) (एना) एनेन (अवरेण) अर्वाचीनेन (पदा) प्रापकेन गमनरूपेण (वत्सम्) प्रसूतं मनुष्यादिकं संसारम् (बिभ्रती) धरन्ती (गौः) गच्छतीतिः गौः पृथिवी (उत्) (अस्थात्) तिष्ठति (सा) (कद्रीची) अचाक्षुष्यगमना (कम्) (स्वित्) (अर्द्धम्) भागम् (परा) (आगात्) गच्छति (क्व) कस्मिन् (स्वित्) (सूते) उत्पादयति (नहि) निषेधे (यूथे) समूहे (अन्तः) मध्ये ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - इयं पृथिवी सूर्यादध ऊर्ध्वं दक्षिणमुत्तरतश्च गच्छति। अस्या गतिर्विदुषोऽन्तरा न लक्ष्यते। अस्याः परेऽर्द्धे सदाऽन्धकारः पूर्वेऽर्द्धे प्रकाशश्च वर्त्तते मध्ये सर्वे पदार्था वर्त्तन्ते, सेयं पृथिवी जननीव सर्वान् पाति ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - ही पृथ्वी सूर्याच्या खाली, वर व उत्तर-दक्षिणेकडे जाते. तिची गती विद्वानाशिवाय कोणी जाणू शकत नाही. तिच्या एका बाजूला सदैव अंधार व दुसऱ्या अर्ध्या बाजूला प्रकाश असतो. मध्यभागी सर्व पदार्थ विद्यमान असतात. त्यामुळे ही पृथ्वी मातेप्रमाणे सर्वांचे रक्षण करते. ॥ १७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अवः꣡ प꣡रेण पित꣡रं यो꣡ अस्य
अनुवे꣡द पर꣡ एना꣡वरेण
कवीय꣡मानः क꣡ इह꣡ प्र꣡ वोचद्
देव꣡म् म꣡नः कु꣡तो अ꣡धि प्र꣡जातम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

avás ← avás (invariable)
{}

páreṇa ← pára- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anuvéda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ávareṇa ← ávara- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

parás ← parás (invariable)
{}

ihá ← ihá (invariable)
{}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavīyámānaḥ ← √kavīy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)
{}

vocat ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kútas ← kútas (invariable)
{}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prájātam ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

अ॒वः । परे॑ण । पि॒तर॑म् । यः । अ॒स्य॒ । अ॒नु॒ऽवेद॑ । प॒रः । ए॒ना । अव॑रेण ।
क॒वि॒ऽयमा॑नः । कः । इ॒ह । प्र । वो॒च॒त् । दे॒वम् । मनः॑ । कुतः॑ । अधि॑ । प्रऽजा॑तम् ॥

• avaḥ ← avas
• [adverb]
• “down.”

• pareṇa ← para
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asyānuveda ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyānuveda ← anuveda ← anuvid ← √vid
• [verb], singular, Perfect indicative

• para ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• enāvareṇa ← enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• enāvareṇa ← avareṇa ← avara
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

• kavīyamānaḥ ← kavīy
• [verb noun], nominative, singular

• ka ← ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vocad ← vocat ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• kuto ← kutas
• [adverb]
• “how; whence; why.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• prajātam ← prajan ← √jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; result; be born; give birth; beget; grow; issue.”

अवः अवस्तात् स्थितम् अस्य पितरम् एतल्लोकपालकम् अग्निं परेण आदित्येन सह यः अनुवेद अनुक्रमेण जानाति तथा परः परस्तात् स्थितम् आदित्यम् अस्य पितरं पालकम् । सोऽपि इममेव लोकं वृष्टयादिना पालयति । तादृशमादित्यम् एना अनेन अवरेण अग्निना सह यः अनुवेद अग्न्यादित्यौ व्यतिहारेण उपास्ते । यद्वा । अभिभूतरजस्तमस्कौ उद्बुद्धसत्त्वौ अत एव स्वाधीनमायौ एतौ एकत्वेन वा अधिगच्छति । स तादृशः पुरुषः कवीयमानः कविवदाचरन् क्रान्तदर्शित्वम् आत्मनः ख्यापयन् क इह अस्मिँल्लोके प्र वोचत् प्रब्रवीति । किंच देवं द्योतमानं देवविषयम् ‘ अलौकिकं वा मनः कुतः कस्मात् अदृष्टविशेषात् अधि आधिक्येन प्रजातम् उत्पन्नम्। उभयमपि दुर्लभमित्यर्थः ॥

English translation:

“He who knows the protector of this (world) as the inferior associated with the superior, and the superior associated with the inferior, he is, as it were, a sage; but who in this world can expound (it); whence is the divine mind in its supremacy engendereḍ”

Below the upper (realm), above the lower here is he [=the Sun] who knows his father.
Showing himself to be a poet, who will proclaim this here: from whence has divine thought been born?

Who, that the father of this Calf discerneth beneath the upper realm, above the lower,
Showing himself a sage, may here declare it? Whence hath the Godlike spirit had its rising?

Wer, der den Vater dieses Kalbes unterhalb des jenseitigen Raumes, jenseits dieses unteren kennt, kann es hier verkünden, als Seher sich erweisend, woher der göttliche Geist entsprungen ist?

Wer dieses Kalbes Vater unter dem höheren Raume über diesem niederen recht erkennt, als weisester, wer mag es uns hier verkünden? von wo ist der göttliche Urgeist entsprungen?

Кто, постигнув его отца
Ниже дальнего (пространства), дальше этого нижнего,
Проявляя себя прозорливцем, провозгласит здесь:
Божественная мысль откуда родилась?

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो विद्वान् (अस्य) इसके (अवः) अधोभाग से और (परेण) परभाग से वर्त्तमान (पितरम्) पालनेवाले सूर्य को (अनुवेद) विद्या पढ़ने के अनन्तर जानता है (यः) जो (परः) पर और (एना) इस उक्त (अवरेण) नीचे के मार्ग से जानता है वह (कवीयमानः) अतीव विद्वान् है और (कुतः) कहाँ से यह (देवम्) दिव्यगुणसम्पन्न (मनः) अन्तःकरण (प्रजातम्) उत्पन्न हुआ ऐसा (इह) इस विद्या वा जगत् में (कः) कौन (अधि, प्र, वोचत्) अधिकतर कहे ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य बिजुली को लेकर सूर्यपर्यन्त अग्नि को पिता के समान पालनेवाला जानें जिसके पराऽवर भाग में कार्यकारण स्वरूप हैं उसका उपदेश दिव्य अन्तःकरणवाले होकर इस संसार में कहें ॥ १८ ॥

अन्वय: यो विद्वानस्यावः परेण च वर्त्तमानं पितरमनुवेद। यः पर एनाऽवरेणानुवेद स कवीयमानः कुत इदं मनः प्रजातमितीह कोऽधि प्रवोचत् ॥ १८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवः) अवस्तात् (परेण) परेण मार्गेण (पितरम्) पालकं सूर्यम् (यः) (अस्य) (अनुवेद) विद्यापठनानन्तरं जानाति (परः) परस्मात् (एना) एनेन (अवरेण) मार्गेण (कवीयमानः) अतीव विद्वान् (कः) (इह) अस्यां विद्यायां जगति वा (प्र) (वोचत्) प्रवदेत् (देवम्) दिव्यगुणसंपन्नम् (मनः) अन्तःकरणम् (कुतः) (अधि) (प्रजातम्) उत्पन्नम् ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या विद्युतमारभ्य सूर्यपर्यन्तमग्निं पितरमिव पालकं जानीयुः। यस्य पराऽवरे कार्यकारणाख्ये स्वरूपे स्तस्तदुपदेशं दिव्यान्तःकरणा भूत्वा इह प्रवदेयुः ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - जो माणूस विद्युतपासून सूर्यापर्यंत अग्नी हा पित्याप्रमाणे पालनकर्ता आहे, हे जाणतो. ज्याच्या पराऽवर (अगोदरनंतर) भागात कारण स्वरूप आहेत त्याचा उपदेश दिव्य अन्तःकरणयुक्त बनून जगाला सांगावा. ॥ १८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये꣡ अर्वा꣡ञ्चस् ताँ꣡ उ प꣡राच आहुर्
ये꣡ प꣡राञ्चस् ताँ꣡ उ अर्वा꣡च आहुः
इ꣡न्द्रश् च या꣡ चक्र꣡थुः सोम ता꣡नि
धुरा꣡ न꣡ युक्ता꣡ र꣡जसो वहन्ति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

arvā́ñcaḥ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

párācaḥ ← párāñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)
{}

yé ← yá- (pronoun)
{}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

arvā́caḥ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

párāñcaḥ ← párāñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)
{}

yé ← yá- (pronoun)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

cakráthuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dhurā́ ← dhúr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yuktā́ḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ये । अ॒र्वाञ्चः॑ । तान् । ऊं॒ इति॑ । परा॑चः । आ॒हुः॒ । ये । परा॑ञ्चः । तान् । ऊं॒ इति॑ । अ॒र्वाचः॑ । आ॒हुः॒ ।
इन्द्रः॑ । च॒ । या । च॒क्रथुः॑ । सो॒म॒ । तानि॑ । धु॒रा । न । यु॒क्ताः । रज॑सः । व॒ह॒न्ति॒ ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arvāñcas ← arvāñcaḥ ← arvāñc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “approaching; facing; less.”

• tāṃ ← tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• parāca ← parācaḥ ← parāñc
• [noun], accusative, plural, masculine
• “fleeing(a); departing(a).”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• parāñcas ← parāñcaḥ ← parāñc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fleeing(a); departing(a).”

