१५२

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवं᳓ व᳓स्त्राणि पीवसा᳓ वसाथे
युवो᳓र् अ᳓छिद्रा म᳓न्तवो ह स᳓र्गाः
अ᳓वातिरतम् अ᳓नृतानि वि᳓श्व
ऋते᳓न मित्रावरुणा सचेथे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pīvasā́ ← pīvasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vasāthe ← √vas- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vástrāṇi ← vástra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

áchidrāḥ ← áchidra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

mántavaḥ ← mántu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sárgāḥ ← sárga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

ánr̥tāni ← ánr̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

atiratam ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sacethe ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

यु॒वम् । वस्त्रा॑णि । पी॒व॒सा । व॒सा॒थे॒ इति॑ । यु॒वोः । अच्छि॑द्राः । मन्त॑वः । ह॒ । सर्गाः॑ ।
अव॑ । अ॒ति॒र॒त॒म् । अनृ॑तानि । विश्वा॑ । ऋ॒तेन॑ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । स॒चे॒थे॒ इति॑ ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• vastrāṇi ← vastra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fabric; clothing; dress; vastra [word].”

• pīvasā ← pīvasa
• [noun], accusative, plural, neuter

• vasāthe ← vas
• [verb], dual, Present indikative
• “wear.”

• yuvor ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• acchidrā ← acchidrāḥ ← acchidra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “uninjured; unbroken.”

• mantavo ← mantavaḥ ← mantu
• [noun], nominative, plural, feminine

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• sargāḥ ← sarga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Creation; metempsychosis; discharge; torrent; birth; undertaking.”

• avātiratam ← avatṛ ← √tṛ
• [verb], dual, Imperfect
• “descend; be born; incarnate; come out; alight; overcome.”

• anṛtāni ← anṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “falsehood; lying; lie; cheat.”

• viśva ← viśve ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• sacethe ← sac
• [verb], dual, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

हे मित्रावरुणौ पीवसा पीनौ युवं युवाम् । यद्वा । पीवसा पीनानि अच्छिन्नानि वस्त्राणि आच्छादनयोग्यानि वासांसि वसाथे आच्छादयथः । यद्वा । पीवसा स्थूलेन प्रभूतेन तेजसा वस्त्राणि दधाथे अविच्छिन्नानि वस्त्रस्थानीयानि तेजांसि धारयथ इत्यर्थः। किंच युवयोः सर्गाः सृष्टयः अच्छिद्राः अच्छिन्नाः मन्तवो ह मननीयाश्च । ईदृशौ युवां विश्वा विश्वानि सर्वाणि अनृतानि असत्यानि अप्रियाणि पापानि अवातिरतं नाशयतम् ॥ विश्व इत्यत्र संहितायाम् ‘ ऋत्यकः’ इति प्रकृतिभावो ह्रस्वत्वं च ॥ ऋतेन फलेन तत्साधनेन यज्ञेन वा सचेथे संगच्छेथे । अस्मभ्यं योजयथ इत्यर्थः ॥

English translation:

“Robust Mitra and Varuṇa, you wear vestments (of light); your natures are to be regarded as without defect; you annihilate all untruths; you associate (us) with sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Robust: pīvasā = pīnau, fat, stout, as an epithet of Mitrāvaruṇa; or, acchinnāni, untorn; vastrāṇi, garments; or, in the 3rd case, singular, with great or intense radiance, tejasā

You two wear garments of fat; your counsels are unbroken torrents. You have brought low all untruths; you keep company with truth.

Geldner (/Witzel Gotō) take the “garments of fat” to be rain, though Witzel Gotō consider a reference to a libation also possible. Given the ritual focus of the previous and following hymns, and esp. I.151.8a yuvā́ṃ yajñaíḥ prathamā́góbhir añjate “They anoint you first with sacrifices and with cows,” I take the garments of fat to be the oblations offered to them.

Pāda b is likewise unclear, in part because the sense of mántu- is not entirely understood: seen comm. ad IX.73.6. Assuming ‘counsels’ is a reasonable rendering, I think the point is that M+V provide us with an unending stream of good advice.

THE robes which ye put on abound with fatness: uninterrupted courses are your counsels.
All falsehood, Mitra-Varuna! ye conquer, and closely cleave unto the Law Eternal.

Ihr beide kleidet euch in fettige Gewänder; eure Sorgen sind ununterbrochene Regenströme. Alle Ungesetzlichkeiten unterdrücket ihr; ihr haltet es mit dem Gesetz, Mitra und Varuna!

Ihr hüllt euch in fettglänzende Gewänder; ununterbrochen strömen eure Pläne, Zu Boden schlugt ihr, Varuna und Mitra, jedwedes Unrecht, und das Recht beschirmt ihr.

Вы оба одеваетесь в одежды из жира.
Ваши непрерывные мысли – непрерывные потоки.
Вы подавили все беззакония.
О Митра-Варуна, вы следуете закону.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ बावनवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में पढ़ाने, पढ़ने और उपदेश करने, उपदेश सुननेवालों के विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) प्राण-उदान के समान वर्त्तमान पढ़ाने और उपदेश करनेवाले ! जो (युवम्) तुम लोग (पीवसा) स्थूल (वस्त्राणि) वस्त्रों को (वसाथे) ओढ़ते हो वा जिन (युवोः) तुम्हारे (अच्छिद्राः) छेद-भेद रहित (मन्तवः) जानने योग्य (ह) ही पदार्थ (सर्गाः) रचने योग्य हैं, जो तुम (विश्वा) समस्त (अनृतानि) मिथ्याभाषण आदि कामों को (अवातिरतम्) उल्लङ्घते पार होते और (ऋतेन) सत्य से (सचेथे) सङ्ग करते हो वे तुम हम लोगों को क्यों न सत्कार करने योग्य होते हो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को सदैव स्थूल छिद्ररहित वस्त्र पहन कर जानने के योग्य दोषरहित वस्त्र आदि पदार्थ निर्माण करने चाहियें और सदैव धारण किये हुए सत्याचरण से असत्याचरणों को छोड़ धर्म्म, अर्थ, काम और मोक्ष अच्छे प्रकार सिद्ध करने चाहियें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणा यौ युवां पीवसा वस्त्राणि वसाथे ययोर्युवोरच्छिद्रा मन्तवो ह सर्गास्सन्ति यौ युवां विश्वाऽनृतान्यवातिरतमृतेन सचेथे तावस्माभिः कुतो न सत्कर्त्तव्यौ भवथः ॥ १ ॥

अथाध्यापकाध्याप्योपदेशकोपदेश्यविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (वस्त्राणि) शरीराच्छादकानि (पीवसा) स्थूलानि (वसाथे) आच्छादयथः (युवोः) (अच्छिद्रा) छिद्ररहिताः (मन्तवः) ज्ञातुं योग्याः (ह) खलु (सर्गाः) स्रष्टुं योग्याः (अव) (अतिरतम्) उल्लङ्घयतम् (अनृतानि) मिथ्याभाषणादीनि कर्माणि (विश्वा) सर्वाणि (ऋतेन) सत्येन (मित्रावरुणा) प्राणोदानवत्वर्त्तमानावध्यापकोपदेशकौ (सचेथे) सङ्गच्छेथे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सदैव स्थूलान्यच्छिद्राणि वस्त्राणि परिधाय विज्ञातुं योग्या दोषरहिता वस्त्रादयः पदार्था निर्मातव्याः। सदैव धृतेन सत्याचरणेनासत्याचरणानि त्यक्त्वा धर्मार्थकाममोक्षाः संसाधनीयाः ॥ १ ॥

