१५६

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

स्तोत्रम्
यज्ञे ऽशक्तिः

भ᳓वा मित्रो᳓ न᳓ शे᳓वियो घृता᳓सुतिर्
वि᳓भूतद्युम्न एवया᳓ उ सप्र᳓थाः
अ᳓धा ते विष्णो विदु᳓षा चिद् अ᳓र्धिय
स्तो᳓मो यज्ञ᳓श् च रा᳓धियो हवि᳓ष्मता

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tā́sutiḥ ← ghr̥tā́suti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śévyaḥ ← śévya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

evayā́ḥ ← evayā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sapráthāḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

víbhūtadyumnaḥ ← víbhūtadyumna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

árdhyaḥ ← árdhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidúṣā ← √vid- 2 (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

viṣṇo ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

havíṣmatā ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

rā́dhyaḥ ← rā́dhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

भव॑ । मि॒त्रः । न । शेव्यः॑ । घृ॒तऽआ॑सुतिः । विभू॑तऽद्युम्नः । ए॒व॒ऽयाः । ऊं॒ इति॑ । स॒ऽप्रथाः॑ ।
अध॑ । ते॒ । वि॒ष्णो॒ इति॑ । वि॒दुषा॑ । चि॒त् । अर्ध्यः॑ । स्तोमः॑ । य॒ज्ञः । च॒ । राध्यः॑ । ह॒विष्म॑ता ॥

• bhavā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śevyo ← śevyaḥ ← śevya
• [noun], nominative, singular, masculine

• ghṛtāsutir ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtāsutir ← āsutiḥ ← āsuti
• [noun], nominative, singular, masculine

• vibhūtadyumna ← vibhūta ← vibhū ← √bhū
• [verb noun]
• “appear; expand; develop.”

• vibhūtadyumna ← dyumnaḥ ← dyumna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “magnificence.”

• evayā ← eva
• [noun]
• “fast; rapid; agile.”

• evayā ← yāḥ ← yā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “going.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• saprathāḥ ← saprathas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extensive; wide; extended.”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• viṣṇo ← viṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• viduṣā ← vid
• [verb noun], instrumental, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ardhya ← ṛdh
• [verb noun], vocative, singular
• “boom; stick to.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• yajñaś ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rādhyo ← rādhyaḥ ← rādh
• [verb noun], nominative, singular
• “thrive; boom; succeed.”

• haviṣmatā ← haviṣmat
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sacrificing.”

हे विष्णो मित्रो न । मितेर्दुःखात् त्राता सखा आदित्यो वा मित्रः। ‘प्रमीतेस्त्रायते’ (निरु. १०. २१) इति निरुक्तम् । तद्वत् शेव्यः सुखे साधुः सुखकर्ता घृतासुतिः । घृतमुदकम् आसूयते येन स तादृशः । यद्वा । घृतमाज्यमाभिमुख्येन नीयते यस्मै स तादृशः । विभूतद्युम्नः प्रभूतयशाः प्रभूतान्नो वा एवयाः रक्षणस्य मिश्रयिता प्रापयिता । सप्रथाः सर्वतः पृथुः । प्रतिविशेषणं नः भव इति संबन्धः । द्व्यचोऽतस्तिङः ’ इति दीर्घः। उ इति पादपूरणः ॥ हे विष्णो त्वं यस्मादीदृशो भवसि अध अस्मात् ते तव स्तोमः स्तोत्रविशेषः विदुषा त्वन्माहात्म्यवेदित्रा यजमानेन अर्ध्यः पुनःपुनः प्रवर्धनार्हः । एकवारकरणे न संपूर्यते इत्यर्थः । तथा ते यज्ञश्च हविष्मता तेन यजमानेन राध्यः समाराधनीयः। यद्वा । विदुषा होत्रा स्तोमो राध्यो हविष्मता यज्ञश्च राध्यः ॥

हे विष्णो! त्वं मित्रो न मित्र इव शेव्यः सुखहेतुर् भव ।
कीदृशस्त्वं? घृतासुतिर् घृतदानो विभूतद्युम्नः प्रभूतधनयुक्त एवया एव एतव्या गन्तव्यदेशस्तत्र गन्ता सप्रथा उ कीर्ति-सहितोऽपि । अधेत्य् अथशब्दार्थः । अनन्तरं हे विष्णो! विदुषा चिद् यष्टुम् अशक्तेन केवल-विद्या-युक्तेनापि ते स्तोम ऋध्यः त्वदीयं स्तोत्रं संपादनीयम् ।

हविष्मतो हविर्-युक्तस्य यष्टुं शक्तस्य यज्ञस्य राध्यो यज्ञेन त्वम् आराधनीयः ।
द्रव्याभावाद् अनुष्ठातुम् अशक्तस्य तज्-जपेनैवानुष्ठान-संपूर्तिः ।

अत एवान्यत्राम्नायते -

‘यं यं क्रतुम् अधीते
तेन तेनास्येष्टं भवति’ इति ।

स्मृतिरपि-

जप्येनैव तु संसिध्येद्
ब्राह्मणो नात्र संशयः ।
कुर्याद् अन्यन् न वा कुर्यान्
मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ॥

इति ॥

English translation:

“Be (to us), Viṣṇu, like a friend, the giver of happiness, the acepter of oblations, abounding with food, the granter of protection, and every way accessible; on which account your praise is to be repeatedly recited by the wise, and your worship to be celebrated by the offerer of oblations.”

Become kindly like an ally [/Mitra]—you with ghee as your drink, traveling your ways, extensive and having far-reaching brilliance.
Then for you, o Viṣṇu, praise can be brought to success only by one who knows, and sacrifice can be made to succeed by one who offers an
oblation.

FAR-SHINING, widely famed, going thy wonted way, fed with the oil, be helpful. Mitra-like, to us.
So, Visnu, e’en the wise must swell thy song of praise, and he who hath oblations pay thee solemn rites.

Sei freundlich wie Mitra, der sich am Schmalz stärkt, du von reichem Glanze, rasch gehend, weitbekannt! Dann soll dir, Vishnu, ein Loblied, wie es nur der Kundige richtig treffen kann, und ein Opfer von dem Opferspender zur Zufriedenheit gemacht werden.

