१६३

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् अ꣡क्रन्दः प्रथमं꣡ जा꣡यमान
उद्य꣡न् समुद्रा꣡द् उत꣡ वा पु꣡रीषात्
श्येन꣡स्य पक्षा꣡ हरिण꣡स्य बाहू꣡
उपस्तु꣡त्यम् म꣡हि जातं꣡ ते अर्वन्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ákrandaḥ ← √krand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

púrīṣāt ← púrīṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

samudrā́t ← samudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

udyán ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

vā ← vā (invariable)
{}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hariṇásya ← hariṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pakṣā́ ← pakṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śyenásya ← śyená- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

arvan ← árvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

upastútyam ← upastútya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यत् । अक्र॑न्दः । प्र॒थ॒मम् । जाय॑मानः । उ॒त्ऽयन् । स॒मु॒द्रात् । उ॒त । वा॒ । पुरी॑षात् ।
श्ये॒नस्य॑ । प॒क्षा । ह॒रि॒णस्य॑ । बा॒हू इति॑ । उ॒प॒ऽस्तुत्य॑म् । महि॑ । जा॒तम् । ते॒ । अ॒र्व॒न् ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• akrandaḥ ← krand
• [verb], singular, Imperfect
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• prathamaṃ ← prathamam
• [adverb]
• “first.”

• jāyamāna ← jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• udyan ← udi ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “rise; originate; rise; increase.”

• samudrād ← samudrāt ← samudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• purīṣāt ← purīṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “fecal matter; droppings; spring; earth; purīṣa [word]; Purīṣa; rust; affluence; defecation.”

• śyenasya ← śyena
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• pakṣā ← pakṣāḥ ← pakṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Pakṣa; wing; side; pakṣa; assumption; opinion; side; option; pakṣa [word]; side; position; case; feather; faction; parent; one-half; two; contradiction; flank; set.”

• hariṇasya ← hariṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “antelope; Shiva.”

• bāhū ← bāhu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• upastutyam ← upastu ← √stu
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• jātaṃ ← jātam ← jāta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “kind; object; descendant; kin; being; reincarnation.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• arvan ← arvant
• [noun], vocative, singular, masculine
• “horse.”

हे अर्वन् अरणकुशलाश्व ते तव जातं जन्म जननम् उपस्तुत्यम् उपेत्य सर्वैः स्तोतव्यम् ॥ स्तौतेः ‘एतिस्तुशास्वृ°’ इति क्यप् । ततः तुक् ॥ कथं स्तुत्यत्वमिति उच्यते । यत् यस्मात् समुद्रात् । अन्तरिक्षनामैतत् । उदकसमुन्दनापादानात् यक्षगन्धर्वादिसंमोदनाधिकरणात् वा अन्तरिक्षात् प्रथमं पूर्वं जायमानः उत्पन्नः । यद्वा । समुद्रः आदित्यः समुन्दगात् वृष्ट्या । तस्माद्वा जायमानः । ‘सूरादश्वं वसवो निरतष्ट’ (ऋ. सं. १. १६३. २) इति वक्ष्यमाणत्वात् । उत वा अथवा पुरीषात् सर्वकामानां पूरकात् उदकात् प्रथमम् उद्यन् जायमानः । स तादृशस्त्वं यत् यस्मात् अक्रन्दः महाशब्दमकरोः यजमानमनुग्रहीतुम् । किंच ते पक्षा पतनसाधनौ पक्षौ श्येनस्य पक्षाविव । तौ यथा शीघ्रपतनसाधनौ तादृशावित्यर्थः । तव बाहू हरिणस्य बाहू इव । तौ यथा वेगवन्तौ तादृशावित्यर्थः । यस्मादेवं तस्मात्ते जन्म स्तुत्यमित्यर्थः ॥

English translation:

“Your great birth, O Horse, is to be glorified; whether first springing from the firmament or from the water inasmuchas you have neighed (auspiciously), for you have the wings of the falcon and the limbs of the deer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Spring from the firmament: samudrād uta vā purīṣāt = antarikṣa, the firmament, and udaka, water;

Samudra = the sun

When you whinnied on first being born, rising from the sea or from the fertile soil,
(having) the two wings of a falcon, the two forelegs of an antelope— your great birth was worthy of praise, o steed.

The tr. of púrīṣa- as ‘fertile ground’ is an adaptation of Krick’s (Feuergrundung, 101 n. 253). The basic meaning is ‘fullness, fulfillment’, but it can indicate fruitful, loose rich earth, bottom land, as well as overflowing fullness.

‘Fertile ground’ provides a nice semantic bridge between the abstract sense and the younger meaning ‘dung’.

I follow Renou in taking pāda c as containing two de-composed bahuvrīhis at least functionally. Though Renou generally overuses this explanation, in this case we have almost documentary proof, in that 9a contains both a real bahuvrīhi and a decomposed expression like this one in parallel: híraṇyaśṛṅgó ‘yo asya pā́dā “having golden horns, his feet copper.” In our pāda c the expressions are technically nominal sentences with possessive value, with the possessive pronoun te to be supplied from pāda d: “(your) wings (those) of a falcon, (your) forelegs (those) of an antelope.” But these are tantamount to bahuvrīhis and go more smoothly into English that way.

WHAT time, first springing into life, thou neighedst, proceeding from the sea or upper waters,
Limbs of the deer hadst thou, and eagle pinions. O Steed, thy birth is nigh and must be lauded.

Als du eben erst geboren wiehertest, aus dem Meer oder aus dem Urquell heraussteigend, mit Flügeln des Adlers und den Vorderfüßen der Antilope - das war deine preisenswerte hohe Geburt, du Renner.

Als du wiehertest, da du zuerst geboren wurdest, hervorgehend aus dem Meere oder aus dem Nebel, da wurden dir des Falken Flügel, der Gazelle Füsse, hoher, preisenswerther Ursprung, o Renner.

Когда ты заржал впервые, рождаясь,
Вздымаясь из океана или из первородного источника, -
Крылья сокола, передние ноги антилопы –
Достойное хвалы было твое великое рожденье, о скакун.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ तिरेसठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके आदि से विद्वान् और बिजुली के गुणों को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अर्वन्) विज्ञानवान् विद्वान् ! (यत्) जिस कारण तू (समुद्रात्) अन्तरिक्ष से (उत) अथ (वा) वा (पुरीषात्) पूर्ण कारण से (उद्यन्) उदय को प्राप्त होते हुए सूर्य के तुल्य (जायमानः) उत्पन्न होता (प्रथमम्) पहिले (अक्रन्दः) शब्द करता है, जिस (ते) तेरा (श्येनस्य) वाज के (पक्षा) पङ्खों के समान (हरिणस्य) हरिण के (बाहू) बाधा करनेवाली भुजा के तुल्य (उपस्तुत्यम्) समीप से प्रशंसा के योग्य (महि, जातम्) बड़ा उत्पन्न हुआ काम साधक अग्नि है सो सबको सत्कार करने योग्य है ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो धर्मयुक्त ब्रह्मचर्य से विद्याओं को पढ़ते हैं, वे सूर्य के समान प्रकाशमान, वाज के समान वेगवान् और हरिण के समान कूदते हुए प्रशंसित होते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे अर्वन् यत् त्वं समुद्रादुतापि वा पुरीषादुद्यन्निव जायमानः प्रथममक्रन्दः। यस्य ते श्येनस्य पक्षेव हरिणस्य बाहू इव उपस्तुत्यं महि जातं कर्माङ्गमग्निरस्ति स सर्वैः सत्कर्त्तव्यः ॥ १ ॥

अथ विद्वदग्निगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यस्मात् कारणात् (अक्रन्दः) शब्दायसे (प्रथमम्) आदिमम् (जायमानः) उत्पद्यमानः (उद्यन्) उदयं प्राप्नुवन् (समुद्रात्) अन्तरिक्षात् (उत) अपि (वा) पक्षान्तरे (पुरीषात्) पूर्णात्कारणात् (श्येनस्य) (पक्षा) पक्षौ (हरिणस्य) (बाहू) बाधकौ भुजौ (उपस्तुत्यम्) उपस्तोतुमर्हम् (महि) महत् (जातम्) उत्पन्नम् (ते) तव (अर्वन्) विज्ञानवन् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये धर्म्येण ब्रह्मचर्येण विद्या अधीयते ते सूर्यवत् प्रकाशमानाः श्येनवद्वेगवन्तो मृगवदुत्प्लवमानाः प्रशंसिता भवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वान व विद्युतच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे धर्मयुक्त ब्रह्मचर्य पाळून विद्या शिकतात ते सूर्याप्रमाणे प्रकाशमान, बहिरीससाण्याप्रमाणे वेगवान व हरिणाप्रमाणे चपळ असतात त्यांची प्रशंसा होते. ॥ १ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यमे꣡न दत्तं꣡ त्रित꣡ एनम् आयुनग्
इ꣡न्द्र एणम् प्रथमो꣡ अ꣡ध्य् अतिष्ठत्
गन्धर्वो꣡ अस्य रशना꣡म् अगृभ्णात्
सू꣡राद् अ꣡श्वं वसवो नि꣡र् अतष्ट

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āyunak ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dattám ← √dā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yaména ← yamá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

atiṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agr̥bhṇāt ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gandharváḥ ← gandharvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

raśanā́m ← raśanā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ataṣṭa ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nís ← nís (invariable)
{}

sū́rāt ← sū́ra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

य॒मेन॑ । द॒त्तम् । त्रि॒तः । ए॒न॒म् । अ॒यु॒न॒क् । इन्द्रः॑ । ए॒न॒म् । प्र॒थ॒मः । अधि॑ । अ॒ति॒ष्ठ॒त् ।
ग॒न्ध॒र्वः । अ॒स्य॒ । र॒श॒नाम् । अ॒गृ॒भ्णा॒त् । सूरा॑त् । अश्व॑म् । व॒स॒वः॒ । निः । अ॒त॒ष्ट॒ ॥

• yamena ← yama
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• dattaṃ ← dattam ← dā
• [verb noun], accusative, singular
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• trita ← tritaḥ ← trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

• enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• āyunag ← āyunak ← āyuj ← √yuj
• [verb], singular, Imperfect
• “āyuj [word].”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• eṇam ← eṇa
• [noun], accusative, singular, masculine

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• atiṣṭhat ← sthā
• [verb], singular, Imperfect
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• gandharvo ← gandharvaḥ ← gandharva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Gandharva; castor-oil plant; horse; Gandharva; Indian cuckoo.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• raśanām ← raśanā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rein; bridle; girdle; cord.”

• agṛbhṇāt ← grah
• [verb], singular, Imperfect
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• sūrād ← sūrāt ← sūra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sun.”

• aśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• ataṣṭa ← takṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

यमेन नियामकेनाग्निना दत्तम् एनम् अश्वं त्रितः पृथिव्यादिषु त्रिषु स्थानेषु वर्तमानः स्तीर्णतमो वा वायुः अयुनक् रथे योजितवान् । किंच एनम् अश्वम् इन्द्रः प्रथमः प्रतमः प्रकृष्टतमः । प्रथम इति मुख्यनाम । अध्यतिष्ठत् अधिष्ठितवान् । अस्य गन्धर्वः सोमः। ‘सोमेन समया विपृक्तः ’ ( ऋ. सं. १. १६३. ३) इति वक्ष्यमाणत्वात् । स च अस्य अश्वस्य रशनां नियमनरज्जुम् अगृभ्णात् अग्रहीत् । ईदृशोऽश्वः कुतः समुत्पन्नः इति चेत् उच्यते । हे वसवः रश्मयः यूयं सूरात् आदित्यात् अश्वम् एवंमहानुभावं निरतष्ट निःशेषेण साधु संपादितवन्तः । यद्वा ॥ वसुशब्देनोक्ता एव यमादयः परामृश्यन्ते । हे वसवः स्वस्वव्यापारेण सर्वस्याच्छादयितारः यूयं सूरादादित्यात् अश्वम् एनं निरतष्ट अतक्षत । निरित्येष समित्येतस्य स्थाने । तक्षतिः करोतिकर्मा । स च क्रियासमान्यवचनः । अत्रौचित्यात् धारणे वर्तते । सम्यग्धारितवन्त इत्यर्थः ॥ तक्षेर्लङि छान्दसः शपो लुक्। ‘स्कोः संयोगाद्योः०’ इति कलोपः ॥

English translation:

“Trita harnessed the horse which was given by yama; Indra first mounted him, and gandharva seized his reins. Vasus, you fabricated the horse from the sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Trita = Vāyu, as pervading the three regions;

Yama = Agni;

Gandharva = Soma;

Vasus = demi-gods or person nified solar rays;

Sūra = ādityamaṇḍala, the solar sphere

Trita yoked him, who had been given by Yama; Indra was the first to mount him;
the Gandharva grasped his halter. O Vasus, you carved the horse out of the sun.