• tāṃ ← tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• arvāca ← arvācaḥ ← arvāñc
• [noun], accusative, plural, masculine
• “approaching; facing; less.”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yā ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• tāni ← tad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhurā ← dhur
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yuktā ← yuj
• [verb noun], nominative, plural
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

ये सूर्यसोमयोश्चक्रे वर्तमाना रश्मयो ग्रहादयश्च तत्परिभ्रमणवशेन अर्वाञ्चः अर्वागञ्चनाः अधोमुखाः सन्ति ताँ उ तानेव पराचः आहुः पराङ्मुखाञ्चनान् ऊर्ध्वान् आहुः कालविदः ॥ तथा प्रथमं ये पराञ्चः परागञ्चनाः ताँ उ तानैव अर्वाचः आहुः । हे सोम त्वम् इन्द्रः परमेश्वरः इरां भूमिं वृष्ट्या धारकः आदित्यः । यद्वा । द्वादशादित्यानां मध्ये इन्द्रोऽप्येकः । ‘ विवस्वदिन्द्रयुताः’ इत्युक्तत्वात् अयमपीन्द्रः । सः च युवां या यानि मण्डलपरिभ्रमणानि चक्रथुः कृतवन्तौ तानि रजसः रञ्जनात्मकस्य लोकस्य ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ लोकं वहन्ति निर्वहन्ति । तत्र दृष्टान्तः धुरा’ शकटादौ धुरि युक्ताः संबद्धाः अश्वादयो यथा धुरं वहन्ति तद्वत् । यद्वा । एतत् पूर्वार्धे दृष्टान्तितम् । धुरा युक्ताः । धुरि स्थितं चक्रमपि धुर्शब्देनोच्यते । तत्र युक्ताः समर्पिताः पुरुषाः तत्परिभ्रमणवशेन अर्वाञ्चोऽपि पराञ्चः पराञ्चोऽपि अर्वाञ्चो भवन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“Those which (the sages) have termed descending, they have also termed ascending; and those they have termed ascending, they have also called descending; and those (orbits) which your, Soma and Indra, have made, bear along the worlds like (oxen) yoked to a twain.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Those which: the rays of light, or the plural nets changing their relative position as they revolve; Soma and Indra: the moon and the sun; Indra is one of the twelve Ādityas or identical here with the sun

What (chariots [=sacrifices?] come) this way—they say that those (will go) away; what (chariots go) away—they say that those (will come) this way.
O Soma and Indra, (the deeds) that you two have done, these draw (those chariots) like (horses) harnessed to the yoke-pole of the
airy realm.

Those that come hitherward they call departing, those that depart they call directed hither.
And what so ye have made, Indra and Soma, steeds bear as ’twere yoked to the region’s car-pole.

Die kommenden nennen sie die Gehenden, die Gehenden nennen sie die wieder Kommenden. Die ihr beide, Soma und du Indra, geschaffen habt, die ziehen am Joche der Welt wie angeschirrte Rosse.

Welche [Tage] hinterwärst stehen, die nennen sie die früheren, und welche vor den andern stehen, die nennen sie die spätern, und welche [Tageshellen] ihr, o Indra und Soma, geschaffen habt, die werden gefahren von den gleichsam an die Deichsel des Luftraums geschirrten.

Приближающихся они зовут удаляющимися,
Удаляющихся они зовут приближающимися.
О Индра и Сома, те, кого вы двое сотворили,
Везут, словно (кони), впряженные в дышло пространства.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) ऐश्वर्ययुक्त विद्वान् ! (ये) जो (अर्वाञ्चः) नीचे जानेवाले पदार्थ हैं (तान्, उ) उन्हीं को (पराचः) परे को पहुँचे हुए (आहुः) कहते हैं। और (ये) जो (पराञ्चः) परे से व्यवहार में लाये जाते अर्थात् परभाग में पहुँचनेवाले हैं (तान्, उ) उन्हें तर्क-वितर्क से (अर्वाचः) नीचे जानेवाले (आहुः) कहते हैं उनको जानो, (इन्द्रः) सूर्य (च) और वायु (या) जिन भुवनों को धारण करते हैं (तानि) उनको (युक्ताः) युक्त हुए अर्थात् उन में सम्बन्ध किये हुए पदार्थ (धुरा) धारण करनेवाली धुरी में जुड़े हुए घोड़ों के (न) समान (रजसः) लोकों को (वहन्ति) बहाते चलाते हैं उनको हे पढ़ाने और उपदेश करनेवालो ! तुम विदित (चक्रथुः) करो जानो ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! यहाँ नीचे, ऊपर, परे, उरे, मोटे, सूक्ष्म, छुटाई-बड़ाई के व्यवहार हैं वे सापेक्ष हैं। एक की अपेक्षा से यह इससे ऊँचा जो कहा जाता है, वही दोनों कथनों को प्राप्त होता है। जो इससे परे है वही और से नीचे है, जो इससे मोटा है वह और से सूक्ष्म। जो-जो इससे छोटा है वह और से बड़ा गुरु है यह तुम जानो, यहाँ कोई वस्तु अपेक्षारहित नहीं है और न निराधार ही है ॥ १९ ॥

अन्वय: हे सोम विद्वन्येऽर्वाञ्चः पदार्थाः सन्ति तानु पराच आहुः। ये पराञ्चस्तान्वेवार्वाच आहुस्तान् विजानीहि। इन्द्रो वायुश्च या यानि धरतः तानि युक्ता धुरा न रजसो वहन्ति, तानध्यापकोपदेशकौ युवां विदितान् चक्रथुः ॥ १९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (अर्वाञ्चः) अर्वागधोऽञ्चन्ति ये (तान्) (उ) (पराचः) परभागप्राप्तान् (आहुः) कथयन्ति (ये) (पराञ्चः) परत्वेन व्यपदिष्टाः (तान्) (उ) वितर्के (अर्वाचः) अपरत्वेन व्यपदिष्टान् (आहुः) (इन्द्रः) सूर्यः (च) वायुः (या) यानि भुवनानि (चक्रथुः) कुर्यातम् (सोम) ऐश्वर्ययुक्त (तानि) (धुरा) धुरि युक्ता अश्वा (न) इव (युक्ताः) संबद्धाः (रजसः) लोकान् (वहन्ति) चालयन्ति ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या इह येऽध ऊर्ध्वपरावरस्थूलसूक्ष्मलघुत्वगुरुत्वव्यवहाराः सन्ति ते सापेक्षा वर्त्तन्ते। एकस्यापेक्षया य इदमत ऊर्ध्वं यदुच्यते तदेव उभयमाख्यां लभते यदस्मात्परं तदेवान्यस्मादवरं यदस्मात्स्थूलं तदन्यस्मात्सूक्ष्मं यदस्माल्लघु तदन्यस्माद्गुर्विति यूयं विजानीत नह्यत्र किंचिदपि वस्तु निरपेक्षं वर्त्तते नैव चानाधारम् ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! येथे खाली, वर, अलीकडे, पलीकडे, स्थूल, सूक्ष्म, मोठेपणा, लहानपणा इत्यादी व्यवहार आहेत ते सापेक्ष आहेत. हा त्याच्यापेक्षा उंच आहे असे म्हटले जाते. तेव्हा दोन्ही गोष्टी समजतात. जो याच्या वर आहे तो दुसऱ्यापेक्षा खाली आहे जो याच्यापेक्षा जाड (स्थूल) आहे तो दुसऱ्यापेक्षा सूक्ष्म आहे. जो याच्यापेक्षा छोटा आहे तो दुसऱ्यापेक्षा मोठा आहे. हे तुम्ही जाणा. येथे कोणतीही वस्तू अपेक्षारहित व निराधार नाही. (म्हणजेच प्रत्येक वस्तू सापेक्ष आहे). ॥ १९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दुवा꣡ सुपर्णा꣡ सयु꣡जा स꣡खाया
समानं꣡ वृक्ष꣡म् प꣡रि षस्वजाते
त꣡योर् अन्यः꣡ पि꣡प्पलं स्वादु꣡ अ꣡त्ति
अ꣡नश्नन्न् अन्यो꣡ अभि꣡ चाकशीति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dvā́ ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sákhāyā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sayújā ← sayúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

suparṇā́ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pári ← pári (invariable)
{}

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sasvajāte ← √svaj- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vr̥kṣám ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átti ← √ad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

píppalam ← píppala- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

svādú ← svādú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

táyoḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

abhí ← abhí (invariable)
{}

ánaśnan ← ánaśnant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cākaśīti ← √kāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

द्वा । सु॒ऽप॒र्णा । स॒ऽयुजा॑ । सखा॑या । स॒मा॒नम् । वृ॒क्षम् । परि॑ । स॒स्व॒जा॒ते॒ इति॑ ।
तयोः॑ । अ॒न्यः । पिप्प॑लम् । स्वा॒दु । अत्ति॑ । अन॑श्नन् । अ॒न्यः । अ॒भि । चा॒क॒शी॒ति॒ ॥

• dvā ← dvi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “two; dvi [word]; second.”

• suparṇā ← suparṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• sayujā ← sayuj
• [noun], nominative, dual, masculine

• sakhāyā ← sakhi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• samānaṃ ← samānam ← samāna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• vṛkṣam ← vṛkṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣasvajāte ← sasvajāte ← svaj
• [verb], dual, Perfect indicative
• “embrace.”

• tayor ← tayoḥ ← tad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• pippalaṃ ← pippalam ← pippala
• [noun], accusative, singular, neuter
• “berry.”

• svādv ← svādu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Madhura; sweet; sweet; dainty; agreeable.”