Sei, fettgetränkter, du wie Mitra heilvoll uns, glanzreicher, grosser, gehend den gewohnten Gang, Dann ist dir, Vischnu, Lobgesang vom kundigen zu bringen und das Opfer von dem Opferer.

Будь дружелюбен, как Митра, чей выжатый напиток - жир,
(Ты,) обладающий ярким блеском, быстро идущий и далеко распространяющийся!
Вот для тебя, о Вишну, восхваление, (сложенное) знатоком,
Приводящее к успеху, и жертва, (принесенная) тем, у кого есть жертвенное возлияние, сулящее успех.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले एकसौ छप्पनवें सूक्त का आरम्भ है। उसमें आरम्भ से विद्वान् अध्यापक-अध्येताओं के गुणों को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विष्णो) समस्त विद्याओं में व्याप्त ! (ते) तुम्हारा जो (अर्द्ध्यः) बढ़ने (स्तोमः) और स्तुति करने योग्य व्यवहार (यज्ञः, च) और सङ्गम करने योग्य ब्रह्मचर्य नामवाला यज्ञ (हविष्मता) प्रशस्त विद्या देने और ग्रहण करने से युक्त व्यवहार से (राध्यः) अच्छे प्रकार सिद्ध करने योग्य है उसका अनुष्ठान आरम्भ कर (अध) इसके अनन्तर (शेव्यः) दूसरों को सुखी करने योग्य (मित्रः) मित्र के (न) समान (एवयाः) रक्षा करनेवालों को प्राप्त होनेवाला (उ) तर्क-वितर्क के साथ (सप्रथाः) उत्तम प्रसिद्धियुक्त (विदुषा) और आप्त उत्तम विद्वान् के साथ (चित्) भी (घृतासुतिः) जिससे घृत उत्पन्न होता (विभूतद्युम्नः) और जिससे विशेष धन वा यश हुए हो ऐसा तू (भव) हो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन जिस ब्रह्मचर्यानुष्ठानरूप यज्ञ की वृद्धि, स्तुति और उत्तमता से सिद्धि करने की इच्छा करते हैं, उसका अच्छे प्रकार सेवन कर विद्वान् होके सबका मित्र हो ॥ १ ॥

अन्वय: हे विष्णो ते तव योऽर्द्ध्यः स्तोमो यज्ञश्च हविष्मता राध्योऽस्ति तं चानुष्ठायाऽध शेव्यो मित्रो न एवया उ सप्रथा विदुषा चिदपि घृतासुतिर्विभूतद्युम्नस्त्वं भव ॥ १ ॥

अथ विद्वदध्यापकाध्येतृगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (भव) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मित्रः) (न) इव (शेव्यः) सुखयितुं योग्यः (घृतासुतिः) घृतमासूयते येन सः (विभूतद्युम्नः) विशिष्टानि भूतानि द्युम्नानि धनानि यशांसि वा यस्य सः (एव्याः) एवान् रक्षकान् याति (उ) वितर्के (सप्रथाः) सप्रख्यातिः (अध) अनन्तरम्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (ते) तव (विष्णो) सर्वासु विद्यासु व्यापिन् (विदुषा) आप्तेन विपश्चिता (चित्) अपि (अर्ध्यः) वर्द्धितुं योग्यः (स्तोमः) स्तोतुमर्हो व्यवहारः (यज्ञः) सङ्गन्तुमर्हो ब्रह्मचर्याख्यः (च) (राध्यः) संशोधितुं योग्यः (हविष्मता) प्रशस्तविद्यादानग्रहणयुक्तेन व्यवहारेण ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वांसो यस्य ब्रह्मचर्यानुष्ठानाख्ययज्ञस्य वृद्धिं स्तुतिं संसिद्धिं च चिकीर्षन्ति तं संसेव्य विद्वान् भूत्वा सर्वस्य मित्रं भवेत् ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वान, अध्यापक व अध्येता यांच्या गुणांचे वर्णन असून या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोक ज्या ब्रह्मचर्यानुष्ठानरूपी यज्ञाची वृद्धी, स्तुती व उत्तमतेने सिद्धी करण्याची इच्छा करतात त्यांचे चांगल्या प्रकारे ग्रहण करून विद्वान बनून सर्वांचे मित्र व्हावे. ॥ १ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

स्तोत्रम्
यज्ञे ऽशक्तिः

यः᳓ पूर्विया᳓य वेध᳓से न᳓वीयसे
सुम᳓ज्जानये वि᳓ष्णवे द᳓दाशति
यो᳓ जात᳓म् अस्य महतो᳓ म᳓हि ब्र᳓वत्
से᳓द् उ श्र᳓वोभिर् यु᳓जियं चिद् अभ्य् अ᳡सत्

यᳶ पू॒र्व्याय॑ वे॒धसे॒ नवी॑यसे ।
सु॒मज्जा॑नये॒ विष्ण॑वे॒ ददा॑शति ।
यो जा॒तम॒स्य म॑ह॒तो म॒हि ब्रवा॑त् ।
सेदु॒ श्रवो॑भिर्यु॒ज्य॑ञ्चिद॒भ्य॑सत् ।

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
návīyase ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pūrvyā́ya ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vedháse ← vedhás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dádāśati ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

sumájjānaye ← sumájjāni- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víṣṇave ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

brávat ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mahatáḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

ít ← ít (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrávobhiḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

u ← u (invariable)

yújyam ← yújya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यः । पू॒र्व्याय॑ । वे॒धसे॑ । नवी॑यसे । सु॒मत्ऽजा॑नये । विष्ण॑वे । ददा॑शति ।
यः । जा॒तम् । अ॒स्य॒ । म॒ह॒तः । महि॑ । ब्रव॑त् । सः । इत् । ऊं॒ इति॑ । श्रवः॑ऽभिः । युज्य॑म् । चि॒त् । अ॒भि । अ॒स॒त् ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrvyāya ← pūrvya
• [noun], dative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• vedhase ← vedhas
• [noun], dative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• navīyase ← navīyas
• [noun], dative, singular, masculine
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• sumajjānaye ← sumat
• [adverb]
• “together.”

