१४८

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म᳓थीद् य᳓द् ईं · विष्टो᳓ मातरि᳓श्वा
हो᳓तारं विश्वा᳐᳓प्सुं विश्व᳓देव्यम्
नि᳓ यं᳓ दधु᳓र् मनुषि᳓यासु विक्षु᳓
सु᳓वर् ण᳓ चित्रं᳓ व᳓पुषे विभा᳓वम्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īm ← īm (invariable)

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máthīt ← √mathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

viṣṭáḥ ← √viṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvádevyam ← viśvádevya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvā́psum ← viśvā́psu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhúḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

manuṣyā̀su ← manuṣyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ní ← ní (invariable)

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vápuṣe ← vápus- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vibhā́vam ← vibhā́va- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

मथी॑त् । यत् । ई॒म् । वि॒ष्टः । मा॒त॒रिश्वा॑ । होता॑रम् । वि॒श्वऽअ॑प्सुम् । वि॒श्वऽदे॑व्यम् ।
नि । यम् । द॒धुः । म॒नु॒ष्या॑सु । वि॒क्षु । स्वः॑ । न । चि॒त्रम् । वपु॑षे । वि॒भाऽव॑म् ॥

• mathīd ← mathīt ← math
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• viṣṭo ← viṣṭaḥ ← viṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “labor; act; perform.”

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• viśvāpsuṃ ← viśvāpsum ← viśvāpsu
• [noun], accusative, singular, masculine

• viśvadevyam ← viśvadevya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “viśvadevya [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dadhur ← dadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• manuṣyāsu ← manuṣya
• [noun], locative, plural, feminine
• “human.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• ṇa ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vapuṣe ← vapus
• [noun], dative, singular, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• vibhāvam ← vibhāva
• [noun], accusative, singular, masculine

होतारं देवानामाह्वातारं विश्वाप्सुम् । अप्स्विति रूपनाम । नानारूपं पार्थिववैद्युतजाठरादिभेदेन अहवनीयादिभेदेन वा । यद्वा । कालीकराल्यादिरूपेण ज्वालानां वैरूप्याद्विश्वरूपत्वम् । विश्वदेव्यं सर्वदेवयोग्यक्रियासाधुं यदीं यम् एनमग्निं मातरिश्वा वृष्ट्यादिनिर्मात्रन्तरिक्षश्वसनो वायुः विष्टः काष्ठेष्वन्तःप्रविष्टः सन् मथीत् अमथ्नात् प्रवर्धयदित्यर्थः । ‘ मथे विलोडने’। ‘ हृयन्तक्षण° ’ इति वृद्धिप्रतिषेधः ॥ पुनः स एव विशेष्यते । यम् अग्निं मनुष्यासु मत्वा कर्म कुर्वतीषु विक्षु ऋत्विग्रूपासु प्रजासु पूर्वं वपुषे यज्ञशरीरसिद्धये नि दधुः धारयन्ति यजमानाः । मनुष्यशब्दो निरुक्ते बहुधा निरुक्तः-’ मनुष्याः कस्मान्मत्वा कर्माणि सीव्यन्ति मनस्यमानेन सृष्टा मनोरपस्यं मनुषो वा ’ (निरु. ३. ७ ) इति । यद्वा । पूर्वं देवा मनुष्यासु मनोरपत्यभूतासु विक्षु प्रजासु प्राणिषु वपुषे स्वरूपाय यागादिस्वरूपप्रकाशाय शरीरधारणाय वा जाठराग्निरूपेण नि दधुः स्थापितवन्तः । तत्र दृष्टान्तः । स्वर्णं स्वरणं स्वीरणं वा। आदित्यमिव चित्रं चायनीयं विभावं विविधप्रकाशवन्तं यथा प्रकाशादिसाधनाय धारयन्ति तद्वत् । स्वशब्दं यास्कः एवं निरुवाच- ’ स्वरादित्यो भवति सु अरणः सु ईरणः स्वृतो रसान्त्स्वृतो भासं ज्योतिषां स्वृतो भासेति वा ’ ( निरु. २. १४) इति । ईदृशं यं नि दधुस्तं मथीदिति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“The wind, penetrating (amidst the fuel), has excited (Agni), the invoker (of the gods), the multiform, the minister of all the deities, whom they have established amongst mortal worshippers for the accomplishment of sacrifice, like the wonderful and variously radiant sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vapuṣe = yajñasiddhaye, for the fulfilment of the sacrifice, or of its object