I do not pretend to understand the myth or myths here; for an attempt see Krick 307 and nn. 794-95. I would point out, however, that stylistically this vs. is reminiscent of the famous vs. in the wedding hymn about the previous bridegrooms of the bride in question. In both, four separate beings act, each segregated in a single pāda, and it has some of the same vocabulary (note prathamáḥ, gandharváḥ, and tritáḥ/tṛtī́yaḥ both ‘third’): X.85.40 sómaḥ prathamó vivide, gandharvó vivida úttaraḥ / tṛtī́yo agníṣ te pátis, turī́yas te manuṣyajā́ḥ “Soma acquired (you) first; the Gandharva acquired (you) next. / Agni was your third husband. The fourth was human-born.” I do not know what, if anything, to do with these similarities.

Krick supplies a chariot for the horse to be yoked to in pāda a and for Indra to mount in b, but see 9d, where Indra clearly mounts the horse.

This Steed which Yama gave hath Trita harnessed, and him, the first of all, hath Indra mounted.
His bridle the Gandharva grasped. O Vasus, from out the Sun ye fashioned forth the Courser.

Ein Geschenk des Yama schirrte ihn Trita an; Indra bestieg ihn zum ersten Male. Der Gandharva faßte seinen Zügel. Aus der Sonne habt ihr das Roß gebildet.

Diesen von Jama geschenkten hat Trita angeschirrt, Indra zuerst bestiegen; der Gandharve hat seinen Zügel ergriffen, aus der Sonne hattet ihr das Ross gebildet, o Vasu’s.

Его, подареного Ямой, запряг Трита.
Индра впервые сел на него верхом.
Гандхарва схватил его поводья.
Из солнца вытесали вы коня, о боги.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसवः) चौबीस वर्ष ब्रह्मचर्य के सेवन से विद्या को प्राप्त हुए सज्जनो ! तुम जिस (यमेन) नियमकर्त्ता वायु से (दत्तम्) दिये हुए (एनम्) इस पूर्वोक्त प्रशंसित अग्नि को (त्रितः) अनेकों पदार्थ वा अनेकों व्यवहारों को तरनेवाला (इन्द्रः) बिजुलीरूप अग्नि (आयुनक्) शिल्प कामों में नियुक्त करे (प्रथमः) वा प्रख्यातिमान् पुरुष (एनम्) इस उक्त प्रशंसित अग्नि का (अध्यतिष्ठत्) अधिष्ठाता हो वा (गन्धर्वः) पृथिवी को धारण करनेवाला वायु (अस्य) इसकी (रशनाम्) स्नेह क्रिया को और (सूरात्) सूर्य से (अश्वम्) शीघ्रगमन करानेवाले अग्नि को (अगृभ्णात्) ग्रहण करे उसको (निरतष्ट) निरन्तर काम में लाओ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य विद्वानों के उपदेश से पाई हुई विद्या को ग्रहण कर बिजुली से उत्पन्न हुए कारण से फैले वायु से धारण किये सूर्य से प्रकट हुए शीघ्रगामी अग्नि को प्रयोजन में लाते हैं, वे दरिद्रपन के नाश करनेवाले होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे वसवो यूयं यं यमेन दत्तमेनं त्रित इन्द्रोऽयुनक् प्रथम एनमध्यतिष्ठद्गन्धर्वोऽस्य रशनां सूराद्यमश्वं चागृभ्णात्तं निरतष्ट ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यमेन) नियामकेन (दत्तम्) (त्रितः) संप्लावकः। अत्रौणादिकस्तॄधातोः कितच् प्रत्ययः। (एनम्) पूर्वोक्तमुपस्तुत्यम् (आयुनक्) शिल्पकार्ये नियुञ्जीत (इन्द्रः) विद्युत् (एनम्) अत्र वा छन्दसीत्यप्राप्तं णत्वम्। (प्रथमः) प्रख्यातिमान् (अधि) (अतिष्ठत्) तिष्ठेत् (गन्धर्वः) यो गां पृथिवीं धरति स वायुः (अस्य) (रशनाम्) स्नेहिकां क्रियाम् (अगृभ्णात्) गृह्णीयात् (सूरात्) सूर्यात् (अश्वम्) आशु गमयितारम् (वसवः) चतुर्विंशतिवार्षिकब्रह्मचर्येण कृतविद्याः (निः) (अतष्ट) तक्षेरन् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या विद्वदुपदेशप्राप्तां तां विद्यां गृहीत्वा विद्युज्जनितकारणाद्विस्तृतं वायुना धृतं सूर्योद्भावितमाशुगामिनमग्निं प्रयोजयन्ति ते दारिद्र्यच्छेत्तारो जायन्ते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्वानांच्या उपदेशाने प्राप्त झालेली विद्या ग्रहण करतात. विद्युतपासून उत्पन्न झालेल्या कारणामुळे विस्तृत वायू धारण करणाऱ्या सूर्यापासून प्रकट होणाऱ्या शीघ्रगामी अग्नीला प्रयोजनात आणतात ती दारिद्र्याचा नाश करणारी असतात. ॥ २ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡सि यमो꣡ अ꣡सि आदित्यो꣡ अर्वन्न्
अ꣡सि त्रितो꣡ गु꣡हियेन व्रते꣡न
अ꣡सि सो꣡मेन सम꣡या वि꣡पृक्त
आहु꣡स् ते त्री꣡णि दिवि꣡ ब꣡न्धनानि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ādityáḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arvan ← árvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yamáḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gúhyena ← gúhya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vraténa ← vratá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

samáyā ← samá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sómena ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vípr̥ktaḥ ← √pr̥c- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

āhúḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bándhanāni ← bándhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

असि॑ । य॒मः । असि॑ । आ॒दि॒त्यः । अ॒र्व॒न् । असि॑ । त्रि॒तः । गुह्ये॑न । व्र॒तेन॑ ।
असि॑ । सोमे॑न । स॒मया॑ । विऽपृ॑क्तः । आ॒हुः । ते॒ । त्रीणि॑ । दि॒वि । बन्ध॑नानि ॥

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yamo ← yamaḥ ← yama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• asy ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ādityo ← ādityaḥ ← āditya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• arvann ← arvan ← arvant
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• trito ← tritaḥ ← trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

• guhyena ← guhya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “secret; concealed.”

• vratena ← vrata
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• somena ← soma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• samayā
• [adverb]
• “near.”

• vipṛkta ← vipṛktaḥ ← vipṛc ← √pṛc
• [verb noun], nominative, singular

• āhus ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bandhanāni ← bandhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bandhana; dressing; saṃdhilepa; attachment; fetter; paralysis; enclosure; imprisonment; cord; spell; fastening; tying; shutting; joining; tendon; binding; stalk; hardening; bondage; captivity; constipation; kapha; bandhana; ligament.”

हे अर्वन् त्वं यमः असि नियमिता अग्निरसि । तेन दत्तत्वात् तच्छब्दव्यपदेशः । तथा आदित्यः असि । ‘सूरान्निरतष्ट’ इत्युक्तत्वात् । तथा गुह्येन व्रतेन गोपनीयेन दुर्निरूपेण वा कर्मणा । सर्वत्र व्याप्तिरूपेणेत्यर्थः । तेन त्रितः त्रिषु स्थानेषु तायमानो वायुः असि । त्रित एनमायुनक्’ इत्युक्तत्वात्तद्रूपत्वम् । अथवा गुह्येन व्रतेन गोपनीयेन कर्मणा योगादिसाधनरूपेण त्रितः एतन्नामकः ऋषिरसि। किंच हे अश्व त्वं सोमेन समया सह विपृक्तः। वि इत्येष समित्येतस्मिन्नर्थे । संपृक्तः असि तेन गृहीतत्वात्। हे अश्व एवंरूप ते तव दिवि द्युलोके आदित्ये वा वर्तमानस्य त्रीणि बन्धनानि उत्पत्तिकारणानि आहुः पुराविदः । वसवः आदित्यो द्युस्थानं चेति त्रीणि ॥

English translation:

“Your horse is Yama and you are Āditya; you are Trita by a mysterious act; you are associated with Soma. The sages have said there are three bindings of you in heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

By a mysterious act: guhyena vratena gopanīyena, durdina rūpeṇa vā karmaṇā sarvatra vyāptirūpeṇa, by a secret nature of a cloudy day,or an act of a universally penetrating character; the three bindings: bandhanāni trīṇi = utpattikāraṇāni, media of origin, that is the Vasus, Āditya and heaven

You are Yama; you are Āditya, o steed. You are Trita by reason of your hidden commandment.

You were separated all at once from Soma [=the moon?]. They say that you have three (kinship) bonds in heaven.

Again, I do not understand the mythology here. It is worth noting, though, that in vs. 2 the various divinities acted on the horse (or such is the likely object, though unexpressed), whereas here the horse (addressed in the voc.) is identified with the (same) divinities. He is here identified with Yama (a) and Trita (b), while in 2a he was given by Yama and yoked by Trita. The third identification is with Āditya (3a), most likely the sun. Of the three remaining characters in vs. 2 (Indra, Gandharva, and the sun), the last is the most likely, and of course Āditya is a later name for the sun.

On the meaning of samáyā see comm. ad I.113.10. The abrupt separation from Soma is another puzzling feature, but I suggest that we have here the generally later identification of Soma with the Moon, found already in the wedding hymn already cited (X.85.1-5), which would make sense (well, some sense) if the horse is being identified with the Sun. Krick (308 and n. 797) very different: “Du bist mit Soma zur Hälfte durchgemischt,” which depends on her view concerning the relationship between soma and the horse. But, inter alia, her tr. depends on what I consider a wrong interpr. of samáyā.

From context alone the “three (kinship) bonds in heaven” could be identified with the trio in ab: Yama, Āditya, and Trita. The Sun of course is associated with heaven, and Yama’s realm of the dead is also placed in heaven (see the funeral hymn X.14.8). What Trita’s connection with heaven might be I don’t know: Trita is a shadowy figure in the RV.

Yama art thou, O Horse; thou art Aditya; Trita art thou by secret operation.
Thou art divided thoroughly from Soma. They say thou hast three bonds in heaven
that hold thee.

Du bist Yama, bist der Aditya, o Renner; du bist Trita durch geheime Bestimmung. Du bist vom Soma unweit entfernt. Sie sagen, daß du drei Bande im Himmel hast.

Du bist Jama, bist Aditja, o Renner, bist Trita nach geheimer Ordnung der Götter; du bist in gleicher Weise wie Soma [dreifach] zertheilt; drei Verbindungen, sagt man, sind dir am Himmel.

Ты – Яма, ты – Адитья, о скакун,
Ты – Трита по тайному обету.
Ты наполовину отделен от сомы.
Говорят, что у тебя три привязи на небе.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (यमः) नियम का करनेवाला (असि) है (आदित्यः) अन्तरिक्ष में प्रसिद्ध होनेवाला सूर्यरूप (असि) है, (अर्वन्) सर्वत्र प्राप्त है, (गुह्येन) गुप्त करने योग्य (व्रतेन) शील से (त्रितः) अच्छे प्रकार व्यवहारों का करनेवाला (असि) है, (सोमेन) चन्द्रमा वा ओषधि गण से (समया) समीप में (विपृक्तः) अपने रूप से अलग (असि) है (ते) उस अग्नि के (दिवि) दिव्य पदार्थ में (त्रीणि) तीन (बन्धनानि) प्रयोजन अगले लोगों ने (आहुः) कहे हैं उसको तुम लोग जानो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो गूढ़ अग्नि पृथिव्यादि पदार्थों में वायु और ओषधियों में प्राप्त है, जिसके पृथिवी, अन्तरिक्ष और सूर्य में बन्धन हैं, उसको सब मनुष्य जानें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यो यमोऽस्यादित्योऽस्यर्वन्नसि गुह्येन व्रतेन त्रितोऽसि सोमेन समया विपृक्तोऽसि ते तस्य दिवि त्रीणि बन्धनान्याहुरेनं यूयं वित्त ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (असि) अस्ति। अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः। (यमः) नियन्ता (असि) अस्ति (आदित्यः) अदितावन्तरिक्षे भवः (अर्वन्) सर्वत्र प्राप्तः (असि) अस्ति (त्रितः) सन्तारकः (गुह्येन) गोप्येन (व्रतेन) शीलेन (असि) अस्ति (सोमेन) चन्द्रेणौषधिगणेन वा (समया) सामीप्ये (विपृक्तः) स्वरूपेण संपर्करहितः (आहुः) कथयन्ति (ते) तस्य (त्रीणि) (दिवि) दिव्ये पदार्थे (बन्धनानि) प्रयोजनानि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - यो गूढोऽग्निः पृथिव्यादिवाय्वोषधीषु प्राप्तोऽस्ति यस्य पृथिव्यामन्तरिक्षे सूर्ये च बन्धनानि सन्ति तं सर्वे मनुष्या विजानन्तु ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो गूढ अग्नी पृथ्वी इत्यादी पदार्थात, वायू व औषधीत असतो तो पृथ्वी, अंतरिक्ष व सूर्यामध्येही असतो, हे सर्व माणसांनी जाणावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्री꣡णि त आहुर् दिवि꣡ ब꣡न्धनानि
त्री꣡णि अप्सु꣡ त्री꣡णि अन्तः꣡ समुद्रे꣡
उते꣡व मे व꣡रुणश् छन्त्सि अर्वन्
य꣡त्रा त आहुः꣡ परमं꣡ जनि꣡त्रम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bándhanāni ← bándhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

antár ← antár (invariable)
{}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

arvan ← árvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

chantsi ← √chand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)
{}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āhúḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

janítram ← janítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)
{}

त्रीणि॑ । ते॒ । आ॒हुः॒ । दि॒वि । बन्ध॑नानि । त्रीणि॑ । अ॒प्ऽसु । त्रीणि॑ । अ॒न्तरिति॑ । स॒मु॒द्रे ।
उ॒तऽइ॑व । मे॒ । वरु॑णः । छ॒न्त्सि॒ । अ॒र्व॒न् । यत्र॑ । ते॒ । आ॒हुः । प॒र॒मम् । ज॒नित्र॑म् ॥

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bandhanāni ← bandhana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “bandhana; dressing; saṃdhilepa; attachment; fetter; paralysis; enclosure; imprisonment; cord; spell; fastening; tying; shutting; joining; tendon; binding; stalk; hardening; bondage; captivity; constipation; kapha; bandhana; ligament.”