• sumajjānaye ← jānaye ← jānī
• [noun], dative, singular, masculine
• “wife.”

• viṣṇave ← viṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• dadāśati ← dāś
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sacrifice; give.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jātam ← jāta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “kind; object; descendant; kin; being; reincarnation.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahato ← mahataḥ ← mahat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• bravat ← brū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• sed ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śravobhir ← śravobhiḥ ← śravas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• yujyaṃ ← yujyam ← yujya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

यः यो मर्त्यः पूर्व्याय पूर्वकालीनाय नित्यायेत्यर्थः । वेधसे विविधजगत्कर्त्रे नवीयसे नित्यनूतनाय अत्यन्तरमणीयायेत्यर्थः । स्तुत्याय वा सुमज्जानये स्वयमेवोत्पन्नाय ॥ जनेरौणादिक इण् ॥ ‘ सुमत्स्वयमित्यर्थः’ (निरु. ६. २२) इति यास्कः । यद्वा । सुतरां मादयतीति सुमत्। तादृशी जाया यस्य स तथोक्तः । तस्मै सर्वजगन्मादनशीलश्रीपतये इत्यर्थः ॥ बहुव्रीहौ ‘जायाया निङ्’ (पा. सू. ५. ४. १३४ ) इति निङादेशः समासान्तः । वलि लोपः ॥ उक्तगुणकाय विष्णवे व्यापकाय ददाशति हविरादिकं ददाति । किंच अस्य विष्णोः महतः महानुभावस्य महि महत् पूज्यं जातं जन्म उत्पतिं हिरण्यगर्भादिरूपं जन्म ब्रवत् ब्रूयात् ॥ ब्रवीतेर्लेटि अडागमः ॥ संकीर्तयेत्। सेदु । उशब्दोऽपिशब्दार्थः । सोऽपि दाता स्तोता च श्रवोभिः अन्नैः कीर्तिभिर्वा युक्तः सन् युज्यं चित सर्वैर्गन्तव्यमेव तत्पदम् अभि आभिमुख्येन असत् गच्छति प्राप्नोति ॥

यः पुमान्विष्णवे ददाशति हविर्ददाति । कीदृशाय विष्णवे? पूर्व्याय जगतः पूर्वमेव भवाय वेधसे जगतो विधात्रे नवीयसे रामकृष्णाद्यवतारैरत्यन्तं नूतनाय सुमज्जानये सुष्ठु माद्यन्ती हृष्यन्ती लक्ष्म्याख्या जाया यस्यासौ सुमज्जानिस्तस्मै । यश्चान्यः पुरुषोऽस्य महतो विष्णोर्जातं रामकृष्णादिजन्मविशेषं महि ब्रवात् महत्त्वेन सर्वदा ब्रवीति । सेदुः स एवोभयविधः पुमान्, श्रवोभिः श्रवणीयैर् हविर्दानमन्त्रैः स्तोत्रविशेषैश् च युज्यं चित् सर्वदा स्वेन युक्तम् अपि काम-क्रोध-लोभ-रूपं शत्रुम् अभ्यसद् अभितो निरस्यति । अत एव स्मर्यते -

त्रिविधं नरकस्यैतत्
द्वारं नाशनम् आत्मनः ।
कामः क्रोधस् तथा लोभस्
तस्माद् एतत् त्रयं त्यजेत् ॥

इति ॥

English translation:

“He who presents (offerings) to Viṣṇu, the ancient, the creator, the recent, the self-born; he who celebrates the great birth of that mighty one; he verily possessed of abundance, attains (the station) that is to be sought (by all).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śravobhir yujyam cidabhyasat, by food, or by fame, he attains whatsoever is to be joined with; to complete the ellipse: annairyuktaḥ san sarvair gantavyam tat padam gacchati

Whoever will do service to the ancient ritual expert and to the newer one, to Viṣṇu together with the Wives (of the Gods),
who will speak of his birth, the great birth of the great one, just he will surpass in renown even his yokefellow.334 I.157

He who brings gifts to him the Ancient and the Last, to Visnu who ordains, together with his Spouse,
Who tells the lofty birth of him the Lofty One, shall verily surpass in glory e’en his peer.

Wer gegen den allerersten und neuesten Meister Vishnu, dem die Frauen gut sind, freigebig ist, wer seine, des Hohen, hohen Ursprung verkündet, der soll an Ruhm selbst den Ebenbürtigen übertreffen.

Wer ihm, dem alten Ordner und dem neusten auch, dem Vischnu sammt der Gattin seinen Dienst erweist, Und wer des Hohen hohen Ursprung kündiget, der überragt den ebenbürt’gen auch an Ruhm.

