१५३

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓जामहे वाम् महः᳓ सजो᳓षा
हव्ये᳓भिर् मित्रावरुणा न᳓मोभिः
घृतइ᳓र् घृतस्नू अ᳓ध य᳓द् वाम् अस्मे᳓
अध्वर्य᳓वो न᳓ धीति᳓भिर् भ᳓रन्ति

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
maháḥ ← mahás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yájāmahe ← √yaj- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

havyébhiḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ádha ← ádha (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ghr̥tasnū ← ghr̥tásnu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adhvaryávaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bháranti ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

यजा॑महे । वा॒म् । म॒हः । स॒ऽजोषाः॑ । ह॒व्येभिः॑ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । नमः॑ऽभिः ।
घृ॒तैः । घृ॒त॒स्नू॒ इति॑ घृतऽस्नू । अध॑ । यत् । वा॒म् । अ॒स्मे इति॑ । अ॒ध्व॒र्यवः॑ । न । धी॒तिऽभिः॑ । भर॑न्ति ॥

• yajāmahe ← yaj
• [verb], plural, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• havyebhir ← havyebhiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ghṛtair ← ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtasnū ← ghṛtasnu
• [noun], vocative, dual, masculine

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhītibhir ← dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• bharanti ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हे घृतस्नू घृतस्य स्रावयितारौ मित्रावरुणौ महः महान्तौ वां यजामहे पूजयामो यजमानाः ऋत्विजश्च । कीदृशाः । सजोषाः समानप्रीतियुक्ताः । केन साधनेनेति तदुच्यते । हव्येभिः पुरोडाशादिभिः नमोभिः नमस्कारोपलक्षितैः। अध अपि च यत् यस्मात् कारणात् वां युवाम् अध्वर्यवः अस्मदीया अध्वर्यवोऽपि । अत्र नशब्दोऽप्यर्थे । तेऽपि धीतिभिः कर्मभिः स्वकीयैः भरन्ति पोषयन्ति तस्मात् यजामहे । ।

English translation:

“Mighty Mitra and Varuṇa, dispensers of butter, we worship you, rejoicing, with oblations; with reverential homage, and with (offerings of) water; so that our ministrant priests may propitiate you by (our) devotions.”

Of one accord we shall sacrifice greatly to you two, o Mitra and Varuṇa, with oblations, with reverence,
and with ghee, you ghee-backed ones, as when the Adhvaryus among us bring (soma) to you along with their insights.

In the second hemistich the clause beginning ádha yád raises some syntactic/interpretational issues. The standard interpr. (also incl. Klein DGRV II.127) assume that yád stands here for yébhiḥ, rendering the clause, in Klein’s tr., “and (with) what(ever) they bear among us for you with their (poetic) thoughts, (just) as the Adhvaryu’s (do).” Besides arbitrarily modifying the relative marker, this interpr.

also requires supplying a 3rd pl. subj. for bháranti different from adhvaryávaḥ. I prefer to keep yád as a subordinating conjunction and read ná as having domain over the whole clause, not just adhvaryávaḥ. Although I am unhappy with this stretching of the function of ná, the other alternations seem to me more radical. For a similar use of ná (in my interpr.), see I.131.2fg and comment thereon. What Adhvaryus bear to a god is soma (II.14.1 ádhvaryavo bháraténdrāya sómam; cf. I.135.3).

I do however now note that bháranti with unidentified subject is found in I.151.7, where they bring songs (gíraḥ) along with thought (mánmanā) to the gods.

Given the verbal connections among these three hymns (I.151-53), I may need to rethink the interpr. here along the lines of the standard tr: “They bring you (songs) along with insights (dhītíbhiḥ), as Adhvaryus (do soma).”

WE worship with our reverence and oblations you, Mitra Varuna, accordant, mighty,
So that with us, ye Twain whose backs are sprinkled with oil, the priests with oil and hymns support you.

Wir verehren euch Große einmutig mit Opfergaben und Verbeugungen, Mitra und Varuna, mit Schmalz, ihr Schmalztriefenden und was sie sonst euch bei uns, wie es die Adhvaryu´s tun, unter frommen Gedanken vorsetzen.

Euch ehren hoch wir, Varuna und Mitra, durch Opfer und Gebete euch vereinte, Fetttriefende mit Fett und dem, was sonst euch bei uns wie Priester sie mit Andacht bringen.