• atty ← atti ← ad
• [verb], singular, Present indikative
• “eat; devour.”

• anaśnann ← an
• [adverb]
• “not.”

• anaśnann ← aśnan ← aś
• [verb noun], nominative, singular
• “eat; consume; chew; feed.”

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• cākaśīti ← cākaś ← √kāś
• [verb], singular, Present indikative

अत्र लौकिकपक्षिद्वयदृष्टान्तेन जीवपरमात्मानौ स्तूयेते । यथा लोके द्वौ सुपर्णौ सुपतनौ शोभनगमनौ सयुजा समानयोगौ सखाया समानख्यानौ समानं वृक्षं परि षस्वजाते एकमेव वृक्षं परिषस्वजाते आश्रयतः तयोः अन्यः एकः पिप्पलं पक्वं स्वादुतरम् अत्ति अपरः अनश्नन् अभि चाकशीति अभिपश्यति तद्वत् द्वौ सुपर्णस्थानीयौ क्षेत्रज्ञपरमात्मानौ सयुजा समानयोगौ । योगो नाम संबन्धः स च तादात्म्यलक्षणः । स एवात्मा जीवात्मनः स्वरूपं यस्य परमात्मनः स तदात्मा । एवमन्यस्यापि स एवात्मा परमात्मनः स्वरूपं यस्य जीवात्मनः । एवमेकस्वरूपौ इत्यर्थः । अनेन भास्करमतानुसारिणः अतिरेकिनाम्नो जीवात्मा परमात्मनो नान्यः स च परमात्मा जीवादन्यो नानाजीवाश्रयणादिति मतं निरस्तं भवति । ननु संबन्धो द्विष्ठः स च पक्षिणोरेव भेदमपेक्षते अतः कथमैकात्म्यमिति । न । औपाधिकभेदं वास्तवाभेदं चापेक्ष्य प्रवृत्तः । अत एव सखायौ समानख्यानौ नान्यख्यानौ । ननु एकस्य यादृशं ख्यानं तादृशमेव अन्यस्य इति व्युत्पत्त्या भेदः स्फुटं प्रतिभाति कथं तादात्म्यमुच्यते इति न वक्तव्यम् । नात्र परस्परं दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभावः । अपि तु यस्य यादृशं ख्यानं स्फुरणं परमात्मनः तदेव ख्यानमितरस्यापि जीवात्मनः इति सखायौ इत्युच्यते । एकरूपप्रकाशावित्यर्थः । अतः उपपन्नमैकात्म्यम् । अनेन वास्तवभेदोऽपि निरस्तः । ‘ समानं वृक्षं परि षस्वजाते’ इत्यत्र यथा आश्रयान्तराभावात् उभयोरेकाश्रयत्वम् अभ्युपगन्तव्यं तद्वत् सयुजा सखाया इत्युभयत्रापि एकयोगख्याने आश्रयणीये । वृश्च्यते इति वृक्षो देहः । स च उभयोः समानः एक एव । जीवस्य भोगार्थत्वात् परमात्मना सृष्टैः महाभूतैः आरब्धत्वात् तस्योपलब्धिस्थानत्वाच्च उभयोरपि समानः । तादृशं समानं वृक्षं •परि षस्वजाते परिष्वजतः आश्रयतः । न च जीवस्य वस्तुतः ईश्वरत्वे कथं जीवबुद्ध्या संसारशोकौ इति वाच्यं तयोर्मोहकृतत्वात् । तथा च आथर्वणिकाः अमुं मन्त्रम् आम्नाय अस्य सन्देहनिवर्तकमुत्तरं मन्त्रमेवमामनन्ति। ‘ समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनीशया शोचति मुह्यमानः । जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः । (मु. उ. ३. १. २ ) इति । अस्यायमर्थः । एक एव शरीरे पूर्णः पुरुषः परमात्मा निमग्नो निगूढः सन् स्वयम् अपि ईश्वरोऽपि अनीशत्वबुद्ध्या मुह्यमानो मूढः सन् शोचति । संसारे अहं कर्ता सुखी दुःखीति जननमरणे अनुभवति । यदा तु जुष्टं नित्यतृप्तमन्यं संसारशोकातीतम् ईशं परमेश्वरं पश्यति स्वानन्यतया साक्षात्करोति । तदा वीतशोको देहाद्व्यतिरिक्तः स्वस्वरूपसाक्षात्कारेण गततापत्रयः सन् अस्य महिमानमिति । निरस्तसमस्तौपाधिकस्य परमेश्वरस्य महिमानं सार्वात्म्यसर्वज्ञत्वादिमहिमानमिति एति प्राप्नोति । न च तद्भावनाप्तौ तन्महिमा प्राप्यते । अतस्तदूपो भवतीत्यर्थः । तस्मात् वस्तुतः एक एव । भेदस्तु मोहकृतः इति सिद्धम् । अनुभवशायां लौकिकबुद्ध्या भेदमभ्युपेत्य उच्यते । तयोः अन्यः जीवात्मा पिप्पलं कर्मफलं स्वादुभूतम् अत्ति भुङ्क्ते । यस्य यदुपार्जितं तत्तस्य स्वादु भवति । अन्यः परमात्मा अनश्नन् आप्तकामत्वेन अभुञ्जानः स्पृहायाः अभावात् । ‘ आप्तकामस्य का स्पृहा । ( मा. उ. का. १. ९) इति स्मृतेः। तस्मात् अवास्तवभेदमुपजीव्य तयोरन्यः इत्युक्तम् । वस्तुतस्तु ‘ अनीशया शोचति मुह्यमानः’ इत्युक्तत्वात् अभेद एव । तादृशः परमात्मा स्वात्मनि अध्यस्तं जगत् साक्षित्वेन ईक्षते । अत्र ‘ द्वौ द्वौ प्रतिष्ठितौ सुकृतौ धर्मकर्तारौ ’ ( निरु. १४. ३० ) इत्यादि निरुक्ते गतम् अस्य मन्त्रस्य व्याख्यानमनुसंधेयम् ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Two birds associated together, and mutual friends, take refuge in the same tree; one of them eats the sweet fig; the other abstaining from food, merely looks on.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Two birds associated together: the vital and supreme spirit, jivātmā and paramātmā, are here alluded to using the metaphor of the two birds; eats the sweet fig: pippalam svādu atti: the vital spirit enjoys the rewards of acts. dvau dvau pratiṣṭhitau sukṛtau dharmakartārau: two species of souls to be intended as abiding in one body (Nirukta 14.30)

Two well-feathered (birds), yokemates and companions, embrace the same tree.
Of those two the one eats the sweet fig; the other, not eating,
keeps watch.

Two Birds with fair wings, knit with bonds of friendship, in the same sheltering tree have found a refuge.
One of the twain eats the sweet Fig-tree’s fruitage; the other eating not regardeth only.

Zwei Vögel, eng verbundene Kameraden, umklammern den gleichen Baum. Der eine von ihnen ißt die süße Beere, der andere schaut ohne zu essen zu.

Zwei schöngeflügelte zusammengeschirrte Genossen [Tag und Nacht] umschlingen denselben Baum [die Welt], von diesen beiden geniesst der eine [der Tag] die süsse Frucht, der andre beschaut sie, ohne zu geniessen.

Два орла, два связанных друг с другом товарища,
Обхватили одно и то же дерево.
Один из них ест сладкую винную ягоду,
Другой наблюдает, не вкушая.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब ईश्वर के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (सुपर्णा) सुन्दर पंखोंवाले (सयुजा) समान सम्बन्ध रखनेवाले (सखाया) मित्रों के समान वर्त्तमान (द्वा) दो पखेरू (समानम्) एक (वृक्षम्) जो काटा जाता उस वृक्ष का (परि, सस्वजाते) आश्रय करते हैं (तयोः) उनमें से (अन्यः) एक (पिप्पलम्) उस वृक्ष के पके हुए फल को (स्वादु) स्वादुपन से (अत्ति) खाता है और (अन्यः) दूसरा (अनश्नत्) न खाता हुआ (अभि, चाकशीति) सब ओर से देखता है अर्थात् सुन्दर चलने-फिरने वा क्रियाजन्य काम को जाननेवाले व्याप्यव्यापकभाव से साथ ही सम्बन्ध रखते हुए मित्रों के समान वर्त्तमान जीव और ईश-परमात्मा समान कार्यकारणरूप ब्रह्माण्ड देह का आश्रय करते हैं। उन दोनों अनादि जीव ब्रह्म में जो जीव है वह पाप-पुण्य से उत्पन्न सुख-दुःखात्मक भोग को स्वादुपन से भोगता है और दूसरा ब्रह्मात्मा कर्मफल को न भोगता हुआ उस भोगते हुए जीव को सब ओर से देखता अर्थात् साक्षी है यह तुम जानो ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में रूपकालङ्कार है। जीव, परमात्मा और जगत् का कारण ये तीन पदार्थ अनादि और नित्य हैं। जीव और ईश-परमात्मा यथाक्रम से अल्प अनन्त चेतन विज्ञानवान् सदा विलक्षण व्याप्यव्यापकभाव से संयुक्त और मित्र के समान वर्त्तमान हैं। वैसे ही जिस अव्यक्त परमाणुरूप कारण से कार्य्यरूप जगत् होता है वह भी अनादि और नित्य है। समस्त जीव पाप-पुण्यात्मक कार्यों को करके उनके फलों को भोगते हैं और ईश्वर एक सब ओर से व्याप्त होता हुआ न्याय से पाप-पुण्य के फल को देने से न्यायाधीश के समान देखता है ॥ २० ॥