Кто почитает Вишну, устроителя (обряда),
Древнего и более нового (бога) вместе с женами,
Кто провозгласит великое рожденье его, великого,
Тот превзойдет славою даже того, кто имеет союзника.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (नवीयसे) अत्यन्त विद्या पढ़ा हुआ नवीन (सुमज्जानये) सुन्दरता से पाई हुई विद्या से प्रसिद्ध (पूर्व्याय) पूर्वज विद्वानों के द्वारा अच्छी सिखावटों से सिखाये हुए (वेधसे) मेधावी अर्थात् धीर (विष्णवे) विद्या में व्याप्त होने का स्वभाव रखनेवाले के लिये विज्ञान (ददाशति) देता है वा (यः) जो (अस्य) इस (महतः) सत्कार करने योग्य जन के (महि) महान् प्रशंसित (जातम्) उत्पन्न हुए विज्ञान को (ब्रवत्) प्रकट कहे (उ) और (श्रवोभिः) श्रवण, मनन और निदिध्यासन अर्थात् अत्यन्त धारण करने-विचारने से अत्यन्त उत्पन्न हुए (युज्यम्) समाधान के योग्य विज्ञान का (अभ्यसत्) अभ्यास करे (सः, चित्) वही विद्वान् हो और (इत्) वही पढ़ाने को योग्य हो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो निष्कपटता से बुद्धिमान् विद्यार्थियों को पढ़ाते वा उनको उपदेश देते हैं और जो धर्मयुक्त व्यवहार से पढ़ते और अभ्यास करते हैं, वे सब अतीव विद्वान् और धार्मिक होकर बड़े सुख को प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: यो नवीयसे सुमज्जानये पूर्व्याय वेधसे विष्णवे ददाशति योऽस्य महतो महि जातं ब्रवत् य उ श्रवोभिर्जातं महि युज्यमभ्यसत् स चिद्विद्वान् जायेत स इदेवाऽध्यापयितुं योग्यो भवेत् ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (पूर्व्याय) पूर्वैर्विद्वद्भिः सुशिक्षया निष्पादिताय (वेधसे) मेधाविने (नवीयसे) अतिशयेनाधीतविद्याय नूतनाय (सुमज्जानये) सुष्ठुप्राप्तविद्याय प्रसिद्धाय (विष्णवे) विद्या व्याप्तुं शीलाय (ददाशति) ददाति। अत्र बहुलं छन्दसीति शपः श्लुः। (यः) (जातम्) उत्पन्नं विज्ञानम् (अस्य) विद्याविषयस्य (महतः) पूजितव्यस्य (महि) महत् पूजितम् (ब्रवत्) ब्रूयात् (सः) (इत्) एव (उ) वितर्के (श्रवोभिः) श्रवणमनननिदिध्यासनैः (युज्यम्) समाधातुमर्हम् (चित्) अपि (अभि) आभिमुख्ये (असत्) अभ्यासं कुर्यात् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये निष्कपटतया धीमतो विद्यार्थिनोऽध्यापयन्त्युपदिशन्ति ये च धर्म्येणाऽधीयतेऽभ्यस्यन्ति च तेऽतिशयेन विद्वांसो धार्मिका भूत्वा महत्सुखं यान्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जे निष्कपटीपणाने बुद्धिमान विद्यार्थ्यांना शिकवितात व त्यांना उपदेश देतात व जे धर्मयुक्त व्यवहाराने शिकवितात व अभ्यास करतात ते सर्व अत्यंत विद्वान व धार्मिक बनून खूप सुख प्राप्त करतात. ॥ २ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

स्तोत्रम्
यज्ञे ऽशक्तिः
नामजपः
नाम

त᳓म् उ स्तोतारः पूर्वियं᳓ य᳓था विद᳓
ऋत᳓स्य ग᳓र्भं जनु᳓षा पिपर्तन
आ᳓स्य जान᳓न्तो ना᳓म चिद् विवक्तन
मह᳓स् ते विष्णो सुमति᳓म् भजामहे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stotāraḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

vidáḥ ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

janúṣā ← janúṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

jānántaḥ ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vivaktana ← √vañc- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhajāmahe ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

viṣṇo ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

तम् । ऊं॒ इति॑ । स्तो॒ता॒रः॒ । पू॒र्व्यम् । यथा॑ । वि॒द । ऋ॒तस्य॑ । गर्भ॑म् । ज॒नुषा॑ । पि॒प॒र्त॒न॒ ।
आ । अ॒स्य॒ । जा॒नन्तः॑ । नाम॑ । चि॒त् । वि॒व॒क्त॒न॒ । म॒हः । ते॒ । वि॒ष्णो॒ इति॑ । सु॒ऽम॒तिम् । भ॒जा॒म॒हे॒ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• stotāraḥ ← stu
• [verb], plural, periphrast. future
• “laud; praise; declare; stu.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• vida ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• garbhaṃ ← garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• januṣā ← janus
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “birth.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• āsya ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āsya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• jānanto ← jānantaḥ ← jñā
• [verb noun], nominative, plural
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vivaktana ← vac
• [verb], plural, Present imperative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• mahas ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viṣṇo ← viṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• bhajāmahe ← bhaj
• [verb], plural, Present indikative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

हे स्तोतारः तमु तमेव विष्णुं पूर्व्यं पूर्वार्हम् अनादिसंसिद्धम् ऋतस्य गर्भं यज्ञस्य गर्भभूतं यज्ञात्मनोत्पन्नमित्यर्थः । यज्ञो वै विष्णुः ‘(श. ब्रा. १. १. २. १३) इति श्रुतेः । यद्वा । ऋतस्योदकस्य गर्भं गर्भकारणम् उदकोत्पादकमित्यर्थः । ‘ अप एव ससर्जादौ’ (मनु. १.८) इति स्मृतेः । एवंभूतं विष्णुं यथा विद जानीथ तथा जनुषा जन्मना स्वत एव न केनचिद्वरलाभादिना पिपर्तन स्तोत्रादिना प्रीणयत यावदस्य माहात्म्यं जानीथ तावदित्यर्थः ॥ विदेर्लटि मध्यमबहुवचनम् । ’ विद ऋतस्य ’ इत्यत्र संहितायाम् ‘ ऋत्यकः’ इति प्रकृतिभावः ॥ किंच अस्य महानुभावस्य विष्णोः नाम चित् सर्वैर्नमनीयमभिधानं सार्वात्म्यप्रतिपादकं विष्णुरित्येतन्नाम जानन्तः पुरुषार्थप्रदमित्यधिगच्छन्तः आ समन्तात् विवक्तन वदत संकीर्तयत । यद्वा । नाम यज्ञात्मना नमनं विष्णोरेव सर्वेषां स्वर्गापवर्गसाधनाय इष्ट्याद्यात्मना द्रव्यदेवतात्मना वा परिणामम् आ जानन्तो यूयं विवक्तन ब्रूत स्तुत ॥ वचेर्लोटि छान्दसः शपः श्लुः । बहुलं छन्दसि’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । पूर्ववत् तनादेशः ॥ इदानीं साक्षात्कृत्याह । हे विष्णो सर्वात्मक देव महः महतः ते तव सुमतिं सुष्टुतिं शोभात्मिकां बुद्धिं वा भजामहे सेवामहे वयं यजमानाः ॥

English translation:

“Hymners, propitiate of your own accord that ancient Viṣṇu, since you know him as the germ of sacrifice, cognizant of his greatness, celebrate his name; may we, Viṣṇu, enjoy your favour.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Propitiate of your own accord: januṣā pipartana = lit. plural ase or propitiate (him) by your birth; i.e. svata eva, of yourself or spontaneously, not from any interested motive: na kenacid vara lābhādinā; the germ of sacrifice: ṛtasya garbham, born as one with sacrifice (yajño vai viṣṇuḥ: Aitareya Brāhmaṇa 1.1.2.13); verily (is) Viṣṇu; or, if ṛta keep the sense of water, then the phrase applies to Viṣṇu as the cause or creator of water: apa eva sasarja ādau (Manu 1.8), in the beginning he created water

You praisers, carry him to term in the way that is known—the ancient one who is by birth the embryo of truth.
Recognizing him, announce his very names. Let us share in the favor of you who are great, o Viṣṇu.