• trīṇy ← trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• trīṇy ← trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• uteva ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• varuṇaś ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• chantsy ← chantsi ← chand
• [verb], singular, Present indikative

• arvan ← arvant
• [noun], vocative, singular, masculine
• “horse.”

• yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• paramaṃ ← paramam ← parama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• janitram ← janitra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “birthplace; parent.”

पूर्वं दिवि त्रीणि बन्धनानि इत्युक्तम् । इदानीं स्थानत्रयेष्वपि त्रीणि बन्धनानि इत्याह । हे अर्वन् ते तव दिवि बन्धनानि त्रीणि ‘आहुः तानि पूर्वमुक्तानि । अप्सु । अबुपजीवितत्वात् भूलोकोऽपि अपशब्देनाभिधीयते । पृथिव्यां त्रीणि बन्धनान्याहुः । अन्नं स्थानं बीजमिति त्रीणि । तथा समुद्रे अन्तः समुद्रमध्ये । समुद्द्रवणादपादानात् समुद्रमन्तरिक्षम् । तस्मिन् त्रीणि वृष्ट्युत्पत्तिनिमित्तानि मेघो विद्युत् स्तनितमिति । उतेव । इवशब्दश्चार्थे । अपि च हे अर्वन् अश्व वरुणः पापस्य वारकः फलस्यावर्जयिता वा त्वं मे मह्यं छन्त्सि कथयसि । किं कथयसीति चेत् उच्यते । ते तव परमं जनित्रं निरतिशयं जन्म ॥ जनेरौणादिकः इत्रप्रत्ययः ॥ यत्र येषु त्रिषूक्तेषु स्थानेषु आहुः कथयन्ति । यद्वा । यत्र यस्मिन् आदित्ये परमं जनित्रमाहुः । ‘सूरादश्वं वसवो निरतष्ट ‘इत्युक्तत्वात् । तादृशं प्रशस्यं जन्म यज्ञसाधनभावेन कथयसीत्यर्थः ॥

English translation:

“They have said that there are your bindings in heaven three upon earth; and three in the firmament. You declare to me, Horse, who are (one with) Varuṇa, that which they have called your most excellent birth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

There upon earth: trīṇyapsu = three in the waters; the three bindings are: food,site, seed

Three bonds they say you have in heaven, three in the waters, and three within the sea.
And you will appear to me like Varuṇa, o steed, (in the place [=sea]) where they say is your highest means of begetting.

Three bonds, they say, thou hast in heaven that bind thee, three in the waters,
three within the ocean.
To me thou seemest Varuna, O Courser, there where they say is thy sublimest birth-place.

Drei Bande, so sagen sie, hast du im Himmel, drei im Wasser, drei im Meere. Und du Renner erscheinst mir wie Varuna, dort wo sie sagen, daß dein höchster Geburtsort ist.

Drei Verbindungen, sagt man, sind dir am Himmel, drei in den Wassern, drei im Innern des Meeres; und du scheinst mir dem Varuna dort gleich, wo man deine höchste Geburtsstätte nennt.[454]

Три у тебя, говорят, на небе привязи,
Три в водах, три в океане.
А еще кажешся ты мне подобным Варуне, о скакун,
(Там,) где, говорят, твое высшее место рожденья.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अर्वन्) विशेष ज्ञानवाले सज्जन ! (यत्र) जहाँ (ते) तेरा (परमम्) उत्तम (जनित्रम्) जन्म (आहुः) कहते हैं वहाँ मेरा भी उत्तम जन्म है, (वरुणः) श्रेष्ठ तूँ जैसे (छन्त्सि) बलवान् होता है वैसे मैं बलवान् होता हूँ, जैसे (ते) तेरे (त्रीणि) तीन (अन्तः) भीतर (समुद्रे) अन्तरिक्ष में (त्रीणि) तीन (अप्सु) जलों में (त्रीणि) तीन (दिवि) प्रकाशमान अग्नि में भी (बन्धनानि) बन्धन (आहुः) अगले जनों ने कहे हैं (उतेव) उसीके समान (मे) मेरे भी हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे अग्नि के कारण, सूक्ष्म और स्थूल रूप हैं, वायु, अग्नि, जल और पृथिवी के भी हैं, वैसे सब उत्पन्न हुए पदार्थों के तीन स्वरूप हैं। हे विद्वान् ! जैसे तुम्हारा विद्या जन्म उत्तम है, वैसा मेरा भी हो ॥ ४ ॥

अन्वय: हे अर्वन् यत्र ते परमं जनित्रमाहुस्तत्र ममाप्यस्ति वरुणस्त्वं यथा छन्त्सि तथाऽहं छन्दयामि यथा ते त्रीण्यन्तस्समुद्रे त्रीण्यप्सु त्रीणि दिवि च बन्धनान्याहुरुतेव मे सन्ति ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रीणि) (ते) तव (आहुः) वदन्ति (दिवि) प्रकाशमयेऽग्नौ (बन्धनानि) (त्रीणि) (अप्सु) (त्रीणि) (अन्तः) आभ्यन्तरे (समुद्रे) अन्तरिक्षे (उतेव) (मे) मम (वरुणः) श्रेष्ठः (छन्त्सि) ऊर्जयसि (अर्वन्) विज्ञातः (यत्र) अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (ते) तव (आहुः) कथयन्ति (परमम्) प्रकृष्टम् (जनित्रम्) जन्म ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथाऽग्नेः कारणसूक्ष्मस्थूलानि स्वरूपाणि सन्ति। वाय्वग्न्यप्पृथिवीनां च वर्त्तन्ते तथा सर्वेषां जातानां पदार्थानां त्रीणि स्वरूपाणि सन्ति। हे विद्वन् यथा तव विद्याजन्म प्रकृष्टमस्ति तथा ममापि स्यात् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा अग्नी कारण, सूक्ष्म व स्थूल रूपात आहे. वायू, जल, अग्नी व पृथ्वीही (सूक्ष्म रूपात) असतात तसे उत्पन्न झालेले पदार्थ ही तीन स्वरूपात असतात. हे विद्वाना ! जसा तुझा विद्या जन्म उत्तम आहे तसा माझाही व्हावा. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा꣡ ते वाजिन्न् अवमा꣡र्जनानि
इमा꣡ शफा꣡नां सनितु꣡र् निधा꣡ना
अ꣡त्रा ते भद्रा꣡ रशना꣡ अपश्यम्
ऋत꣡स्य या꣡ अभिर꣡क्षन्ति गोपाः꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
avamā́rjanāni ← avamā́rjana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vājin ← vājín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

nidhā́nā ← nidhā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sanitúḥ ← sanitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śaphā́nām ← śaphá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

apaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)
{}

bhadrā́ḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

raśanā́ḥ ← raśanā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

abhirákṣanti ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

इ॒मा । ते॒ । वा॒जि॒न् । अ॒व॒ऽमार्ज॑नानि । इ॒मा । श॒फाना॑म् । स॒नि॒तुः । नि॒ऽधाना॑ ।
अत्र॑ । ते॒ । भ॒द्राः । र॒श॒नाः । अ॒प॒श्य॒म् । ऋ॒तस्य॑ । याः । अ॒भि॒ऽरक्ष॑न्ति । गो॒पाः ॥

• imā ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vājinn ← vājin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• avamārjanānīmā ← avamārjanāni ← avamārjana
• [noun], nominative, plural, neuter

• avamārjanānīmā ← imā ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śaphānāṃ ← śaphānām ← śapha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “one-eighth; śapha [word].”

• sanitur ← sanituḥ ← sanitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bestowing; victorious.”

• nidhānā ← nidhāna
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hoard; treasure; concealment; deposit.”

• atrā ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bhadrā ← bhadrāḥ ← bhadra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• raśanā ← raśanāḥ ← raśanā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “rein; bridle; girdle; cord.”

• apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• abhirakṣanti ← abhirakṣ ← √rakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “guard; protect; defend.”

• gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “herder; defender.”

हे वाजिन् अश्व ते संबन्धीनि अवमार्जनानि अङ्गसंशोधकानि स्थानानि इमा इमान्युक्तानि द्युलोकादीनि किंच सनितुः यागसंभक्तुः तव इमा इमानि शफानां निधानानि स्थानानि संचारप्रदेशा इत्यर्थः । किंच अत्र एव ते तव भद्राः भन्दनीयाः कल्याणाः रशनाः ग्रीवादिषु संयुक्ताः रज्जूः अत्र अपश्यम् एषूक्तेषु स्थानेषु अपश्यम् । रशनाः विशेष्यन्ते । याः गोपाः गोपयित्र्यः रशनाः ऋतस्य सत्यभूतस्य यज्ञसाधनस्य वाश्वस्य ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ ऋतम् अभिरक्षन्ति अभितः पालयन्ति ताः अपश्यं दृष्टवानस्मि । यद्वा । इमा ते तव अवमार्जनानि अङ्गप्रक्षालनसाधनान्युदकानि । इमानि सनितुः तव शफानां निधानानि देवयजनभूमयः संचारप्रदेशा वा । अत्रास्मिन् देवयजनस्थाने या रशनाः गोपाः तव पालयितारो राजपुरुषाः ऋत्विजो वा ऋतस्य संबन्धिन्योऽभिरक्षन्ति ता अपश्यम् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“I have beheld, Horse, these your purifying (regions) these impressions of the feet of you who share in the sacrifice; and here your auspicious reins, which are the protectors of the rite that preserve it.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Avamārjanāni = the water with which the horse is sprinkled; śaphānām nidhānā, the plural ce of sacrifice, or the field in which he is pastured; raśanā ṛtasya gopā = either the guards attending on the horse, or the priests

Here are (the waters?) to rub you down, o prizewinner, and here places for the winner to set his hooves.
Here I saw your good halters, over which the herdsmen of the truth keep guard.

As in I.162.14 I take the -ana-nominals here (avamā́rjana- and nidhā́na-) as having trans./caus. value.

Here-, Courser, are the places where they groomed thee, here are the traces of thy hoofs as winner.
Here have I seen the auspicious reins that guide thee, which those who guard the holy Law keep safely.

Dies sind deine Schwemmen, du Streitroß, dies der Schatz der Hufe, die der Schatz für den Gewinner sind. Dort sah ich deine glückhaften Zügel, die die Wächter des Gesetzes in ihrer Obhut haben.

Hier habe ich, o Ross, deine Striegel, hier neben dir die Tritte deiner Hufe erblickt, dort deine glänzenden Zügel, welche von den Hütern des Rechtes bewacht werden.