Since with effort Mātariśvan stole him, the Hotar bringing all goods, belonging to all the gods,
whom they installed for wonder among the clans of the sons of Manu, dazzling like the sun, far-radiant,

As in I.141.3 the homonymous roots √math ‘steal’ and ‘churn’ probably both contribute to this passage, with the former in mythological, the latter in ritual context.

The identity of the second member of the hapax cmpd. viśvā́psu- here and in the apparently related viśvápsu- (3x) is disputed. The explanation now current (accepted by Mayrhofer, EWA s.v. psu- and reflected in Witzel Gotō’s tr.) is Thieme’s derivation (Gram.Kat. 539) from √bhas ‘breathe’, hence ‘ganz aus Atemhauch bestehend’. However, this sense does not fit the passages very well, and for these compounds I therefore prefer Renou’s derivation from vásu- (EVP 3.29, 12.107-8), despite Thieme’s criticisms and the phonological difficulties. Dīrghatamas seems to play with this word: note the scrambling in pāda d vápuṣe, and in his I.162.22 viśvápúṣam ‘all prospering’ seems another variant. Somewhat more tenuous, note that the companion qualifier here, viśvádevyam twice elsewhere appears with pūṣán-, once also in I.162., vs. 3 (also X..92.13).

WHAT Matarisvan, piercing, formed by friction, Herald of all the Gods. in varied figure,
Is he whom they have set mid human houses, gay-hued as light and shining forth for beauty.

When Mâtarisvan … 1 had produced by attrition the Hotri, the … 2 who belongs to all gods, whom they have established among the human clans, shining like the sun, resplendent that (he might show his beautiful) shape.

Da ihn Matarisvan angestrengt ausgerieben hatte, den allfarbigen Hotri für alle Götter bestimmt, den sie unter die menschlichen Stämme eingesetzt haben, prächtig wie die Sonne zur Schönheit erstrahlend:

Entfesselt rieb hervor ihn Matariçvan, den allgestalt’gen Priester aller Götter, Ihn, den sie setzten in der Menschen Häuser, der prächtig leuchtet, wie die helle Sonne.

Когда деятельный Матаришван похитил этого
Хотара всех цветов, принадлежащего всем богам,
Они поместили его среди людских племен,
Яркого, как солнце, сверкающего для красоты.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब एकसौ अड़तालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् और अग्नि के गुणों का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (विष्टः) प्रविष्ट (मातरिश्वा) अन्तरिक्ष में सोनेवाला पवन (विश्वदेव्यम्) समस्त पृथिव्यादि पदार्थों में हुए (विश्वाप्सुम्) समग्र रूप ही जिसका गुण उस (होतारम्) सब पदार्थों के ग्रहण करनेवाले अग्नि को (मथीत्) है वा विद्वान् जन (मनुष्यासु) मनुष्यसम्बन्धिनी (विक्षु) प्रजाओं में (स्वः) सूर्य के (न) समान (चित्रम्) अद्भुत और (वपुषे) रूप के लिये (विभावम्) विशेषता से भावना करनेवाले (यम्) जिस अग्नि को (ईम्) सब ओर से (नि, दधुः) निरन्तर धारण करते हैं उस अग्नि को तुम लोग धारण करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पवन के समान व्याप्त होनेवाली बिजुली रूप आग को मथ के कार्य्यों की सिद्धि करते हैं, वे अद्भुत कार्यों को कर सकते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यद्यो विष्टो मातरिश्वा विश्वदेव्यं विश्वाप्सुं होतारमग्निं मथीत् विद्वांसो मनुष्यासु विक्षु स्वर्ण चित्रं वपुषे विभावं यमीं निदधुस्तं यूयं धरत ॥ १ ॥