The Pp. reads vidá here, the 2nd pl. act. pf., though vidé or indeed vidáḥ would be equally possible in this sandhi situation. Oldenberg says we’re not obliged to read vidé, and the standard tr. follow the Pp. The cross-pāda sandhi -a ṛ- suggested by the Pp is impeccable. As Dieter Gunkel points out to me (pc 11/5/15) “’underlying’ /-e ṛ- /, /-a ṛ-/, and /-as ṛ-/ are all transmitted as ←-a ṛ-> in the saṃhitā text. Where the hemistich boundary intervenes, as here, they are also metrically identical, and therefore identical in the restored text. I gathered examples of /-a ṛ-/ at hemistich boundary from the first four books and found these: 1.15.12ab, 1.68.4ab, 1.116.23b, 1.152.3cd, 2.35.8ab, 3.14.” Nonetheless, against the Pp. I opt for the 3rd sg. mid. vidé, which is common in this phrase (yáthā vidé).

The standard tr. interpr. pipartana in fairly generic ways: Geldner “ihn heget,” Renou “comblez (le de louanges)” (taking it to √pṝ ‘fill’), Witzel Gotō “den … fördert.” In the context of the birth motif found in pāda c as well as in 2c, I take the verb as more precise and idiomatic: the usual ‘carry (to the far shore)’ narrowed to ‘carry to term’ of birth. The same sense is found in VI.48.5 (a passage adduced by Geldner) gárbham ṛtásya píprati of Agni’s birth.

nā́ma in c is ambiguous as to number (sg. or pl.), but is taken by all standard tr., I think correctly, as plural. Given that Viṣṇu is being identified with a number of gods in this hymn, he has multiple names, and this middle verse gives the clue to this trick of the hymn.

Him have ye satisfied, singers, as well as ye know, primeval gem of Order even from his birth.
Ye, knowing e’en his name, have told it forth: may we, Visnu, enjoy the grace of thee the Mighty One.

Ihn heget, ihr Sänger, der, wie ihr wisset, der Geburt nach der allererste Sproß des Gesetzes ist! Sprechet kundig seinen Namen aus! Wir wollen, o Vishnu, deines, des Großen, Wohlwollens teilhaftig werden.

Und ihn, o Sänger, der von Alters her besteht, den Spross des Rechts beschenket nun nach seiner Art; Die ihr ihn kennt, verkündet seinen Namen auch, uns wird zu Theil, o grosser Vischnu, deine Gunst.

Его одаряйте, о певцы: (он,) как вы знаете,
По рождению – древний отпрыск (вселенского) закона!
Зная его имена, объявите (их)!
Мы хотим вкусить милости у тебя, великого.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्तोतारः) समस्त विद्याओं की स्तुति करनेवाले सज्जनो ! (यथा) जैसे तुम (जनुषा) विद्या जन्म से (पूर्व्यम्) पूर्व विद्वानों ने किये हुए (तम्) उस आप्त अध्यापक विद्वान् को (विद) जानो और (ऋतस्य) सत्य व्यवहार के (गर्भम्) विद्यासम्बन्धी बोध को (उ) तर्क-वितर्क से (पिपर्त्तन) पालो वा विद्याओं से और सेवा से पूरा करो। तथा (अस्य) इसका (चित्) भी (नाम) नाम (आ, जानन्तः) अच्छे प्रकार जानते हुए (विवक्तन) कहो, उपदेश करो वैसे हम लोग भी जानें, पालें और पूरा करें। हे (विष्णो) सकल विद्याओं में व्याप्त विद्वान् ! हम जिन (ते) आपसे (महः) महती (सुमतिम्) सुन्दर बुद्धि को (भजामहे) भजते सेवते हैं सो आप हम लोगों को उत्तम शिक्षा देवें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्य विद्या की वृद्धि के लिये शास्त्रवक्ता अध्यापक को पाकर और उसकी उत्तम सेवा कर सत्यविद्याओं को अच्छे यत्न से ग्रहण करके पूरे विद्वान् हों ॥ ३ ॥

अन्वय: हे स्तोतारो यथा यूयं जनुषा पूर्व्यं तं विद। ऋतस्य गर्भमु पिपर्त्तन। अस्य चिन्नामाजानन्तो विवक्तन तथा वयमपि विजानीमः पिपृम च। हे विष्णो वयं यस्य ते महस्सुमतिं भजामहे स भवान् नोऽस्मान् सुशिक्षस्व ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) तमाप्तमध्यापकं विद्वांसम् (उ) वितर्के (स्तोतारः) सर्वविद्यास्तावकाः (पूर्व्यम्) पूर्वैः कृतम् (यथा) (विद) विजानीत (ऋतस्य) सत्यस्य (गर्भम्) विद्याजं बोधम् (जनुषा) विद्याजन्मना (पिपर्त्तन) पिपृत विद्याभिः सेवया वा पूर्णं कुरुत (आ) (अस्य) (जानन्तः) (नाम) प्रसिद्धिम् (चित्) अपि (विवक्तन) वदतोपदिशत (महः) महतीम् (ते) तव (विष्णो) सकलविद्याव्याप्त (सुमतिम्) शोभनां प्रज्ञाम् (भजामहे) सेवामहे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्या विद्यावृद्धयेऽनूचानमध्यापकं प्राप्य सुसेव्य सत्या विद्याः प्रयत्नेन गृहीत्वा पूर्णा विद्वांसः स्युः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी विद्यावृद्धीसाठी शास्त्रवेत्त्या अध्यापकाची उत्तम सेवा करून सत्यविद्या प्रयत्नपूर्वक ग्रहण कराव्यात व पूर्ण विद्वान बनावे. ॥ ३ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