Мы, единодушные, почитаем вас, двух великих (богов),
Жертвенными возлияниями, о Митра-Варуна, поклонениями,
Потоками жира, о сочащиеся жиром, – (всем,) что вам у нас
Приносят с молитвами, как (это делают) адхварью.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ त्रेपनवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में फिर मित्र-वरुण के गुणों का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (घृतस्नू) घृत फैलानेवाले (मित्रावरुणा) मित्र और श्रेष्ठ जनो ! (वाम्) तुम दोनों का (सजोषाः) समान प्रीति किये हुए हम लोग (धीतिभिः) अंगुलियों से (अध्वर्यवः) अहिंसा धर्म की कामनावालों के (न) समान (हव्येभिः) देने योग्य (नमोभिः) अन्नादि पदार्थों से (घृतैः) और घी आदि रसों से (महः) अत्यन्त (यजामहे) सत्कार करते हैं (अध) इसके अनन्तर (यत्) जिस व्यवहार को (वाम्) तुम दोनों के लिये और (अस्मे) हमारे लिये विद्वान् जन (भरन्ति) धारण करते हैं, उस व्यवहार को धारण करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे यजमान अग्निहोत्र आदि अनुष्ठानों से सबके सुख को बढ़ाते हैं, वैसे समस्त विद्वान् जन अनुष्ठान करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे घृतस्नू मित्रावरुणा वां सजोषा वयं धीतिभिरध्वर्यवो न हव्येभिर्नमोभिर्घृतैर्महो यजामहेऽध यद् वामस्मे च विद्वांसो भरन्ति तं धरतां च ॥ १ ॥

पुनर्मित्रावरुणगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यजामहे) सत्कुर्महे (वाम्) युवाभ्याम् (महः) महत् (सजोषाः) समानप्रीताः (हव्येभिः) दातुमर्हैः (मित्रावरुणा) सुहृद्वरो (नमोभिः) अन्नादिभिः (घृतैः) आज्यादिभी रसैः (घृतस्नू) घृतस्य स्रावको (अध) अनन्तरम् (यत्) (वाम्) युवाभ्याम् (अस्मे) अस्मभ्यम् (अध्वर्यवः) अध्वरं अहिंसाधर्मकाममिच्छवः (न) इव (धीतिभिः) अङ्गुलिभिः (भरन्ति) धरन्ति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यजमाना अग्निहोत्राद्यनुष्ठानैः सर्वस्य सुखं वर्द्धयन्ति तथा सर्वे विद्वांसोऽनुतिष्ठन्तु ॥ १ ॥

या सूक्तात मित्र वरुण यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे यजमान अग्निहोत्र इत्यादी अनुष्ठानाने सर्वांचे सुख वाढवितात. तसे संपूर्ण विद्वान लोकांनी अनुष्ठान करावे. ॥ १ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓स्तुतिर् वां · धा᳓म न᳓ प्र᳓युक्तिर्
अ᳓यामि मित्रावरुणा सुवृक्तिः᳓
अन᳓क्ति य᳓द् वां विद᳓थेषु हो᳓ता
सुम्नं᳓ वां सूरि᳓र् वृषणाव् इ᳓यक्षन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prástutiḥ ← prástuti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

práyuktiḥ ← práyukti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

áyāmi ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

suvr̥ktíḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

anákti ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

íyakṣan ← √naś- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

प्रऽस्तु॑तिः । वा॒म् । धाम॑ । न । प्रऽयु॑क्तिः । अया॑मि । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । सु॒ऽवृ॒क्तिः ।
अ॒नक्ति॑ । यत् । वा॒म् । वि॒दथे॑षु । होता॑ । सु॒म्नम् । वा॒म् । सू॒रिः । वृ॒ष॒णौ॒ । इय॑क्षन् ॥

• prastutir ← prastutiḥ ← prastuti
• [noun], nominative, singular, feminine

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• dhāma ← dhāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prayuktir ← prayuktiḥ ← prayukti
• [noun], nominative, singular, feminine

• ayāmi ← yam
• [verb], singular, Aorist passive
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• suvṛktiḥ ← suvṛkti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “praise.”

• anakti ← añj
• [verb], singular, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• sumnaṃ ← sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sūrir ← sūriḥ ← sūri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “patron.”

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• iyakṣan ← iyakṣ ← √yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “endeavor.”