या सूक्तात अध्यापक व उपदेशक तसेच त्यांच्या शिष्यांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सदैव स्थूल छिद्ररहित वस्त्र नेसावे. दोषरहित वस्त्र इत्यादी निर्माण करण्याची कला जाणावी. सत्याचरण धारण करून असत्याचरणाला सोडून द्यावे व धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष चांगल्या प्रकारे सिद्ध करावे. ॥ १ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एत᳓च् चन᳓ त्वो वि᳓ चिकेतद् एषां
सत्यो᳓ म᳓न्त्रः कविशस्त᳓ ऋ᳓घावान्
त्रिर᳓श्रिं हन्ति च᳓तुरश्रिर् उग्रो᳓
देवनि᳓दो ह प्रथमा᳓ अजूर्यन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
caná ← caná (invariable)

ciketat ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvaḥ ← tva- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

kaviśastáḥ ← kaviśastá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mántraḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥ghāvān ← ŕ̥ghāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cáturaśriḥ ← cáturaśri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

triráśrim ← triráśri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajūryan ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devanídaḥ ← devaníd- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

ha ← ha (invariable)

prathamā́ḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ए॒तत् । च॒न । त्वः॒ । वि । चि॒के॒त॒त् । ए॒षा॒म् । स॒त्यः । मन्त्रः॑ । क॒वि॒ऽश॒स्तः । ऋघा॑वान् ।
त्रिः॒ऽअश्रि॑म् । ह॒न्ति॒ । चतुः॑ऽअश्रिः । उ॒ग्रः । दे॒व॒ऽनिदः॑ । ह॒ । प्र॒थ॒माः । अ॒जू॒र्य॒न् ॥

• etac ← etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• tvo ← tvaḥ ← tva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ciketad ← ciketat ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• satyo ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• mantraḥ ← mantra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• kaviśasta ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kaviśasta ← śastaḥ ← śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• ṛghāvān ← ṛghāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “baleful.”

• triraśriṃ ← triraśrim ← triraśri
• [noun], accusative, singular, masculine

• hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• caturaśrir ← catur
• [noun]
• “four; catur [word].”

• caturaśrir ← aśriḥ ← asra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “blood; corner; tear.”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• devanido ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devanido ← nidaḥ ← nid
• [noun], nominative, plural, masculine
• “derision; scoffer; contempt.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• prathamā ← prathamāḥ ← prathama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• ajūryan ← jṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

एषाम् एतयोर्मध्ये ॥ बहुवचनं पूजार्थम् । यद्वा । तदनुचरापेक्षया बहुवचनम् ॥ एतयोर्मध्ये त्वः चन एक एव एतत् वक्ष्यमाणं सामर्थ्यरूपं कर्म वि चिकेतत् विशेषेण चेतति अनुतिष्ठतीत्यर्थः । सः विशेष्यते । स एकः सत्यः अबाध्यः सत्सु भवो वा मन्त्रः मननवान् कविशस्तः कविभिर्मेधाविभिः शंसनीयः ऋघावान हिंसावान् । अनेन वक्ष्यमाणस्य सामर्थ्यस्य संभाविता। प्रतिपादिता अभवदित्युक्तम् । किं तत् इत्याशङ्क्याह । त्रिरश्रिम् । अश्रित्रयोपेतमायुधं त्रिरश्रि । तद्वन्तम् ॥ मत्वर्थो लुप्यते ॥ उपलक्षणमेतत् । सर्वायुधसंपन्नमित्यर्थः । एतन्नामानं वा । चतुरश्रिः ततोऽप्यधिकायुधवान्। न केवलमायुधसामर्थ्यं किंतु उग्रः स्वयमुद्गूर्णबलः हन्ति हिनस्ति अतिबलं शत्रुम् । किंच युवयोः एकस्यैव सामर्थ्येन देवनिदो ह देवनिन्दकास्तु प्रथमाः समर्थाः सन्तोऽपि अजूर्यन् स्वयमेव जीर्णा भवन्ति ॥ जीर्यतेः श्यनि ‘ बहुलं छन्दसि इति उत्वम् ॥ युवयोर्मध्ये एकोऽपि महाबलः । मिलितयोस्तु सामर्थ्ये किमु वक्तव्यमिति भावः । अथवा । एषां युवयोः एतत् उत्तरत्र वक्ष्यमाणं सामर्थ्यम् एकः सत्यादिलक्षणो वि चिकेतत् विशेषेण जानाति । शेषं पूर्ववत् ॥

English translation:

“He amongst those (who are your followers), who observes truth, who is considerate, who is commended by the wise, who is able to (inflict) harm, carefully weighs (the means whereby), fierce and well-armed, he slays (a foe) less efficiently accoutred, and (by which) the revilers of the gods, however mighty, may perish.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Etaccana tvā eṣām = etayor madhye tvasvana ekaḥ, one of you tow, the plural ral is honorific; Mitra or Varuṇa,if one of you can do such things (etad), how much more irresistible must you be together; or, eṣām = tad anucara, their followers of worshippers; triraśrim. hanti caturaśriḥ = lit. he who has a quadrangular weapon kills him who has a triangular one; i.e. implying one with most arms or weapons, adhikāyudhavān is more than a match for one who has fewer or inferior arms or weapons

Many a one will not comprehend this (formulation?) of theirs, (but) the virile mantra, proclaimed by poets, comes true.
The mighty four-edged (weapon) smites one with three edges; the
scorners of the gods were the first to waste away.

On the basis of acíttam bráhma in 5c, I tentatively supply bráhma as the referent of etád here, which is the object of ví ciketat, and of tȧd in 3b, the object of ciketa. The web of neut. sg. + √cit is tight in these vss.; note also that our bráhma is touted as the ultimate weapon in the last hemistich of the hymn (7c). Pādas a and b in this verse are implicitly contrastive, so the referent of etád should be something that harmonizes with mántra-, but it cannot be mántra- itself, because that word is masc.

Neut. bráhman- fills the bill.

The gen. pl. eṣām could be dependent on tváḥ ‘many a one’ (so Geldner [/Witzel Gotō]), rather than on etád (Oldenberg, Renou, me). In either case the referent is not clear. If it limits etád, as I think (based partly on tád vām 3b; so Oldenberg), then it may refer to the gods, esp. Mitra and Varuṇa, or to mortal poets inspired by the gods, in contrast to the hapless ‘scorners of the gods’ (devanídaḥ) in d. If it is dependent on tváḥ I assume it refers to the general run of clueless mortals. As argued in the published introduction, I take ab to mean that, whether or not it is comprehensible to ordinary people, speech properly pronounced by poets comes true.

Whether the four-edged and three-edged weapons have precise referents is not clear. Oldenberg and Geldner [/Witzel Gotō] state that cáturaśri- is used of the vájra- in IV.22.2; this is actually conjecture and probably false. The bahuvrīhi cáturaśri- is used without a head noun in IV.22.2a, as the object of the part. ásyan ‘hurling’ (or ‘shooting’). The next verse contains a form of vájra- (3c), but the context is not a direct restatement of 2a; in other words, the two words need not have anything to do with each other.

Closer to the occurrence of cáturaśri- in 2a is áśman- ‘stone’ in 1d (i.e., the pāda immediately before). Since stones can be hurled (cf. I.172.2 āré áśmā yám ásyatha) and I know of no passage where the vajra is, if cáturaśri- has any clear referent in IV.22.2, it is probably the stone, not the mace. It is perhaps worth noting that IV.22.1c contains a string of words referring to ritual speech: bráhma stómam … ukthā́, which suggests at least an indirect connection between ritual speech and the four-edged weapon, as here. This leaves the three-edged weapon. Does it have a precise reference (say, a trident associated with non-divinities) or is the poet simply expressing the truism that higher numbers beat lower ones and four edges is better than three?

This might of theirs hath no one comprehended. True is the crushing word the sage hath uttered,
The fearful four-edged bolt smites down the three-edged, and those who hate the Gods first fall and perish.