त᳓म् अस्य रा᳓जा व᳓रुणस् त᳓म् अश्वि᳓ना
क्र᳓तुं सचन्त मा᳓रुतस्य वेध᳓सः
दाधा᳓र द᳓क्षम् उत्तम᳓म् अहर्वि᳓दं
व्रजं᳓ च वि᳓ष्णुः स᳓खिवाँ अपोर्णुते᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́rutasya ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sacanta ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

vedhásaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aharvídam ← aharvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dādhā́ra ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aporṇuté ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

sákhivān ← sákhivant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vrajám ← vrajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । अ॒स्य॒ । राजा॑ । वरु॑णः । तम् । अ॒श्विना॑ । क्रतु॑म् । स॒च॒न्त॒ । मारु॑तस्य । वे॒धसः॑ ।
दा॒धार॑ । दक्ष॑म् । उ॒त्ऽत॒मम् । अ॒हः॒ऽविद॑म् । व्र॒जम् । च॒ । विष्णुः॑ । सखि॑ऽवान् । अ॒प॒ऽऊ॒र्णु॒ते ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• varuṇas ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• kratuṃ ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sacanta ← sac
• [verb], plural, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• mārutasya ← māruta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Marut(a).”

• vedhasaḥ ← vedhas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• dādhāra ← dhṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• aharvidaṃ ← ahar
• [noun], neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• aharvidaṃ ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “finding.”

• vrajaṃ ← vrajam ← vraja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• sakhivāṃ ← sakhivat
• [noun], nominative, singular, masculine

• aporṇute ← apavṛ ← √vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “open.”

मारुतस्य । मरुतामृत्विजां संघातः मारुतम् । तद्वतः ॥ मत्वर्थो लुप्यते ॥ मरुतां देवानां संबन्धिनो वा वेधसः मेधाविनः अस्य यजमानस्य तं प्रसिद्धं क्रतुं याग यज्ञात्मकं विष्णुम्। यज्ञो वै विष्णुः’ इति श्रुतेः । राजा राजमानः वरुणः सचन्त सेवते । तम् एवं क्रतुं यागम् अश्विना अश्विनी सचेते। अन्येऽपि देवाः सचन्ते सेवन्ते । किंच विष्णुः सवनत्रयात्मना व्याप्तो विष्णुः सखिवान् यजमानादिसखिभिर्युक्तः सन् उत्तमम् उत्कृष्टतमम् अहर्विदम् अहर्वेत्तारं स्वर्गोत्पादकमित्यर्थः। दक्षं बलं फलप्रदानसामर्थ्यरूपं दाधार धृतवान् । किंच व्रजं च मेघं च । व्रज इति मेघनाम, ‘व्रजः चरुः’ (नि. १. १०. ११) इति तन्नामसु पाठात् । तं वृष्ट्युदकाय अपोर्णुते अपगतावरणं करोति । आहुतिद्वारा यज्ञस्यैव वृष्ट्युत्पादकत्वात् । यद्वा । मारुतस्य मरुत्संघातस्य देवगणस्य वेधसो विधातुः स्रष्टुर्विष्णोः क्रतुं कर्म पालनादिरूपं वरुणादयः सचन्ते । तदधीनत्वात् पालनस्य। स च सखिवान् इन्द्रमरुदादिसहायोपेतः सन् उक्तलक्षणं दक्षं वृष्ट्युत्पादनादिसामर्थ्यरूपं बलं दाधार तथा व्रजं चापोर्णुते ॥

English translation:

“The royal Varuṇa associates (himself) with the sacrifice of the pious worshipper, assisted by the company of the priests; the Aśvins (unite with it); Viṣṇu, with his friend (Indra), possesses supreme heaven-conferring power, and sits upon the clouds.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Assisted by the company of the priests: kratum sacanta mārutasya vedhasaḥ;

Māruta = troop of the Maruts;

Vedhas = the creator, or Viṣṇu; the sacrifice offered to Viṣṇu, attended by the Maruts; or, Māruta = Indra; Possesses heaven-conferringpower: dādhāra dakṣam uttamam aharvidam, he has the best power cognizant of day;

Aharvidam: genitive rative of svarga: svargotpādakam; sits upon the clouds: or, sends down rain

That resolve of his does king Varuṇa follows, that do the Aśvins, the resolve of the ritual expert associated with the Maruts.
Viṣṇu upholds the highest skill that knows the days, when with his
comrade(s) he opens up the pen.

The published translation “does … follows” should be corrected to “follow.” I don’t know why Varuṇa, the Aśvins, and the Maruts – gods that don’t usually interact – appear together as followers of Viṣṇu’s krátu-. Syntactically it is mildly interesting that a singular nom. (váruṇaḥ) and a dual nom. (aśvínā) together form the subject of a plural verb (sacanta). By simple addition this is what we would expect, but verb agreement often is governed by more local rules.

I do not understand the second hemistich either. Part of the problem is the cmpd. ahar-víd- ‘knowing (or finding) the days’. I interpret it in light of the last verse of the previous hymn, I.155.6, concerning Viṣṇu’s apparent control over the days of the year. Since Viṣṇu is several times in this hymn (including in this vs.) called védhas- ‘ritual expert’ (2a, 4b, 5c), the reference may be rather to knowing the ritual day, as in I.2.2. But others see pāda d as depicting the Vala myth, and Witzel Gotō interpr. aharvíd- in this Vala context: “das Tageslicht zu finden.”

The Sovran Varuna and both the Asvins wait on this the will of him who guides the Marut host.
Visnu hath power supreme and might that finds the day, and with his Friend unbars the stable of the kine.

Diesem seinem Ratschluß, des Meisters der marutischen Schar, folgen König Varuna, ihm die Asvin. Er besitzt höchsten Verstand, der den richtigen Tag ausfindig macht, wenn Vishnu in Begleitung des Freundes den Rinderpferch aufschließt.

Es folgte seinem Willen König Varuna, die Ritter und die Führer auch der Marutschar; Die höchste Kraft, die Licht verschafft, besitzet er, Vischnu erschliesst mit seinem Freund der Kühe Stall.