अन्वय: हे मनुष्या यौ सुपर्णा सयुजा सखाया द्वा जीवेशौ समानं वृक्षं परिषस्वजाते तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति। अन्योऽनश्नन्नभिचाकशीतीति यूयं वित्त ॥ २० ॥

अथेश्वरविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (द्वा) द्वौ। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (सुपर्णा) शोभनानि पर्णानि गमनागमनादीनि कर्म्माणि वा ययोस्तौ (सयुजा) यौ समानसम्बन्धौ व्याप्यव्यापकभावेन सहैव युक्तौ वा तौ (सखाया) मित्रवद्वर्त्तमानौ (समानम्) एकम् (वृक्षम्) यो वृश्च्यते छिद्यते तं कार्यकारणाख्यं वा (परि) सर्वतः (सस्वजाते) स्वजेते आश्रयतः। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (तयोः) जीवब्रह्मणोरनाद्योः (अन्यः) जीवः (पिप्पलम्) परिपक्वं फलं पापपुण्यजन्यं सुखदुःखात्मकभोगं वा (स्वादु) (अत्ति) भुङ्क्ते (अनश्नन्) उपभोगमकुर्वन् (अन्यः) परमेश्वरः (अभि) (चाकशीति) अभिपश्यति ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र रूपकालङ्कारः। जीवेशजगत्कारणानि त्रयः पदार्था अनादयो नित्याः सन्ति। जीवेशावल्पानन्तचेतनविज्ञानिनौ सदा विलक्षणौ व्याप्यव्यापकभावेन संयुक्तौ मित्रवद्वर्त्तमानौ स्तः। तथैव यस्मादव्यक्तात्परमाणुरूपात्कारणात्कार्यं जायते तदप्यनादि नित्यं च। जीवास्सर्वे पापपुण्यात्मकानि कर्माणि कृत्वा तत्फलानि भुञ्जत ईश्वरश्चैकोऽभिव्यापी सन् न्यायेन पापपुण्यफलदानात् न्यायाधीश इव पश्यति ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात रूपकालंकार आहे. जीव, परमात्मा व जगाचे कारण हे तीन पदार्थ अनादी, नित्य आहेत. जीव व ईशपरमात्मा यथाक्रमाने अल्प, अनन्त, चेतन, विज्ञानवान सदैव विलक्षण व्याप्यव्यापक भावाने संयुक्त व मित्राप्रमाणे आहेत. तसेच ज्या अव्यक्त परमाणूरूपी कारणापासून कार्यजगत बनते तेही अनादि व नित्य आहे. संपूर्ण जीव पाप-पुण्यात्मक कार्ये करून त्यांचे फळ भोगतात व ईश्वर सर्वत्र व्याप्त असून न्यायपूर्वक पाप-पुण्याचे फळ देणारा न्यायाधीश आहे. ॥ २० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡त्रा सुपर्णा꣡ अमृ꣡तस्य भाग꣡म्
अ꣡निमेषं विद꣡थाभिस्व꣡रन्ति
इनो꣡ वि꣡श्वस्य भु꣡वनस्य गोपाः꣡
स꣡ मा धी꣡रः पा꣡कम् अ꣡त्रा꣡ विवेश

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suparṇā́ḥ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)
{}

abhisváranti ← √svar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ánimeṣam ← ánimeṣam (invariable)
{}

vidáthā ← vidátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ináḥ ← iná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átra ← átra (invariable)
{}

dhī́raḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

pā́kam ← pā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

यत्र॑ । सु॒ऽप॒र्णा । अ॒मृत॑स्य । भा॒गम् । अनि॑ऽमेषम् । वि॒दथा॑ । अ॒भि॒ऽस्वर॑न्ति ।
इ॒नः । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । गो॒पाः । सः । मा॒ । धीरः॑ । पाक॑म् । अत्र॑ । आ । वि॒वे॒श॒ ॥

• yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• suparṇā ← suparṇau ← suparṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• animeṣaṃ ← animeṣam ← animeṣa
• [noun], accusative, singular, neuter

• vidathābhisvaranti ← vidathā ← vidatha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• vidathābhisvaranti ← abhisvaranti ← abhisvar ← √svar
• [verb], plural, Present indikative

• ino ← inaḥ ← ina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• dhīraḥ ← dhīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• pākam ← pāka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ignorant; childlike; honest.”

• atrā ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• atrā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

यत्र आदित्यमण्डले सुपर्णाः सुपतनाः शोभनगमना रश्मयः अमृतस्य उदकस्य भागं भजनीयम् अंशम् आदाय अनिमेषम् अनवरतं विदथा वेदनेन ज्ञानेन अस्माभिरेवं कर्तव्यमिति बुद्ध्या अभिस्वरन्ति अभिप्रापयन्ति। यश्च विश्वस्य भुवनस्य भूतजातस्य इनः स्वामी तथा तस्यैव गोपाः गोपायिता रक्षिता । अयम् आदित्यः सः परमेश्वरः धीरः धीमान् प्राण्यनुग्रहबुद्धियुक्तः सन् मा मां पाकं पक्तव्यम् अपक्वप्रज्ञम् अत्र अस्मिन् स्वकीयमण्डले आ विवेश प्रवेशयति । अत्र अस्मदीये देहे वा नियामकतया प्रविष्टः इत्यधिदैवतपक्षे । अथाध्यात्मपक्षे । यत्र यस्मिन्नात्मनि सुपर्णाः शोभनपतनानि स्वस्वविषयग्रहणाय गमनकुशलानीन्द्रियाणि चक्षुरादीनि अमृतस्य भागम् । अत्र विषयावच्छिन्नचैतन्यम् अमृतमित्युच्यते । तस्य भागं भजनीयं स्वस्वांशम् अनिमेषं निमेषरहितम् अनारतं विदथा वेदनेन वृत्य् वच्छिन्नचैतन्येन अवरुद्धानि अभिस्वरन्ति अभिप्रयन्ति आवरणापगमनेन स्फोरयन्ति । किंच यस्तु इनः स्वामी अस्य देहस्य विश्वस्य भुवनस्य गोपा गोपायिता रक्षिता । यद्वा । विश्वस्य भुवनस्य भूतजातस्य स्वामी अस्य देहस्य गोपाः । अनेन तत्वंपदार्थयोः एकत्वं प्रतिपादितं भवति । स परमेश्वरो धीरः समाधिनिष्ठः सर्वदा अविक्रियो मा मां पाकं परिपक्वमनस्कं यागदानादिना अपगतरजस्तमस्कत्वेन दर्पणवदतिनिर्मलसत्त्वोद्रिक्तमनस्कं माम् आ विवेश । उक्तरूपे चित्ते तादृशं वस्तु स्फुरतीत्यर्थः। यद्वा । अपरिपक्वमनाः अहं पूर्वम् अज्ञानदशायां मदन्यः ईश्वरोऽस्तीति अविद्वान् ततः परमस्ति कश्चित्सर्वज्ञः सर्वेश्वरः सत्यज्ञानादिलक्षणः इति निश्चित्य पश्चात् गुरुशास्त्राभ्यां स एवं अहमस्मीति मत्वा एवं पारंपर्येण अवगत्य असंभावनाविपरीतभावने व्युदस्य भावनया साक्षात्कृत्य परिपूर्णः परमात्मा अभूवमित्यर्थः । अयमेव ‘ स मा धीरः पाकमत्रा विवेश ’ इत्यनेनोच्यते । ननु अनवच्छिन्नस्य परमात्मनः सर्वत्र व्याप्तत्वात् प्राप्तिरेव नोपपद्यते । संप्रति अत्र प्राप्तिर्द्विविधा प्राप्तप्राप्तिः अप्राप्तप्राप्तिश्चेति । प्राप्तस्यापि कण्ठे चामीकरन्यायेन आवरणाज्ञानहानद्वारेण प्राप्तिः उपपद्यते । अस्य मन्त्रस्य यन्निरुक्तं यत्र सुपर्णाः सुपतना आदित्यरश्मयः’ (निरु. ३. १२ ) इत्यादिकं तदत्र द्रष्टव्यम् ॥

English translation:

“Where the smooth-gliding (rays), cognizant (of their duty), distil the perpetual portion of ambrosia (water); there has the lord and steadfast protector all beings consigned me, (though) immature (in wisdom).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Smooth-gliding: supraṇa = supatanaḥ śobhana gamana raśmayaḥ, the goers easily or beautifully, the rays of the sun; consigned me: Āditya has admitted, or admits me, the reciter of the hymn, to the sphere of the sun

Where the well-feathered (birds), never blinking, cry out for a share of immortality and for the ritual distributions,
here the forceful herdsman of the whole living world, the insightful one, has entered me, the naïve one.

Where those fine Birds hymn ceaselessly their portion of life eternal, and the sacred synods,
There is the Universe’s mighty Keeper, who, wise, hath entered into me the simple.

Dort, wo die Vögel, ohne zu ruhen, nach einem Anteil an der Unsterblichkeit, nach Weisheit schreien, da ist der mächtige Hüter der ganzen Welt, der Weise in mich Toren eingegangen.

Wo die beiden schöngeflügelten dem Antheil an dem Unsterblichkeitstranke und den versammelten Scharen [der Opferer?] schlummerlos entgegenrauschen, da ist der mächtige Hüter der ganzen Welt, er, der weise, zu mir, dem thörichten, eingegangen.

