१५९

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ द्या᳓वा यज्ञइः᳓ पृथिवी᳓ ऋतावृ᳓धा
मही᳓ स्तुषे विद᳓थेषु प्र᳓चेतसा
देवे᳓भिर् ये᳓ देव᳓पुत्रे सुदं᳓ससा
इत्था᳓ धिया᳓ वा᳓रियाणि प्रभू᳓षतः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

r̥tāvŕ̥dhā ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

prácetasā ← prácetas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

stuṣe ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

deváputre ← deváputra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sudáṁsasā ← sudáṁsas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

prabhū́ṣataḥ ← √bhūṣ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

प्र । द्यावा॑ । य॒ज्ञैः । पृ॒थि॒वी इति॑ । ऋ॒त॒ऽवृधा॑ । म॒ही इति॑ । स्तु॒षे॒ । वि॒दथे॑षु । प्रऽचे॑तसा ।
दे॒वेभिः॑ । ये इति॑ । दे॒वपु॑त्रे॒ इति॑ दे॒वऽपु॑त्रे । सु॒ऽदंस॑सा । इ॒त्था । धि॒या । वार्या॑णि । प्र॒ऽभूष॑तः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dyāvā ← div
• [noun], accusative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• pṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ṛtāvṛdhā ← ṛtāvṛdh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “sincere.”

• mahī ← mahi
• [noun], accusative, dual, feminine
• “great; firm.”

• stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• pracetasā ← pracetas
• [noun], accusative, dual, feminine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, dual, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• devaputre ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaputre ← putre ← putra
• [noun], nominative, dual, feminine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• sudaṃsasetthā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudaṃsasetthā ← daṃsasā ← daṃsas
• [noun], nominative, dual, feminine

• sudaṃsasetthā ← itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• prabhūṣataḥ ← prabhūṣ ← √bhūṣ
• [verb], dual, Present indikative

द्यावा पृथिवी द्यावापृथिव्यौ ॥ ‘ दिवो द्यावा’ इति द्यावादेश आद्युदात्तः । पृथिवीशब्दो ङीषन्तोऽन्तोदात्तः । ‘ देवताद्वन्द्वे च ’ इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । समासमध्ये पदान्तरपाठश्छान्दसः ॥ अहं यजमानः यज्ञैः यागैस्तत्प्रदानैः निमित्तभूतैः हविष्प्रदानार्थं प्र स्तुषे प्रकर्षेण स्तौमि ॥ पुरुषव्यत्ययः । कीदृश्यौ ते। ऋतावृधा यज्ञस्य वर्धयित्र्यौ मही महत्यौ विदथेषु यागेषु प्रचेतसा प्रकर्षेण अस्मांश्चेतयित्र्यौ अस्माभिश्चेतयितव्ये वा । ईदृश्यौ स्तुषे । अनयोः कोऽतिशय इति उच्यते । ये द्यावापृथिव्यौ देवेभिः यजमानैः देवपुत्रे देवा यजमानाः पुत्रस्थानीयाः शुश्रूषका ययोस्ते तादृश्यौ । यद्वा । देवेभिर्विशिष्टे । सुदंससा । दंस इति कर्मनाम । शोभनकर्मोपेते । इत्था सत्यम् । इत्थेति सत्यनाम, सत्रा इत्था ’ (नि. ३. १०. ५) इति तन्नामसु पाठात् । सत्यं धिया अस्मदनुग्रहबुद्ध्या वार्याणि वरणीयानि धनानि अस्मभ्यं प्रभूषतः अलंकुरुतः दत्त इत्यर्थः । यद्वा । वार्याणि हवींषि धिया कर्मणा निमित्तेन कर्मसमाप्त्यर्थं प्रभूषतः प्रकर्षेण स्वीकुरुतः ॥

English translation:

“I glorify with sacred rites themighty Heaven and Earth, the augmenters of sacrifice, who (are to be contemplated) with devotion at holy ceremonies; those two, who, cherishing their worshippers as children, are venerated by the devout, and therefore with favour bestow (upon us) desirable blessings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cherishing their worshippers as children: devebhir ye devaputre sudaṃsasa" = who having the gods for children, are reverenced by the gods;

Deva = yajamāna

I shall start up the praise, along with sacrifices, to Heaven and to Earth, the two great ones growing strong through truth, the discerning ones, at the rites of distribution,
those of wondrous power, whose sons are gods, who together with the gods tender things of value (to the mortal) who has an insight right to the point.

prá √bhūṣ is found only here (though cf. úpa-pra √bhūṣ in III.55.1 and ánu prá √bhūṣ in IX.29.1) and the meaning of √bhūṣ in all its manifestations is notoriously slippery. My tr. here is somewhat illegitimate: I generally tr. the lexemes in III.55.1 as ‘tend to’, ‘attend upon’; my ‘tender’ here (a verb that has nothing to do synchronically with ‘(at)tend’) is a pun on the English. Nonetheless, something like it seems called for here: busy oneself with something to present and bring it forward.

I PRAISE with sacrifices mighty Heaven and Earth at festivals, the wise, the Strengtheners of Law.
Who, having Gods for progeny, conjoined with Gods, through wonder-working wisdom bring forth choicest boons.