О скакун, это твои места для купанья,
Это сокровища копыт победителя.
Здесь я увидел твои несущие счастье поводья,
Которые охраняют пастырей закона.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वाजिन्) विज्ञानवान् सज्जन ! जो (इमा) ये (ते) आपके (शफानाम्) कल्याण को देनेवाले व्यवहारों के (अवमार्जनानि) शोधन वा जो (इमा) ये (सनितुः) अच्छे प्रकार विभाग करते हुए आपके (निधाना) पदार्थों का स्थापन करते हैं और (याः) जो (ते) आपके (ऋतस्य) सत्य कारण के (भद्राः) सेवन करने और (रशनाः) स्वाद लेने योग्य पदार्थों को (गोपाः) रक्षा करनेवाले (अभिरक्षन्ति) सब ओर से पालते हैं उन सब पदार्थों को (अत्र) यहाँ मैं (अपश्यम्) देखूँ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अनुक्रम अर्थात् एक के पीछे एक, एक के पीछे एक ऐसे क्रम से समस्त पदार्थों के कारण और संयोग को जानते हैं, वे पदार्थवेत्ता होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे वाजिन् यानीमा ते शफानामवमार्जनानि यानिमा सनितुर्निधाना सन्ति यास्त ऋतस्य भद्रा रशना गोपा अभिरक्षन्ति च तान् पूर्वोक्तानत्राऽहमपश्यम् ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमा) इमानि (ते) तव (वाजिन्) विज्ञानवन् (अवमार्जनानि) शोधनानि (इमा) इमानि (शफानाम्) शं फणन्ति तेषाम्। अत्राऽन्येभ्योऽपि दृश्यत इति डः। (सनितुः) संविभाजकस्य (निधाना) निधानानि (अत्र) अत्र। ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (ते) तस्य (भद्राः) भजनीयाः (रशनाः) आस्वादनीयाः (अपश्यम्) पश्येयम् (ऋतस्य) सत्यस्य कारणस्य (याः) (अभिरक्षन्ति) सर्वतः पालयन्ति (गोपाः) रक्षकाः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - येऽनुक्रमात् सर्वेषां पदार्थानां कारणं संयोगं च जानन्ति ते पदार्थवेत्तारो भवन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अनुक्रमाने अर्थात् एका पाठोपाठ एक अशा क्रमाने संपूर्ण पदार्थांचे कारण व संयोग जाणतात ते पदार्थवेत्ते असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आत्मा꣡नं ते म꣡नसारा꣡द् अजानाम्
अवो꣡ दिवा꣡ पत꣡यन्तम् पतंग꣡म्
शि꣡रो अपश्यम् पथि꣡भिः सुगे꣡भिर्
अरेणु꣡भिर् जे꣡हमानम् पतत्रि꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ajānām ← √jñā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ārā́t ← ārā́t (invariable)
{}

ātmā́nam ← ātmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

avás ← avás (invariable)
{}

divā́ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pataṁgám ← pataṁgá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

patáyantam ← √pat- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

apaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sugébhiḥ ← sugá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

areṇúbhiḥ ← areṇú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jéhamānam ← √jeh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

patatrí ← patatrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

आ॒त्मान॑म् । ते॒ । मन॑सा । आ॒रात् । अ॒जा॒ना॒म् । अ॒वः । दि॒वा । प॒तय॑न्तम् । प॒त॒ङ्गम् ।
शिरः॑ । अ॒प॒श्य॒म् । प॒थिऽभिः॑ । सु॒ऽगेभिः॑ । अ॒रे॒णुऽभिः॑ । जेह॑मानम् । प॒त॒त्रि ॥

• ātmānaṃ ← ātmānam ← ātman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• manasārād ← manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manasārād ← ārāt
• [adverb]
• “far; ārāt [word].”

• ajānām ← jñā
• [verb], singular, Imperfect
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• avo ← avas
• [adverb]
• “down.”

• divā ← div
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• patayantam ← patay ← √pat
• [verb noun], accusative, singular
• “fly.”

• pataṅgam ← pataṃga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “insect; sun; bird; Caesalpinia sappan L.; Pataṃga; Vishnu.”

• śiro ← śiraḥ ← śiras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”

• apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• pathibhiḥ ← pathin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• sugebhir ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugebhir ← gebhiḥ ← ga
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• areṇubhir ← areṇubhiḥ ← areṇu
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “clean.”

• jehamānam ← jeh
• [verb noun], accusative, singular

• patatri ← patatrin
• [noun], accusative, singular, neuter
• “flying; winged.”

हे अश्व ते तव आत्मानं शरीरं मनसा अस्मदीयेन प्रकृष्टगमनवता चेतसा आरात् अतिदूरे स्थितम् अजानां जानामि अतिव्याप्तं भावयामीत्यर्थः । कथम् । अवः अवस्तात् सामर्थ्यात् भूमेः । भूमिमारभ्य दिवा अन्तरिक्षेण मार्गेण पतङ्गम् आदित्यं पतयन्तं गच्छन्तं व्याप्नुवन्तम् । यद्वा । यतो दिवा अन्तरिक्षेण मार्गेण दिवि वा पतयन्तं गच्छन्तं पतङ्गमादित्यम् अवः आवः व्याप्नोषि अतो व्याप्तं जानामि । किंच शिरः अपश्यम् । तव शिरः एवं पश्यामि । कथम् । सुगेभिः शोभनगमनसाधनैः अरेणुभिः अपापैः पथिभिः मार्गैः । आदित्यमण्डलादपि उपरिभूतैः सत्यलोकमार्गैरित्यर्थः । तत्र प्रतिबन्धाभावात् मार्गाणामुक्तरूपत्वम् । तथाविधैस्तैः जेहमानम् उपर्युपरि व्याप्नुवत् पतत्रि पतनवच्छिरोऽपश्यं भावयामि । एवं लोकत्रयव्याप्तं भावयामीत्यर्थः । यद्वा । ते आत्मानम् एवं भावयामि मनसा दिवा द्योतनात्मकेन अन्तरिक्षमार्गेण दिवः सकाशाद्वा अवः अवस्तादवाङ्मुखं पतयन्तं यागदेशं प्रति व्याप्नुवत् अत एव पतङ्गं पतनशीलम् अधःपतदादित्यसदृशं वा । एवं तव शिरो भावयामीत्यर्थः । शिरश्चैवमपश्यम् । उक्तरूपैर्देवयजनमार्गैर्जेहमानं यज्ञदेशं व्याप्नुवत् पतत्रि शीघ्रगामि शिरः पश्यामि । यद्यप्यात्मशब्देन सशिरस्कं शरीरमुक्तं तथापि देहात् पूर्वं शिरसो दृश्यमानत्वात् पृथगभिधीयते ॥

English translation:

“I recognize in my mind your form afar off, going from (the earth) below, by way of heaven, to the sun. I behold your head soaring aloft, and mountain quickly by unobstructed paths, unsullied by dust.”

With my mind I recognized your lifebreath from afar, a bird flying below heaven.
I saw your winged head panting along the dustless paths easy to travel.

As indicated in the published introduction. to both I.162 and I.163, I take ā́tman- in these hymns as referring to the lifebreath of the horse, as opposed to his sacrificed body; see I.162.20–21. Although ā́tman- can mean ‘self’ in the RV and sometimes perhaps even ‘body’, the contrast between the horse’s ā́tman- and his tanū́- (see I.162.20ab) seems to exclude those meanings here, pace Geldner’s “dein eigenes Selbst” and Witzel Gotō’s “Rumpf.”

Thyself from far I recognized in spirit,–a Bird that from below flew through the heaven.
I saw thy head still soaring, striving upward by paths unsoiled by dust, pleasant to travel.

Im Geiste erkannte ich von Ferne dein eigenes Selbst, den Vogel, der unterhalb des Himmels fliegt. Ich sah dein Haupt auf gebahnten staublosen Pfaden schnauben, das beflügelte.

Dich selbst erkannte ich im Geiste aus der Ferne, als du geflügelt vom Himmel herabeiltest; ich sah das beschwingte Haupt auf den gangbaren, staublosen Pfaden schnaufen.

Мыслью издали познал я твою суть,
Птицу, летающую в поднебесье.
Я видел (твою) голову, храпящую
В полете по легким путям, лишенным пыли.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे मैं (ते) तेरे (आत्मानम्) सबके अधिष्ठाता आत्मा को (मनसा) विज्ञान से (आरात्) दूर से वा निकट से (अपश्यम्) देखूँ वैसे तूँ मेरे आत्मा को देख, जैसे मैं तेरे (अवः) पालने को वा (पतत्रि) गिरने के स्वभाव को और (शिरः) जो सेवन किया जाता उस शिर को देखूँ वैसे तूँ मेरे उक्त पदार्थ को देख, जैसे (अरेणुभिः) धूलि से रहित (सुगेभिः) सुख से जिनमें जाते उन (पथिभिः) मार्गों से (जेहमानम्) उत्तम यत्न करते (दिवा) अन्तरिक्ष में (पतयन्तम्) जाते हुए (पतङ्गम्) प्रत्येक स्थान में पहुँचनेवाले अग्निरूप घोड़े को (अजानाम्) देखूँ वैसे तूँ भी देख ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अपने वा पराये आत्मा के जाननेवाले विज्ञान से उत्पन्न कार्यों की परीक्षा द्वारा कारण गुणों को जानते हैं वे सुख से विद्वान् होते हैं। जो विन ढपे, विन, धूल के संयोग अन्तरिक्ष में अग्नि आदि पदार्थों के योग से विमानादिकों को चलाते हैं, वे दूर देश को भी शीघ्र जाने को योग्य होते हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: हे विद्वन् यथाऽहं ते तवात्मानं मनसाऽऽरादपश्यं तथा त्वं मदात्मानं पश्य यथाहं तवावः पतत्रि शिरोऽपश्यं तथा त्वं ममैतत्पश्य यथाऽरेणुभिः सुगेभिः पथिभिर्जेहमानं दिवा पतयन्तं पतङ्गमग्निमश्वमजानां तथा त्वमपि पश्य ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आत्मानम्) सर्वाधिष्ठातारम् (ते) तव (मनसा) विज्ञानेन (आरात्) दूरात् समीपाद्वा (अजानाम्) जानीयाम् (अवः) रक्षणम् (दिवा) दिव्यन्तरिक्षे (पतयन्तम्) गमयन्तम् (पतङ्गम्) यः प्रतियातं गच्छति तम् (शिरः) यच्छ्रीयते तदुत्तमाङ्गम् (अपश्यम्) पश्येयम् (पथिभिः) (सुगेभिः) सुखेन गमनाधिकरणैः (अरेणुभिः) अविद्यमानरजस्पर्शैः (जेहमानम्) प्रयतमानम् (पतत्रि) पतनशीलम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये स्वपरात्मविदो विज्ञानेनोत्पन्नकार्यपरीक्षाद्वारा कारणगुणान् जानन्ति सुखेन विद्वांसो भवन्ति येऽनावरणे रजोयोगविरहेऽन्तरिक्षेऽग्न्यादियोगेन विमानानि चालयन्ति ते दूरमपि देशं सद्यो गन्तुमर्हन्ति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे आपल्या व इतरांच्या आत्म्याला जाणणाऱ्या विज्ञानाने उत्पन्न झालेल्या कार्याचे परीक्षेद्वारे कारण गुण जाणतात ते सुखपूर्वक विद्वान बनतात. ते रजःकणरहित अंतरिक्षात अग्नी इत्यादी पदार्थांच्या योगाने विमान इत्यादी चालवितात ते दूरच्या देशातही शीघ्र गमन करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡त्रा ते रूप꣡म् उत्तम꣡म् अपश्यं
जि꣡गीषमाणम् इष꣡ आ꣡ पदे꣡ गोः꣡
यदा꣡ ते म꣡र्तो अ꣡नु भो꣡गम् आ꣡नळ्
आ꣡द् इ꣡द् ग्र꣡सिष्ठ ओ꣡षधीर् अजीगः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
apaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)
{}

rūpám ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jígīṣamāṇam ← √ji- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)
{}

bhógam ← bhóga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yadā́ ← yadā́ (invariable)
{}

ajīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ā́t ← ā́t (invariable)
{}

grásiṣṭhaḥ ← grásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

अत्र॑ । ते॒ । रू॒पम् । उ॒त्ऽत॒मम् । अ॒प॒श्य॒म् । जिगी॑षमाणम् । इ॒षः । आ । प॒दे । गोः ।
य॒दा । ते॒ । मर्तः॑ । अनु॑ । भोग॑म् । आन॑ट् । आत् । इत् । ग्रसि॑ष्ठः । ओष॑धीः । अ॒जी॒ग॒रिति॑ ॥

• atrā ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• apaśyaṃ ← apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• jigīṣamāṇam ← jigīṣ ← √ji
• [verb noun], accusative, singular

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• bhogam ← bhoga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enjoyment; use; bhoga [word]; property; sexual intercourse; possession.”

• ānaﾱ ← ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• grasiṣṭha ← grasiṣṭhaḥ ← grasiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

एवं गमनानन्तरं हे अश्व ते तव उत्तमम् उक्तरूपेणोत्कृष्टतमं रूपम् अत्र अस्मिन् यागदेशे अपश्यं पश्यामि । कीदृशम् । गोः भूम्याः पदे स्थाने देवस्थाने देवयजनप्रदेशे आजिधावनस्थाने वा इषः । कर्मणि षष्ठी ॥ इषम् इष्यमाणम् अन्नम् अन्नानि वा आ सर्वतः जिगीषमाणं गन्तुमिच्छन्तम् । हे अश्व ते तव यदा मर्तः मनुष्यः भोगं भोक्तव्यमन्नम् अनु आनट् ॥ नशतिर्गतिकर्मा ॥ अनुक्रमेण समीपं गमयति । आदित् अनन्तरं तदानीमेव तदनुग्रहात् विलम्बमकृत्वा ग्रसिष्ठः महातृष्णयेव ग्रसितृतमो भक्षयितृतमः सन् ओषधीः अन्नानि अजीगः गिरसि भक्षयसि । महानुभावोऽपि त्वं लौकिकाश्ववत् तुच्छेन पुरुषेण दीयमानं स्वल्पं भक्ष्यम् अनुग्रहात् स्वीकरोषीत्यर्थः ॥

English translation:

“I behold your most excellent form coming eagerly to (receive) your food in your (holy) plural ce of earth; when your attendant brings you nigh to the enjoyment (of the provender), therefore gredy, you devour the fodder.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The fodder: identical with the sun; applied to his acceptance of the oblations offered in the ceremony

Here I saw your highest form, seeking to win refreshments in the track of the cow.
When the mortal attained the benefit from you, just after that the foremost devourer of plants [=Agni] awakened (you?).

There are multiple conflicting interpretations of the personnel and import of this verse; I will not add another.