Auch das sieht mancher von diesen Menschen nicht ein. Wahr ist das von den Sehern verkündete drohende Dichterwort: Der gewaltige Vierkant schlägt den Dreikant: die Götterschmäher wurden zuerst altersschwach.

Nicht jeder Mensch vermag es zu verstehen; doch bleibet wahr das mächt’ge Wort der Seher: »Die starke Vierkantwaffe schlägt den Dreikant; zuerst vergingen stets die Götterhasser.«

Не каждый из них поймет это.
Истинно произнесенное поэтами потрясающее высказывание:
Грозный четырехгранник побивает трехгранник.
Первыми состарились хулители богов.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वः) कोई ही (एषाम्) इन विद्वानों में ऐसा है, जो कि (ऋघावान्) बहुत स्तुति और सत्य असत्य की विवेचना करनेवाली मतियों से युक्त (कविशस्तः) मेधावी कवियों ने प्रशंसित किया (सत्यः) अव्यभिचारी (मन्त्रः) विचार है (एतत्) इसको (विचिकेतत्) विशेषता से जानता है और जो (चतुरश्रिः) चारों वेदों को प्राप्त होता वह (उग्रः) तीव्र स्वभाववाला (देवनिदः) जो विद्वानों की निन्दा करते हैं उनको (हन्ति) मारता और (त्रिरश्रिम्) जो तीनों अर्थात् वाणी, मन और शरीर से प्राप्त किया जाता है ऐसे उत्तम पदार्थ को जानता है, उक्त वे सब (प्रथमाः) आदिम अर्थात् अग्रगामी अगुआ (ह) ही हैं और वे प्रथम (चन) ही (अजूर्यन्) बुड्ढे होते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य विद्वानों की निन्दा को छोड़ निन्दकों को निवार के सत्य ज्ञान को प्राप्त हो सत्य विद्याओं को पढ़ाते हुए और सत्य का उपदेश करते हुए विस्तृत सुख को प्राप्त होते हैं, वे धन्य हैं ॥ २ ॥

अन्वय: त्वः कश्चिदेवैषां विदुषां य ऋघावान् कविशस्तः सत्यो मन्त्रोऽस्ति एतत् विचिकेतत् यश्चतुरश्रिरुग्रो देवनिदो हन्ति त्रिरश्रिं चिकेतत् ते प्रथमा ह खलु प्रथमाश्चनाजूर्यन् ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एतत्) (चन) अपि (त्वः) कश्चित् (वि) (चिकेतत्) विजानाति (एषाम्) (सत्यः) अव्यभिचारी (मन्त्रः) विचारः (कविशस्तः) कविभिः मेधाविभिः शस्तः प्रशंसितः (ऋघावान्) ऋघाः बह्व्यः स्तुतयो सत्यासत्यविवेचिका मतयो विद्यन्ते यस्मिन् सः (त्रिरश्रिम्) त्रिभिर्वाङ्मनःशरीरैर्योऽश्यते प्राप्यते तम् (हन्ति) (चतुरश्रिः) चतुरो वेदानश्नुते सः (उग्रः) तीव्रस्वभावः (देवनिदः) ये देवान्निन्दन्ति तान् (ह) खलु (प्रथमाः) आदिमाः (अजूर्यन्) वृद्धा जायन्ते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः विद्वन्निन्दां विहाय निन्दकान् निवार्य सत्यं ज्ञानं प्राप्य सत्या विद्या अध्यापयन्तः सत्यमुपदिशन्तश्च पृथुसुखा जायन्ते ते धन्याः सन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्वानांची निंदा सोडून निंदकाचे निवारण करतात, सत्य ज्ञान प्राप्त करतात व सत्य विद्या शिकवून सत्याचा उपदेश करून सुख प्राप्त करतात ती धन्य होत. ॥ २ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अपा᳓द् एति प्रथमा᳓ पद्व᳓तीनां
क᳓स् त᳓द् वाम् मित्रावरुणा᳓ चिकेत
ग᳓र्भो भार᳓म् भरति आ᳓ चिद् अस्य
ऋत᳓म् पि᳓पर्ति अ᳓नृतं नि᳓ तारीत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apā́t ← apád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

padvátīnām ← padvánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ciketa ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhārám ← bhārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bharati ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánr̥tam ← ánr̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

píparti ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tārīt ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

अ॒पात् । ए॒ति॒ । प्र॒थ॒मा । प॒त्ऽवती॑नाम् । कः । तत् । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । आ । चि॒के॒त॒ ।
गर्भः॑ । भा॒रम् । भ॒र॒ति॒ । आ । चि॒त् । अ॒स्य॒ । ऋ॒तम् । पिप॑र्ति । अनृ॑तम् । नि । ता॒री॒त् ॥

• apād ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apād ← pād
• [noun], nominative, singular, feminine
• “pād [word]; foot.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• prathamā ← prathama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• padvatīnāṃ ← padvatīnām ← padvat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “footed.”

• kas ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• ciketa ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• bhāram ← bhāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “weight; load; difficulty; bhāra [word]; bhāra; quantity; trouble; specific gravity; cargo; effort; labor.”

• bharaty ← bharati ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• piparty ← piparti ← pṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; promote; rescue; help.”

• anṛtaṃ ← anṛtam ← anṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “falsehood; lying; lie; cheat.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• tārīt ← tṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ पद्वतीनां पादवतीनां मनुष्यादीनां प्रजानां प्रथमा प्रथमभाविनी अपात् पादरहिता उषाः । प्रतिदिनं सूर्यचन्द्रादिवत् स्वस्याः परिभ्रमणाभावात् सूर्यगमनेनैव स्वगमनात् अपात् इति च एति इति च उपचर्यते । तत् तादृशं वां युवयोः प्रसिद्धं कर्म कः आ चिकेत कः आभिमुख्येन जानाति ॥ ‘ कित ज्ञाने ॥ तत्स्तुत्यमित्यर्थः । मित्रावरुणयोः अहोरात्रदेवत्वात् अहोरात्रयोः अन्तरालस्यैव उषस्त्वात् एतत्कर्मत्वम् । किंच अस्य लोकस्य भारं निर्वाहं गर्भः युवयोर्गर्भस्थानीयः शिशुरादित्यः । अहोरात्रयोर्मध्यकाले उत्पत्तेः ताभ्यामेव मित्रावरुणत्वात् अहोरात्रे वै मित्रावरुणौ । (तै. सं. २. ४. १०. १ ) इति श्रुतेः । स आहरति चित् । समन्तान्निर्वहत्येव । हरति वा अस्य भारं जाड्यम् । चित् इत्यवधारणे । तत्कथमिति तदुच्यते । ऋतं सत्यं जगतः प्रकाशगमनादिरूपं पिपर्ति पूरयति । अनृतम् उक्तविलक्षणमन्धकारं गमनादिनिरोधं च नि तारीत् नितरति निमज्जयति नाशयतीत्यर्थः । शिशोर्जगद्भारवहनरूपं कर्म युष्मत्सामर्थ्यादिति ॥

English translation:

“Who knows, Mitra and Varuṇa, that it is your doing, that the footless dawn is the precursor of footed beings; and that your infant (progeny, the sun), sustains the burden of this (world); he diffuses (the) truth (of light), and disperses the falsehood (of darkness).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mitra and Varuṇa (ahorātre vai mitrāvaruṇau–Taittirīya Saṃhitā 2.4.10.1) are respectively the divinities presiding over day and night, consequently the break of day, and the course of the sun, may be considered as their work; the dawn is termed apād or footless, or not moving by its own feet or steps, but as depending upon the motion of the sun.

“Footless she [=Dawn] goes as the first of the footed.” Who
comprehends that (formulation?) of yours, o Mitra and Varuṇa?