अथ विद्वदग्निगुणानुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - (मथीत्) मथ्नाति (यत्) यः (ईम्) सर्वतः (विष्टः) प्रविष्टः (मातरिश्वा) अन्तरिक्षे शयानो वायुः (होतारम्) आदातारम् (विश्वाप्सुम्) विश्वं समग्रं रूपं गुणो यस्य तम् (विश्वदेव्यम्) विश्वेषु देवेषु पृथिव्यादिषु भवम् (नि) (यम्) (दधुः) दधति (मनुष्यासु) मनुष्यसम्बन्धिनीषु (विक्षु) प्रजासु (स्वः) सूर्य्यम् (न) इव (चित्रम्) अद्भुतम् (वपुषे) रूपाय (विभावम्) विशेषेण भावुकम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वायुवद् व्यापिकां विद्युतं मथित्वा कार्याणि साध्नुवन्ति ते अद्भुतानि कर्माणि कर्त्तुं शक्नुवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वान व अग्नी इत्यादी पदार्थांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणावे.

भावार्थभाषाः - जी माणसे वायूप्रमाणे व्याप्त असलेल्या विद्युतरूपी अग्नीचे मंथन करून कार्याची सिद्धी करतात ते अद्भुत कार्य करू शकतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ददान᳓म् इ᳓न् न᳓ ददभन्त म᳓न्म
अग्नि᳓र् व᳓रूथम् म᳓म त᳓स्य चाकन्
जुष᳓न्त · वि᳓श्वानि अस्य क᳓र्म
उ᳓पस्तुतिम् भ᳓रमाणस्य कारोः᳓

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadabhanta ← √dabh- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:MED}

dadānám ← √dā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ít ← ít (invariable)

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cākan ← √kanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

juṣánta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

kárma ← kárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bháramāṇasya ← √bhr̥- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

kāróḥ ← kārú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úpastutim ← úpastuti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

द॒दा॒नम् । इत् । न । द॒द॒भ॒न्त॒ । मन्म॑ । अ॒ग्निः । वरू॑थम् । मम॑ । तस्य॑ । चा॒क॒न् ।
जु॒षन्त॑ । विश्वा॑नि । अ॒स्य॒ । कर्म॑ । उप॑ऽस्तुतिम् । भर॑माणस्य । का॒रोः ॥

• dadānam ← dā
• [verb noun], accusative, singular
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dadabhanta ← dabh
• [verb], plural, Perfect injunctive

• manmāgnir ← manmā ← manman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• manmāgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• varūtham ← varūtha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cākan ← kan
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “like; delight; desire.”

• juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• karmopastutim ← karmā ← karman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• karmopastutim ← upastutim ← upastuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise; applause.”

• bharamāṇasya ← bhṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• kāroḥ ← kāru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “poet; singer.”

मन्म मननीयं स्तोत्रं हविरादिकं वा ददानमित् अग्नये कुर्वाणमेव मां दम्भितारो वैरिणः न ददभन्त दम्भितुं हिंसितुं न प्रभवन्ति ॥ दम्भेः ’ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । व्यत्ययेन अन्तादेशः ॥ मम कोऽतिशय इति उच्यते । तस्य तादृशस्य प्रदातुः मम वरूथं वरणीयं स्तोत्रा- दिकम् अयम् अग्निः चाकन् अत्यर्थं कामयते ॥ कनतिः कान्तिकर्मा । अस्मात् यङ्गलुगन्तात् लङि छान्दसः अडभावः । बहुलादेव वा छान्दसः तुजादित्वात् अभ्यासदीर्घः । । यस्मादेवं तस्मात् न दभ्नुवन्तीत्यर्थः । न केवलमग्निरेव कामयते किंतु सर्वे देवाः कामयन्त इत्याह । उपस्तुतिं भरमाणस्य कुर्वाणस्य कारोः स्तोतुः अस्य यजमानस्य मम विश्वानि सर्वाणि हविष्प्रदानादिरूपाणि जुषन्त सर्वे देवाः । अतो न ददभन्तेत्यर्थः । ।

English translation:

“Let not (my enemies) prevail against me, when presenting acceptable (oblations), for (Agni) is desirous of my so offered adoration, and all they (the gods) are gratified by the (pious) acts of me, the reciter of their praise, and the celebrator (of the sacrifice).”