Pāda d raises several questions: 1) is óṣadhīḥ to be construed with grásiṣṭḥaḥ (so, e.g., Geldner, Doniger, and me) or with ajīgaḥ, 2) who is the referent of grásiṣṭhaḥ, and 3) what person is ajīgaḥ. I take the plants with the splv. (For acc. rection with - iṣṭha- forms, cf., e.g., VI.37.5 vṛtráṃ hániṣṭhaḥ.) Within the RVic domain of discourse, the greatest devourer of plants is likely fire/Agni, the answer, therefore, to 2). With that identification in place, I take ajīgaḥ as 3rd sg. For an opposite interpr. on all 3 counts, cf. Krick’s “… dann wahrlich hast du, der Gefrässigste, die Pflanzen erweckt (verschlungen?).” The subject is the horse=sun, addressed in the 2nd ps. She takes the verb as suggesting a 2ndary pun on √gṝ ‘swallow’, and considers the larger sense to be that the rising sun (in spring) awakes the plant world to new life, and is at the same time their “Fresser.” This builds a lot of superstructure into the vs. In my opinion, the pāda simply expresses the conceit that the kindling of the ritual fire causes the sun to rise; assuming, with Krick et al, that “you” is the horse=sun, it can be the object of ajīgaḥ, with Agni as the subj.

Here I beheld thy form, matchless in glory, eager to win thee food at the Cow’s station.
Whene’er a man brings thee to thine enjoyment, thou swallowest the plants most greedy eater.

Dort sah ich deine höchste Gestalt, wie sie auf der Fährte der Kuh die Speise zu gewinnen sucht. Sobald der Sterbliche in deinen Genuß gelangt ist, hat der Verzehrer der Pflanzen ihn geweckt.

Hier sah ich deine herrlichste Gestalt am Orte der Kuh begierig nach den Tränken hinstreben; so oft der Sterbliche es erlangt, dass du sie geniessest, dann sogleich verschlingst du als bester Verschlinger die Pflanzen.

Здесь увидел я твой высший образ,
Стремящийся к подкреплениям в следе коровы.
Как только смертный достиг наслаждения тобой,
Тот, кто больше всех пожирает растения, пробудил (их).

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (यदा) जब (ग्रसिष्ठः) अतीव खानेवाला (मर्त्तः) मनुष्य (अनु, भोगम्) अनुकूल भोग को (आनट्) प्राप्त होता है तब (आत्, इत्) उसी समय (ओषधीः) यवादि ओषधियों को (अजीगः) निरन्तर प्राप्त हो, जैसे (अत्र) इस विद्या और योगाभ्यास व्यवहार में मैं (ते) तुम्हारे (जिगीषमाणम्) जीतने की इच्छा करनेवाले (उत्तमम्) उत्तम (रूपम्) रूप को (आ, अपश्यम्) अच्छे प्रकार देखूँ और (गोः) पृथिवी के (पदे) पाने योग्य स्थान में (ते) आपके (इषः) अन्नादिकों को प्राप्त होऊँ वैसे आप भी ऐसा विधान कर इस उक्त व्यवहारादि को प्राप्त होओ ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - उद्योगी पुरुष ही को अच्छे-अच्छे पदार्थ भोग प्राप्त होते हैं किन्तु आलस्य करनेवाले को नहीं। जो यत्न के साथ पदार्थविद्या का ग्रहण करते हैं, वे अति उत्तम प्रतिष्ठा को प्राप्त होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे विद्वन् यदा ग्रसिष्ठो मर्त्तोऽनुभोगमानट् तदादिदोषधीरजीगः। यथाऽत्राऽहं ते जिगीषमाणमुत्तमं रूपमापश्यं गोः पदे तं इषः प्राप्नुयाम् तथा त्वमप्येवं विधायैतत्प्राप्नुहि ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्र) अस्मिन् विद्यायोगाभ्यासव्यवहारे। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (ते) तव (रूपम्) स्वरूपम् (उत्तमम्) उत्कृष्टम् (अपश्यम्) पश्येयम् (जिगीषमाणम्) जेतुमिच्छन्तम् (इषः) अन्नानि (आ) (पदे) प्राप्तव्ये (गोः) पृथिव्याः (यदा) यस्मिन् काले (ते) तव (मर्त्तः) मनुष्यः (अनु) (भोगम्) (आनट्) प्राप्नोति। अत्र नक्षतेर्गतिकर्मणो लङि छन्दस्यपि दृश्यत इत्याडागमः। नक्षतीति गतिकर्मा। निघं० २। १४। (आत्) अनन्तरम् (इत्) एव (ग्रसिष्ठः) अतिशयेन ग्रसिता (ओषधीः) यवादीन् (अजीगः)। भृशं प्राप्नुयात् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - उद्योगिनमेव भोगा उपलभन्ते नालसं ये प्रयत्नेन पदार्थविद्यां गृह्णन्ति तेऽत्युत्तमां प्रतिष्ठां लभन्ते ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - उद्योगी पुरुषाला चांगल्या चांगल्या पदार्थांचे भोग प्राप्त होतात, परंतु आळशी माणसाला नाही. जे प्रयत्नपूर्वक पदार्थविद्येचे ग्रहण करतात त्यांना अत्यंत प्रतिष्ठा लाभते. ॥ ७ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡नु त्वा र꣡थो अ꣡नु म꣡र्यो अर्वन्न्
अ꣡नु गा꣡वो अ꣡नु भ꣡गः कनी꣡नाम्
अ꣡नु व्रा꣡तासस् त꣡व सख्य꣡म् ईयुर्
अ꣡नु देवा꣡ ममिरे वीरि꣡यं ते

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ánu ← ánu (invariable)
{}

ánu ← ánu (invariable)
{}

arvan ← árvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

máryaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

ánu ← ánu (invariable)
{}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kanī́nām ← kanyā̀- ~ kanī́n- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)
{}

īyuḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vrā́tāsaḥ ← vrā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)
{}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mamire ← √mā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अनु॑ । त्वा॒ । रथः॑ । अनु॑ । मर्यः॑ । अ॒र्व॒न् । अनु॑ । गावः॑ । अनु॑ । भगः॑ । क॒नीना॑म् ।
अनु॑ । व्राता॑सः । तव॑ । स॒ख्यम् । ई॒युः॒ । अनु॑ । दे॒वाः । म॒मि॒रे॒ । वी॒र्य॑म् । ते॒ ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• maryo ← maryaḥ ← marya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• arvann ← arvan ← arvant
• [noun], vocative, singular, masculine
• “horse.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ’nu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• kanīnām ← kanī
• [noun], genitive, plural, feminine

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vrātāsas ← vrātāsaḥ ← vrāta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “troop; group; Vrāta; vrāta [word]; flock.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• īyur ← īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mamire ← mā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• vīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

इदानीं कृत्स्नस्य लोकस्यापि मुख्यः इति प्रतिपादयति । हे अर्वन् गमनशीलाश्व त्वा त्वाम् अनु अनुसृत्य रथः गच्छति । ततः पुरतोऽश्वस्य गमनात् । तथा मर्यः मर्त्यः त्वा त्वाम् अनु । जात्येकवचनम् ॥ अनु गावः । गावोऽपि त्वामनुगच्छन्ति । तथा कनीनां कन्यकानां स्त्रीणां भगः भाग्यं सौन्दर्यं त्वद्भगम् अनु। तथा व्रातासः व्राताः संघात्मकाः अन्ये अश्वसमूहाः वस्वादिदेवगणाः वा त्वाम् अनु अनुसृत्य तव सख्यम् ईयुः सखिभावं गच्छन्ति । देवाः ऋत्विजो द्योतमाना देवा वा त्वामनुसृत्य ते वीर्यं वीरकर्म ममिरे स्तुत्या मान्ति । अतः सर्वोऽपि त्वाम् अनुसरः त्वं तु सर्वस्य श्रेष्ठ इत्यर्थः ॥

English translation:

“The car follows you, O Horse; men attend you; cattle follow you; the loveliness of maidens (waits) upon you; troops of demi-gods following you have sought your friendship; the gods themselves have been admirers of your vigour”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Loveliness of maidens: bhagaḥ kanīnām = kanyānām saubhāgyam or saundaryam

The chariot (goes) after you, after you the dashing youth, o steed; after you the cows, after you the good fortune of maidens.
The troops have gone after your companionship. The gods have measured themselves against your heroic strength.

The preverb ánu is insistently repeated in this verse: twice each in a and b, once each in c and d. The first hemistich lacks a verb, but this can easily be supplied from īyuḥ (√i ‘go’) in c; d then varies this pattern with a different verb mamire (√mā ‘measure’) to be supplied with ánu.

After thee, Courser, come the car, the bridegroom, the kine come after, and the charm of maidens.
Full companies have followed for thy friendship: the pattern of thy vigour Gods have copied.

Dir, o Renner, folgt der Wagen, dir der junge Mann, dir die Kühe, dir die Gunst der Jungfrauen. Deiner Freundschaft folgen die Truppen. Die Götter haben dir die Stärke zugetraut.

Dir, o Renner, strebt der Wagen nach, dir der junge Freier, dir die Liebe der Mädchen, nach deiner Freundschaft streben alle Scharen, nach deiner Heldenkraft bildeten sich die Götter.

Следом за тобой – колесница, следом – юный муж, о скакун,
Следом – коровы, следом – благосклонность девиц,
Следом за твоей дружбой идут войска.
Боги наделили тебя героической силой.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अर्वन्) घोड़े के समान वर्त्तमान ! जिस (त्वा) तेरे (अनु) पीछे (रथः) विमानादि रथ फिर (अनु) पीछे (मर्य्यः) मरण धर्म रखनेवाला मनुष्य फिर (अनु) पीछे (गावः) गौएँ और (कनीनाम्) कामना करते हुए सज्जनों को (अनु) पीछे (भगः) ऐश्वर्य तथा (व्रातासः) सत्य आचरणों में प्रसिद्ध (देवाः) विद्वान् जन (ते) तेरे (वीर्यम्) पराक्रम को (अनु, ममिरे) अनुकूलता से सिद्ध करते हैं वे उक्त विद्वान् (तव) तेरी (सख्यम्) मित्रता वा मित्र के काम को (अनु, ईयुः) अनुकूलता से प्राप्त होवें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे अग्नि के अनुकूल विमानादि यानों को मनुष्य प्राप्त होते हैं, वैसे अध्यापक और उपदेशक के अनुकूल विज्ञान को प्राप्त होते हैं। जो विद्वानों को मित्र करते हैं, वे सत्याचरणशील और पराक्रमवान् होते हैं ॥ ८ ॥

अन्वय: हे अर्वन् यं त्वाऽनु रथोऽनु मर्य्योऽनु गावः कनीनामनु भगो व्रातासो देवास्ते वीर्यमनु ममिरे ते तस्य तव सख्यमन्वीयुः ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अनु) (त्वा) त्वाम् (रथः) विमानादियानम् (अनु) (मर्यः) मरणधर्मा मनुष्यः (अर्वन्) अश्ववद्वर्त्तमान (अनु) (गावः) धेनवः (अनु) (भगः) ऐश्वर्यम् (कनीनाम्) कामयमानानाम् (अनु) (व्रातासः) व्रतेषु सत्याचरणेषु भवाः (तव) (सख्यम्) सख्युर्भावः कर्म वा (ईयुः) प्राप्नुयुः (अनु) (देवाः) विद्वांसः (ममिरे) निर्मिमते (वीर्यम्) पराक्रमम् (ते) तव ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - यथाऽग्निमनुयानानि मनुष्या गच्छन्ति तथाऽध्यापकोपदेशकावनु विज्ञानं लभन्ते ये विदुषः सखीन् कुर्वन्ति ते सत्याचारा वीर्यवन्तो जायन्ते ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जसे माणसांना अग्नियुक्त विमान प्राप्त करता येते तसे अध्यापक व उपदेशक विज्ञान प्राप्त करतात. जे विद्वानाशी मैत्री करतात ते सत्याचरणी व पराक्रमी असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हि꣡रण्यशृङ्गो अ꣡यो अस्य पा꣡दा
म꣡नोजवा अ꣡वर इ꣡न्द्र आसीत्
देवा꣡ इ꣡द् अस्य हविर꣡द्यम् आयन्
यो꣡ अ꣡र्वन्तम् प्रथमो꣡ अध्य꣡तिष्ठत्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áyaḥ ← áyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

híraṇyaśr̥ṅgaḥ ← híraṇyaśr̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pā́dāḥ ← pā́da- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ávaraḥ ← ávara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánojavāḥ ← mánojavas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āyan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havirádyam ← havirádya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

adhyátiṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

árvantam ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

हिर॑ण्यऽशृ॒ङ्गः । अयः॑ । अ॒स्य॒ । पादाः॑ । मनः॑ऽजवाः । अव॑रः । इन्द्रः॑ । आ॒सी॒त् ।
दे॒वाः । इत् । अ॒स्य॒ । ह॒विः॒ऽअद्य॑म् । आ॒य॒न् । यः । अर्व॑न्तम् । प्र॒थ॒मः । अ॒धि॒ऽअति॑ष्ठत् ॥

• hiraṇyaśṛṅgo ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyaśṛṅgo ← śṛṅgaḥ ← śṛṅga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• ‘yo ← ayaḥ ← ayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “iron; kāntaloha; ayas [word]; tīkṣṇaloha; metallic element; weapon.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pādā ← pāda
• [noun], nominative, dual, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• manojavā ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manojavā ← javāḥ ← javas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “speed.”