“The unborn child bears his burden even here.” He guides the truth
across; he has brought down untruth.

See the published introduction. for my view of the structure of this verse. I do not believe that the four pādas need to fit into a consistent cosmological scheme, as other tr. seem to, and in particular I do not think that cd refers to the morning sun or the like.

The accent on píparti in d probably results from its being in an antithetical construction with ní tārīt, though antithetical accent generally arises when the verbs are directly adjacent.

The Footless Maid precedeth footed creatures. Who marketh, Mitra-Varuna, this your doing?
The Babe Unborn supporteth this world’s burthen, fulfilleth Law and overcometh falsehood.

Fußlos geht sie als erste der Füßler. Wer begreift dies euer Werk, Mitra und Varuna? Der neugeborene trägt die Bürde dieser Welt; er fördert das Gesetz, unterdrückt die Ungesetzlichkeit.

Die fussloss ist, geht vor den fussbegabten, dies euer Werk wer kennt’s, Varuna-Mitra? In ihrem Schoosse trägt des Sohnes Last sie, er fördert Recht und schlägt das Unrecht nieder.

Безногая идет впереди тех, у кого есть ноги.
Кто понял это ваше (творение), о Митра-Варуна?
Зародыш несет бремя самого этого (мироздания).
Он спасает закон, пресекает беззаконие.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) श्रेष्ठ मित्र पढ़ाने और उपदेश करनेवाले विद्वानो ! जो (पद्वतीनाम्) प्रशंसित विभागोंवाली क्रियाओं में (प्रथमा) प्रथम (अपात्) विना विभागवाली विद्या (एति) प्राप्त होती है (तत्) उसको (वाम्) तुमसे (कः) कौन (आ, चिकेत) जाने और जो (गर्भः) ग्रहण करनेवाला जन (भारम्) पुष्टि को (आ, भरति) सुशोभित करता वा अच्छे प्रकार धारण करता है (चित्) और भी (अस्य) इस संसार के बीच (ऋतम्) सत्य व्यवहार को (पिपर्त्ति) पूर्ण करता है सो (अनृतम्) मिथ्या भाषण आदि काम को (नि, तारीत्) निरन्तर उल्लङ्घता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो झूठ को छोड़ सत्य को धारण कर अपने सब सामान इकट्ठे करते हैं, वे सत्य विद्या को प्राप्त होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणा या पद्वतीनां प्रथमाऽपादेति तत् वां क आ चिकेत यो गर्भो भारमाभरति चिदप्यस्य संसारस्य मध्ये ऋतं पिपर्त्ति सोऽनृतं नितारीत् ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अपात्) अविद्यमाना पादा यस्याः सा विद्या (एति) प्राप्नोति (प्रथमा) आदिमा (पद्वतीनाम्) प्रशस्ताः पादा विभागा विद्यन्ते यासां तासाम् (कः) (तत्) ताम् (वाम्) युवाभ्याम् (मित्रावरुणा) सुहृद्वरावध्यापकोपदेशकौ (आ) (चिकेत) जानीयात् (गर्भः) यो गृह्णाति सः (भारम्) पोषम् (भरति) धरति (आ) (चित्) अपि (अस्य) (ऋतम्) सत्यम् (पिपर्त्ति) पूर्णं करोति (अनृतम्) मिथ्याभाषणादिकं कर्म (नि) (तारीत्) उल्लङ्घते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - येऽनृतं विहाय सत्यं धृत्वा संभारान् सञ्चिन्वन्ति ते सत्यां विद्यां प्राप्नुवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जे असत्य सोडून सत्य धारण करतात व आपले उद्दिष्ट साध्य करतात, ते सत्यविद्या प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रय᳓न्तम् इ᳓त् प᳓रि जारं᳓ कनी᳓नाम्
प᳓श्यामसि नो᳓पनिप᳓द्यमानम्
अ᳓नवपृग्णा वि᳓तता व᳓सानम्
प्रिय᳓म् मित्र᳓स्य व᳓रुणस्य धा᳓म

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

jārám ← jārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kanī́nām ← kanyā̀- ~ kanī́n- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

pári ← pári (invariable)

prayántam ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

páśyāmasi ← √paś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

upanipádyamānam ← √pad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ánavapr̥gṇā ← ánavapr̥gṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásānam ← √vas- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vítatā ← √tan- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

प्र॒ऽयन्त॑म् । इत् । परि॑ । जा॒रम् । क॒नीना॑म् । पश्या॑मसि । न । उ॒प॒ऽनि॒पद्य॑मानम् ।
अन॑वऽपृग्णा । विऽत॑ता । वसा॑नम् । प्रि॒यम् । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । धाम॑ ॥

• prayantam ← pre ← √i
• [verb noun], accusative, singular
• “die; proceed; advance; continue; begin; depart.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• jāraṃ ← jāram ← jāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fancy man.”

• kanīnām ← kanī
• [noun], genitive, plural, feminine

• paśyāmasi ← paś
• [verb], plural, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• nopanipadyamānam ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nopanipadyamānam ← upanipadyamānam ← upanipad ← √pad
• [verb noun], accusative, singular

• anavapṛgṇā ← an
• [adverb]
• “not.”

• anavapṛgṇā ← avapṛgṇā ← avapṛc ← √pṛc
• [verb noun], accusative, plural

• vitatā ← vitan ← √tan
• [verb noun], accusative, plural
• “expand; perform; scatter; prolong; increase.”

• vasānam ← vas
• [verb noun], accusative, singular
• “wear.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dhāma ← dhāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

कनीनां कमनीयानां दीप्तानां कन्यकास्थानीयानामुषसाम् ॥ कनतेः कान्तिकर्मण इञ् । ‘ कृदिकारादक्तिनः’ इति ङीष् । आमि कन्याशब्दस्य वा छान्दसं संप्रसारणम् ॥ तासां जारम् आदित्यं प्रयन्तमित प्रगच्छन्तमेव परि पश्यामसि वयं परिपश्यामः उपनिपद्यमानं क्षणमात्रमपि निषीदन्तं न पश्याम:। एतदपि तयोः सामर्थ्यम् । पुनस्तदेव विशेष्यते । अनवपृग्णा अनवपृग्णानि अत एव विततानि तेजांसि वसानम् आच्छादयन्तं प्रियं सर्वेषां प्रियभूतं मित्रस्य वरुणस्य च धाम तेजःस्थानभूतम् । यद्वा । प्रियं धामेति संबध्यते । तयोः प्रेमस्थानम् । ईदृशमादित्यं युष्मदनुज्ञया संचरन्तं पश्यामसि ॥

English translation:

“We behold the lover of the maiden (dawns), ever in movement, never resting for an instrumental nt, wearing inseparable and diffusive (radiance), the beloved abode of Mitra and Varuṇa”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The lover of the maiden: the Sun

We look him over, the lover of maidens [=Sun], only when he is going forth but not when he is settling down near (them)—
(the Sun) wearing (garments) not removed (from the loom), (still)
stretched out (on it)—following the dear ordinance of Mitra and
Varuṇa.