हे मित्रावरुणौ वां युवयोः संबन्धिनो यागस्य प्रस्तुतिः प्रस्तावना करोमीति संकल्प एव न प्रयुक्तिः कृत्स्नप्रयोगो न संपन्नः । तावतैव युवयोः धाम तेजःस्थानम् अयामि प्राप्नोमि । सुवृक्तिः युवयोः शोभनावर्जकश्च युष्मत्परिग्रहादस्मि । यत् यदा तु विदथेषु यज्ञेषु वां युवां होता होमनिष्पादकोऽयमध्वर्युः अनक्ति हविषा आगच्छति होमं करोतीत्यर्थः। यद्वा । होता देवानामाह्वाता एतन्नामकः ऋत्विक् शस्त्रादिना वाम् अनक्ति व्यञ्जयति । तदा सूरिः युष्मन्माहात्म्यवित् इयक्षन् यागं कर्तुमिच्छन् अहं हे वृषणौ कामानां वर्षितारौ वां युवयोः सुम्नं युष्मत्संबन्धि सुखं देवत्वलक्षणम् अयामीति शेषः ॥

English translation:

“The purpose of worshipping you, Mitra and Varuṇa, is not the performance, but (even by so much) I may attain to your glory, and there is acquittance (of my duty); for when the priest offers you oblations in sacrifices, then the pious man, showerers (of benefits), being desirous of worshipping you, (obtains) felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

There is acquittance: prastutiḥ vām dhāma na prayuktir ayāmi suvṛktiḥ = lit. the previous purpose of praising you is not the fulfilment, but I come to your abode well detached; suvṛktiḥ-śobhana āvarjako yuṣmāt pārigrahāt

A well-turned preliminary praise song, like the yoking up (of mind), has been offered to you two, (following) your ordinance, o Mitra and Varuṇa; when the Hotar anoints you at the ritual distributions, the patron is striving to attain your favor, o bulls.

As discussed ad I.151.8, I take ná práyuktiḥ (-ir in sandhi) as short for mánaso ná práyukti-, as in that passage and X.30.1. I would in fact now go further and suggest that the nom. sg. práyuktir here is a redactional change for práyukti, the short-vowel instr. found at VI.11.1, X.30.1, and I would change the published translation to “as if

*with the yoking up (of mind).” The form would have been changed to match the two other nom. sg.s to -ti-stems in this hemistich, prástutir and suvṛktíḥ (both given in their sandhi forms), and it would also avoid hiatus over the pāda boundary.

As for dhā́ma, I take it, as I do in I.152.4d, as an accusative of respect: “following/with regard to the ordinance.” This verse has another reminiscence of the preceding Mitra and Varuṇa hymns in pāda c: the Hotar here anoints (anákti) Mitra and Varuṇa as an unidentified plural set of ritual officiants do in I.151.8 (yuvā́m … añjate), the same verse containing the yoking of mind.

Your praise is like a mighty power, an impulse: to you, Twain Gods, a well-formed hymn is offered,
As the priest decks yon, Strong Ones, in assemblies, and the prince fain to worship you for blessings.

Der Lobpreis ward euch gleichsam als ein Antrieb eurer Tätigkeit, das Loblied ward euch dargebracht, Mitra und Varuna, wenn der Hotri euch unter weisen Reden salbt, der Opferherr, der eure Gunst, ihr Bullen, erstrebt.

Lob ist eur Wohnsitz, Varuna und Mitra, und wie Gespann ist schönes Lied geschirrt euch; Wenn bei den Festen euch der Priester ausschmückt, o Stiere, und der Fürst, der eure Huld sucht.