Just him, who gives (inspired) thoughts, they cannot damage. Agni is my armor: he delights in this.
They take pleasure in all the acts of him, the bard who produces the invitatory praise.

Kümmel (239), Witzel Gotō take mánma as the subj. of dadabhanta (Kümmel: “Den Spender werden wirklich nicht schädigen die Gedichte”). This avoids having to invent an unidentified set of beings inimical to Agni, but raises the question of why anyone would think that mánma, which are generally benign and positively related to the ritual, would harm Agni. (See, e.g., the mánma in I.151.6-8, also a Dīrghatamas hymn.) I don’t think it’s a question of “sticks and stones may break my bones, but words will never hurt me” – a very non-Vedic sentiment.

They shall not harm the man who brings thee praises: such as I am, Agni my help approves me.
All acts of mine shall they accept with pleasure, laudation from the singer who presents it.

They did not deceive him 1 who had granted a hymn (to the worshipper). Agni is my protection; therewith he is satisfied. They took pleasure in all his 2 works—(in the works) of the singer who brought praise.

Ihm, der das Lied eingegeben hat, sollen sie keinen Schaden antun. Agni ist mein Schutz. Möge er daran Gefallen haben. Alle Werke von ihm sollen sie gut aufnehmen, von dem Dichter, der das Preislied vorträgt.

Den Geber täuschen nimmer seine Bitten, mein Schützer Agni hat an mir Gefallen; Hold sein die Götter allen meinen Werken und auch dem Preislied, das der Dichter darbringt.

Они не должны повредить (ему,) дающему поэтическое вдохновение!
Агни – моя защита. Пусть понравится ему (эта песня) !
Пусть они насладятся всеми действиями этого
Певца, приносящего восхваление!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप जो (अग्निः) विद्वान् (मम) मेरे और (तस्य) उसके (वरूथम्) उत्तम (मन्म) विज्ञान को (ददानम्) देते हुए उनकी (चाकन्) कामना करता है उसको (नेत्) नहीं (ददभन्त) मारो, (अस्य) इस (भरमाणस्य) भरण-पोषण करते हुए (कारोः) शिल्पविद्या से सिद्ध होने योग्य कामों को करनेवाले उनके (विश्वानि) समस्त (कर्म) कर्मों की (उपस्तुतिम्) समीप प्राप्त हुई प्रशंसा को आप (जुषन्त) सेवो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जिनके लिये विद्या दें वे उसकी सेवा निरन्तर करें और अवश्य सब लोग वेद का अभ्यास करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या भवन्तो योऽग्निर्विद्वान् मम तस्य च वरूथं मन्म ददानं चाकन् तन्नेद् ददभन्त। अस्य भरमाणस्य कारोर्विश्वानि कर्मोपस्तुतिं च भवन्तो जुषन्त ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ददानम्) दातारम् (इत्) (न) निषेधे (ददभन्त) दभ्नुयुः (मन्म) विज्ञानम् (अग्निः) (वरूथम्) श्रेष्ठम् (मम) (तस्य) (चाकन्) कामयते (जुषन्त) सेवन्ताम् (विश्वानि) सर्वाणि (अस्य) (कर्म) कर्माणि (उपस्तुतिम्) उपगतां प्रशंसाम् (भरमाणस्य) (कारोः) शिल्पविद्यासाध्यकर्त्तुः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यो येभ्यो विद्या दद्यात् ते तस्य सेवां सततं कुर्युः। अवश्यं सर्वे वेदाभ्यासं च कुर्य्युः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो ज्यांना विद्या देतो त्यांनी त्यांची सतत सेवा करावी व सर्व लोकांनी अवश्य वेदाचा अभ्यास करावा. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि᳓त्ये चिन् नु᳓ यं᳓ स᳓दने जगृभ्रे᳓
प्र᳓शस्तिभिर् दधिरे᳓ यज्ञि᳓यासः
प्र᳓ सू᳓ नयन्त गृभ᳓यन्त इष्टा᳓व्
अ᳓श्वासो न᳓ रथि᳓यो रारहाणाः᳓