• avara ← avaraḥ ← avara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• haviradyam ← haviḥ ← havis
• [noun], neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• haviradyam ← adyam ← adya
• [noun], accusative, singular, neuter

• āyan ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arvantam ← arvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• adhyatiṣṭhat ← adhiṣṭhā ← √sthā
• [verb], singular, Imperfect
• “reach; board; repose on; govern; sit down; stand; prevail.”

अयमश्वः हिरण्यशृङ्गः हितरमणीयशृङ्गो वा उन्नतशिरस्को हृदयरमणशृङ्ग स्थानीयशिरोरुहो वा अस्य पादाः अयः अयोमयाः अयःपिण्डसदृशा इत्यर्थः । तथा मनोजवाः मनोवेगाः । अथवा एतदिन्द्रविशेषणम् । ईदृशस्याश्वस्य सामर्थ्यं प्रति मनोवेगः इन्द्रः अपि अवरः निकृष्टः आसीत् । किंच अस्य अश्वस्य हविरद्यं हविषः अदनं भक्षणम् ॥ स्वार्थिको यत् ॥ अदनयोग्यं हविर्वा अपेक्ष्य देवा इत् सर्वेऽपि देवाः आयन् प्राप्ताः । यः इन्द्रः अर्वन्तं प्रथमः प्रथमभावी सन् अध्यतिष्ठत् अधिष्ठितवान् स्वहविष्ट्वेन’ स्वकीयत्वेन वा आश्रितवानित्यर्थः । ‘इन्द्र एणं प्रथमो अध्यतिष्ठत्’ इति ह्युक्तम् ॥

English translation:

“His mane is of gold; his feet are of bronze; and fleet as thought, Indra is his inferior (in speed). The gods have come to partake ofhis (being offered as) oblation; the first who mounted the horse was Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His mane is of gold: hirṇyaśṛṅga = lit. golden-horned; but figuratively, golden-maned

Having golden horns [=rays], his feet copper, swift as thought he was (an) Indra in the lower (realm).
The gods themselves came to eat the oblation of him, who first mounted the steed.

On the syntax of pāda a, see comm. on 1c.

Against the Pp (and all standard tr., as well as Krick) I take the sandhi form ávara as standing for loc. sg. ávare, not nom. sg. ávaraḥ. Although ávara- is a pronominal adjective, and several instances of ávare are nom. pl., there are also several that are undeniably loc. sg. (II.9.3, 24.11). Taking it as a nom. sg. requires attributing lesser powers to Indra, which strikes me as pragmatically unlikely (cf., e.g., Oldenberg “geringer (an Schnelle) war Indra”). My interpretation identifies the horse/sun-bird with Indra and situates him in a lower realm (the midspace, presumably).

Horns made of gold hath he: his feet are iron: less fleet than he, though swift as thought, is Indra.
The Gods have come that they may taste the oblation of him who mounted, first of all, the Courser.

Mit goldenen Hörnern, seine Füße von Erz, ist er schnell wie der Gedanke - Indra blieb hinter ihm zurück. Die Götter kamen zu dessen Opfermahl, der als erster das Rennpferd bestieg.

Goldhufig ist er, Eisen seine Füsse, der gedankenschnelle Indra blieb hinter ihm zurück; die Götter alle kamen zu der Opferspeise dessen, der zuerst den Renner bestieg.

Он с золотыми рогами, его ноги из железа,
Он стремителен, как мысль, – Индра остался позади него.
Сами боги пришли вкусить жертву у того,
Кто первым сел верхом на коня.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो ऐसा है कि (हिरण्यशृङ्गः) जिसके तेजःप्रकाश शृङ्गों के समान हैं तथा जिस (अस्य) इस बिजुलीरूप अग्नि के (मनोजवाः) मन के समान वेगवाले (अयः) प्राप्तिसाधक धातु (पादाः) जिनसे चलें उन पैरों के समान है, वह (अवरः) एक निराला (इन्द्रः) सूर्य (आसीत्) है और (यः) जो (प्रथमः) विख्यात, (अर्वन्तम्) वेगवाले अश्वरूप अग्नि का (अध्यतिष्ठत्) अधिष्ठाता होता जिस (अस्य) इसके सम्बन्ध में (हविरद्यम्) खाने योग्य होमने के पदार्थ (इत्) ही को (देवाः) विद्वान् वा भूमि आदि तेंतीस देव (आयन्) प्राप्त हैं वह बहुतों में व्याप्त होनेवाला बिजुली के समान अग्नि है ऐसा जानो ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस जगत् में तीन प्रकार का अग्नि है। एक अति सूक्ष्म जो कारण रूप कहाता, दूसरा वह जो सूक्ष्म मूर्त्तिमान् पदार्थों में व्याप्त होनेवाला और तीसरा स्थूल सूर्यादि स्वरूपवाला, जो इसको गुण, कर्म, स्वभाव से जानकर इसका अच्छे प्रकार प्रयोग करते हैं, वे निरन्तर सुखी होते हैं ॥ ९ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यो हिरण्यशृङ्गो यस्याऽस्य मनोजवा अयः पादाः सन्ति सोऽवर इन्द्र आसीत्। यः प्रथमोऽर्वन्तमध्यतिष्ठद्यस्याऽस्य हविरद्यमिद्देवा आयन् स बहुव्यापी विद्युद्विधोऽग्निरस्तीति विजानीत ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्यशृङ्गः) हिरण्यानि तेजांसि शृङ्गाणीव यस्य सः (अयः) प्राप्तिसाधकाः धातवः (अस्य) विद्युद्रूपस्याऽग्नेः (पादाः) पद्यन्ते गच्छन्ति यैस्त इव (मनोजवाः) मनोवद्वेगवन्तः (अवरः) अर्वाचीनः (इन्द्रः) सूर्य्यः (आसीत्) अस्ति (देवाः) विद्वांसो भूम्यादयो वा (इत्) एव (अस्य) (हविरद्यम्) अत्तुं योग्यम् (आयन्) आप्नुवन्ति (यः) (अर्वन्तम्) वेगवन्तमग्निमश्वम् (प्रथमः) प्रख्यातः (अध्यतिष्ठत्) अधिष्ठाता भवति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अस्मिञ्जगति त्रिधाऽग्निर्वर्त्तते एकोऽतिसूक्ष्मः कारणाख्यो द्वितीयः सूक्ष्मो मूर्त्तद्रव्यव्यापी तृतीयः स्थूलः सूर्यादिस्वरूपो य इमं गुणकर्मस्वभावतो विज्ञाय संप्रयुञ्जते ते सततं सुखिनो भवन्ति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या जगात तीन प्रकारचे अग्नी आहेत. एक अति सूक्ष्म जो कारणरूप म्हणविला जातो. दुसरा सूक्ष्म मूर्तिमान पदार्थात व्याप्त असतो व तिसरा स्थूल सूर्य इत्यादी स्वरूपाच्या रूपात असतो जे त्याच्या गुण, कर्म स्वभावाला जाणून त्याचा चांगल्या प्रकारे उपयोग करतात ते निरन्तर सुखी होतात. ॥ ९ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ईर्मा꣡न्तासः सि꣡लिकमध्यमासः
सं꣡ शू꣡रणासो दिविया꣡सो अ꣡त्याः
हंसा꣡ इव श्रयणिशो꣡ यतन्ते
य꣡द् आ꣡क्षिषुर् दिविय꣡म् अ꣡ज्मम् अ꣡श्वाः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
īrmā́ntāsaḥ ← īrmā́nta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sílikamadhyamāsaḥ ← sílikamadhyama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

átyāḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

divyā́saḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

śū́raṇāsaḥ ← śū́raṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

haṁsā́ḥ ← haṁsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

śreṇiśás ← śreṇiśás (invariable)
{}

yatante ← √yat- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ájmam ← ájma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́kṣiṣuḥ ← √akṣ- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

divyám ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ई॒र्मऽअ॑न्तासः । सिलि॑कऽमध्यमासः । सम् । शूर॑णासः । दि॒व्यासः॑ । अत्याः॑ ।
हं॒साःऽइ॑व । श्रे॒णि॒ऽशः । य॒त॒न्ते॒ । यत् । आक्षि॑षुः । दि॒व्यम् । अज्म॑म् । अश्वाः॑ ॥

• īrmāntāsaḥ ← īrmānta
• [noun], nominative, plural, masculine

• silikamadhyamāsaḥ ← silikamadhyama
• [noun], nominative, plural, masculine

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• śūraṇāso ← śūraṇāsaḥ ← śūraṇa
• [noun], nominative, plural, masculine

• divyāso ← divyāsaḥ ← divya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• atyāḥ ← atya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; steed.”

• haṃsā ← haṃsāḥ ← haṃsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goose; Vishnu; sun.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śreṇiśo ← śreṇiśas
• [adverb]

• yatante ← yat
• [verb], plural, Present indikative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ākṣiṣur ← ākṣiṣuḥ ← akṣ
• [verb], plural, Athematic is aor. (Ind.)

• divyam ← divya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• ajmam ← ajma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “march.”

• aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

अत्र अश्वसमूहस्तुतिद्वारेण अयं स्तूयते। ईर्मान्तासः ईरिताः प्रेरिताः अन्ताः येषां ते तथोक्ताः। विरलान्ता इत्यर्थः। सिलिकमध्यमासः संसृताः संगताः मध्यप्रदेशाः येषां ते तथोक्ताः । मध्ये निबिडा इत्यर्थः । अथवा शरीरस्यैते विशेषणे । ईर्म ईरितः पुरतो नुन्नः इत्यर्थः । तादृशः पृथुः अन्तो जघनप्रदेशो येषां ते तादृशाः । तथा सिलिकमध्यमासः । संसृतः संगतः संलग्नो मध्यभागो येषां ते तादृशाः । पुष्टत्वात् प्रौढपृष्ठाः संलग्नमध्याश्चेत्यर्थः । जघनपुरोभागावपेक्ष्य सिलिकमध्यमाः। इत्युक्तम् । सम् इत्ययमुपसर्गो यतन्ते इत्याख्यातेन संबन्धयितव्यः । शूरणासः विक्रमशीलाः दिव्यासः दिवि भवाः अत्याः अतनशीलाः । यद्यप्ययमश्वनाम तथाप्यश्वशब्दस्य वक्ष्यमाणत्वात् अयं यौगिकोऽवगन्तव्यः । ईदृशा अश्वाः श्रेणिशः । एकव्यापाराणां बहूनां समूहः श्रेणिरित्युच्यते । शीघ्रधावनाय श्रेणिशः पङ्क्तीभूय सं यतन्ते सम्यक् यत्नं कुर्वन्ति । तत्र दृष्टान्तः । हंसाइव । ते यथा श्रेणीभूताः ईर्मान्तासः इत्याद्युक्तरूपाः सन्तः अन्तरिक्षे गमनाय यतन्ते तद्वत् । कदा । उच्यते । यत् यदा अश्वाः दिव्यम् अज्मं गमनं गन्तव्यं वा मार्गम् आक्षिषुः व्याप्नुवन्ति तदा । अयं मन्त्रो यास्केनैवं व्याख्यातः - ’ईर्मान्ताः समीरितान्ताः पृथ्वन्ता वा सिलिकमध्यमाः संसृतमध्यमाः शीर्षमध्यमा वा अपि वा शिर आदित्यो भवति यदनुशेते सर्वाणि भूतानि मध्ये चैषां तिष्ठति । इदमपीतरच्छिर एतस्मादेव समाश्रितान्येतदिन्द्रियाणि भवन्ति । सं शूरणासो दिव्यासो अत्याः । शूरः शवतेर्गतिकर्मणो दिव्या दिविजा अत्या अतनाः । हंसा इव श्रेणिशो यतन्ते । हंसा हन्तेर्घ्नन्त्यध्वानम् । श्रेणिशः इति श्रेणिः श्रयतेः समाश्रिता भवन्ति । यदाक्षिषुर्यदापुर्दिव्यमज्ममजनिमाजिमश्वाः’ (निरु. ४. १३) इति ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“The full-haunched, slender-waistd, high-spirited, and celestial coursers (of the sun), gallop along like swans in rows, when the horses spread along the heavenly path.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Īrmāntāsaḥ silika madhya māsaḥ = thin-ended or thin-haunched, and plural mp-waisted; the allusion is to a troop or herd of horses

The heavenly chargers take their places like geese in formation—with the edges (of the formation) their legs, its middle hollow,
its nose a hero [=the lead horse], when the horses have driven their heavenly drive.

This difficult vs. has been subject to numerous interpretations. Mine is guided by Thieme’s (Gs Nyberg = Kl Schr (II) 829-30), who sees this as a description of the V-shaped formation of geese in flight (of which Google Images supplies many pictures, including bar-headed geese flying to/from their wintering grounds in India). The “nose” is the lead goose and therefore a particularly crucial figure, the śū́ra- ‘champion, hero’ of the cmpd. śū́ranas- ‘having a hero as a nose’ (an analysis that goes back to Bloomfield, Rig-Veda Repetitions 150; Bloomfield’s other analyses there are less compelling). sílika-madhayama- has a hapax as first member; if Thieme’s interpr.