Ein Lob stimme ich unter Opfern an auf Himmel und Erde, die Gesetzesstärker, die großen, in der Weisheit erfahrenen, die Göttermütter, die mit den Göttern Gutes wirkend ganz nach ihrem Sinn kostbare Dinge zur Schau tragen.

Mit Opfern ehr den Himmel und die Erde ich, beim Fest die grossen, weisen, die des Rechts sich freun, Die Götterältern, die mit Göttern gross an Macht aus eignem Antrieb schöne Gaben uns verleihn.

Я Славлю жертвами Небо и Землю,
Сильных законом, великих, прозорливых на местах жертвенных раздач,
(Тех,) у кого боги сыновья (и) кто вместе с богами творит чудеса,
Кто под воздействием истинной молитвы распоряжается желанными дарами.

• द्यावापृथिव्यौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराड्जगती
• निषादः

अब एकसौ उनसठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में बिजुली के विषय में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (ये) जो (ऋतावृधा) कारण से बढ़े हुए (प्रचेतसा) उत्तमता से प्रबल ज्ञान करानेहारे (देवपुत्रे) दिव्य प्रकृति के अंशों से पुत्रों के समान उत्पन्न हुए (सुदंससा) प्रशंसित कर्मवाले (मही) बड़े (द्यावापृथिवी) सूर्यमण्डल और भूमिमण्डल (यज्ञैः) मिले हुए व्यवहारों से (विदथेषु) जानने योग्य पदार्थों में (देवेभिः) दिव्य जलादि पदार्थों और (धिया) कर्म के साथ (वार्य्याणि) स्वीकार करने योग्य पदार्थों को (प्रभूषतः) सुभूषित करते हैं और आप उन की (प्र, स्तुषे) प्रशंसा करते हैं (इत्था) इस प्रकार उनकी हम लोग भी प्रशंसा करें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य उत्तम यत्न के साथ पृथिवी और सूर्यमण्डल के गुण, कर्म, स्वभाव को यथावत् जानें, वे अतुल सुख से भूषित हों ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ये ऋतावृधा प्रचेतसा देवपुत्रे सुदंससा मही द्यावापृथिवी यज्ञैर्विदथेषु देवेभिर्धिया च वार्याणि प्रभूषतः। त्वं च प्रस्तुष इत्था ते वयमपि नित्यं प्रशंसेम ॥ १ ॥

अथ विद्युद्विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (द्यावा) द्यौः (यज्ञैः) सङ्गतैर्व्यवहारैः (पृथिवी) भूमिः (ऋतावृधा) कारणेन वर्द्धिते (मही) महत्यौ (स्तुषे) प्रशंससि (विदथेषु) वेदितव्येषु पदार्थेषु (प्रचेतसा) प्रकृष्टतया प्रज्ञाननिमित्ते (देवेभिः) दिव्यैरबादिभिः पदार्थैः सह (ये) (देवपुत्रे) देवैर्दिव्यैः प्रकृत्यंशैः पुत्र इव प्रजाते (सुदंससा) प्रशंसितकर्मणी (इत्था) अनेन प्रकारेण (धिया) कर्मणा (वार्याणि) वरितुमर्हाणि वस्तूनि (प्रभूषतः) प्रकृष्टतयाऽलंकुरुतः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः प्रयत्नेन क्षितिसूर्ययोर्गुणकर्मस्वभावान् यथावद्विजानीयुस्तेऽतुलेन सुखेनाऽलंकृताः स्युः ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्युत व भूमीप्रमाणे विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे उत्तम यत्न करून पृथ्वी व सूर्यमंडळाचे गुण, कर्म, स्वभाव यथायोग्य जाणतात ते अतुल सुख भोगतात. ॥ १ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

उत᳓ मन्ये · पितु᳓र् अद्रु᳓हो म᳓नो
मातु᳓र् म᳓हि स्व᳓तवस् त᳓द् ध᳓वीमभिः
सुरे᳓तसा पित᳓रा भू᳓म चक्रतुर्
उरु᳓ प्रजा᳓या अमृ᳓तं व᳓रीमभिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adrúhaḥ ← adrúh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

manye ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

hávīmabhiḥ ← hávīman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

svátavaḥ ← svátavas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cakratuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pitárā ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

surétasā ← surétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prajā́yāḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

várīmabhiḥ ← várīman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

उ॒त । म॒न्ये॒ । पि॒तुः । अ॒द्रुहः॑ । मनः॑ । मा॒तुः । महि॑ । स्वऽत॑वः । तत् । हवी॑मऽभिः ।
सु॒ऽरेत॑सा । पि॒तरा॑ । भूम॑ । च॒क्र॒तुः॒ । उ॒रु । प्र॒ऽजायाः॑ । अ॒मृत॑म् । वरी॑मऽभिः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• manye ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• adruho ← adruhaḥ ← adruh
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friendly; benign.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• mātur ← mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• svatavas ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svatavas ← tavaḥ ← tavas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strong; energetic.”

• taddhavīmabhiḥ ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• taddhavīmabhiḥ ← havīmabhiḥ ← havīman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “call; invocation.”

• suretasā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suretasā ← retasā ← retas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “semen; sperm.”

• pitarā ← pitṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• bhūma ← bhūman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Earth; floor.”