Этой силе духа его, связанного с Марутами, устроителя (обряда),
Следует царь Варуна, ей (следуют) Ашвины.
Он обладает высшей силой действия, находящей день,
Когда Вишну вместе с другом открывает загон (с коровами).

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सखिवान्) बहुत पवनरूप मित्रोंवाला (विष्णुः) अपनी दीप्ति से व्यापक सूर्यमण्डल (उत्तमम्) प्रशंसित (दक्षम्) बल को (दाधार) धारण करे और (अहर्विदम्) जो दिनों को प्राप्त होता अर्थात् जहाँ दिन होता उस (व्रजं, च) प्राप्त हुए देश को (अपोर्णुते) प्रकाशित करता उस (अस्य) इस (मरुतस्य) पवनरूप सखायोंवाले (वेधसः) विधाता सूर्यमण्डल के (तम्) उस (क्रतुम्) कर्म को (वरुणः) श्रेष्ठ (राजा) प्रकाशमान सज्जन और (तम्) उस कर्म को (अश्विना) अध्यापक और उपदेशक लोग (सचन्त) प्राप्त होवें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे और सज्जन आप्त विद्वान् से विद्या ग्रहण कर उत्तम बुद्धि की उन्नति कर पूरे बल को प्राप्त होते हैं वा जैसे जहाँ-जहाँ सविता अन्धकार को निवृत्त करता है, वैसे वहाँ-वहाँ उस सवितृमण्डल के महत्त्व को देखके समस्त लटे-मोटे, धनी-निर्धनी जन पूर्ण विद्यावाले से विद्या और शिक्षाओं को पाकर अविद्यारूपी अन्धकार को निवृत्त करें ॥ ४ ॥

अन्वय: यः सखिवान् विष्णुरुत्तमं दक्षं दाधाराहर्विदं व्रजं चापोर्णुत तस्यास्य मारुतस्य वेधसस्तं क्रतुं वरुणो राजा तमश्विना च सचन्त ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (अस्य) (राजा) प्रकाशमानः (वरुणः) वरः (तम्) (अश्विना) अध्यापकोपदेशकौ (क्रतुम्) कर्म (सचन्त) प्राप्नुत (मारुतस्य) मरुतामयं तस्य (वेधसः) विधातुः (दाधार) धरतु (दक्षम्) बलम् (उत्तमम्) प्रशस्तम् (अहर्विदम्) योऽहानि विन्दति तम् (व्रजम्) प्राप्तं देशम् (च) (विष्णुः) स्वदीप्त्या व्यापकः सूर्य्यः (सखिवान्) बहवो मरुतः सखायो विद्यन्ते यस्य सः (अपोर्णुते) उद्घाटयति प्रकाशयति। आच्छादकमन्धकारं निवारयति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽन्ये सज्जना आप्ताद्विदुषो विद्या गृहीत्वा प्रज्ञामुन्नीय पूर्णं बलं प्राप्नुवन्ति। यथा यत्र यत्र सविताऽन्धकारं निवर्त्तयति तथा तत्र तत्र तन्महत्त्वं दृष्ट्वा सर्वे मनुष्याः पूर्णविद्यात् विद्याशिक्षाः प्राप्याऽविद्यान्धकारं निवर्त्तयेयुः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सज्जन आप्त विद्वान विद्या ग्रहण करून उत्तम प्रज्ञेची वाढ करतात व पूर्ण बल प्राप्त करतात जसा सविता अंधकार निवृत्त करतो तसे त्याचे महत्त्व जाणून सर्व माणसांनी पूर्ण विद्या व शिक्षण प्राप्त केलेल्या लोकांकडून अविद्यारूपी अंधकार नष्ट करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

आ᳓ यो᳓ विवा᳓य सच᳓थाय दइ᳓विय
इ᳓न्द्राय वि᳓ष्णुः सुकृ᳓ते सुकृ᳓त्तरः
वेधा᳓ अजिन्वत् त्रिषधस्थ᳓ आ᳓रियम्
ऋत᳓स्य भागे᳓ य᳓जमानम् आ᳓भजत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

daívyaḥ ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sacáthāya ← sacátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vivā́ya ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sukŕ̥ttaraḥ ← sukŕ̥ttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajinvat ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ā́ryam ← ā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

triṣadhastháḥ ← triṣadhasthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vedhā́ḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

abhajat ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhāgé ← bhāgá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yájamānam ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

आ । यः । वि॒वाय॑ । स॒चथा॑य । दैव्यः॑ । इन्द्रा॑य । विष्णुः॑ । सु॒ऽकृते॑ । सु॒कृत्ऽत॑रः ।
वे॒धाः । अ॒जि॒न्व॒त् । त्रि॒ऽस॒ध॒स्थः । आर्य॑म् । ऋ॒तस्य॑ । भा॒गे । यज॑मानम् । आ । अ॒भ॒ज॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vivāya ← vī
• [verb], singular, Perfect indicative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• sacathāya ← sacatha
• [noun], dative, singular, masculine

• daivya ← daivyaḥ ← daivya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• sukṛte ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛte ← kṛte ← kṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• sukṛttaraḥ ← sukṛttara
• [noun], nominative, singular, masculine

• vedhā ← vedhāḥ ← vedhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• ajinvat ← jinv
• [verb], singular, Imperfect
• “enliven; animate.”

• triṣadhastha ← triṣadhasthaḥ ← triṣadhastha
• [noun], nominative, singular, masculine

• āryam ← ārya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Ārya; Ārya.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• bhāge ← bhāga
• [noun], locative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• yajamānam ← yaj
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• ābhajat ← ābhaj ← √bhaj
• [verb], singular, Imperfect
• “partake; share.”