Вам поднесено восхваление, упряжка (мысли), подобная (вашей) деятельности,
Прекрасный гимн, о Митра-Варуна,
Когда хотар вас натирает во время жертвоприношений,
Богатый покровитель, желающий добиться вашего расположения, о два быка.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणौ) सुख वृष्टि करनेहारे (मित्रावरुणा) मित्र और श्रेष्ठ जन (इयक्षन्) प्राप्त होने की इच्छा करता हुआ (सूरिः) विद्वान् (सुवृक्तिः) जिसका सुन्दर रोकना (प्रस्तुतिः) और उत्तम स्तुति (होता) वह ग्रहण करनेवाला (प्रयुक्तिः) उत्तम युक्ति में (धाम) स्थान के (न) समान (वाम्) तुम दोनों को (अयामि) प्राप्त होता हूँ। वा (यत्) जो विद्वान् (वाम्) तुम दोनों से (विदथेषु) विज्ञानों में (अनक्ति) कामना करता है वा (वाम्) तुम दोनों के लिये (सुम्नम्) सुख देता है, उसको मैं प्राप्त होता हूँ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य पाप हरने और प्रशंसित गुणों को ग्रहण करनेवाले, जिनको विद्वानों का सङ्ग प्यारा है और सबके लिये सुख देनेवाले होते हैं, वे कल्याण सेवनेवाले होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: वृषणौ मित्रावरुणेयक्षन् सूरिः सुवृक्तिः प्रस्तुतिर्होता प्रयुक्तिरहं धाम न वामयामि यद्यः सूरिर्वां विदथेष्वनक्ति वां सुम्नं वां प्रयच्छति तमप्यहमयामि ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रस्तुतिः) प्रकृष्टा स्तुतिर्यस्य सः (वाम्) युवाभ्याम् (धाम) (न) इव (प्रयुक्तिः) प्रकृष्टा युक्तिर्यस्य सः (अयामि) एमि प्राप्नोमि (मित्रावरुणा) सुहृद्वरावध्यापकोपदेष्टारौ (सुवृक्तिः) शोभना वृक्तिर्वर्जनं यस्य सः (अनक्ति) कामयते (यत्) (वाम्) युवाभ्याम् (विदथेषु) विज्ञानेषु (होता) दाता (सुम्नम्) सुखम् (वाम्) युवाभ्याम् (सूरिः) विद्वान् (वृषणौ) सुखवर्षकौ (इयक्षन्) प्राप्तुमिच्छन् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या पापहारकाः प्रशंसितगुणग्राहका विद्वत्सङ्गप्रियाः सर्वेभ्यः सुखप्रदा भवन्ति ते कल्याणभाजो भवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे पाप नाहीसे करून प्रशंसित गुणांचे ग्रहण करणारी असतात. ज्यांना विद्वानांचा संग प्रिय वाटतो ती सर्वांना सुख देणारी व कल्याणकारी असतात. ॥ २ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पीपा᳓य धेनु᳓र् अ᳓दितिर् ऋता᳓य
ज᳓नाय मित्रावरुणा हविर्दे᳓
हिनो᳓ति य᳓द् वां विद᳓थे सपर्य᳓न्
स᳓ रात᳓हव्यो मा᳓नुषो न᳓ हो᳓ता

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pīpā́ya ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

r̥tā́ya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

havirdé ← havirdā́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hinóti ← √hi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

saparyán ← √sapary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́nuṣaḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rātáhavyaḥ ← rātáhavya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पी॒पाय॑ । धे॒नुः । अदि॑तिः । ऋ॒ताय॑ । जना॑य । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । ह॒विः॒ऽदे ।
हि॒नोति॑ । यत् । वा॒म् । वि॒दथे॑ । स॒प॒र्यन् । सः । रा॒तऽह॑व्यः । मानु॑षः । न । होता॑ ॥

• pīpāya ← pyā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “swell; abound; swell.”

• dhenur ← dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• ṛtāya ← ṛta
• [noun], dative, singular, masculine
• “timely; honest.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• havirde ← haviḥ ← havis
• [noun], neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• havirde ← de ← dā
• [noun], dative, singular, masculine
• “giving.”

• hinoti ← hi
• [verb], singular, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• saparyan ← sapary
• [verb noun], nominative, singular
• “worship.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rātahavyo ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahavyo ← havyaḥ ← havya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Havya; offering; havya [word].”

• mānuṣo ← mānuṣaḥ ← mānuṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “human.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ ऋताय युष्मत्संबन्धियज्ञाय हविर्दे हविषो दात्रे ॥ ‘आतो मनिन्’ इति विच् । भत्वे आतो धातोः’ इति आकारलोपः ॥ जनाय यजमानाय च धेनुः प्रीणयित्री गौः। अदितिः अदीना बहुक्षीरा सती पीपाय क्षीरेण पुनःपुनः आप्यायताम् ॥ प्यायतेश्छान्दसः प्रार्थनायां लिट् । ‘ लिड्यङोश्च’ इति पीभावः ॥ पयस्यादिहविष्कं यज्ञं पयोव्रतादिषु यजमानं चेत्यर्थः । कस्मिन् काले इति चेत् तत्राह । यत् यदा सः प्रसिद्धः रातहव्यः एतन्नामा राजा सपर्यन् स्तुत्या पूजयन् मानुषः होता न मनुष्यस्य यजमानस्य संबन्धी एतन्नामक ऋत्विगिव विदथे यज्ञे वां हिनोति हविरादिना प्रीणयति । तदा पीपायेत्याह ।