• cakratur ← cakratuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• prajāyā ← prajāyai ← prajā
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• varīmabhiḥ ← varīman
• [noun], instrumental, plural, neuter

उत अपि च पितुः पितृस्थानीयायाः पात्र्याः अद्रुहः अद्रोग्धुः । न हि कदाचित् पिता स्वपुत्रादये द्रुह्यति। तादृश्याः पृथिव्याः स्वतवः स्वायत्तं बलं स्वयमेवास्मदनुग्रहाय त्वरमाणम् अत एव महि महत् तत् तादृशमनुग्रहयुक्तं मनः चित्तं हवीमभिः हवनैराह्वानैः मन्ये जानामि प्रसादयामीत्यर्थः। यद्वा । तत्तादृशमुक्तलक्षणं मनो हवीमभिर्हवनैर्महि मन्ये अतिमहत् प्रवृद्धं मन्ये। तथा मातुः सर्वस्योत्पादयितुरन्तरिक्षस्य द्युलोकस्य । ‘मातान्तरिक्षं निर्मीयन्तेऽस्मिन्भूतानि’ ( निरु. २. ८) इति निरुक्तम् । यद्वा । पितुर्द्युलोकस्य मातुर्भूम्याः। द्यौर्वः पिता पृथिवी माता’ ( ऋ. सं. १. १९१. ६) इति श्रुतेः। तत्तादृशमुक्तलक्षणं मनो मन्ये। द्यावापृथिव्योर्मनोऽस्मदाह्वानैः प्रीणयामीत्यर्थः। किंच पितरा माता च पिता च पितरौ द्यावापृथिव्यौ सुरेतसा शोभनसामर्थ्येन प्रजायाः यजमानादिरूपायाः वरीमभिः वरिष्ठैः रक्षणविशेषैः भूम बहुतरम् उरु विस्तीर्णम् अमृतम् अमरणभूतम् अभिलषितं चक्रतुः कुरुतः ॥

English translation:

“Verily I propitiate, by my invocations, the mind of the benevolent father, and the great and spontaneous (affection) of the mother (of all beings). The parents, with kindness, have secured, by their excellent protections, the vast and manifold immortality of their progeny.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The mother of all beings: Heaven, dyuloka is the father, and earth, pṛthivi, the mother: dyaur vaḥ pitā, pṛthivī mātā;

Mātā = antarikṣa, the firmament (mātāntarikṣam nirmāyantesminbhūtāni– Nirukta 2.8)

And I turn my mind to the great and self-powerful mind of the
undeceivable father and of the mother, with my invocations.
The two fathers possessing good semen have made the land wide for offspring and immortal in its expanses.

With invocations, on the gracious Father’s mind, and on the Mother’s great inherent power I muse.
Prolific Parents, they have made the world of life, and for their brood all round wide immortality.

Und ich gedenke mit meinen Anrufungen an den Geist des truglosen Vaters Himmel, an diesen hohen, selbstsicheren Geist der Mutter Erde. Die Eltern, die gut bei Samen, machten die Erde weit für ihre Nachkommenschaft und unsterblich in ganzer Ausdehnung.

Und mit Gebeten denk’ ich an des Vaters Geist, des gütigen und an der Mutter grosse Macht; Die samenreichen Aeltern schufen alles Sein Unsterblichkeit den Söhnen weit in weitem Raum.

А также думаю я о духе отца без обмана,
О том высоком сильном самим собой (духе) матери, (приглашая их) призывами.
Двое родителей о прекрасным семенем создали для потомства
Землю, широкую, бессмертную, с далекими просторами.

• द्यावापृथिव्यौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! मैं अकेला (हवीमभिः) स्तुति करने योग्य गुणों के साथ जिस (अद्रुहः) द्रोहरहित (मातुः) माता (उत) और (पितुः) पिता के (स्वतवः) अपने बलवाले (महि) बड़े (मनः) मन को (उरु) बहुत (मन्ये) जानूँ (तत्) उसको (सुरेतसा) सुन्दर पराक्रमवाले (पितरा) माता-पिता के समान वर्त्तमान भूमि और सूर्य (वरीमभिः) स्वीकार करने योग्य गुणों से (प्रजायाः) मनुष्य आदि सृष्टि के लिये (अमृतम्) अमृत के समान वर्त्तमान (भूम) बड़ा उत्साहित (चक्रतुः) करते हैं अर्थात् शिल्पव्यवहारों से प्रोत्साहित करते, मलीन नहीं रहने देते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे माता-पिता लड़कों को अच्छे प्रकार पालन कर उनको बढ़ाते हैं, वैसे भूमि और सूर्य्य प्रजाजनों के लिये सुख की उन्नति करते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या अहमेकाकी हवीमभिर्यदद्रुहो मातुरुत पितुः स्वतवो महि मन उरु मन्ये तत् सुरेतसा पितरेव वर्त्तमानौ भूमिसूर्य्यौ वरीमभिः प्रजाया अमृतं भूम चक्रतुः ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (मन्ये) विजानीयाम् (पितुः) जनकस्य (अद्रुहः) द्रोहरहितस्य (मनः) मननम् (मातुः) जनन्याः (महि) महत् (स्वतवः) स्वं स्वकीयं तवो बलं यस्मिँस्तत् (तत्) (हवीमभिः) स्तोतुमर्हैर्गुणैः (सुरेतसा) शोभनवीर्य्येण (पितरा) मातापितृवद्वर्त्तमाने (भूम) (चक्रतुः) कुरुतः (उरु) बहु (प्रजायाः) मनुष्यादिसृष्टये। अत्र चतुर्थ्यर्थे षष्ठी। (अमृतम्) अमृतमिव वर्त्तमानम् (वरीमभिः) स्वीकर्त्तुमर्हैः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यथा मातापितरावपत्यानि संरक्ष्य वर्द्धयतस्तथा भूमिसूर्य्यौ प्रजाभ्यः सुखमुन्नयतः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जसे माता-पिता मुलांचे चांगल्या प्रकारे पालन करून त्यांना वाढवितात तसे भूमी व सूर्य प्रजेचे सुख वाढवितात. ॥ २ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