यः विष्णुः दैव्यः दिवि भवः सुकृत्तरः शोभनफलप्रदानां मध्ये श्रेष्ठः आ विवाय आगच्छति ॥ वेतेर्लिटि रूपम् । किमर्थम् । सचथाय सचनाय यागसहायकरणाय। कस्मै । इन्द्राय। इरां हविर्लक्षणान्नं द्रावयतीतीन्द्रो यजमानः। ‘ इन्द्र इरां दृणातीति इदंकरणादित्याग्रायणः ( निरु. १०, ८) इति यास्केनोक्तनिर्वचनस्यात्रापि सद्भावात् ॥ तस्मै उक्तरूपाय यजमानाय सुकृते शोभनस्तुतिकर्त्रे । आगत्य च वेधाः अभिमतफलविधाता त्रिषधस्थः त्रिसंख्योपेतसहस्थानवान् । सवनत्रयस्थानः क्षित्यादिस्थानत्रयो वा विष्णुः । आर्यम् आगन्तव्यं यजमानम् अजिन्वत् प्रीणयति ॥ जिवि प्रीणनार्थः । इदित्वात् नुम् ॥ तदर्थम् ऋतस्य यज्ञस्य भागे हुतशेषरूपे तं यजमानम् आभजत भजति समीपयतीत्यर्थः। यद्वा । ऋतस्य यज्ञस्य भागे फले यजमानम् आभिजत् स्वामित्वेन स्थापयति ॥ ॥ २६ ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“The divine Viṣṇu, the best of the doers of good deeds, who came to the pious instrumental tutor of the rite, to assist (at its celebration), knowing (the desire of the worshipper), and present at the three connected periods (of worship), shows favour to te Arya, and admits the author if the ceremony to a share of the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who came: sacathāya indrāya: 1. giving assistance at the ceremony; 2. to the yajamāna, or sacrificer (indra = irām drāvayati, who pours out the sacrificial food or oblation (indra irām dṛṇātīti idaṃkaraṇādityāgrāyaṇaḥ (Nirukta 10.8); the three connected periods: triṣadhastham; allusion is to the three daily celebrations of worship, or to the three worlds; share of the sacrifice: ṛtasya bhāge = share that follows the rite; the blessings granted as a reward

The divine one, Viṣṇu, who sought for Indra to accompany him, sought for the one of good action as the one who acts (even) better,
the ritual expert, possessing the three seats, he enlivened the Ārya. He apportioned to the sacrificer a portion of truth.

The lexeme ā́√vī unusually takes a dat. inf. with dat. subj. as complement (sacáthāya … índrāya), at least by my interpr. Despite the superficial similarity to X.6.2 (ā́yó vivā́ya sakhyā́sakhibhyaḥ), the two passages have very different syntax.

[I.157-58 JPB]

Even he the Heavenly One who came for fellowship, Visnu to Indra, godly to the godlier,
Who Maker, throned in three worlds, helps the Aryan man, and gives the worshipper his share of Holy Law.

Der göttliche Vishnu. Der dem Wohltäter Indra als größter Wohltäter zur Gefolgschaft sich anschloß, der Meister, der drei Wohnsitze hat, er hat den Arier gestärkt. Er gab dem Opfernden Anteil an dem Genuß des Gesetzes.

Der göttliche, der zur Genossenschaft erschien dem treuen Indra-Vischnu, der noch treuere Der dreifach thront, beförderte den Arier, der Ordner gab des Opfers Theil dem opfernden.

Божественный Вишну, который поспешил сопровождать
Индру – благодетеля как еще больший благодетель,
Устроитель обряда, имеющий три жилища, придал жизни арию,
Он выделил жертвователю долю во (вселенском) законе.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (दैव्यः) विद्वानों का सम्बन्धी (त्रिसधस्थः) कर्म, उपासना और ज्ञान इन तीनों में स्थित (सुकृत्तरः) अतीव उत्तम कर्मवाला (विष्णुः) विद्या को प्राप्त (वेधाः) मेधावी धीरबुद्धि सज्जन (सचथाय) धर्म सम्बन्ध को प्राप्त (सुकृते) धर्मात्मा (इन्द्राय) परमैश्वर्यवान् जन के लिये (ऋतस्य) सत्य के (भागे) सेवने के निमित्त (आर्य्यम्) समस्त शुभ, गुण, कर्म और स्वभावों में वर्त्तमान (यजमानम्) विद्या देनेवाले को (आ, अभजत्) अच्छे प्रकार सेवे और जो सबको विद्या और शिक्षा देने से (अजिन्वत्) प्राण पोषण करे, वह पूरे सुख को (आ, विवाय) अच्छे प्रकार प्राप्त हो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वानों के प्रिय, किये को जानने-माननेवाले, सुकृति, सर्वविद्यावेत्ता जन, सत्य धर्म विद्या पहुँचाने से सब जनों को सुख देते हैं, वे अखिल सुख भोगनेवाले होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: यो दैव्यस्त्रिसधस्थः सुकृत्तरो विष्णुर्वेधा सचथाय सुकृत इन्द्रायर्तस्य भाग आर्यं यजमानमाभजद्यश्च सर्वान् विद्याशिक्षादानेनाजिन्वत् स पूर्णं सुखमाविवाय ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (यः) (विवाय) गच्छेत् (सचथाय) प्राप्तसम्बन्धाय (दैव्यः) विद्वत्सम्बन्धी (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (विष्णुः) प्राप्तविद्यः (सुकृते) धर्मात्मने (सुकृत्तरः) अतिशयेन सुष्ठु करोति यः (वेधाः) मेधावी (अजिन्वत्) जिन्वेत् (त्रिसधस्थः) त्रिषु यः कर्मोपासनाज्ञानेषु स्थितः (आर्यम्) सकलशुभगुणकर्मस्वभावेषु वर्त्तमानम् (ऋतस्य) सत्यस्य (भागे) सेवने (यजमानम्) विद्यादातारम् (आ) (अभजत्) सेवेत ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वत्प्रियाः कृतज्ञाः सुकृतिनः सर्वविद्याविदः सत्यधर्मविद्याप्रापकत्वेन सर्वान् जनान् सुखयन्ति तेऽखिलसुखभाजो जायन्ते ॥ ५ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्वदध्यापकाऽध्येतृगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति षट्पञ्चाशदुत्तरं शततमं सूक्तं षड्विंशो वर्ग एकविंशोऽनुवाकश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वानांना प्रिय, कृतज्ञ चांगली कृती करणारे, सर्वविद्यावेत्ते, सत्य धर्म विद्या प्राप्त करून देतात व सर्व लोकांना सुखी करतात, ते संपूर्ण सुख भोगणारे असतात. ॥ ५ ॥