The description of the Sun’s garments in c uses two technical weaving terms, one of very limited distribution. ví √tan describes the stretching out of a piece of (unfinished) cloth on the loom for weaving; the very rare root √prajj refers to the ‘abbrechen’, ‘abschliessen’ of the finished garment (EWA s.v. PRAJJ, flg. Hoffmann, Fs. Knobloch = Aufs. 813ff.; Rau, Weben, 18), that is, presumably, the removal from the loom and tidying up of the completed fabric. The garments (or fabrics) that the Sun is wearing here are therefore not completed. Geldner renders ánavapṛgṇā very loosely, as ‘endless’ (“ohne Ende”) and further interprets the garment without end as time (die Zeit); Witzel Gotō’s tr. is scarcely more precise (“nicht abgeschlossen”) and in their n. they follow Geldner’s time interpretation. But it is hardly likely that such an outré form to a root confined to technical usage (and found in the RV only here) would be used for such a simple concept, which could easily have been expressed by anantá-. Renou’s “denués de franges” (without fringe) at least reflects the textile associations of the word (which Geldner’s and Witzel Gotō’s do not), but otherwise seems somewhat bizarre. The poet must have something very particular in mind: the Sun’s garment is unfinished, still stretched on the loom. But what visual image corresponds to this bit of weaving lore? I am not certain but suggest that the sun is rising through mist (the garments, or better fabric) stretched along the horizon, and the ragged edges of this mist look like the unfinished edges of fabric still on a loom. For a similar image see I.115.4 and my comm. thereon.

This interpretation helps explain the first half of the verse, in which we see the Sun when he is going forth (pāda a: prayántam) but not when he is settling down near (b: upanipádyamānam) – near to the maidens presumably (a: kanī́nām), who are, also presumably, the Dawns. I think we need to read these participles in reverse chronological order. The settling down near the maidens happens before the visible rising of the sun, the going forth. The Sun is nestled cozily (and erotically) with the maidens below or at the horizon, and the ragged fabric provides a welcome veil of modesty over their activities.

We look on him the darling of the Maidens, always advancing, never falling downward,
Wearing inseparable, wide-spread raiment, Mitra’s and Varuna’s delightful glory.

Wir sehen, wie der Buhle der Jungfrauen kommt, aber nicht, daß er sich zu ihnen legt. Wir sehen wie er sich in Gewänder kleidet, die ohne Ende aufgespannt sind, Mitra´s und Varuna´s liebes Gebilde.

Wir sehn den Buhlen zu den Jungfraun eilen, doch nimmer ruhet er an ihrer Seite; In ungetrennte weite Räume dringt er in Varuna’s und Mitra’s lieben Wohnsitz.

Мы видим, как отправляется по кругу любовник
Девиц, который (однако) не ложится (с ними).
(Мы видим,) как он одевается в бескрайние протянувшиеся (одежды).
(Вот) любимое установление Митры (и) Варуны.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (कनीनाम्) कामना करती हुई प्रजाओं की (जारम्) अवस्था हरनेवाले (प्रयन्तम्) अच्छे यत्न करते (उपनिपद्यमानम्) समीप प्राप्त होते (अनवपृग्णा) सम्बन्धरहित अर्थात् अलग के पदार्थ जो (वितता) विथरे हैं, उनको (वसानम्) आच्छादन करते अर्थात् अपने प्रकाश से प्रकाशित करते हुए सूर्य के समान (मित्रस्य) मित्र वा (वरुणस्य) श्रेष्ठ विद्वान् के (इत्) ही (प्रियम्) प्रिय (धाम) सुखसाधक घर को (परि, पश्यामसि) देखते हैं इससे विरुद्ध (न) न हों वैसे तुम भी इसको प्राप्त होओ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग जैसे रात्रियों के निहन्ता अपने प्रकाश का विस्तार करते हुए सूर्य को देख कर कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, वैसे अविद्यान्धकार का नाश और विद्या का प्रकाश करनेवाले आप्त अध्यापक और उपदेशक के सङ्ग को पाकर क्लेशों को नष्ट करें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वयं कनीनां जारं प्रयन्तमुपनिपद्यमानमनवपृग्णा वितता वसानं सूर्यमिव मित्रस्य वरुणस्येत्प्रियं धाम परि पश्यामसि। अस्माद्विरुद्धा न भवेम तथा यूयमप्येतत् प्राप्नुत ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रयन्तम्) प्रयत्नं कुर्वन्तम् (इत्) एव (परि) (जारम्) वयोहानिकारकम् (कनीनाम्) कामयमानानाम् (पश्यामसि) (न) (उपनिपद्यमानम्) समीपे प्राप्नुवन्तम् (अनवपृग्णा) संपर्करहितानि (वितता) विस्तृतानि तेजांसि (वसानम्) आच्छादयन्तम् (प्रियम्) (मित्रस्य) सुहृदः (वरुणस्य) श्रेष्ठस्य (धाम) सुखधारणसाधकं गृहम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यथा रात्रीणां निहन्तारं स्वप्रकाशविस्तारकसूर्यं दृष्ट्वा कार्य्याणि साध्नुवन्ति तथाऽविद्यान्धकारनाशकविद्याप्रकाशक-माप्ताऽध्यापकोपदेशकसङ्गं प्राप्य क्लेशान् हन्युः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - रात्रीचा नाश करून प्रकाश प्रसृत करणाऱ्या सूर्याला पाहून माणसे कार्य सिद्ध करतात तसे अविद्या अंधकाराचा नाश व विद्येचा प्रकाश करणाऱ्या आप्त, अध्यापक व उपदेशकाची संगती करून क्लेश नाहीसे करावेत. ॥ ४ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अनश्वो᳓ जातो᳓ अनभीशु᳓र् अ᳓र्वा
क᳓निक्रदत् पतयद् ऊर्ध्व᳓सानुः
अचि᳓त्तम् ब्र᳓ह्म जुजुषुर् यु᳓वानः
प्र᳓ मित्रे᳓ धा᳓म व᳓रुणे गृण᳓न्तः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anabhīśúḥ ← anabhīśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anaśváḥ ← anaśvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kánikradat ← √krand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

patayat ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ūrdhvásānuḥ ← ūrdhvásānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

acíttam ← acítta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jujuṣuḥ ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yúvānaḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

mitré ← mitrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

váruṇe ← váruṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

अ॒न॒श्वः । जा॒तः । अ॒न॒भी॒शुः । अर्वा॑ । कनि॑क्रदत् । प॒त॒य॒त् । ऊ॒र्ध्वऽसा॑नुः ।
अ॒चित्त॑म् । ब्रह्म॑ । जु॒जु॒षुः॒ । युवा॑नः । प्र । मि॒त्रे । धाम॑ । वरु॑णे । गृ॒णन्तः॑ ॥

• anaśvo ← an
• [adverb]
• “not.”

• anaśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• anabhīśur ← an
• [adverb]
• “not.”

• anabhīśur ← abhīśuḥ ← abhīśu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; rein.”

• arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• kanikradat ← kanikrad ← √krand
• [verb noun], nominative, singular
• “roar; neigh.”

• patayad ← patayat ← patay ← √pat
• [verb], singular, Present injunctive
• “fly.”

• ūrdhvasānuḥ ← ūrdhva
• [noun]
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• ūrdhvasānuḥ ← sānuḥ ← sānu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• acittam ← acitta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “unexpected.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• jujuṣur ← jujuṣuḥ ← juṣ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• yuvānaḥ ← yuvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young; youthful.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mitre ← mitra
• [noun], locative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• dhāma ← dhāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• varuṇe ← varuṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

स एवादित्यः अनश्वः यद्यपि शीघ्रगाम्यश्वरहितः तथा अनभीशुः आलम्बनाधारप्रग्रहस्थानीयरश्मिरहितः तथापि अर्वा जातः शीघ्रगमनवान् संपन्नः । तथाविधोऽयमादित्यः कनिक्रदत् अत्यर्थं क्रन्दयन् । क्रन्देर्यङ्लुगन्तात् शतरि दाधर्त्यादौ निपात्यते ॥ ऊर्ध्वसानुः उपर्युपरि समुच्छ्रयणः सन् पतयत् गच्छति । अचित्तं चित्ताविषयं ब्रह्म परिवृढम् उक्तरूपं कर्म मित्रे वरुणे च उभयोः धाम तेजःस्थानं युवानः मिश्रयन्तः तयोर्धाम्नि आरोपयन्तः तथा प्र गृणन्तः युवयोः तेजःप्रभवमिति प्रकर्षेण स्तुवन्तः जुजुषुः सेवन्ते । मनुष्याः सूर्यस्य निरालम्बान्तरिक्षसंचारात्मकं कर्म वरुणमित्रयोरधीनम् इति स्तुवन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“Without steeds, without stay, (he is nevertheless) borne swift-moving and loud-sounding; he travels, ascending higher and higher, connecting the inconceivable mystery (of sacred rites) with the radiance (abiding) in Mitra and Varuṇa, (which men), eulogizing, glorify.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Connecting the inconceivable mystery: acittambrahma yuvānaḥ: acittam = citta aviṣayam,not an object of the mind or thought;

Brahma = parivṛḍham uktarūpam karma, the act of which the nature is declared very great

Born without a horse, a steed without a rein, ever whinnying he [=Sun] flies with arched back.
(Though it cannot be) comprehended, the youths [=Maruts? Aṅgirases? gods?] enjoy the formulation, as in (the presence of) Mitra and Varuṇa they hymn their ordinance.