ते᳓ सून᳓वः सुअ᳓पसः सुदं᳓ससो
मही᳓ जज्ञुर् मात᳓रा पूर्व᳓चित्तये
स्थातु᳓श् च सत्यं᳓ ज᳓गतश् च ध᳓र्मणि
पुत्र᳓स्य पाथः पद᳓म् अ᳓द्वयाविनः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sudáṁsasaḥ ← sudáṁsas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sūnávaḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svápasaḥ ← svápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jajñuḥ ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

pūrvácittaye ← pūrvácitti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dhármaṇi ← dhárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sthātúḥ ← sthātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ádvayāvinaḥ ← ádvayāvin- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pāthaḥ ← √pā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

putrásya ← putrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ते । सू॒नवः॑ । सु॒ऽअप॑सः । सु॒ऽदंस॑सः । म॒ही इति॑ । ज॒ज्ञुः॒ । मा॒तरा॑ । पू॒र्वऽचि॑त्तये ।
स्था॒तुः । च॒ । स॒त्यम् । जग॑तः । च॒ । धर्म॑णि । पु॒त्रस्य॑ । पा॒थः॒ । प॒दम् । अद्व॑याविनः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sūnavaḥ ← sūnu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; offspring.”

• svapasaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapasaḥ ← apasaḥ ← apas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “work; deed.”

• sudaṃsaso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudaṃsaso ← daṃsasaḥ ← daṃsas
• [noun], nominative, plural, masculine

• mahī ← mahi
• [noun], accusative, dual, feminine
• “great; firm.”

• jajñur ← jajñuḥ ← jan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pūrvacittaye ← pūrvacitti
• [noun], dative, singular, feminine
• “Pūrvacitti.”

• sthātuś ← sthātuḥ ← sthātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• satyaṃ ← satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; oath; satya [word]; promise.”

• jagataś ← jagataḥ ← jagat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “movable; Jagatī; moving.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dharmaṇi ← dharman
• [noun], locative, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• putrasya ← putra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• pāthaḥ ← pā
• [verb], dual, Present indikative
• “protect; govern.”

• padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• advayāvinaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• advayāvinaḥ ← dvayāvinaḥ ← dvayāvin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “dishonest.”

ते प्रसिद्धाः सूनवः युवाभ्यामुत्पन्नाः पुत्रस्थानीयाः प्रजाः स्वपसः शोभनकर्माणः सुदंससः शोभनदर्शनाः युवां ‘मही महत्यौ माता मातृवद्धितकारिण्यौ जज्ञुः जानन्ति महानुभावतामवगच्छन्ति । किमर्थम् । पूर्वचित्तये प्रथमबुद्धये अनुग्रहरूपायै। किंच ते द्यावापृथिव्यौ स्थातुः स्थावरस्य जगतः जङ्गमस्य पुत्रस्य पुत्रस्थानीयस्य उभयविधस्य जगतः अद्वयाविनः न विद्यते द्वयं यस्य तादृशस्य । स्वजीवनाय युष्मद्व्यतिरिक्तमजानतः इत्यर्थः । ईदृशस्य धर्मणि धारणे रक्षणे निमित्तभूते सति पदं स्थानं सत्यम् अबाध्यं पाथः रक्षथः दत्थ इत्यर्थः । यद्वा। ते प्रसिद्धाः सूनवः उत्पाद्यमानाः स्वपसः शोभनप्रकाशादिकर्माणः सुदंससः शोभनदर्शनाः सुष्ठु उपक्षयन्तः वा आत्मानं स्वव्यापाराय ईदृशा रश्मयो मही महत्यौ द्यावापृथिव्यौ पूर्वचित्तये प्राणिनां पूर्वज्ञानाय जज्ञुः जातवन्तः द्यावापृथिव्योरन्तराले व्याप्ता इत्यर्थः। किंच स्थातुर्जगतश्च धर्मणि धारणे तदर्थम् अद्वयाविनो मार्गद्वयरहितस्य ॥ ‘बहुलं छन्दसि ’ इति द्वयशब्दात् मत्वर्थीयो विनिः । ‘ अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घः ॥ पुत्रस्य युष्मत्पुत्रस्थानीयस्यादित्यस्य पदं मार्गं सत्यं पाथः अवश्यं रक्षथः ॥

English translation:

“These, your children, the performers of good works, and of goodly appearance, recognize you as their great parents, through experience of former (kindness); preserve uninterrupted stability in the functions of your progeny, whether stationary or moving, (depending for existence) on none other than you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

On none other than you: advayāvinaḥ = having no second parent or protector, no other to depend upon for subsistence

These their sons, good artisans with wondrous powers, begot the two great ones, two mothers, to be first in their thought.
You two protect what is real in upholding the standing and the moving; you protect the footprint of your son who is unduplicitous [=Agni?].