(‘hollow space’) and etymological connection (with sirā́- ‘vein’) are accepted, the cmpd. means ‘having a hollow space in the middle’, which accurately describes the V-formation. The other problematic bahuvrīhi is īrmā́nta-. Thieme takes īrmá- as ‘foreleg, thigh’, not īrmá- ‘quiet, at rest’. The ‘foreleg’ sense is found in the AV (X.10.21), and Aves. ar(ə)ma- ‘arm’ appears to be cognate (so EWA s.v.). The sense of the cmpd, ‘having (fore)legs as its edges’, must reflect the fact that, looked at straight on, the V-formation (roughly an isoceles triangle) can look like a stick-figure human from the waist down, with the legs being the two equal sides, meeting at the tip, which is equivalent to the waist.

The verb in d, ā́kṣisuḥ, is generally taken as an isolated -siṣ-aor. to √naś ‘attain’ (so Grassmann, Narten 160; Wh Roots puts it under √akṣ as -iṣ-aor., but takes √akṣ as a secondary root form from √aś). This is certainly possible, but I prefer to analyze it as an isolated (and nonce) -siṣ-aor. to √aj ‘drive’, which would then take a cognate acc. ájmam, hence ‘have driven their drive’.

Symmetrical in flank, with rounded haunches, mettled like heroes, the Celestial Coursers
Put forth their strength, like swans in lengthened order, when they, the Steeds, have reached the heavenly causeway.

Die ………. himmlischen Rennpferde, von denen das Ende des Zuges noch stillsteht, während die mittleren laufen, sie ziehen in einer Reihe wie die Gänse, wenn die Rosse in die himmlische Rennbahn gelangt sind.

Die himmlischen Sonnenrosse, die schnellen, die rasch an beiden Seiten laufen und in der Mitte eng aneinandergeschlossen, dringen vor wie gereihte Gänse, wenn die Rosse die himmlische Bahn erreicht haben.

Небесные кони, играющие силой, –
Края (их вереницы) исчезли, середина отчетлива…
Словно гуси, смыкаются кони в ряд,
Когда они достигли небесного ристалища.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (तत्) जो (सिलिकमध्यमासः) स्थान में प्रसिद्ध हुए (ईर्मान्तासः) कम्पन जिनका अन्त (शूरणासः) हिंसक अर्थात् कलायन्त्र को प्रबलता से ताड़ना देते हुए प्रकाशमान (दिव्यासः) दिव्यगुण, कर्म, स्वभाववाले (अत्याः) निरन्तर जानेवाले (अश्वाः) शीघ्र जानेवाले अग्न्यादि रूप घोड़े (हंसाइव) हंसों के समान (श्रेणिशः) पङ्क्ति सी किये हुए वर्त्तमान (सं, यतन्ते) अच्छा प्रयत्न कराते हैं और (दिव्यम्) अन्तरिक्ष में हुए (अज्मम्) मार्ग को (आक्षिषुः) व्याप्त होते हैं उन वायु, अग्नि और जलादिकों को कार्य्यों में अच्छे प्रकार लगाओ ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो सिलिकादि यन्त्रों से अर्थात् जिनमें कोठे-दरकोठे कलाओं के होते हैं, उन यन्त्रों से बिजुली आदि उत्पन्न कर और विमान आदि यानों में उनका संप्रयोग कर कार्यसिद्धि को करते हैं, वे मनुष्य बड़ी भारी लक्ष्मी को पाते हैं ॥ १० ॥

अन्वय: हे विद्वांसो यद्ये सिलिकमध्यमास ईर्मान्तासः शूरणासो दिव्यासोऽत्या अश्वा हंसाइव श्रेणिशः संयतन्ते दिव्यमज्ममाक्षिषुस्तान्वाय्वग्निजलादीन् कार्य्येषु संप्रयुङ्ग्ध्वम् ॥ १० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईर्मान्तासः) कम्पनान्ताः (सिलिकमध्यमासः) सिलिकानां मध्ये भवा (सम्) (शूरणासः) हिंसका कलायन्त्रताडनेन प्रकाशमानाः (दिव्यासः) दिव्यगुणकर्मस्वभावाः (अत्याः) अतितुं शीलाः (हंसाइव) हंसपक्षिववत् (श्रेणिशः) पङ्क्तिवद्वर्त्तमानाः (यतन्ते) यातयन्ति। अन्तर्भावितण्यर्थः। (यत्) ये (आक्षिषुः) व्याप्नुवन्ति (दिव्यम्) दिवि भवम् (अज्मम्) गमनाधिरकरणं मार्गम् (अश्वाः) आशुगन्तारः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - ये सिलिकादियन्त्रैस्संघर्षितेभ्यः पदार्थेभ्यो विद्युदादीनुत्पाद्य यानादिषु संप्रयोज्य कार्यसिद्धिं कुर्वन्ति ते मनुष्या महतीं श्रियं लभन्ते ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जे शिलिका इत्यादी यंत्रांनी अर्थात् ज्यात आतल्या भागात कळा असतात त्या यंत्रांनी विद्युत तयार करून विमान इत्यादी यानात त्यांचा संप्रयोग करून कार्यसिद्धी करतात ती माणसे श्री प्राप्त करतात. ॥ १० ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡व श꣡रीरम् पतयिष्णु꣡ अर्वन्
त꣡व चित्तं꣡ वा꣡त इव ध्र꣡जीमान्
त꣡व शृ꣡ङ्गाणि वि꣡ष्ठिता पुरुत्रा꣡
अ꣡रण्येषु ज꣡र्भुराणा चरन्ति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
arvan ← árvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

patayiṣṇú ← patayiṣṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śárīram ← śárīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

cittám ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

dhrájīmān ← dhrájīmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)
{}

śŕ̥ṅgāṇi ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

víṣṭhitā ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

áraṇyeṣu ← áraṇya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

járbhurāṇā ← √bhur- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

तव॑ । शरी॑रम् । प॒त॒यि॒ष्णु । अ॒र्व॒न् । तव॑ । चि॒त्तम् । वातः॑ऽइव । ध्रजी॑मान् ।
तव॑ । शृङ्गा॑णि । विऽस्थि॑ता । पु॒रु॒ऽत्रा । अर॑ण्येषु । जर्भु॑राणा । च॒र॒न्ति॒ ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śarīram ← śarīra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “body; human body; body part; body; body; strength.”

• patayiṣṇv ← patayiṣṇu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “flying.”

• arvan ← arvant
• [noun], vocative, singular, masculine
• “horse.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• cittaṃ ← cittam ← citta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; attention; idea; thinking; fondness; purpose.”

• vāta ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhrajīmān ← dhrajīmat
• [noun], nominative, singular, masculine

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śṛṅgāṇi ← śṛṅga
• [noun], nominative, plural, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• viṣṭhitā ← viṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], nominative, plural
• “stand; stay; resist.”

• purutrāraṇyeṣu ← purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• purutrāraṇyeṣu ← araṇyeṣu ← araṇya
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; araṇya [word]; wilderness.”

• jarbhurāṇā ← jarbhur ← √bhur
• [verb noun], nominative, plural

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

हे अर्वन् तव शरीरं पतयिष्णु पतनशीलं व्याप्तमित्यर्थः । तथा तव चित्तं मनः वातइव ध्रजीमान् शीघ्रगमनवायुरिव तद्वच्छीघ्रगमनानुकूलमित्यर्थः । किंच तव शृङ्गाणि शिरसो निर्गताः शृङ्गस्थानीयाः केशाः पुरुत्रा पुरुषु बहुषु प्रदेशेषु विष्ठिता विष्ठितानि विविधं स्थिताः । किंच त एव अरण्येषु जर्भुराणा मनोहराणि पूर्यमाणानि वा एवंभूताः केशाः चरन्ति । यद्वा । अत्र अश्वस्य शृङ्गाभावात् तद्वदुन्नतानि तेजांसि परिगृह्यन्ते ॥

English translation:

“Your body, horse, is made for motion; your mind is rapid (in intention) as the wind; the hairs (of your mane) are tossed in manifold directions; and spread beautiful in the forests.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The horse is identified with Agni, whose flames consume the forests

Your body is flying, o steed; your perception is swooping like the wind.
Your horns [=rays], dispersed in many places, keep flickering in the wilderness.

I take caranti as aux. with járbhurāṇā(ḥ), but it could be an independent verb: “they wander (while) flickering” (e.g., Geldner “… bewegen sie sich auf und ab hüpfend”).

A body formed for flight hast thou, O Charger; swift as the wind in motion is thy spirit.
Thy horns are spread abroad in all directions: they move with restless beat in wildernesses.

Dein Körper eilt mit Flügeln, o Renner, dein Geist saust dahin wie der Wind. Deine Hörner sind vielerorts verteilt, in den Wäldern bewegen sie sich auf und ab hüpfend.

Schnellfliegend, o Renner, ist dein Körper, dein Geist dahinschiessend, wie der Wind; deine Hufe sich überall hin verbreitend, eilen stampfend in der Ferne.

Тело твое в полете, о скакун.
Твоя мысль скользит, словно ветер.
Твои рога, находящиеся во многих местах,
Движутся, извиваясь, полюсам.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अर्वन्) गमनशील घोड़े के समान वर्त्ताव रखनेवाले ! जैसे (पतयिष्णु) गमनशील विमान आदि यान वा (तव) तेरा (शरीरम्) शरीर वा (ध्रजीमान्) गतिवाला (वातइव) पवन के समान तव तेरा (चित्तम्) चित्त वा (पुरुत्रा) बहुत (अरण्येषु) वनों में (विष्ठिता) विशेषता से ठहरे हुए (जर्भुराणा) अत्यन्त पुष्ट (शृङ्गाणि) सींगों के तुल्य ऊँचे वा उत्कृष्ट अत्युत्तम काम अग्नि से (चरन्ति) चलते हैं वैसे (तव) तेरे इन्द्रिय और प्राण वर्त्तमान हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जिन्होंने चलाई हुई बिजुली मन के समान जाती वा पर्वतों के शिखरों के समान विमान आदि यान रचे हैं और जो वन की आग के समान अग्नि के घरों में अग्नि जलाकर विमान आदि रथों को चलाते हैं, वे सर्वत्र भूगोल में विचरते हैं ॥ ११ ॥

अन्वय: हे अर्वन् यथा पतयिष्णु यानं तथा तव शरीरं ध्रजीमान् वात इव तव चित्तं पुरुत्राऽरण्येषु विष्ठिता जर्भुराणा शृङ्गाण्यग्नेश्चरन्ति तथा तवेन्द्रियाणि प्राणाश्च वर्त्तन्ते ॥ ११ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (शरीरम्) (पतयिष्णु) गमनशीलम् (अर्वन्) गन्त्रश्ववद्वर्त्तमान (तव) (चित्तम्) अन्तःकरणम् (वातइव) (ध्रजीमान्) (गतिमान्) (तव) (शृङ्गाणि) शृङ्ग इव उच्छ्रितानि कर्माणि (विष्ठिता) विशेषेण स्थितानि (पुरुत्रा) पुरुषु बहुषु (अरण्येषु) वनेषु (जर्भुराणा) अत्यन्तं पुष्टानि (चरन्ति) गच्छन्ति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - यैः प्रचालिता विद्युन्मनोवद्गच्छति शैलशृङ्गवद्यानानि रच्यन्ते ये च वनाग्निवदग्न्यागारेषु पावकं प्रज्वाल्य यानानि चालयन्ति ते सर्वत्र भूगोले विचरन्ति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जे मनाप्रमाणे वेगवान विद्युतला प्रवाहित करतात किंवा पर्वताच्या शिखराप्रमाणे यान तयार करतात व जे दावानलाप्रमाणे अग्निघरात अग्नी प्रज्वलित करून विमान इत्यादी रथ (याने) चालवितात ते भूगोलात सर्वत्र गमन करतात. ॥ ११ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ꣡प प्रा꣡गाच् छ꣡सनं वाजी꣡ अ꣡र्वा
देवद्री꣡चा म꣡नसा दी꣡धियानः
अजः꣡ पुरो꣡ नीयते ना꣡भिर् अस्य
अ꣡नु पश्चा꣡त् कव꣡यो यन्ति रेभाः꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

śásanam ← śásana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devadrī́cā ← devadryáñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dī́dhyānaḥ ← √dhī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ajáḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

nīyate ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

purás ← purás (invariable)
{}

ánu ← ánu (invariable)
{}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

paścā́t ← paścā́t (invariable)
{}

rebhā́ḥ ← rebhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उप॑ । प्र । अ॒गा॒त् । शस॑नम् । वा॒जी । अर्वा॑ । दे॒व॒द्रीचा॑ । मन॑सा । दीध्या॑नः ।
अ॒जः । पु॒रः । नी॒य॒ते॒ । नाभिः॑ । अ॒स्य॒ । अनु॑ । प॒श्चात् । क॒वयः॑ । य॒न्ति॒ । रे॒भाः ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• prāgācchasanaṃ ← prāgāt ← pragā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• prāgācchasanaṃ ← śasanam ← śasana
• [noun], accusative, singular, neuter

• vājy ← vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• devadrīcā ← devadryañc
• [noun], instrumental, singular, neuter

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• dīdhyānaḥ ← dhī
• [verb noun], nominative, singular
• “think; desire; chew over.”