The first hemistich is taken universally as a reference to the Sun, and my published translation follows this understanding. However, this identification may not be very strong: although, as Geldner says, the Sun is sometimes imagined as a horse, sometimes as a chariot, it can scarcely be thought to whinny (kánikradat) – this detail must simply be attached because of the horse image – and the ‘high’ or ‘arched’ back (ūrdhvásānu-) may be appropriate to the path of the sun across the sky but does not fit the round shape of the actual heavenly body. Nonetheless, I don’t have a better idea.

In the published translation the rendering of acíttam in c should be “(Though it) cannot be comprehended …” not “(Though it cannot be) comprehended …,” since the negation is plainly there. This should be corrected also in the first line of the introduction. I do not understand the unusual accent (rather than expected *ácitta-). AiG II.1.226 cites a few other examples (e.g., amṛ́ta-) but gives no explanation.

In the published translation “their ordinance” does not sufficiently make clear that it’s the ordinance of Mitra and Varuṇa (as in 4d mitrásya váruṇasya dhā́ma), not that of the youths.

Unbridled Courser, born but not of horses, neighing he flieth on with back uplifted.
The youthful love mystery thought-surpassing, praising in Mitra-Varuna, its glory.

Ohne Roß geboren, ohne Zügel, selbst ein Renner fliegt er wiehernd mit aufgerichtetem Rücken. Die Jungen freuen sich über das unbegriffene Geheimwort, indem sie das Gebilde vor Mitra und Varuna loben.

Geboren ohne Ross und Zügel, wiehernd fliegt auf der Renner mit erhobnem Rücken; Das kaum verstandne Lied gefällt der Jugend, die Varuna’s und Mitra’s Satzung preiset.

Рожденный не как конь, без поводьев, (однако) стремительный,
С громким ржанием он летит спиною кверху.
Молодые обрадовались непонятому священному слову,
Воспевая перед Митрой и Варуной (их) установление.

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (युवानः) युवावस्था को प्राप्त जन (अनभीशुः) नियम करनेवाली किरणों से रहित (अनश्वः) जिसके जल्दी चलनेवाले घोड़े नहीं (कनिक्रदत्) और बार-बार शब्द करता वा (पतयत्) गमन करता हुआ (जातः) प्रसिद्ध हुआ और (ऊर्ध्वसानुः) जिसके ऊपर को शिखा (अर्वा) प्राप्त होनेवाले सूर्य्य के समान (मित्रे) मित्र वा (वरुणे) उत्तम जन के निमित्त (धाम) स्थान की (गृणन्तः) प्रशंसा करते हुए (अचित्तम्) चित्तरहित (ब्रह्म) वृद्धि को प्राप्त धन आदि पदार्थों से युक्त अन्न को (प्र, जुजुषुः) सेवें, वे बलवान् होते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे घोड़े वा रथ आदि सवारी से रहित आकाश के बीच ऊपर को स्थित सूर्य ईश्वर के अवलम्ब से प्रकाशमान होता है, वैसे विद्वानों की विद्या के आधारभूत मनुष्य बहुत धन और अन्न को पाकर धर्मयुक्त व्यवहार में विराजमान होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: ये युवानोऽनभीशुरनश्वः कनिक्रदत्पतयज्जातऊर्ध्वसानुरर्वा सूर्य्यइव मित्रे वरुणे धाम गृणन्तः सन्तोऽचित्तं ब्रह्म प्रजुजुषुस्ते बलवन्तो जायन्ते ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अनश्वः) अविद्यमानतुरङ्गः (जातः) प्रकटः (अनभीशुः) नियामकरश्मिरहितः (अर्वा) प्रापकः (कनिक्रदत्) शब्दयन् (पतयत्) गच्छन् (ऊर्ध्वसानुः) ऊर्ध्वं सानवः शिखरा यस्य सः (अचित्तम्) चेतनतारहितम् (ब्रह्म) धनादियुक्तमन्नम् (जुजुषुः) सेवेरन् (युवानः) युवावस्थां प्राप्ता (प्र) (मित्रे) सख्यौ (धाम) स्थानम् (वरुणे) उत्तमे (गृणन्तः) प्रशंसन्तः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽश्वयानादिरहित आकाश ऊर्ध्वं स्थितः सूर्य्य ईश्वराधारेण राजते तथा विद्वद्विद्याधारा मनुष्याः पुष्कलं धनमन्नं च प्राप्य धर्म्ये व्यवहारे विराजन्ते ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे अश्व, रथ इत्यादी वाहन नसताना सूर्य आकाशात ईश्वराचा अवलंब करून प्रकाशमान होतो, तसे विद्वानाच्या विद्येचा आधार घेतलेली माणसे पुष्कळ धन व अन्न प्राप्त करून धर्मयुक्त व्यवहारात विराजमान असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ धेन᳓वो मामतेय᳓म् अ᳓वन्तीर्
ब्रह्मप्रि᳓यम् पीपयन् स᳓स्मिन् ऊ᳓धन्
पित्वो᳓ भिक्षेत वयु᳓नानि विद्वा᳓न्
आसा᳓वि᳓वासन्न् अ᳓दितिम् उरुष्येत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ávantīḥ ← √avⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

māmateyám ← māmateyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

brahmapríyam ← brahmaprī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pīpayan ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

sásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ū́dhan ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhikṣeta ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

pitváḥ ← pitú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vayúnāni ← vayúna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

āvívāsan ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

uruṣyet ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

आ । धे॒नवः॑ । मा॒म॒ते॒यम् । अव॑न्तीः । ब्र॒ह्म॒ऽप्रिय॑म् । पी॒प॒य॒न् । सस्मि॑न् । ऊध॑न् ।
पि॒त्वः । भि॒क्षे॒त॒ । व॒युना॑नि । वि॒द्वान् । आ॒सा । आ॒ऽविवा॑सन् । अदि॑तिम् । उ॒रु॒ष्ये॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• māmateyam ← māmateya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dīrghatamas.”

• avantīr ← avantīḥ ← av
• [verb noun], nominative, plural
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• brahmapriyam ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmapriyam ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• pīpayan ← pyā
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• sasminn ← sasmin ← tad
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ūdhan ← ūdhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• pitvo ← pitvaḥ ← pitu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “food.”

• bhikṣeta ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb], singular, Present optative
• “beg; beg.”

• vayunāni ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• āsāvivāsann ← āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• āsāvivāsann ← āvivāsan ← āvivās ← √van
• [verb noun], nominative, singular

• aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• uruṣyet ← uruṣy
• [verb], singular, Present optative
• “protect; help.”