English translation:

“Let the productive cow, Mitra and Varuṇa, furnish abundant nutriment to the pious man who presents you with oblations, as when Rātahavya, glorifying you, propitiates you in the solemnity, like the ministrant priest of a man (who instrumental tutes the rite).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rātahavya = name of a rājā, king

Aditi, the milk-cow, swells for truth and for the person who gives offerings, o Mitra and Varuṇa,
when serving you at the ceremony, he spurs you two on. The one upon whom the oblation is bestowed [=Agni] is like the human Hotar.

As noted ad I.152.6, that verse contains both milk-cows (dhenávaḥ) and Aditi, though not identified with each other as here. In that verse the cows cause swelling, rather than swelling themselves. Nevertheless, I see thematic connections between the passages. áditi- ‘boundlessness’ (with one reading of the word in I.152.6d) perhaps qualifies the swelling milk-cow here: she swells without limit for the good sacrificer. Again, an emended tr. might read *“The milk-cow swells as boundlessness for …” All the standard tr. take ṛtā́ya as an adj. qualifying the jána- (e.g., Geldner “für die rechtwandelnden Mann”), but adjectival uses of ṛtá- are rare to non-existent and the conjunction of an abstraction and an animate being is not rare. Cf. in one of the associated hymns, I.151.3 yád īm ṛtā́ya bháratho yád árvate, where the double yád shows that two entities are in question (“for truth and for the steed”). Again, in I.151.6a ā́vām ṛtā́ya keśínīr anūṣata, where the dat. ṛtā́ya is universally interpr. as the abstract ṛtá-.

The standard tr. take d as a continuation of c, whose referent is still the man who gives offerings first met in b. Since this man is clearly human, it seems awkward to compare him to a human Hotar (mā́nuṣo ná hótā). I take d separately, with the initial sá signaling here a new, nominal clause, whose referent is Agni. The simile then makes sense, because Agni, though a god, regularly plays the role of Hotar at the sacrifice (and could in fact be the Hotar in 2c). Agni is elsewhere qualified as rātáhavya- (I.31.13, IV.7.7.), as are other gods (V.43.6, VII.35.1, VII.69.6), so this epithet does not require a human referent.

O Mitra-Varuna, Aditi the Milch-cow streams for the rite, for folk who bring oblation,
When in the assembly he who worships moves you, like to a human priest, with gifts presented.

Es strotzt Aditi, die Milchkuh, für den rechtwandelnden Mann, der Opfer spendet, o Mitra und Varuna, wenn er euch unter weiser Rede huldigend, Opfer spendend aneifert, wie es der menschliche Hotri tut.

Die unerschöpfte Milchkuh schwillt dem Frommen, der Opfer gibt, o Varuna und Mitra, Wenn euch beim Fest der Opferspender antreibt verehrend wie ein menschenholder Priester.