The identity of these sons as the gods is clear from deváputre in 1c: ‘the two [=Heaven and Earth] having the gods as sons’.

The referent of the son in d is disputed. Sāyaṇa (followed by Witzel Gotō) takes it as the sun, on the basis of I.160.1; Geldner as “jedes lebende Geschöpf”; Renou as the human son. I suggest rather that it is Agni. In 2 of the other 3 occurrences of ádvayāvin- it modifies hótar- (III.2.15, VII.56.18), and in at least one (III.2.15) it’s clearly Agni.

It’s also the case that Agni is frequently associated with padá-. The hemistich may convey that Heaven and Earth protect the general world of reality (c) and the specific world of the ritual (d). I think it esp. unlikely that it is the Sun here, because of the complementary relationship between I.159 and I.160, with the latter being the realm of the Sun. See published introduction. to I.160.

These Sons of yours well skilled in work, of wondrous power, brought forth to life the two great Mothers first of all.
To keep the truth of all that stands and all that moves, ye guard the station of your Son who knows no guile.

Diese kunstfertigen, guteswirkenden Söhne erzeugten die großen Eltern, daß man ihrer zuerst gedenken soll. Ihr beiden schützet die Wahrheit, um alles was steht und geht, zu erhalten und ihr schützet den Schritt eines aufrichtigen Sohns.

Und diese Söhne, reich an Kunst und Wunderkraft, gestalteten sogleich das grosse Aelternpaar; Im Umfang dessen, was da geht und steht, beschützt den festen Ort des Sohnes ihr, der nimmer täuscht.

Эти сыновья, прекрасно действующие, совершающие чудеса,
Породили пару великих родителей, чтобы (о них) думали в первую очередь.
При поддержании неподвижного и подвижного мира
Вы охраняете (истину-) след (вашего) недвоедушного сына.

• द्यावापृथिव्यौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (स्वपसः) सुन्दर कर्म और (सुदंससः) शोभन कर्मयुक्त व्यवहारवाले जन (पूर्वचित्तये) पूर्व पहिली जो चित्ति अर्थात् किन्हीं पदार्थों का इकट्ठा करना है उसके लिये (जज्ञुः) प्रसिद्ध होते हैं (ते) वे (महि) बड़ी (मातरा) मान करनेवाली माताओं को जानें। हे माता-पिताओ ! जो तुम (स्थातुः) स्थावर धर्मवाले (च) और (जगतः) जङ्गम जगत् के (च) भी (धर्मणि) साधर्म्य में (अद्वयाविनः) इकले (पुत्रस्य) पुत्र के (सत्यम्) सत्य (पदम्) प्राप्त होने योग्य पदार्थ की (पाथः) रक्षा करते हो उनकी (सूनवः) पुत्र जन निरन्तर सेवा करें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - क्या भूमि और सूर्य सबके पालन के निमित्त नहीं हैं ? जो पिता-माता चराचर जगत् का विज्ञान पुत्रों के लिये ग्रहण कराते हैं, वे कृतकृत्य क्यों न हों ? ॥ ३ ॥

अन्वय: ये स्वपसः सुदंससः पूर्वचित्तये जज्ञुस्ते मही मातरा जानीयुः। हे पितरौ यौ युवां स्थातुश्च जगतश्च धर्मण्यद्वयाविनः पुत्रस्य सत्यं पदं पाथस्तौ सूनवः सततं सेवेरन् ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (सूनवः) (स्वपसः) सुष्ठु अपांसि कर्म्माणि येभ्यस्ते (सुदंससः) शोभनानि दंसांसि कर्माणि व्यवहारेषु येषां ते (मही) महत्यौ (जज्ञुः) जायन्ते (मातरा) मान्यकारिण्यौ (पूर्वचित्तये) पूर्वा चासौ चित्तिश्चयनं च तस्यै (स्थातुः) अचरस्य (च) (सत्यम्) नाशरहितम् (जगतः) गच्छतः (च) (धर्म्मणि) साधर्म्ये (पुत्रस्य) सन्तानस्य (पाथः) रक्षथः (पदम्) प्राप्तव्यम् (अद्वयाविनः) न विद्यते द्वितीयो यस्मिँस्तस्य ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - किं भूमिसूर्यौ सर्वेषां पालननिमित्ते न स्तः ? ये पितरश्चराचरस्य जगतो विज्ञानं पुत्रेभ्यो ग्राहयन्ति ते कृतकृत्या कुतो न स्युः ? ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - भूमी व सूर्य सर्वांचे पालन करण्याचे निमित्त नाहीत काय? जे माता-पिता चराचर जगाचे विज्ञान पुत्रांना उपलब्ध करून देतात ते कृतकृत्य का असू नयेतः ॥ ३ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