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

jagr̥bhré ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

nítye ← nítya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

nú ← nú (invariable)

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhiré ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

práśastibhiḥ ← práśasti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yajñíyāsaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gr̥bháyantaḥ ← √gr̥bhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

iṣṭaú ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

nayanta ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

sú ← sú (invariable)

áśvāsaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

rārahāṇā́ḥ ← √raṁh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

rathyàḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

नित्ये॑ । चि॒त् । नु । यम् । सद॑ने । ज॒गृ॒भ्रे । प्रश॑स्तिऽभिः । द॒धि॒रे । य॒ज्ञिया॑सः ।
प्र । सु । न॒य॒न्त॒ । गृ॒भय॑न्तः । इ॒ष्टौ । अश्वा॑सः । न । र॒थ्यः॑ । र॒र॒हा॒णाः ॥

• nitye ← nitya
• [noun], locative, singular, neuter
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• jagṛbhre ← grah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• praśastibhir ← praśastibhiḥ ← praśasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajñiyāsaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sū
• [noun], locative, singular, feminine
• “sū; mother.”

• nayanta ← nī
• [verb], plural, Present injunctive
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• gṛbhayanta ← gṛbhayantaḥ ← gṛbhay ← √grah
• [verb noun], nominative, plural

• iṣṭāv ← iṣṭau ← iṣṭi
• [noun], locative, singular, feminine
• “seeking.”

• aśvāso ← aśvāsaḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rathyo ← rathyaḥ ← rathī
• [noun], nominative, plural, masculine

• rārahāṇāḥ ← raṃh
• [verb noun], nominative, plural
• “rush.”

यज्ञियासः यज्ञयोग्या यजमाना ऋत्विजो वा यं मथनेनोत्पन्नमग्निं नित्ये चित् सदने नित्ये एव गार्हपत्यलक्षणे अग्न्यासादनस्थाने नु क्षिप्रं जगृभ्रे गृह्णन्ति ॥ ग्रहेर्लिटि ’ इरयो रे ’ इति रेभावः । ’ हृग्रहोर्भः ० ’ इति भत्वम् ॥ ’ नित्यं गतश्रियः ध्रियते नित्यं गार्हपत्यम्’ इति सू्त्रात् गार्हपत्यो नित्यः । तदाश्रयत्वात सदनमपि नित्यमुच्यते । गृहीत्वा प्रशस्तिभिः प्रशंसाभिः स्तुतिभिः दधिरे धारयन्ति आहवनीयार्थम् । धृत्वा च इष्टौ एषणसाधने यज्ञे निमित्तभूते सति गृभयन्तः ऋत्विजः प्र सू नयन्त सुष्ठु प्रणयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । ररहाणाः रंहसा गच्छन्तः ॥ ’ रहि गतौ ’ । छान्दसस्य लिटः कानच् । ’ अनित्यमागमशासनम् ’ इति नुमभावः । । रथ्यः रथवन्तस्तत्र नियुक्ताः ॥ ’ छन्दसीवनिपौ ’ इति रथशब्दात् मत्वर्थीय ईकारः ॥ अश्वासो न अश्वा इव । ते यथा धृत्वा रथस्वामिनम् अभिमतदेशं नयन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“Him, whom the worshippers lay hold of in his perpetual abode, they detain by their praises, and the holders convey him diligently to the sacrifice, as rapid coursers, harnessed to a car, (bear the rider to his destination).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Holders convey him: praṇayanta: the allusion is to the solemn conveyance of fire from the gārhapatya or household, to the āhavanīya, or sacrificial fire

Whom even now those worthy of the sacrifice have grasped in his very own seat and installed with lauds,
him they lead forth, grasping him in their quest, hastening like
chariot-horses.

Him in his constant seat men skilled in worship have taken and with praises have established.
As, harnessed to a chariot fleet-foot horses, at his command let bearers lead him forward.

Whom the worshipful (gods) 1 took and placed in his own seat (as priest) with their praises: him they 2 have carried forward, taking hold of him in their search, hastening like horses that draw a chariot.

Den die Opferwürdigen nun eingefangen und mit Lobesworten an seinen rechtmäßigen Sitz gebracht haben; sie führten ihn fein zum Altar, ihn auf der Suche festnehmend, eilig wie die Wagenrosse.