Дойная корова-Адити набухла (молоком) для благочестивого
Человека, приносящего жертвы, о Митра-Варуна,
Когда он, почитая вас, торопит (вас) на жертвоприношение,
Посвятив (вам) жертву, словно человеческий хотар.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) सत्य उपदेश करनेवाले मित्रावरुणो ! (यत्) जो (अदितिः) अखण्डित, विनाश को नहीं प्राप्त हुई (धेनुः) दूध देनेवाली गौ के समान (हविर्दे) ग्रहण करने योग्य पदार्थों को देता उस (ऋताय) सत्य व्यवहार को प्राप्त हुए (जनाय) प्रसिद्ध विद्वान् के लिये (सुम्नम्) सुख को (पीपाय) बढ़ाता और (विदथे) विज्ञान के निमित्त (वाम्) तुम दोनों की (सपर्यन्) सेवा करता हुआ (रातहव्यः) जिसने ग्रहण करने योग्य पदार्थ दिये वह (होता) लेनेवाले (मानुषः) मनुष्य के (न) समान (हिनोति) वृद्धि को प्राप्त कराता है और (सः) वह जन उत्तम होता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो विद्या देने-लेने में कुशल, पढ़ाने और उपदेश करनेवाले सबको उन्नति देते हैं, वे शुभ गुणों से सबके अधिक उन्नति को पाते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणा यद्योऽदितिर्धेनुरिव हविर्दे ऋताय जनाय सुम्नं पीपाय विदथे वां सपर्यन् रातहव्यो होता मानुषो न हिनोति स जन उत्तमो भवति ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पीपाय) वर्द्धयति (धेनुः) दुग्धप्रदा गौरिव (अदितिः) अखण्डिता (ऋताय) सत्यं प्राप्ताय (जनाय) प्रसिद्धविदुषे (मित्रावरुणा) सत्योपदेशकौ (हविर्दे) यो हवींषि ददाति तस्मै (हिनोति) वर्द्धयति (यत्) यः (वाम्) युवाम् (विदथे) विज्ञाने (सपर्यन्) सेवमानः (सः) (रातहव्यः) रातानि दत्तानि हव्यानि येन सः (मानुषः) मनुष्यः (न) इव (होता) ग्रहीता ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये विद्यादानग्रहणकुशला अध्यापकोपदेशकाः सर्वान् वर्द्धयन्ति ते शुभगुणैः सर्वतो वर्द्धन्ते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे विद्या देण्याघेण्यात कुशल, शिकविणारे व उपदेश करणारे असून सर्वांची उन्नती करतात त्यांची शुभगुणांनी सर्वात अधिक उन्नती होते. ॥ ३ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ वां विक्षु᳓ म᳓दियासु अ᳓न्धो
गा᳓व आ᳓पश् च पीपयन्त देवीः᳓
उतो᳓ नो अस्य᳓ पूर्वियः᳓ प᳓तिर् द᳓न्
वीत᳓म् पात᳓म् प᳓यस उस्रि᳓यायाः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádyāsu ← mádya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pīpayanta ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:MED}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dán ← dám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūrvyáḥ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

pātám ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

páyasaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

usríyāyāḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vītám ← √vī- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त । वा॒म् । वि॒क्षु । मद्या॑सु । अन्धः॑ । गावः॑ । आपः॑ । च॒ । पी॒प॒य॒न्त॒ । दे॒वीः ।
उ॒तो इति॑ । नः॒ । अ॒स्य । पू॒र्व्यः । पतिः॑ । दन् । वी॒तम् । पा॒तम् । पय॑सः । उ॒स्रिया॑याः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• madyāsv ← madyāsu ← mad
• [verb noun], locative, plural
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• andho ← andhaḥ ← andhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• gāva ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• āpaś ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pīpayanta ← pyā
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• devīḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “divine.”

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pūrvyaḥ ← pūrvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• dan ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vītam ← vī
• [verb], dual, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• pātam ← pā
• [verb], dual, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• payasa ← payasaḥ ← payas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• usriyāyāḥ ← usriyā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “cow; dairy product.”

उत अपि च हे मित्रावरुणौ वां युवाम् अन्धः अदनीयमन्नं पयोरूपं पुरीडाशादिरूपं वा देवीः द्योतनशीलाः गावः आपश्च व्रीह्यादिप्रवर्धकान्युदकानि च मद्यासु युष्माभिर्मदनीयासु विक्षु प्रजासु यजमानलक्षणासु तासामभिवृद्ध्यर्थं पीपयन्त आप्याययन्तु। उतो अपि च नः अस्मत्संबन्धिनः अस्य यज्ञस्य पूर्व्यः पूर्वकालीनः पतिः पालकोऽग्निः दन् दाता भवत्विति शेषः । अग्नौ हूयमानत्वात् सर्वेषामपि हविषाम् । यस्मादेवं तस्मात् हे मित्रावरुणौ वीतं भक्षयतं पुरोडाशादिकम् । उस्रियायाः क्षीराद्युत्स्राविण्या गोः पयसः पयः पातम् । यद्वा । घनीभूतं पयस्याया वीतं स्रवद्रूपं पातम् ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“May the divine cows, and the waters, supply you with (sacrificial) food, for the prosperity of the people whom you favour; or may (Agni), the former protector of this (our patron), be the donor (of the oblation); eat (of the butter and curds), drink of the milk of the kine.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Milk of the kine: vītam pātam payasa usriyāyāḥ, eat, drink, of the milk of the cow; ’eating’ may refer to the coagulation of the milk, or curds, butter, or the like

When the clans are to be exhilarated, the cows and the goddess Waters swell the (soma) stalk for you,
and the lord of this house of ours is foremost. Pursue (the rite); drink of the milk of the ruddy cow.