ते᳓ मायि᳓नो ममिरे सुप्र᳓चेतसो
जामी᳓ स᳓योनी मिथुना᳓ स᳓मोकसा
न᳓व्यं-नव्यं त᳓न्तुम् आ᳓ तन्वते दिवि᳓
समुद्रे᳓ अन्तः᳓ कव᳓यः सुदीत᳓यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mamire ← √mā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

māyínaḥ ← māyín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suprácetasaḥ ← suprácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jāmī́ ← jāmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

mithunā́ ← mithuná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sámokasā ← sámokas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sáyonī ← sáyoni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

návyaṁ-navyam ← návya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tántum ← tántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tanvate ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

antár ← antár (invariable)

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sudītáyaḥ ← sudītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ते । मा॒यिनः॑ । म॒मि॒रे॒ । सु॒ऽप्रचे॑तसः । जा॒मी इति॑ । सयो॑नी॒ इति॒ सऽयो॑नी । मि॒थु॒ना । सम्ऽओ॑कसा ।
नव्य॑म्ऽनव्यम् । तन्तु॑म् । आ । त॒न्व॒ते॒ । दि॒वि । स॒मु॒द्रे । अ॒न्तरिति॑ । क॒वयः॑ । सु॒ऽदी॒तयः॑ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• māyino ← māyinaḥ ← māyin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

• mamire ← mā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• supracetaso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supracetaso ← pracetasaḥ ← pracetas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• jāmī ← jāmi
• [noun], accusative, dual, feminine
• “sister; woman; daughter-in-law.”

• sayonī ← sayoni
• [noun], accusative, dual, feminine
• “related.”

• mithunā ← mithuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “twin; couple; couple; coupling; sexual intercourse; Gemini.”

• samokasā ← samokas
• [noun], accusative, dual, feminine

• navyaṃ ← navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh.”

• navyaṃ ← navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh.”

• tantum ← tantu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• ā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• tanvate ← tan
• [verb], plural, Present indikative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• sudītayaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudītayaḥ ← dītayaḥ ← dīti
• [noun], nominative, plural, masculine

ते प्रसिद्धे द्यावापृथिव्यौ मायिनः । माया प्रज्ञा। स्वविषयप्रज्ञावन्तः प्रज्ञोपलक्षितकर्मवन्तो वा सुप्रचेतसः सुष्ठु प्रकर्षेण चेतितुं शक्ताः रश्मयः ममिरे मिमते प्रमाणेन परिच्छिन्दन्ति । कीदृश्यौ ते । जामी परस्परं भगिनी। एतत्कुतः इति चेत् उच्यते । सयोनी समानोत्पत्तिस्थाने मिथुना प्राण्युत्पत्तये मिथुनभूते परस्परमवियुक्ते इत्यर्थः । समोकसा समानस्थाने । द्युपृथिव्योः एकस्मिन्नेव अवकाशरूपे आकाशेऽवस्थानात् । समीचीनस्थाने वा। किंच कवयः मेधाविनः स्वव्यापारविषयज्ञानवन्तः सुदीतयः सुष्ठुद्योतना रश्मयः दिवि द्योतमाने समुद्रे अन्तरिक्षे अन्तः मध्ये। समुद्रशब्दः अन्तरिक्षनामसु पाठात् तद्वचनः । स चैवं यास्केन निरुक्तः - समुद्रः कस्मात्समुद्भवन्त्यस्मादापः समभिद्रवन्त्येनमापः संमोदन्तेऽस्मिन्भूतानि समुदको भवति समुनत्तीति वा । (निरु. २. १०) इति । नव्य॑नव्यं तन्तुं तननीयं विस्तारणीयम् । जात्येकवचनम् । रश्मीन् आ तन्वते समन्ताद्विस्तारयन्ति ॥

English translation:

“Those provident and intelligent sisters, (the rays of light), conceived of the same womb, (ever) united (with each other), and dwelling in the same abode, metre out (all things); knowing (their functions), and bright-shining, they spread in ever new (directions) throughout the radiant firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The epithets are to agree with te, they two;but some epithers are in plural ra, not the dual: te māyinaḥ supracetasaḥ, kavayaḥ sudītyaḥ; some are in the dual: sayoni, samokasā; the plural rals seem to imply another substantive: raśmayaḥ, rays of light: e.g., supracetasaḥ = prakarṣeṇa cetitum śaktā raśmayaḥ, rays able distinctly to apprehend; sudītayaḥ udyotanāḥ, raśmayaḥ, rising rays; the dual s are consistently referred to ‘heaven and earth’: samokasā, both dwelling together in the same space: dyu pṛthivyor ekasmin nevā vakāśarūpe ākāśe avasthānāt

Masters of magical power, having good forethought, they measured [=created] the kindred pair who share the same womb, the married
couple who share the same dwelling place.
They stretch an ever newer thread to heaven and within the sea—the very brilliant poets.

They with surpassing skill, most wise, have measured out the Twins united in their birth and in their home.
They, the refulgent Sages, weave within the sky, yea, in the depths of sea, a web for ever new.

Die Zauberkundigen haben wohl vorausdenkend die beiden verschwisterten als ein Paar dem gleichen Schoß entsprossen, zusammengehörigen ausgemessen. Die erleuchteten Seher spannen immer einen neuen Faden zum Himmel im Meere aus.