Am eignen Sitze haben ihn ergriffen die andachtsvollen und mit Preis errichtet; Sie mögen nun ihn auf Geheiss erfassen und ihn wie schnelle Wagenrosse führen.

Кем овладели достойные жертв (боги)
(И) со славословиями поместили на подобающее (ему) сиденье,
(Того) повели они вперед, владея (им) во время поисков,
Мчась, как кони, запряженные в колесницу.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञियासः) शिल्प यज्ञ के योग्य सज्जन (प्रशस्तिभिः) प्रशंसित क्रियाओं से (नित्ये) नित्य नाशरहित (सदने) बैठें जिस आकाश में और (इष्टौ) प्राप्त होने योग्य क्रिया में (यम्) जिस अग्नि का (जगृभ्रे) ग्रहण करें (चित्) और (नु) शीघ्र (दधिरे) धरें उसके आश्रय से (रारहाणाः) जाते हुए जो कि (रथ्यः) रथों में उत्तम प्रशंसावाले (अश्वासः) अच्छे शिक्षित घोड़े हैं उनके (न) समान और (गृभयन्तः) पदार्थों को ग्रहण करनेवालों के समान आचरण करते हुए रथों को (सु, प्र, नयन्त) उत्तम प्रीति से प्राप्त होवें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो नित्य आकाश में स्थित वायु और अग्नि आदि पदार्थों को उत्तम क्रियाओं से कार्यों में युक्त करते हैं, वे विमान आदि यानों को बना सकते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: ये यज्ञियासो जनाः प्रशस्तिभिर्नित्य इष्टौ सदने यं जगृभ्रे चिन्नु दधिरे तस्यालम्बेन रारहाणा रथ्योऽश्वासो न गृभयन्तः सन्तो यानानि सुप्रणयन्त ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (नित्ये) नाशरहिते (चित्) अपि (नु) सद्यः (यम्) पावकम् (सदने) सीदन्ति यस्मिन्नाकाशे तस्मिन् (जगृभ्रे) गृह्णीयुः (प्रशस्तिभिः) प्रशंसिताभिः क्रियाभिः (दधिरे) धरेयुः (यज्ञियासः) ये शिल्पाख्यं यज्ञमर्हन्ति ते (प्र) (सु) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नयन्त) प्राप्नुयुः (गृभयन्तः) ग्रहीता इवाचरन्तः (इष्टौ) गन्तव्यायाम् (अश्वासः) सुशिक्षितास्तुङ्गाः (न) इव (रथ्यः) रथेषु साधवः (रारहाणाः) गच्छन्तः। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदीर्घः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये नित्य आकाशे स्थितान् वाय्वग्न्यादिपदार्थानुत्तमाभिः क्रियाभिः कार्येषु योजयन्ति ते विमानादीनि यानानि रचयितुं शक्नुवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे नित्य आकाशात स्थित असलेल्या वायू व अग्नी इत्यादी पदार्थांना उत्तम क्रियेत युक्त करतात ते विमान इत्यादी यानांना बनवू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पुरू᳓णि दस्मो᳓ नि᳓ रिणाति ज᳓म्भैर्
ã᳓द् रोचते व᳓न आ᳓ विभा᳓वा
आ᳓द् अस्य वा᳓तो अ᳓नु वाति शोचि᳓र्
अ᳓स्तुर् न᳓ श᳓र्याम् असना᳓म् अ᳓नु द्यू᳓न्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dasmáḥ ← dasmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jámbhaiḥ ← jámbha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

riṇāti ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́t ← ā́t (invariable)

rocate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

váne ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vibhā́vā ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)

śocíḥ ← śocís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāti ← √vā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

asanā́m ← asanā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ástuḥ ← ástar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

śáryām ← śáryā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

पु॒रूणि॑ । द॒स्मः । नि । रि॒णा॒ति॒ । जम्भैः॑ । आत् । रो॒च॒ते॒ । वने॑ । आ । वि॒भाऽवा॑ ।
आत् । अ॒स्य॒ । वातः॑ । अनु॑ । वा॒ति॒ । शो॒चिः । अस्तुः॑ । न । शर्या॑म् । अ॒स॒नाम् । अनु॑ । द्यून् ॥

• purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• dasmo ← dasmaḥ ← dasma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fantastic; extraordinary.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• riṇāti ← ri
• [verb], singular, Present indikative
• “free; liberate; run; let go of.”