Где орлы о доле в бессмертии,
О наделах, не мигая, взывают,
Там – могучий пастух всего мира,
Мудрый, вошел в меня, глупого.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर ईश्वर के विषय को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) जिस (विदथा) विज्ञानमय परमेश्वर में (सुपर्णाः) शोभन कर्मवाले जीव (अमृतस्य) मोक्ष के (भागम्) सेवने योग्य अंश को (अनिमेषम्) निरन्तर (अभिस्वरन्ति) सन्मुख कहते अर्थात् प्रत्यक्ष कहते वा जिस परमेश्वर में (विश्वस्य) समग्र (भुवनस्य) लोकलोकान्तर का (गोपाः) पालनेवाला (इनः) स्वामी सूर्यमण्डल (आ, विवेश) प्रवेश करता अर्थात् सूर्यादि लोकलोकान्तर सब लय को प्राप्त होते हैं जो इसको जानता है (सः) वह (धीरः) ध्यानवान् पुरुष (अत्र) इस परमेश्वर में (पाकम्) परिपक्व व्यवहारवाले (मा) मुझको उपदेश देवे ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - जिस परमात्मा में सवितृमण्डल को आदि लेकर लोकलोकान्तर और द्वीपद्वीपान्तर सब लय हो जाते हैं, तद्विषयक उपदेश से ही साधक जन मोक्ष पाते हैं और किसी तरह से मोक्ष को प्राप्त नहीं हो सकते ॥ २१ ॥

अन्वय: यत्र विदथा सुपर्णा जीवा अमृतस्य भागमनिमेषमभिस्वरन्ति यत्र विश्वस्य भुवनस्य गोपा इन आ विवेश य एतं जानाति स धीरोऽत्र पाकं मा उपदिशेत् ॥ २१ ॥

पुनरीश्वरविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) यस्मिन् परमेश्वरे। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (सुपर्णाः) शोभनकर्माणो जीवाः (अमृतस्य) मोक्षस्य (भागम्) सेवनम् (अनिमेषम्) निरन्तरम् (विदथा) विदथे विज्ञानमये (अभिस्वरन्ति) आभिमुख्येनोच्चरन्ति (इनः) स्वामी सूर्यः (विश्वस्य) समग्रस्य (भुवनस्य) भूताधिकरणस्य (गोपाः) रक्षकः (सः) (मा) माम् (धीरः) ध्यानवान् (पाकम्) परिपक्वव्यवहारम् (अत्र) (आ) (विवेश) आविशति ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - यत्र सवितृप्रभृतिलोकान्तरा द्वीपद्वीपान्तराश्च सर्वे लयमाप्नुवन्ति तदुपदेशेनैव साधका मोक्षमाप्नुवन्ति नान्यथा ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या परमात्म्यात सवितृमंडल लोकलोकान्तर व द्वीपद्वीपान्तर सर्व लय पावतात त्या विषयीच्या उपदेशानेच साधक लोक मोक्ष प्राप्त करतात. इतर कोणत्याही प्रकारे मोक्ष प्राप्त करू शकत नाही. ॥ २१ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡स्मिन् वृक्षे꣡ मधुअ꣡दः सुपर्णा꣡
निविश꣡न्ते सु꣡वते चा꣡धि वि꣡श्वे
त꣡स्ये꣡द् आहुः पि꣡प्पलं स्वादु꣡ अ꣡ग्रे
त꣡न् नो꣡न् नशद् यः꣡ पित꣡रं न꣡ वे꣡द

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
madhvádaḥ ← madhvád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suparṇā́ḥ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥kṣé ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

niviśánte ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

súvate ← √sū- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)
{}

píppalam ← píppala- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

svādú ← svādú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

naśat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यस्मि॑न् । वृ॒क्षे । म॒धु॒ऽअदः॑ । सु॒ऽप॒र्णाः । नि॒ऽवि॒शन्ते॑ । सुव॑ते । च॒ । अधि॑ । विश्वे॑ ।
तस्य॑ । इत् । आ॒हुः॒ । पिप्प॑लम् । स्वा॒दु । अग्रे॑ । तत् । न । उत् । न॒श॒त् । यः । पि॒तर॑म् । न । वेद॑ ॥

• yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vṛkṣe ← vṛkṣa
• [noun], locative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• madhvadaḥ ← madhvad
• [noun], nominative, plural, masculine

• suparṇā ← suparṇāḥ ← suparṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• niviśante ← niviś ← √viś
• [verb], plural, Present indikative
• “camp; enter; persist; marry; intrude; rest.”

• suvate ← sū
• [verb], plural, Present indikative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• cādhi ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cādhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tasyed ← tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tasyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• pippalaṃ ← pippalam ← pippala
• [noun], accusative, singular, neuter
• “berry.”

• svādv ← svādu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Madhura; sweet; sweet; dainty; agreeable.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• non ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• non ← ud
• [adverb]
• “up.”

• naśad ← naśat ← naś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

अत्र वृक्षस्वरूपकल्पना । अधिदैवम् आदित्यम् अध्यात्मम् आत्मानं च प्रशंसति । यस्मिन् आदित्ये वृक्षे वृक्षवत् सर्वफलाश्रयभूते मध्वदः । मध्वित्युदकनाम । तत् अदन्तीति मध्वदः उदकस्य अत्तारः । सुपर्णाः सुपतना रश्मयः निविशन्ते प्रविशन्ति रात्रौ सुवते च पुनरुदयकाले प्रकाश जनयन्ति च यस्मादादित्यात् । कुत्र। अधि विश्वे विश्वस्योपरि। तस्य आदित्यवृक्षस्य पिप्पलं पालकं फलं स्वादु रसवत् अग्रे उपरि उपासनानन्तरम् आहुः कथयन्ति तत्त्वविदः । यद्वा । सर्वस्य अधि उपरि वर्तमानमाहुः । ईदृशं पितरं जगतः पालयितारं यः नरः न वेद नोपास्ते सः तन्नोनशत् । नशतिर्गतिकर्मा। तत्फलं न प्राप्नोति । वेदितुस्तु” अग्रे पिप्पलमाहुरित्यर्थः । इत्यधिदैवपक्षे ॥ अथाध्यात्मपक्षे । यस्मिन् परमात्मनि वृक्षे वृक्षवत् गमनादिरहिते अविक्रिये सुपर्णाः शोभनगमनानीन्द्रियाणि मध्वदो मधुनो ज्ञानस्यात्तॄणि तज्ज्ञानेन ज्ञानभाञ्जीत्यर्थः । निविशन्ते स्वापकाले स्वस्वविषयेभ्यः प्रतिनिवृतानि आत्मनिवृत्त्या लीयन्ते पुनः प्रबोधकाले अधि विश्वे विश्वस्योपरि सुवते च उद्यन्ति स्वस्वविषयान् लभन्ते इत्यर्थः । तस्य परमात्मनः पिप्पलं पालकं संसारतः उद्धारकं स्वादु आस्वादनीयम् अमृतत्वलक्षणं ज्ञानम् । यत्फलास्वादने पुनः क्षुत्तृष्णाशोकमोहजरामरणादयो न भवन्ति तद्धि स्वादुतमम् । इतरस्वर्गादिफलानि पुनर्जननाद्यापादकत्वात् आपातस्वादूनि । तत्फलम् अग्रे स्वरूपज्ञानोत्तरकालमाहुः । यः पुमान् पितरं पालकं ज्ञानफलं तत्फलाधारम् आत्मानं वा न वेद न जानाति गुरुशास्त्रात् स तत्फलं नोन्नशत् न प्राप्नोति अतः आत्मानं यो वेद स एव तत् मोक्षफलं प्राप्नोतीत्यर्थः । यद्वा । ‘चर्मवदाकाशम् ’ ( श्वे, उ, ६. २०) इत्यादिश्रुतिः ज्ञानादन्योपायस्य अमृतत्वप्राप्तिं निवारयति । ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ (मु. उ. ३. २. ९ ) इत्यादिका तु ज्ञानात् प्राप्तिमाह । तस्मात् ईदृशं परमेश्वरं विदित्वा मुक्तो भूयासमित्यर्थः ॥

English translation:

“In the tree into which the smooth-gliding (rays) feeders on the sweet (produce), enter, and again bring forth (light) over all, they have called the fruit sweet, but he partakes not of it who knows not the protector (of the universe).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The tree: the orb or region of the sun; he partakes not of it, who: tan na unna śad yaḥ pitaram na veda: pitaram = pālaka, cherisher, protector; the sun, the supreme spirit

Just that tree on which all the honey-eating, well-feathered ones settle and give birth,
they say, has the sweet fig at its top. He who does not know the father will not reach up to that.

The, tree whereon the fine Birds eat the sweetness, where they all rest and procreate their offspring,–
Upon its top they say the fig is luscious none gaineth it who knoweth not the Father.

Wo die süße Frucht essenden Vögel alle nisten und ausbrüten, im Wipfel dieses Baumes ist, wie sie sagen, die süße Beere. Zu der langt nicht hinan, wer nicht den Vater kennt.

Auf welchem Baume die schöngeflügelten, welche die süsse Frucht geniessen, alle sich niederlassen und nisten, an dessen Gipfel, sagt man, sei die süsse Feige; diese kann niemand erreichen, der den Vater nicht kennt.