Es schufen jene weisen, wunderkräftigen das Zwillingspaar von gleichem Schoosse, gleichem Sitz, Die lichten Seher spannen neuen Aufzug stets am Himmel aus und in des Luftmeers Innerem.

Эти обладающие силой превращений очень прозорливые (сыновья) измерили
Обоих: брата и сестру, пару, происходящую из одной утробы, из одного дома.
Все новую и новую нить тянут к небу
(И) в океан озаренные поэты.

• द्यावापृथिव्यौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सुप्रचेतसः) सुन्दर प्रसन्नचित्त (मायिनः) प्रशंसित बुद्धि वा (सुदीतयः) सुन्दर विद्या के प्रकाशवाले (कवयः) विद्वान् जन (समोकसा) समीचीन जिनका निवास (मिथुना) ऐसे दो (सयोनी) समान विद्या वा निमित्त (जामी) सुख भोगनेवालों को प्राप्त हो वा जानकर (दिवि) बिजुली और सूर्य के तथा (समुद्रे) अन्तरिक्ष वा समुद्र के (अन्तः) बीच (नव्यंनव्यम्) नवीन नवीन (तन्तुम्) विस्तृत वस्तुविज्ञान को (ममिरे) उत्पन्न करते हैं (ते) वे सब विद्या और सुखों का (आ, तन्वते) अच्छे प्रकार विस्तार करते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य आप्त अध्यापक और उपदेशकों को प्राप्त हो विद्याओं को प्राप्त हो वा भूमि और बिजुली को जान समस्त विद्या के कामों को हाथ में आमले के समान साक्षात् कर औरों को उपदेश देते हैं, वे संसार को शोभित करनेवाले होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: ये सुप्रचेतसो मायिनः सुदीतयः कवयः समोकसा मिथुना सयोनी जामी प्राप्य विदित्वा वा दिवि समुद्रेऽन्तर्नव्यंनव्यं तन्तुं ममिरे ते सर्वाणि विद्यासुखान्यातन्वते ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (मायिनः) प्रशंसिता मायाः प्रज्ञा विद्यन्ते येषान्ते (ममिरे) निर्मिमते (सुप्रचेतसः) शोभनं प्रगतं चेतो विज्ञानं येषां ते (जामी) सुखभोक्तारौ (सयोनी) समाना योनिर्विद्या निमित्तं वा ययोस्तौ (मिथुना) द्वौ (समोकसा) समीचीनमोको निवसनं ययोस्तौ (नव्यंनव्यं) नवीनंनवीनं (तन्तुम्) वितृस्तं वस्तुविज्ञानं वा (आ, तन्वते) (दिवि) विद्युति सूर्ये वा (समुद्रे) अन्तरिक्षे सागरे वा (अन्तः) मध्ये (कवयः) विद्वांसः (सुदीतयः) शोभना दीप्तिर्विद्यादीप्तिर्येषां ते। अत्र छान्दसो वर्णलोपोवेति पलोपः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या आप्तावध्यापकोपदेशकावुपेत्य विद्याः प्राप्य भूमिविद्युतौ वा विदित्वा सर्वाणि विद्याकृत्यानि हस्तामलकवत्साक्षात्कृत्यान्यानुपदिशन्ति ते जगद्भूषका भवन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे आप्त, अध्यापक व उपदेशकाकडून विद्या प्राप्त करतात. भूमी व विद्युतला जाणून संपूर्ण विद्या हस्तमलकावत् साक्षात करून इतरांना उपदेश करतात, ते जगाला शोभिवंत करतात. ॥ ४ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

त᳓द् रा᳓धो अद्य᳓ सवितु᳓र् व᳓रेणियं
वयं᳓ देव᳓स्य प्रसवे᳓ मनामहे
अस्म᳓भ्यं द्यावापृथिवी सुचेतु᳓ना
रयिं᳓ धत्तं व᳓सुमन्तं शतग्वि᳓नम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

manāmahe ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

prasavé ← prasavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dyāvāpr̥thivī ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

sucetúnā ← sucetúna- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatagvínam ← śatagvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásumantam ← vásumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तत् । राधः॑ । अ॒द्य । स॒वि॒तुः । वरे॑ण्यम् । व॒यम् । दे॒वस्य॑ । प्र॒ऽस॒वे । म॒ना॒म॒हे॒ ।
अ॒स्मभ्य॑म् । द्या॒वा॒पृ॒थि॒वी॒ इति॑ । सु॒ऽचे॒तुना॑ । र॒यिम् । ध॒त्त॒म् । वसु॑ऽमन्तम् । श॒त॒ऽग्विन॑म् ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rādho ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• savitur ← savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vareṇyaṃ ← vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “excellent; desirable.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• prasave ← prasava
• [noun], locative, singular, masculine
• “offspring; delivery; child; birth; flower; causing.”

• manāmahe ← man
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• sucetunā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sucetunā ← cetunā ← cetu
• [noun], instrumental, singular, masculine

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• dhattaṃ ← dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vasumantaṃ ← vasumantam ← vasumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “deluxe; affluent; rich.”