• ajaḥ ← aja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• puro ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• nīyate ← nī
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• nābhir ← nābhiḥ ← nābhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• asyānu ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• paścāt
• [adverb]
• “subsequently; westward; paścāt [word]; after; back.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• rebhāḥ ← rebha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bard; eulogist.”

अयम् अर्वा अरणकुशलः वाजी अश्वः शसनं विशसनस्थानम् उप प्रागात् उपप्रैति । किं कुर्वन् । देवद्रीचा मनसा देवान् गच्छता मनसा दीध्यानः ध्यायन् । कदा । देवान् अस्मदवयवेन अर्चामि देवत्वं प्राप्नोमीति वा मनसि ध्यायन् । किंच अस्य पुरः पुरस्तात् ‘नाभिः नहनं बन्धुभूत इत्यर्थः । यद्वा। अस्य बन्धनस्थानीयः अविमुक्तत्वात्। एवंभूतः अजः पुरः नीयते पुरतः प्राप्यते अनु अनुसृत्य पश्चात् अनन्तरम् । अत्र यद्यप्युभयोः पर्यवसितोऽर्थः एक एव तथापि अजाश्वोभयान न्तर्यत्वप्रकटनाय पदद्वयम् । यद्वा । अन्विति क्रियया संबध्यते। कवयः अनूचानाः रेभाः स्तोतारः ऋत्विजः यन्ति गच्छन्ति । ‘ये वा अनूचानास्ते कवयः’ इति श्रुतेः । यद्वा । कवय इति मेधाविनाम, ‘कविः मनीषी’ ( नि, ३. १५. १०) इति तन्नामसु पठितत्वात् । रेभः इति स्तोतृनाम, ‘रेभः जरिता ’ (नि. ३. १६. 1) इति तत्र पाठात् ॥

English translation:

“The swift horse approaches the plural ce of immolation, meditating with mind intent upon the gods; the goat bound to him is led before him; after him follow the priests and the singers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The goat bound to him: ajaḥ puronīyate nābhirasyānu paścāt kavayo yanti rebhāḥ: nābhi is connected with aja, implying nahanam, a binding; or, as not detached from him; anu andpaścāt are connected = following after; kaviḥ manīṣī (Nirukta 3.15.10), i.e. the priests; rebhaḥ jaritā (Nirukta 3.16.1), i.e. the singers; stotāraḥ, i.e. the praisers follow the goat fastened to the horse’s waist

The prizewinning steed has gone forth to slaughter, reflecting with a mind turned to the gods.
The goat, his umbilical kin, is led in front. The poets and singers come along behind.

The strong Steed hath come forward to the slaughter, pondering with a mind directed God-ward.
The goat who is his kin is led before him the sages and the singers follow after.

Er ist zur Schlachtung gegangen, der siegreiche Renner, mit gottwärts gerichtetem Gedanken sinnend. Der Bock wird vorausgeführt, seine Verwandtschaft. Die weisen Sänger wandeln hinterdrein.

Der schnelle Renner ist zur Schlachtbank vorgeschritten, aufmerkend mit dem zu den Göttern hingewandten Sinn; der Bock wird vorangeführt, der ihm nah verbundene, und ihm folgen die weisen Sänger.

На заклание отправился скакун, приносящий награды,
С мыслью, обращенной к богам, с даром прозрения.
Козла ведут впереди, его сородича.
Позади следом идут мудрые певцы.

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (दीध्यानः) देदीप्यमान (अजः) कारणरूप से अजन्मा (वाजी) वेगवान् (अर्वा) घोड़े के समान अग्नि (देवद्रीचा) विद्वानों का सत्कार करते हुए (मनसा) मन से (अस्य) इस कलाघर के (शसनम्) ताड़न को (उप, प्रागात्) सब प्रकार से प्राप्त किया जाता है जिससे इसका (नाभिः) बन्धन (पुरः) प्रथम से और (पश्चात्) पीछे (नीयते) प्राप्त किया जाता है जिसको (रेभाः) शब्दविद्या को जाने हुए (कवयः) मेधावी बुद्धिमान् जन (अनु, यन्ति) अनुग्रह से चाहते हैं उसको सब सेवें ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - खैचना वा ताड़ना आदि शिल्पविद्याओं के विना अग्नि पदार्थ कार्यों के सिद्ध करनेवाले नहीं हैं ॥ १२ ॥

अन्वय: यो दीध्यानोऽजो वाज्यर्वा देवद्रीचा मनसाऽस्य शसनमुपप्रागाद्येनाऽस्य नाभिः पुरः पश्चाच्च नीयते यं रेभाः कवयोऽनुयन्ति तं सर्वे संसेव्यन्ताम् ॥ १२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (प्र) (अगात्) गच्छति (शसनम्) हिंसनं ताडनम् (वाजी) वेगवान् (अर्वा) अश्व इव (देवद्रीचा) देवान् विदुषोऽञ्चता (मनसा) (दीध्यानः) देदीप्यमानः (अजः) जन्मरहितः (पुरः) पुरस्तात् (नीयते) (नाभिः) बन्धनम् (अस्य) (अनु) (पश्चात्) (कवयः) मेधाविनः (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (रेभाः) विदितशब्दविद्याः ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - नहि कर्षणताडनशिल्पविद्याभ्यो विना अग्न्यादयः पदार्थाः कार्यसाधका जायन्ते ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - आकर्षण व ताडन इत्यादी शिल्पविद्येशिवाय अग्नी पदार्थ कार्याना सिद्ध करू शकत नाही. ॥ १२ ॥

• देवता - अश्वः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ꣡प प्रा꣡गात् परमं꣡ य꣡त् सध꣡स्थम्
अ꣡र्वाँ अ꣡छा पित꣡रम् मात꣡रं च
अद्या꣡ देवा꣡ञ् जु꣡ष्टतमो हि꣡ गम्या꣡
अ꣡था꣡ शास्ते दाशु꣡षे वा꣡रियाणि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

sadhástham ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)
{}

árvān ← árvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gamyā́ḥ ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

hí ← hí (invariable)
{}

júṣṭatamaḥ ← júṣṭatama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átha ← átha (invariable)
{}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śāste ← √śās- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

उप॑ । प्र । अ॒गा॒त् । प॒र॒मम् । यत् । स॒धऽस्थ॑म् । अर्वा॑न् । अच्छ॑ । पि॒तर॑म् । मा॒तर॑म् । च॒ ।
अ॒द्य । दे॒वान् । जुष्ट॑ऽतमः । हि । ग॒म्याः । अथ॑ । आ । शा॒स्ते॒ । दा॒शुषे॑ । वार्या॑णि ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• prāgāt ← pragā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• paramaṃ ← paramam ← parama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• sadhastham ← sadhastha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• arvāṃ ← arvān ← arvant
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• mātaraṃ ← mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• devāñ ← devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• juṣṭatamo ← juṣṭatamaḥ ← juṣṭatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• gamyā ← gamyāḥ ← gam
• [verb], singular, Prekativ
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• śāste ← śās
• [verb], singular, Present indikative
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

अर्वान् अरणकुशलोऽयमश्वः उप प्रागात् उपगच्छति । किम् । यत् परमम् उत्कृष्टं सधस्थं सहस्थानं सुकृतिभिरेकत्रनिवासयोग्यं स्वर्गाख्यं यदस्ति तत् । किमर्थम् । पितरं मातरं च अच्छ आभिमुख्येन प्राप्तुम् । हे अश्व अद्य अस्मिन् काले जुष्टतमः प्रीततमः स्वर्गं प्राप्नोमीति हर्षयुक्तः इत्यर्थः। एवंभूतः देवान् गम्याः गच्छेर्देवान् । हिशब्दो यज्ञे उपयुक्तस्य पशोः स्वर्गप्राप्तेः ‘सगभ्योऽनु सखा सयूथ्यः’ (तै. सं. १. २. ४. २) इत्यादिमन्त्रान्तरप्रसिद्धिद्योतनार्थः । अथ अनन्तरं यजमानः आ शास्ते । कस्मै । दाशुषे हविर्दत्तवते स्वस्मै । कानि । वार्यणि वरणीयानि धनानि । यद्वा ॥ पुरुषस्य व्यत्ययः ॥ आ शास्ते प्रार्थये यजमानार्थम् ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“The horse proceeds to that assembly which is most excellent; to the presence of his father and his mother, (heaven and earth). Go, (Horse), today rejoicing to the gods, that (the sacrifice) may yield blessings to the donor.”

The steed has gone forth to the highest seat, to his father and mother [=Heaven and Earth].
He should go to the gods today, for he is most pleasing (to them); then he expresses his hope for desirable things for the pious man.

I don’t understand the point and syntactic status of the (pseudo-)izafe construction paramám yát sadhástham, and I therefore left out the yád in the published translation

It may simply be a relative clause “what is his highest seat” with the main verb fronted around it.

I take júṣṭatamo hí as a parenthetical explanatory clause, which would account for the unusual position of the hí.

[I.164-65 JPB]

The Steed is come unto the noblest mansion, is come unto his Father and his Mother.
This day shall he approach the Gods, most welcome: then he declares good gifts to him who offers.

Er ist zum höchsten Wohnsitz eingegangen, der Renner zu Vater und Mutter. Drum möge er heute recht willkommen zu den Göttern gehen, und dann bittet er um erwünschte Gaben für den Spender.

Der Renner ist vorgeschritten zu dem herrlichsten Sitze, den es gibt, zum Vater und zur Mutter; denn heute noch wird er zu den Göttern als sehr willkommen gelangen, und dann weist er dem Verehrer Schätze zu.

Он отправился в ту высшую общую обитель,
Скакун – к отцу и матери.
Так пусть сегодня он пойдет к богам как самый приятный (для них)
И испросит тогда желанные дары для жертвователя!

• अश्वोऽग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (देवान्) विद्वान् वा दिव्य भोग और गुणों को (जुष्टतमः) अतीव सेवता हुआ (अर्वान्) अग्नि आदि पदार्थरूपी घोड़ों को (अद्य) आज के दिन (परमम्) उत्तम (सधस्थम्) एक साथ के स्थान को (मातरम्) उत्पन्न करनेवाली माता (पितरं, च) और जन्म करानेवाले पिता वा अध्यापक को (अच्छ, उप, प्रागात्) अच्छे प्रकार सब ओर से प्राप्त होता (अथ) अथवा (दाशुषे) देनेवाले के लिये (वार्य्याणि) स्वीकार करने योग्य सुख और (हि) निश्चय से (गम्याः) गमन करने योग्य प्यारी स्त्रियों वा प्राप्त होने योग्य क्रियाओं की (आ, शास्ते) आज्ञा करता है, वह अत्यन्त सुख को प्राप्त होता है ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जो माता, पिता और आचार्य से शिक्षा पाये प्रशंसित स्थानों के निवासी विद्वानों के सङ्ग की प्रीति रखनेवाले सबके सुख देनेवाले वर्त्तमान हैं, वे यहाँ उत्तम आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥ १३ ॥इस सूक्त में विद्वान् और बिजुली के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ तिरेसठवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यद्यो देवान् जुष्टतमोऽर्वानद्य परमं सधस्थं मातरं पितरं चाच्छोपप्रागादथ दाशुषे वार्याणि हि गम्याः प्रियाश्चाशास्ते सोऽत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ १३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (प्र) (अगात्) गच्छन्ति (परमम्) प्रकृष्टम् (यत्) यः (सधस्थम्) सहस्थानम् (अर्वान्) अग्न्याद्यश्वान् (अच्छ) सम्यक्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पितरम्) जनकमध्यापकं वा (मातरम्) जननीं विद्यां वा (च) (अद्य) अस्मिन् दिने। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (देवान्) विदुषो दिव्यान् भोगान् गुणान् वा (जुष्टतमः) अतिशयेन सेवमानः (हि) किल (गम्याः) गन्तुं योग्याः (अथ) (आ) (शास्ते) इच्छति (दाशुषे) दात्रे (वार्याणि) वर्त्तुं योग्यानि सुखानि ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - ये मातृपित्राऽऽचार्यैः प्राप्तशिक्षाः प्रशस्तस्थाननिवासिनो विद्वत्सङ्गप्रियाः सर्वेषां सुखदातारो वर्त्तन्ते तेऽत्रोत्तममानन्दं लभन्ते ॥ १३ ॥ अस्मिन् सूक्ते विद्वद्विद्युद्गुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिर्वेद्या ॥इति त्रिषष्ट्युत्तरं शततमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे माता-पिता व आचार्यांपासून शिक्षण घेतलेले, प्रशंसित स्थानांचे निवासी, विद्वानांबरोबर प्रेम ठेवणारे, सर्वांना सुख देणारे असतात. त्यांना अत्यंत आनंद मिळतो. ॥ १३ ॥