На дереве том, где вкушающие мед орлы
Селятся, размножаются все,
На вершине его, говорят, – ягода сладкая,
До нее не доберется тот, кто не знает отца.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यस्मिन्) जिस (विश्वे) समस्त (वृक्षे) वृक्ष पर (मध्वदः) मधु को खानेवाले (सुपर्णाः) सुन्दर पंखों से युक्त भौंरा आदि पक्षी (नि विशन्ते) स्थिर होते हैं (अधि, सुवते, च) और आधारभूत होकर अपने बालकों को उत्पन्न करते (तस्य, इत्) उसीके (पिप्पलम्) जल के समान निर्मल फल को (अग्रे) आगे (स्वादु) स्वादिष्ठ (आहुः) कहते हैं और (तत्) वह (न) न (उत् नशत्) नष्ट होता है अर्थात् वृक्षरूप इस जगत् में मधुर कर्मफलों को खानेवाले उत्तम कर्मयुक्त जीव स्थिर होते और उसमें सन्तानों को उत्पन्न करते हैं उसका जल के समान निर्मल कर्मफल संसार में होना इसको आगे उत्तम कहते हैं। और नष्ट नहीं होता अर्थात् पीछे अशुभ कर्मों के करने से संसाररूप वृक्ष का जो फल चाहिये सो नहीं मिलता (यः) जो पुरुष (पितरम्) पालनेवाले परमात्मा को (न, वेद) नहीं जानता वह इस संसार के उत्तम फल को नहीं पाता ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में रूपकालङ्कार है। अनादि अनन्त काल से यह विश्व उत्पन्न होता और नष्ट होता है, जीव उत्पन्न होते और मरते भी जाते हैं, इस संसार में जीवों ने जैसा कर्म किया वैसा ही अवश्य ईश्वर के न्याय से भोग्य है। कर्म, जीव का भी नित्यसम्बन्ध है। जो परमात्मा और उसके गुण, कर्म, स्वभावों के अनुकूल आचरण को न जानकर मनमाने काम करते हैं, वे निरन्तर पीड़ित होते हैं और जो उससे विपरीत हैं, वे सदा आनन्द भोगते हैं ॥ २२ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो यस्मिन् विश्वे वृक्षे मध्वदः सुपर्णा जीवा निविशन्तेऽधि सुवते च तस्येत्पिप्पलमग्रे स्वाद्वाहुः। तन्नोन्नशत् यः पितरं न वेद स तन्न प्राप्नोति ॥ २२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मिन्) (वृक्षे) (मध्वदः) ये मधूनि कर्मफलानि वाऽदन्ति ते (सुपर्णाः) शोभनपर्णाः सुष्ठु पालनकर्माणः (नि, विशन्ते) निविष्टा भवन्ति (सुवते) जायन्ते (च) (अधि) (विश्वे) विश्वस्मिञ्जगति वा (तस्य) (इत्) एव (आहुः) कथयन्ति (पिप्पलम्) उदकमिव निर्मलं फलं कर्मफलं वा। पिप्पलमित्युदकना०। निघं० १। १२। (स्वादु) स्वादिष्ठम् (अग्रे) (तत्) (न) (उत्) (नशत्) नश्यति (यः) (पितरम्) परमात्मानम् (न) (वेद) जानाति ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र रूपकालङ्कारः। अनाद्यनन्तात्कालादिदं विश्वं जायते विनश्यति जीवा जायन्ते म्रियन्ते च। अत्र जीवैर्यादृशं कर्म्माचरितं तादृशमेवावश्यमीश्वरन्यायेन भोक्तव्यमस्ति। कर्मजीवयोरपि नित्यः सम्बन्धः। ये परमात्मानं तद्गुणकर्मस्वभावानुकूलाचरणं चाविदित्वा यथेष्टमाचरन्ति ते सततं पीड्यन्ते येऽतो विपरीतास्ते सदानन्दन्ति ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात रूपकालंकार आहे. अनादि अनन्त काळापासून हे विश्व उत्पन्न होते व नष्ट होते. जीव उत्पन्न होतात व मृत्यू पावतात. या जगात जीवांनी जसे कर्म केले तसेच ईश्वरी न्यायाप्रमाणे अवश्य भोगावे लागते. कर्म व जीवाचा नित्य संबंध आहे. जे परमात्मा व त्याच्या गुण कर्म स्वभावाच्या अनुकूल आचरण न करता मनाला वाटेल तसे काम करतात. ते सदैव त्रस्त असतात. जे या विपरीत असतात ते सदैव आनंद भोगतात. ॥ २२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

य꣡द् गायत्रे꣡ अ꣡धि गायत्र꣡म् आ꣡हितं
त्रइ꣡ष्टुभाद् वा त्रइ꣡ष्टुभं निर꣡तक्षत
य꣡द् वा ज꣡गज् ज꣡गति आ꣡हितम् पदं꣡
य꣡ इ꣡त् त꣡द् विदु꣡स् ते꣡ अमृतत्व꣡म् आनशुः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

ā́hitam ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

gāyatrám ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gāyatré ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nirátakṣata ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

traíṣṭubham ← traíṣṭubha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

traíṣṭubhāt ← traíṣṭubha- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)
{}

ā́hitam ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

jágat ← jágat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jágati ← jágat- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ānaśuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)
{}

यत् । गा॒य॒त्रे । अधि॑ । गा॒य॒त्रम् । आऽहि॑तम् । त्रैस्तु॑भात् । वा॒ । त्रैस्तु॑भम् । निः॒ऽअत॑क्षत ।
यत् । वा॒ । जग॑त् । जग॑ति । आऽहि॑तम् । प॒दम् । ये । इत् । तत् । वि॒दुः । ते । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ॒न॒शुः॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• gāyatre ← gāyatra
• [noun], locative, singular, neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• gāyatram ← gāyatra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• āhitaṃ ← āhitam ← ādhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; conceive; ignite; keep; effect; fuel; lend; cover; direct.”

• traiṣṭubhād ← traiṣṭubhāt ← traiṣṭubha
• [noun], ablative, singular, neuter
• “Triṣṭubh.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• traiṣṭubhaṃ ← traiṣṭubham ← traiṣṭubha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Triṣṭubh.”

• niratakṣata ← nistakṣ ← √takṣ
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “create; fashion; carve; shape.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• jagaj ← jagat ← jagant
• [noun], nominative, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• jagaty ← jagati ← jagant
• [noun], locative, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• āhitam ← ādhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; conceive; ignite; keep; effect; fuel; lend; cover; direct.”

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], nominative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vidus ← viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• amṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ānaśuḥ ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

गायत्रे अधि गायत्रमाहितम् प्राथम्यात सर्वैः स्तुत्यत्वाच्च गायत्री भूः । तदीयं स्थानं गायत्रम् । अधि उपरि तत्र गायत्रम् आग्नेयं पदम् आहितम् । प्रथमसृष्टत्वात् गायति त्रायते च इति व्युत्पत्त्या च प्रजापतेर्मुखात् गायत्र्या सह उत्पन्नत्वात् भक्त्या अग्निरपि गायत्रः। ‘ गायत्रोऽग्निः । (तै. सं. २. २. ५, ५) इति श्रुतेः । भूम्यामग्निः स्थापितः इति यत् अस्ति । तथा त्रैष्टुभात् द्वितीयत्वात् वृष्टिपर्जन्यविद्युद्रूपत्रिस्तोभयुक्तात् अन्तरिक्षात् त्रैष्टुभं स्तोभयुक्तम् ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्लक्षणस्तोभत्रयोपेतं वायुं निरतक्षत साधु संपादितवन्तो देवाः इति यदस्ति । वा अथवा जगति सर्वैर्गन्तव्ये उद्गततमे वा तृतीयभूते द्युलोके जगत् गमनशीलम् आदित्याख्यं पदम् आहितम् इति यत् अस्ति । तत् इदं त्रिषु स्थानेषु त्रयाणामग्न्यादीनां पदाधानं य इत् ये एव नराः विदुः जानन्ति ते एव अमृतत्वमानशुः अमरणरूपं पदमाप्नुवन्ति । इत्यधिलोकम् । अथाधियज्ञम् । गायत्रे प्रातःसवने अधि उपरि गायत्रं छन्दः पदमाहितमिति यत् । तथा त्रैष्टुभात् माध्यंदिनात् सवनात् त्रैष्टुभं छन्दो निरतक्षत तत्र आहितमिति यत् । वा किंचेत्यर्थः। जगति तृतीयसवने जगत् जागतं पदमाहितमिति यत् । तत्तादृशं सवनत्रयेषु छन्दस्त्रयसंस्थानं ये नरा विदुः यजमाना विदुः जानन्ति ते अमृतत्वं ज्ञानानुष्ठानद्वारेण" मोक्षम् आनशुः आप्नुवन्ति । अथवा गायत्रे प्रातःसवने । त्रिषु सवनेषु छन्दस्त्रयपरिमाणात् सवनान्यपि तत्तच्छन्दःशब्देनोच्यन्ते । ‘गायत्रं प्रातःसवनं त्रैष्टुभं माध्यंदिनं सवनं जागतं तृतीयसवनम्’ (तै. स. २. २. ९. ५-६ ) इति श्रुतेः । तादृशे प्रातःसवने अधि उपरि गायत्रम् अष्टाक्षरात्मकम् आहावप्रतिगररूपं गायत्रं पदमाहितम् । तद्यथा होता ‘ शोंसावोम्’ इति त्र्यक्षरेण तथा ‘शंसामोदैवोम्’ इति पञ्चाक्षरेण अध्वर्युः प्रतिगृणाति । तन्मिलित्वा अष्टाक्षरं संपद्यते । तच्च अष्टाक्षरं गायत्रीसदृशं तस्याः अपि पादस्य अष्टाक्षरत्वात् । इदमेकं प्रातःसवनरूपे गायत्रपदप्रतिष्ठापनम् । तथा सवनान्ते अपि शंसनानन्तरम् उक्थं वाचि’ इति चतुरक्षरमाह। ‘ओमुक्थशाः’ इति चतुरक्षरम् अध्वर्युः । तदष्टाक्षरं संपद्यते । एतदेकं परं गायत्रे गायत्रस्थापनम् । तथा त्रैष्टुभात् माध्यंदिनसवनात् त्रैष्टुभम् आहावप्रतिगरणरूपं पदं निरतक्षत ऋत्विजः । तद्यथा माध्यंदिनसवने होता ‘ अध्वर्यो शोंसावोम्’ इति आह्वयते षडक्षरेण अध्वर्युश्च ‘शंसामोदैवोम्’ इति पञ्चाक्षरेण प्रतिगृणाति । तन्मिलित्वा एकादशाक्षरं संपद्यते । इदमेकं माध्यंदिनसवनादौ त्रैष्टुभे त्रैष्टुभाधानम् । तथा सवनान्तेऽपि शंसनानन्तरम् उक्थं वाचि इन्द्राय’ इति सप्ताक्षरमाह । अध्वर्युश्च ‘ओमुक्थशाः’ इति चतुरक्षरेण प्रतिगृणाति । तन्मिलित्वा एकादशाक्षरं संपद्यते । इदमपरं त्रैष्टुभे त्रैष्टुभस्थापनम् । तथा तृतीयसवने होता अध्वर्यो शोंशोंसावोम्’ इति सप्ताक्षरेण आह्वयते ‘शंसामोदैवोम्’ इति पञ्चाक्षरेण अध्वर्युः प्रतिगृणाति । द्वादशाक्षरं भवति । तदिदं प्रथमं जागते जागतोत्पादनम् । तथा पञ्चादपि शंसनानन्तरमाह ‘उक्थं वाचि इन्द्राय देवेभ्यः इति । एतदेवैकादशाक्षरं भवति । अध्वर्युश्च ‘ ओम्’ इत्येकाक्षरेण प्रतिगृणाति । तदुभयं मिलित्वा द्वादशाक्षरं भवति । तदिदमपरं जागते जागतपदस्थापनम् । एवं त्रिषु छन्दःसु त्रिषु गायत्र्यादिसवनेषु गायत्रादिच्छन्दस्त्रयपदप्रतिष्ठापनम् । एतत्सर्वम् ऐतरेयब्राहाणे ‘ देवविशः कल्पयितव्याः’ (ऐ. ब्रा. ३. १२) इति खण्डे विस्पष्टमाम्नातम् । तत्तादृशं छन्दसि छन्दःस्थापनं य इत्तद्विदुः ये एव जानन्ति ते एव अमृतत्वम् आनशुः प्राप्नुवन्ति अनुष्ठानद्वारा । एवम् अजानन्तः अनुष्ठानेनापि फलं न प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । तस्य साकल्याभावादिति भावः ॥