• śatagvinam ← śatagvin
• [noun], accusative, singular, masculine

वयं यजमानाः सवितुः सर्वस्य प्रसवितुः देवस्य आदिस्यस्य अन्तर्यामिरूपिणः प्रसवे अनुज्ञायां सत्यां तत् तादृशं वरेण्यं वरणीयं राधः पुरुषार्थसाधनसमर्थं गवादि धनं मनामहे याचामहे ॥ मन्यतिर्याच्ञाकर्मा । छान्दसः शप् । यद्वा । पुनःपुनरभ्यस्यामः । लप्सीमहीति यावत् ॥ ‘ म्ना अभ्यासे’ । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । शपि पाघ्रादिना मनादेशः ॥ किंच अस्मभ्यं द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ सुचेतुना शोभनचेतनेन अस्मदनुग्रहबुद्ध्या रयिं धनं धत्तं दत्तम् । कीदृशम्। वसुमन्तं निवासयोग्यगृहादिविशिष्टं शतग्विनं शत-संख्याक-गवादि-विशिष्टम् ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“We solicit today of the divine sun, his favour being propitiated, that wealth which is desirable. Benignant Heaven and Earth, bestow upon us riches, (consisting of) habitations and hundreds (of cattle and the like).”

The desirable largesse of Savitar shall we think upon today at the impulse of the god.
For us, o Heaven and Earth, through your kind attention establish
wealth consisting of goods and a hundred cows.

As Geldner notes (n. 5ab), the first hemistich is reminscent of the Gāyatrī mantra (III.62.10), with our pāda a tád (rā́dho adya) savitúr váreṇyam an expanded version of III.62.10a tát savitúr váreṇyam and our b devásya … manāmahe perhaps meant as a partial paraphrase of III.62.10b … devásya dhīmahi, with a misanalysis of dhīmahi as belonging to √dhī ‘think’, rather than being the root aor. med. opt. of √dhā ‘place’ —hence the subj. manāmahe ‘we will think about’. This may provide significant evidence of the status and interpr. of the Gāyatrī mantra at this early period.

This is to-day the goodliest gift of Savitar: this thought we have when now the God is furthering us.
On us with loving-kindness Heaven and Earth bestow riches and various wealth and treasure hundredfold!

An dieses wünschenswerte Geschenk des Savitri wollen wir heute, wenn der Gott heraustreibt, gedenken. Bringet uns, Himmel und Erde, wohlwollend güterreichen Besitz, hundert Kühe zählenden!

An diese vielbegehrte Huld des Savitar gedenken heute bei des Gottes Spende wir; O Erd’ und Himmel gebet uns mit holdem Sinn an Gütern reichen hundertfachen schönen Schatz.

Эту желанную милость Савитара мы хотим вспомнить
Сегодня, когда бог побуждает (все существа).
Нам, о Небо и Земля, благосклонно
Даруйте богатство, полное благ, дающее сто коров!

• द्यावापृथिव्यौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! (वयम्) हम लोग (अद्य) आज (सवितुः) जगत् के उत्पन्न करने (देवस्य) और प्रकाश करनेवाले ईश्वर के (प्रसवे) उत्पन्न किये हुए इस जगत् में जिस (वरेण्यम्) स्वीकार करने योग्य (राधः) द्रव्य को (मनामहे) जानते हैं (तत्) उस (शतग्विनम्) सैकड़ों गौओंवाले (वसुमन्तम्) नाना प्रकार के धनों से युक्त (रयिम्) धन को (सुचेतुना) सुन्दर ज्ञान से (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (द्यावापृथिवी) भूमिमण्डल और सूर्यमण्डल के समान तुम (धत्तम्) धारण करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वान् जन जैसे द्यावापृथिवी सब प्राणियों को सुखी करते हैं, वैसे सबको विद्या और धन की उन्नति से सुखी करें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ वयमद्य सवितुर्देवस्य प्रसवे यद्वरेण्यं राधो मनामहे तच्छतग्विनं वसुमन्तं रियं सुचेतुनाऽस्मभ्यं द्यावापृथिवी इव युवां धत्तम् ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (राधः) द्रव्यम् (अद्य) इदानीम् (सवितुः) जगदुत्पादकस्य (वरेण्यम्) वर्त्तुमर्हम् (वयम्) (देवस्य) द्योतकस्य (प्रसवे) प्रसूतेऽस्मिञ्जगति (मनामहे) विजानीमः (अस्मभ्यम्) (द्यावापृथिवी) भूमिसूर्यौ (सुचेतुना) सुष्ठु संज्ञानेन (रयिम्) श्रियम् (धत्तम्) (वसुमन्तम्) बहुधनयुक्तम् (शतग्विनम्) शतानि गावो विद्यन्ते यस्मिँस्तम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्वांसो यथा द्यावापृथिव्यौ सर्वान् प्राणिनः सुखयतः तथा सर्वान् विद्याधनोन्नत्या सुखयन्तु ॥ ५ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्युद्भूमिवद्विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति एकोनषष्ठ्युत्तरं शततमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वान लोक जसे द्यावापृथ्वी वरील सर्व प्राण्यांना सुखी करतात तसे सर्वांच्या विद्या व धनाची वृद्धी करून सुखी करावे. ॥ ५ ॥