मामतेयं ममतायाः पुत्रं दीर्घतमसं मां ब्रह्मप्रियं परिवृढस्य कर्मणः प्रियतमं परिवृढस्याग्नेः प्रीणयितारं वा अवन्तीः अवन्त्यः प्रीणयन्त्यः धेनवः गावः सस्मिन् स्वकीये ऊधन् ऊधसि आ पीपयन् सर्वत आप्याययन्तु ॥ प्यायतेर्णिचि छान्दसः पीभावः ॥ ऊधोगतेन क्षीरेण युवाभ्यां प्रदेयेन नोऽस्मान् रक्षन्ति इत्यर्थः। मित्रावरुणाभ्यां पयस्या’ (तै.सं.७.५.२२.१) इति श्रुतेः। एवं प्रदत्तहविः वयुनानि अनुष्ठानविषयज्ञानानि विद्वान् जानन् हुतशेषो भक्षणीय इत्यवगच्छन् दीर्घतमाः पित्वः पितोर्हुतशिष्टस्य अन्नस्य तादृगन्नम् आसा आस्येन भक्षयितुं भिक्षेत याचेत युष्मान् । किंच विवासन् युवां परिचरन् अदितिम् अखण्डितम् अन्यूनमेतत्कर्म उरुष्येत् । यथा शिष्टं भिक्षेत यथा च कर्म समापनेन रक्षेत् तथा अपीपयन्नित्यर्थः ॥

English translation:

“May the cow, propitious to the devout son of Mamatā, be possessed of well-filled udders; knowing the rites (necessary to be performed), let him beg (the residue) of the offerings for his eating, and worshipping (you both) complete the perfect (ceremony).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Be possessed of well-filled udders: To supply appropriate offerings to Mitra and Varuṇa, who are the products of milk: mitrāvaruṇābhyām payasyeti śruteḥ; let him beg: pitvo bhikṣeta, let him beg of or for food, i.e., for what is not consumed in oblations

Aiding the son of Mamatā [=Dīrghatamas], the milk-cows will swell the one who gives pleasure with formulations [=Agni?] in the same udder. Knowing the ritual patterns he should seek a share of the food. Seeking to win her with his mouth, he should make broad space for Aditi
[/Boundlessness].

The son of Mamatā is, of course, Dīrghatamas, our poet.

In my view, the verse is describing the feeding of the fire with streams of ghee, the milk-cows (dhenávaḥ) of pāda a; the “same udder” (sásmin ū́dhan) is the fire place. Geldner (/Witzel Gotō) see the cows instead as the rains and give a more cosmic spin to the whole verse. But pāda c esp. supports a ritual interpr., as does the instr. ‘by mouth’ (āsā́) in d, so characteristic of the ritual Agni.

For my transitive interpr. of brahma-prī́- ‘pleasing x with the formulation’ (contra ‘loving the formulation’ or ‘friend of the formulation’ of all others, including Scarlatta [338]), see comm. on I.83.2. In that passage the transitive value is strongly favored by context; here, given Agni’s usual middle-man role as both sacrificer and sacrificed to, it is less clear. I could accept ‘loving the formulation, pleased by the formulation’ here.

In d the literal sense of á-diti- ‘boundless(ness)’ works well with the main verb uruṣyet ‘he should make broad space’. What, if anything, the goddess Aditi is doing here is unclear to me. Geldner suggests that the sense vacillates between the goddess and the abstract noun, with the goddess the obj. of avívāsan ‘seeking to win’ and the abstraction of uruṣyet. This seems reasonable: because Agni’s mouth is the conduit of the oblations to the gods, “seeking to win” the goddess “with his mouth” would mean attracting her to the sacrifice to consume the oblation by means of his mouth (/flames), while the abstract sense of the word expresses our own wish for boundlessness or freedom. I would now emend the published translation accordingly to “Seeking to attract Aditi with his mouth, he should make broad space for boundlessness.” Note that Aditi is identified with a milk-cow in I.153.3 below, a hymn with many verbal and ritual ties to I.151-52. There Aditi the cow herself swells (pīpā́ya dhenúr áditiḥ), while the cows in this passage cause Agni to swell (pīpayan).

For a quite different interpr. of the vs., see JPB’s Ṛgvedic Ādityas, pp. 200-1.

May the milch-kine who favour Mamateya prosper in this world him who loves devotion.
May he, well skilled in rites, be food, and calling Aditi with his lips give us assistance.

Die Milchkühe, die sich des Mamateya annahmen. Sollen den, der die geheime Rede liebt, an demselben Euter satt machen. Um diesen Trank soll nur der bitten, der Bescheid weiß. Wer mit dem Mund die Aditi gewinnen will, möge seine Schuldlosigkeit wahren.

Mamata’s Sohn, der Freund der heil’gen Weisheit, hat reich gelabt der Milchkuh volles Euter; Wer Lieder kennt, nur der begehr des Trunkes; setzt der ihn an den Mund, so weicht der Mangel.

Дойные коровы, помогавшие (некогда) Маматее,
У того же вымени насытили любителя священного слова.
Пусть стремится приобщиться к питанию тот, кто знает вехи.
Кто хочет покорять устами, пусть сохраняет несвязанность!

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (धेनवः) धेनु गौयें (सस्मिन्) अपने (ऊधन्) ऐन में हुए दूध से बछड़ों को पुष्ट करती हैं वैसे जो स्त्री (ब्रह्मप्रियम्) वेदाध्ययन जिसको प्रिय उस (मामतेयम्) ममत्व से माने हुए अपने पुत्र की (अवन्तीः) रक्षा करती हुई (आ, पीपयन्) उसकी वृद्धि उन्नति करती हैं वा जैसे (विद्वान्) विद्यावान् जन (आसा) मुख से (पित्वः) अन्न की (भिक्षेत) याचना करे और (अदितिम्) न नष्ट होनेवाली विद्या का (आविवासन्) सब ओर से सेवन करता हुआ (वयुनानि) उत्तम ज्ञानों को (उरुष्येत्) सेवे वैसे पढ़ानेवाले पुरुष औरों को विद्या और सिखावट का ग्रहण करावें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे माता जन अपने लड़कों को दूध आदि के देने से बढ़ाती हैं, वैसे विदुषी स्त्री और विद्वान् पुरुष कुमार और कुमारियों को विद्या और अच्छी शिक्षा से बढ़ावें, उन्नतियुक्त करें ॥ ६ ॥

अन्वय: यथा धेनवः सस्मिन्नूधन्भवेन दुग्धेन वत्सान् पुष्यन्ति तथा या स्त्रियो ब्रह्मप्रियं मामतेयमवन्तीः सत्य आपीपयन् यथा वा विद्वानासा पित्वो भिक्षेताऽदितिमाविवासन् वयुनान्युरुष्येत्तथाऽध्यापिका स्त्री पाठकाः पुरुषा अन्यान् विद्याशिक्षा ग्राहयेयुः ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (धेनवः) (मामतेयम्) ममताया अपत्यम् (अवन्तीः) रक्षन्त्यः (ब्रह्मप्रियम्) ब्रह्म, वेदाध्ययनं प्रियं यस्य तम् (पीपयन्) वर्द्धयेयुः (सस्मिन्) स्वस्मिन्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति वलोपः। (ऊधन्) ऊधनि दुग्धाधारे (पित्वः) अन्नस्य (भिक्षेत) याचेत (वयुनानि) प्रज्ञानानि (विद्वान्) (आसा) आस्येन (आविवासन्) समन्तात् परिचरन् (अदितिम्) अविनाशिकां विद्याम् (उरुष्येत्) सेवेत ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा मातरः स्वापत्यानि दुग्धादिदानेन वर्द्धयन्ति तथा विदुष्यः स्त्रियो विद्वांसः पुरुषाः कुमारीः कुमारांश्च विद्यासुशिक्षाभ्यां वर्द्धयेरन् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी माता आपल्या मुलांना दूध देऊन वाढविते तसे विदुषी स्त्री व विद्वान पुरुषांनी कुमार व कुमारींना विद्या व चांगले शिक्षण देऊन उन्नत करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वाम् मित्रावरुणा हव्य᳓जुष्टिं
न᳓मसा देवाव् अ᳓वसा ववृत्याम्
अस्मा᳓कम् ब्र᳓ह्म पृ᳓तनासु सह्या
अस्मा᳓कं वृष्टि᳓र् दिविया᳓ सुपारा᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

havyájuṣṭim ← havyájuṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devau ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vavr̥tyām ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sahyāḥ ← √sah- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

divyā́ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

supārā́ ← supārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vr̥ṣṭíḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