English translation:

“They who know the station of Agni upon the earth; the station of Vāyu that was fabricated from the firmament; and that station of the Sun which is plural ced in heaven, obtain immortality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yadgāyatre adhi gāyatram traṣṭubhād vā traiṣṭubham: perhaps, a mystical reference to the text of the Veda, a knowledge of which is essential to final felicity; gāyatra is derived from gāyatrī the earth; it is the pada, or station of Agni; traiṣṭubha is identified with the firmament, and the plural ce of Vāyu; jāgat is identified with the sun: jāgat, the solar region (Taittirīya Saṃhitā 2.2.9.5-6)

How the gāyatrī (track) [=gāyatrī line] is based upon a gāyatrī (hymn) or how a triṣṭubh (track) [=triṣṭubh line] was fashioned out of a triṣṭubh (hymn),
or how the jagat track [=jagatī line] is based on the jagat [=jagatī]
(hymn)—only those who know this have reached immortality.

How on the Gayatri the Gayatri was based, how from the Tristup they fashioned the Tristup forth,
How on the Jagati was based the Jagati,–they who know this have won themselves immortal life.

Nur die haben die Unsterblichkeit erlangt, die wissen, daß der Gayatrifuß auf dem Gyatrilied beruht, oder daß der Tristubhfuß aus dem Tristubhlied herausgebildet wurde, oder daß der Jagatfuß auf dem Jagatlied beruht.

Wie an die Gājatrī-Zeile die Gājatrī-Zeile gefügt wird, wie aus der Trischtubh-Zeile die [neue] Trischtubh-Zeile entspringt, oder wie die Dschagatī-Zeile an die Dschagatī-Zeile gefügt wird, welche das verstehen, die haben Unsterblichkeit erlangt.

Что на (песне) гаятри основан (размер) гаятри,
Или из (песни) триштубх образовался (размер) триштубх,
Или же размер джагат основан на (песне) джагат –
Кто это знает, те достигли бессмертия.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो लोग (यत्) जो (गायत्रे) गायत्रीछन्दोवाच्य वृत्ति में (गायत्रम्) गानेवालों की रक्षा करनेवाला (अधि, आहितम्) स्थित है (त्रैष्टुभात्, वा) अथवा त्रिष्टुप् छन्दोवाच्य वृत्त से (त्रैष्टुभम्) त्रिष्टुप् में प्रसिद्ध हुए अर्थ को (निरतक्षत) निरन्तर विस्तारते हैं (वा) वा (यत्) जो (जगति) संसार में (जगत्) प्राणि आदि जगत् (पदम्) जानने योग्य (आहितम्) स्थित है (तत्) उसको (विदुः) जानते हैं (ते) वे (इत्) ही (अमृतत्वम्) मोक्षभाव को (आनशुः) प्राप्त होते हैं ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - जो सृष्टि के पदार्थ और तत्रस्थ ईश्वरकृत रचना को जानकर परमात्मा का सब ओर से ध्यान कर विद्या और धर्म की उन्नति करते हैं, वे मोक्ष पाते हैं ॥ २३ ॥

अन्वय: ये यद्गायत्रे गायत्रमध्याहितं त्रैष्टुभाद्वा त्रैष्टुभं निरतक्षत वा यज्जगति जगत्पदमाहितं तद्विदुस्ते इदमृतत्वमानशुः ॥ २३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (गायत्रे) गायत्री छन्दोवाच्ये (अधि) (गायत्रम्) गायतां रक्षकम् (आहितम्) स्थितम् (त्रैष्टुभात्) त्रिष्टुप्छन्दोवाच्यात् (वा) (त्रैष्टुभम्) त्रिष्टुभि भवम् (निरतक्षत) नितरां तनू कुर्वन्ति विस्तृणन्ति (यत्) (वा) (जगत्) (जगति) (आहितम्) स्थितम् (पदम्) वेदितव्यम् (ये) (इत्) एव (तत्) (विदुः) जानन्ति (ते) (अमृतत्वम्) मोक्षस्य भावम् (आनशुः) अश्नुवते ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - ये सृष्टिपदार्थान् तत्रस्थामीश्वररचनां च विज्ञाय परमात्मानमभिध्याय विद्याधर्मोन्नतिं कुर्वन्ति ते मोक्षमाप्नुवन्ति ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - जे सृष्टीचे पदार्थ व ईश्वरनिर्मिती जाणून परमेश्वराचे पूर्णपणे ध्यान करून विद्या व धर्माची वाढ करतात ते मोक्ष प्राप्त करतात. ॥ २३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गायत्रे꣡ण प्र꣡ति मिमीते अर्क꣡म्
अर्के꣡ण सा꣡म त्रइ꣡ष्टुभेन वाक꣡म्
वाके꣡न वाकं꣡ द्विप꣡दा च꣡तुष्पदा
अक्ष꣡रेण मिमते सप्त꣡ वा꣡णीः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gāyatréṇa ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mimīte ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

práti ← práti (invariable)
{}

arkéṇa ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sā́ma ← sā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

traíṣṭubhena ← traíṣṭubha- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vākám ← vāká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cátuṣpadā ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dvipádā ← dvipád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vākám ← vāká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vākéna ← vāká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

akṣáreṇa ← akṣára- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mimate ← √mā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vā́ṇīḥ ← vā́ṇī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

गा॒य॒त्रेण॑ । प्रति॑ । मि॒मी॒ते॒ । अ॒र्कम् । अ॒र्केण॑ । साम॑ । त्रैस्तु॑भेन । वा॒कम् ।
वा॒केन॑ । वा॒कम् । द्वि॒ऽपदा॑ । चतुः॑ऽपदा । अ॒क्षरे॑ण । मि॒म॒ते॒ । स॒प्त । वाणीः॑ ॥

• gāyatreṇa ← gāyatra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• mimīte ← mā
• [verb], singular, Present indikative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• arkeṇa ← arka
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• sāma ← sāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Sāman; Sama-Veda; song; sāman [word]; hymn.”

• traiṣṭubhena ← traiṣṭubha
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Triṣṭubh.”

• vākam ← vāka
• [noun], accusative, singular, masculine

• vākena ← vāka
• [noun], instrumental, singular, masculine

• vākaṃ ← vākam ← vāka
• [noun], accusative, singular, masculine

• dvipadā ← dvipad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “biped.”

• catuṣpadākṣareṇa ← catuṣpadā ← catuṣpada
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “quadrupedal.”

• catuṣpadākṣareṇa ← akṣareṇa ← akṣara
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “syllable; Om; sound; Brahma; vowel; word; final emancipation.”

• mimate ← mā
• [verb], plural, Present indikative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• vāṇīḥ ← vāṇī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “voice; Sarasvati; words; language.”