The med. 3rd pl. pīpayanta here echoes act. 3rd pl. pīpayan in I.152.6b and both are transitive: the form in our vs. is simply an -anta replacement/variant of the usual type. Both have cows as (partial) subjects (dhenávaḥ and gā́vaḥ respectively), but in I.152.6 the cows are, in my view, the streams of ghee swelling the fire, while here the cows and waters are the usual additions to the soma drink. Agni is not absent, however, at least in my view: the lord of the house in c is probably Agni, and his position as ‘foremost’ (pūrvyáḥ) refers to his placement to the east as the Āhavanīya fire.

In d the naked vītám can be fleshed out by comparison with I.151.3 vītho adhvarám, despite Geldner’s “Bekommet Lust” and Renou’s “Goûtez”; Witzel Gotō’s “Verfolgt!” at least reproduces the same verb they use for vīthaḥ in I.151.3.

So may the kine and heavenly Waters pour you sweet drink in families that make you joyful.
Of this may he, the ancient House-Lord, give us. Enjoy, drink of the milk the cow provideth.

Mögen immerhin bei den rauschtrankliebenden Clanen Kühe und die göttlichen Wasser den Somatrank schwellen, so soll doch unser Herr dieses Hauses den Vorrang haben. Bekommet Lust, trinket beide von der Milch der Kuh!

Euch mögen Trank bei somareichen Stämmen die Küh ergiessen und die hehren Wasser, Auch uns gewähr’s der alte Herr des Hauses; geniesst und trinkt von diesem Saft der Milchkuh.

Пусть в (других) ваших племенах, опьяняющихся (сомой)
Коровы и небесные воды делают сому набухшим, –
А наш хозяин дома – первый в этом жертвоприношении.
Вкусите, выпейте молока коровы – утренней зари!

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्र और वरुण श्रेष्ठ जन ! जैसे (देवीः) दिव्य (गावः) वाणी (आपः, च) और जल (मद्यासु) हर्षित करने योग्य (विक्षु) प्रजाजनों में (वाम्) तुम दोनों को (पीपयन्त) उन्नति देते हैं (उत) और (अन्धः) अन्न अच्छे प्रकार देवें (उतो) और (पूर्व्यः) पूर्वजों ने नियत किया हुआ (पतिः) पालना करनेवाला (नः) हमारे (अस्य) पढ़ाने के काम सम्बन्धी (उस्रियायाः) दुग्ध देनेवाली गौ के (पयसः) दूध को (दन्) देता हुआ वर्त्तमान है, वैसे तुम दोनों विद्या को (वीतम्) व्याप्त होओ और दुग्ध (पातम्) पिओ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो यहाँ गौओं के समान सुख देनेवाले और प्राण के समान प्रिय प्रजाजनों में वर्त्तमान हैं, वे इस संसार में अतुल आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥इस सूक्त में मित्र और वरुण के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ त्रेपनवाँ सूक्त और तेईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणौ यथा देवीर्गाव आपश्च मद्यासु विक्षु वां पीपयन्तोताऽन्धः प्रदद्युः। उतो पूर्व्यः पतिः नोऽस्माकमस्योस्रियायाः पयसो दन् वर्त्तते तथा युवां विद्या वीतं दुग्धं च पातम् ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (वाम्) युवाम् (विक्षु) प्रजासु (मद्यासु) हर्षणीयासु (अन्धः) अन्नम् (गावः) वाण्यः (आपः) जलानि (च) (पीपयन्त) वर्द्धयन्ति (देवीः) दिव्याः (उतो) (नः) अस्माकम् (अस्य) अध्यापनकर्मणः (पूर्व्यः) पूर्वैः कृतः (पतिः) पालयिता (दन्) ददन्। अत्र बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। (वीतम्) व्याप्नुतम् (पातम्) पिबतम् (पयसः) दुग्धस्य (उस्रियायाः) दुग्धदाया धेनोः। उस्रियेति गोना०। निघं० २। ११। ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येऽत्र गोवत्सुखप्रदाः प्राणवत् प्रियाः प्रजासु वर्त्तन्ते तेऽतुलमानन्दमाप्नुवन्ति ॥ ४ ॥अत्र मित्रावरुणगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति त्रिपञ्चाशदुत्तरं सूक्तं त्रयोविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे गाईप्रमाणे सुख देणारे व प्राणाप्रमाणे प्रजेत प्रिय आहेत ते या जगात अतुल आनंद प्राप्त करतात. ॥ ४ ॥