आ । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । ह॒व्यऽजु॑ष्टिम् । नम॑सा । दे॒वौ॒ । अव॑सा । व॒वृ॒त्या॒म् ।
अ॒स्माक॑म् । ब्रह्म॑ । पृत॑नासु । स॒ह्याः॒ । अ॒स्माक॑म् । वृ॒ष्टिः । दि॒व्या । सु॒ऽपा॒रा ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇāḥ ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• havyajuṣṭiṃ ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyajuṣṭiṃ ← juṣṭim ← juṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “satisfaction; enjoyment.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• devāv ← devau ← deva
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• vavṛtyām ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• sahyā ← sahyāḥ ← sah
• [verb], singular, Prekativ
• “endure; overcome; habituate.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vṛṣṭir ← vṛṣṭiḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• divyā ← divya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• supārā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supārā ← pārā ← pāra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

हे देवौ देवनशीलौ मित्रावरुणा मित्रावरुणौ वां युवां हव्यजुष्टिं हविःसेवां नमसा नमस्कारोपलक्षितेन स्तोत्रेण अवसा रक्षणेन निमित्तभूतेन आ ववृत्याम् आवर्तयेयम् । यद्वा । नमस्कारेण अवसा अन्नेन च आ ववृत्याम् । किंच हे मित्रावरुणौ अस्माकं संबन्धि ब्रह्म इदानीं क्रियमाणं परिवृढं कर्म पृतनासु संग्रामेषु सह्याः सह्यात् शत्रून् अभिभूयात् । अनेन कर्मणा शत्रून् अभिभवेयमित्यर्थः । किंच अस्माकं दिव्या दिवि भवा वृष्टिः सुपारा सुष्ठु पारयित्री भवत्विति शेषः । वृष्टौ सत्यां व्रीह्यादिद्वारा कर्मसमाप्तेरिति भावः ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“Divine Mitra and Varuṇa, may I render the oblation acceptable to you with reverence and prayer; may the sacred rite enable us (to overcome) in battles, and may the heavenly rain be to us the means of satisfying our wants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May the heavenly rain: let the rain be supārā, carrying us well accross, or to the completion of our duties, by causing the growth of grain which is to be offered in sacrifice

Might I turn you two here, Mitra and Varuṇa, to the enjoyment of our oblation by my reverence, o gods, and with your help.
Ours is the formulation that should prevail in battles; ours is the
heavenly rain that provides deliverance.

The first hemistich, inviting Mitra and Varuṇa to come here and partake of our oblation, seems like a fuller and more straightforward version of 6d āsā́vívāsann áditim just discussed, with the 1st ps. poet substituting for Agni as the enticer of the gods.

In cd the two fronted asmā́kam have somewhat different uses, which are not sufficiently reflected in the published translation In c the formulation (bráhma) is one produced by us – ‘ours’ in that sense. But in d we should be the recipients of the heavenly rain; we do not produce it. Geldner (/Witzel Gotō) and Renou convey the difference more clearly. I would slightly emend the published translation of d to “for us should be …,” supplying a copula with its optative value borrowed from precative sahyā́ḥ in c.

Gods, Mitra-Varuna, with love and worship, let me make you delight in this oblation.
May our prayer be victorious in battles, may we have rain from heaven to make us prosper.

Ich möchte euch, Mitra und Varuna, ihr Götter, durch meine Verbeugung mit eurer Hilfe zum Opfergenuß herbewegen. Unsere feierliche Rede soll in den Kämpfen obsiegen! Uns werde himmlischer, gut endender Regen!

Euch lad’ ich ein mit Ehrfurcht und mit Liebe zum Opfermahl, o Varuna und Mitra, In Kämpfen schaffe Sieg uns unser Beten und hülfreich mög’ uns sein des Himmels Regen.

Я хотел бы, о Митра-Варуна, с помощью поклонения (и вашего) содействия
Повергнуть вас, о двоица богов, к наслаждению (моими) жертвенными возлияниями.
Наше священное слово да одержит верх в состязаниях!
Нам (пусть будет) небесный дождь, ведущий к успеху!

• मित्रावरुणौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवौ) दिव्य स्वभाववाले (मित्रावरुणा) मित्र और उत्तम जन ! जैसे मैं (वाम्) तुम दोनों की (नमसा) अन्न से (हव्यजुष्टिम्) ग्रहण करने योग्य सेवा को (आ, ववृत्याम्) अच्छे प्रकार वर्त्तूं वैसे तुम दोनों (अवसा) रक्षा आदि काम से (अस्माकम्) हमारे (पृतनासु) मनुष्यों में (ब्रह्म) धन की वृद्धि कराइये। हे विद्वान् ! जो (अस्माकम्) हमारी (दिव्या) शुद्ध (सुपारा) जिससे कि सुख के साथ सब कामों की परिपूर्णता हो ऐसी (वृष्टिः) दुष्टों की शक्ति बाँधनेवाली शक्ति है, उसको (सह्याः) सहो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्वान् जन अति प्रीति से हमारे लिये विद्याओं को देवें वैसे हम लोग इनको अत्यन्त श्रद्धा से सेवें, जिससे हमारी शुद्ध प्रशंसा सर्वत्र विदित हो ॥ ७ ॥

अन्वय: हे देवौ मित्रावरुणा यथाहं वां नमसा हव्यजुष्टिमाववृत्यां तथा युवामवसाऽस्माकं पृतनासु ब्रह्म वर्द्धयेतम्। हे विद्वन् याऽस्माकं दिव्या सुपारा वृष्टिरस्ति तां त्वं सह्याः ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वाम्) युवाभ्याम् (मित्रावरुणा) सुहृद्वरौ (हव्यजुष्टिम्) आदातव्यसेवाम् (नमसा) अन्नेन (देवौ) दिव्यस्वभावौ (अवसा) रक्षणाद्येन कर्मणा (ववृत्याम्) वर्त्तयेयम्। अत्र बहुलं छन्दसीति शपः श्लुः। (अस्माकम्) (ब्रह्म) धनम् (पृतनासु) मनुष्येषु (सह्याः) सहनं कुर्य्याः (अस्माकम्) (वृष्टिः) दुष्टानां शक्तिबन्धिका शक्तिः (दिव्या) शुद्धा (सुपारा) सुखेन पारः पूतिर्यस्याः सा ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्वांसोऽतिप्रीत्याऽस्मभ्यं विद्याः प्रदद्युस्तथा वयमेतानतिश्रद्धया सेवेमहि यतोऽस्माकं शुद्धा प्रशंसा सर्वत्र विदिता स्यादिति ॥ ७ ॥अत्राध्यापकोपदेशकशिष्यक्रमवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्बोध्या ॥ इति द्विपञ्चाशदुत्तरं शततमं सूक्तं द्वाविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जसे विद्वान लोक अत्यंत प्रेमाने आम्हाला विद्या देतात तशी आम्ही ती श्रद्धेने स्वीकारावी, ज्यामुळे आमची प्रशंसा व्हावी. ॥ ७ ॥