गायत्रेण गायत्रच्छन्दसा अर्कम् अर्चनसाधनं मन्त्रं प्रति मिमीते प्रत्येकं परिच्छिन्नत्ति । ‘ अर्को मन्त्रो भवति यदेनेनार्चन्ति’ (निरु. ५, ४ ) इति निरुक्तम् । प्रतिमन्त्रं गायत्रेण छन्दसा उपनिबद्धं करोति । उपलक्षणमेतदन्येषां छन्दसाम् । यद्वा । इतरेषां छन्दसाम् अस्यैव चतुश्चतुरक्षराधिक्येन तत्तच्छन्दोभिः प्रतिमिमीते इत्यर्थः। यद्वा । प्रतिशब्दः सम् इत्येतस्मिन्नर्थे । छन्दोभिर्मन्त्रान् संमितं करोतीत्यर्थः । अर्केण साम । उक्तलक्षणेन मन्त्रेण साम गायत्ररथंतरसंज्ञकं साम प्रति मिमीते । ननु ‘ एकं साम तृचे क्रियते’ इति तिसृषु एकं साम विहितम् अतः अर्कैः साम इति वक्तव्यं कथमुच्यते अर्केण इति । न । वस्तुतः एकं साम एकस्याम् ऋचि आरूढम् । पश्चादन्योन्यां तदुत्तरयोर्गायति इत्यतिदेशतः प्राप्तं तिसृषु गानम् । अतः एकवचनमविरुद्धम् । त्रैष्टुभेन वाकम् । अत्र त्रिष्टुबुपादानम् इतरच्छन्दःप्रदर्शनार्थम् । अथवा अनादेशे सर्वत्र त्रिष्टुभो ग्रहणात् प्राचुर्याभिप्रायेण इदमुक्तम् । त्रैष्टुभेन द्विवारत्रिवारावृत्तेन द्वृचतृचरूपं: वाकं वक्तव्यमेकैकं छन्दः प्रति मिमीते । अथवा वाकं सूक्तम् एतावद्भिस्त्रिष्टुब्भिः उपनिबद्धमिदं सूक्तमिति । तादृशेन वाकेन वाकं वर्गमनुवाकं वा मिमीते। कीदृशेन वाकेनेति स विशेष्यते । द्विपदा चतुष्पदा । पादद्धयबद्धविराडादिच्छन्दोनिबद्धमन्त्ररूपेण चतुष्पदा पादचतुष्टयोपेतेन अनु ष्टुबादिमन्त्ररूपेणेति । इयतीभिर्द्विपदाभिर्वर्ग: इयतीभिश्चतुष्पदाभिरूपेतो वर्गः । इयद्द्विपदरूपैर्वाकैः इयच्चतुष्पदरूपैर्वाकैश्च परिमितोऽनुवाक इति । सूक्तपक्षे एतावद्भिः सूक्तैः अयमनुवाकः इति । किंच अक्षरेण अक्षरेणैव सप्त वाणीः वागधिष्ठितानि सप्त छन्दांसि मिमते निर्माणं कुर्वन्ति। अष्टाक्षरा गायत्री एकादशाक्षरा त्रिष्टुप् द्वादशाक्षरा जगतीति । अक्षरैः पादाः परिमीयन्ते परिमितैः पादैश्छन्दांसि । ततः पादानां छन्दसाम् अक्षरं मूलमिति । तथा ऋग्वर्गसूक्तानुवाकादीनां च अक्षरं मूलमित्यक्षरप्रशंसा ॥

English translation:

“He constructs the prayer with the gāyatrī metre; with the prayer (he constructs) the Soma, and with the triṣṭubh metre the couplet (or triplet); with the couplet (or triplet) he constructs the hymn with (verses of) two or four distichs; and with the syllable they construct the seven metres.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gāyatreṇa parimimīte arkam: he, severally measures the mantra with the gāyatrī metre;or, a part being put for the whole, with any Vedic metre; tṛṣṭubhena vākam: vāka signifies either dvṛca or tṛca rūpam, the form or phrase of two or three hymns; or, it may imply a sūkta; vākena vākam: the first vāka is interpreted as sūkta, when repeated it implies the varga or anuvāka; if vāka signifies a couplet or triplet, is may be applicable to the sūkta; akṣarena sapta vāṇīḥ = the seven genitive ric metres of the Veda with the syllable, the syllable being the chief element of the metre; gāyatrī has eight syllables; trṣṭubh has eleven syllables; jagatī has twelve syllables. The classification of the metrical system of the Vedas is ascribed to Brahmā or the ṛṣis, the priests

By the gāyatrī (track) [=line] one measures the chant; by the chant the melody; by the triṣṭubh (track) [=line] (one measures) the
recitation;
by the two-footed and the four-footed recitation the (full) recitation. By the syllable the seven voices assume their measure.

With Gayatri he measures out the praise-song, Sama with praise-song, triplet with the Tristup.
The triplet with the two or four-foot measure, and with the syllable they form seven metres.

Nach dem Gyatrifuß bildet er die Gesangesstrophe, nach der Gesangesstrophe die Sangesweise, nach dem Tristubhfuß die Sprechstrophe, nach der zweifüßigen, der vierfüßigen Sprechstrophe das vorgetragene Lied. Mit der Silbe bilden sie die sieben Stimmen.

Nach dem Versmass der Gājatrī misst er das Preislied [arká], nach dem Preislied das Singlied [sâman], nach dem Versmass der Trischtubh das Spruchlied [vācá], nach dem zweizeiligen und vierzeiligen Spruchmasse das Spruchlied, nach den Silben messen sie die sieben Versmasse.

(Размером) гаятри он меряет песнь,
Песнью – напев, (размером) триштубх – произносимую строфу,
Двустопной, четырехстопной произносимой строфой - гимн.
Слогом они меряют семь голосов.

• विश्वेदेवा:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर ईश्वर विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जो जगदीश्वर (गायत्रेण) गायत्री छन्द से (अर्कम्) ऋक् (अर्केण) ऋचाओं के समूह से (साम) साम (त्रैष्टुभेन) त्रिष्टुप्छन्द वा तीन वेदों की विद्याओं को (=की) स्तुतियों से (वाकम्) यजुर्वेद (द्विपदा) दो पद जिस में विद्यमान वा (चतुष्पदा) चार पदवाले (अक्षरेण) नाशरहित (वाकेन) यजुर्वेद से (वाकम्) अथर्ववेद और (सप्त) गायत्री आदि सात छन्द युक्त (वाणीः) वेदवाणी को (प्रति, मिमीते) प्रतिमान करता है और जो उसके ज्ञान को (मिमते) मान करते हैं वे कृतकृत्य होते हैं ॥ २४ ॥

भावार्थभाषाः - जिस जगदीश्वर ने वेदस्थ अक्षर, पद, वाक्य, छन्द, अध्याय आदि बनाये हैं, उसको सब मनुष्य धन्यवाद देवें ॥ २४ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो यो जगदीश्वरो गायत्रेणार्कमर्केण साम त्रैष्टुभेन वाकं द्विपदा चतुष्पदाऽक्षरेण वाकेन वाकं सप्त वाणीश्च प्रति मिमीते तज्ज्ञानं ये मिमते ते कृतकृत्या जायन्ते ॥ २४ ॥

पुनरीश्वरविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (गायत्रेण) गायत्री छन्दसा (प्रति) (मिमीते) रचयति (अर्कम्) ऋग्वेदम् (अर्केण) ऋचां समूहेन (साम) सामवेदम् (त्रैष्टुभेन) त्रिवेदविद्यास्तवनेन (वाकम्) यजुः (वाकेन) यजुषा (वाकम्) अथर्ववेदम् (द्विपदा) द्वौ पादौ यस्मिंस्तेन (चतुष्पदा) चत्वारः पादा यस्मिंस्तेन (अक्षरेण) नाशरहितेन (मिमते) (सप्त) गायत्र्यादिसप्तछन्दोन्विताः (वाणीः) वेदवाचः ॥ २४ ॥

भावार्थभाषाः - येन जगदीश्वरेण वेदस्थान्यक्षरपदवाक्यछन्दोऽध्यायादीनि निर्मितानि तस्मै सर्वे मनुष्या धन्यवादं दद्युः ॥ २४ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या जगदीश्वराने वेदातील अक्षर, पद, वाक्य, छन्द, अध्याय इत्यादी तयार केलेले आहेत, त्याला सर्व माणसांनी धन्यवाद द्यावेत. ॥ २४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज꣡गता सि꣡न्धुं दिवि꣡ अस्तभायद्
रथंतरे꣡ सू꣡रियम् प꣡र्य् अपश्यत्
गायत्र꣡स्य समि꣡धस् तिस्र꣡ आहुस्
त꣡तो मह्ना꣡ प्र꣡ रिरिचे महित्वा꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
astabhāyat ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

jágatā ← jágat- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apaśyat ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)
{}

rathaṁtaré ← rathaṁtará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

gāyatrásya ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

samídhaḥ ← samídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tátas ← tátas (invariable)
{}

जग॑ता । सिन्धु॑म् । दि॒वि । अ॒स्त॒भा॒य॒त् । र॒थ॒म्ऽत॒रे । सूर्य॑म् । परि॑ । अ॒प॒श्य॒त् ।
गा॒य॒त्रस्य॑ । स॒म्ऽइधः॑ । ति॒स्रः । आ॒हुः॒ । ततः॑ । म॒ह्ना । प्र । रि॒रि॒चे॒ । म॒हि॒ऽत्वा ॥

• jagatā ← jagant
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• sindhuṃ ← sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• astabhāyad ← astabhāyat ← stabhāy ← √stambh
• [verb], singular, Imperfect

• rathantare ← rathaṃtara
• [noun], locative, singular, neuter
• “Rathaṃtara.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• apaśyat ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• gāyatrasya ← gāyatra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• samidhas ← samidhaḥ ← samidh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• tisra ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• āhus ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• tato ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• mahitvā ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvā ← tvā ← tva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”