• jambhair ← jambhaiḥ ← jambha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• vana ← vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vibhāvā ← vibhāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “illuminating; shining.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāto ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vāti ← vā
• [verb], singular, Present indikative
• “blow; blow; emit.”

• śocir ← śociḥ ← śocis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• astur ← astuḥ ← astṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “archer; shot.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śaryām ← śaryā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “arrow.”

• asanām ← asana
• [noun], accusative, singular, feminine

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

अत्र दावाग्निरूपेण अयं स्तूयते । दस्मः उपक्षपयिता अयमग्निः पुरूणि बहूनि वृक्षादीनि नि रिणाति नितरां हिनस्ति । । ’ री गतिरेषणयोः ’ । प्वादित्वात् ह्रस्वः ॥ केन साधनेनेति तदुच्यते । जम्भैः दन्तस्थानीयाभिर्ज्वालाभिः । आत् दाहानन्तरं वने वृक्षादिसमूहात्मके विभावा विविध- प्रकाशयुक्तः सन् रोचते दीप्तो भवति । आत् अनन्तरम् अस्य शोचिः ज्वालानुकूलं वातः अग्निसखिभूतो वायुः अनु द्यून् । अन्विति वीप्सार्थे । प्रतिदिनमनुकूलं वाति । ज्वालाः आदाय गच्छति । तत्र दृष्टान्तः । अस्तुः क्षेप्तुः सकाशात् असनां गच्छन्तीं शर्यां न । शरो नाम हिंसासाधनलोहमयम् इषुमुखं तत्प्रचुराम् । यद्वा । शरो नाम वंशावान्तरजातीयः काष्ठविशेषः । तद्विकाराम् इषुमिव । ’ शर्या इषवः शरमय्यः ’ (निरु. ५ .४) इति यास्कः । यद्वा । शर एव शर्या । अथवा । शरो हिंसा । तत्करोति इति शर्या इषुः । तां यथा वायुः नोदकजन्यः वेगो वा अनुकूलं प्रेरयति तद्वत् ॥

English translation:

“The destroyer, (Agni), consumes numerous (trees) by his flames, and shares with manifold radiance in the forest; the favouring wind blows (the flames) onwards day by day, like the swift arrows (śaryā iṣavaḥ śaramayyaḥ–Nirukta 5.4) of an archer.”

The wondrous one dissolves many things with his fangs. After that, far-radiant, he shines in the wood;
after that the wind fans his flame, like an arrow, the shot of a shooter, through the days.

The expression in pāda a, “dissolve with his fangs,” sounds odd, but since Agni’s fangs are surely his flames, the image is less contorted than it first seems.

Wondrous, full many a thing he chews and crunches: he shines amid the wood with spreading brightness.
Upon his glowing flames the wind blows daily, driving them like the keen shaft of an archer.

The marvellous one destroys many things with his jaws. Then 1 the resplendent one shines in the forest. Then the wind blows after his flame day by day as after the arrow of an archer, after a weapon that has been shot.

Viele Hölzer macht der Geschickte mit den Zähnen klein. Dann leuchtet er erglänzend im Holze, dann weht der Wind hinter seiner Glut her wie hinter dem Pfeilgeschoß des Schützen, Tag für Tag;

Gar viel zermalmt er leuchtend mit den Zähnen, und wunderbar erstrahlt er in dem Holze, Dann wehet seiner Flammenglut der Wind nach, wie dem geschossnen Pfeil des Schützen täglich.

Много (чего) удивительный перемалывает (своими) зубами.
Вот он горит в лесу, сверкающий;
Вот веет ветер вслед его пламени,
Словно вслед выстрелу лучника, стреле – день за днем.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विभावा) विशेषता से दीप्ति करने तथा (दस्मः) दुःख का नाश करनेवाला अग्नि (जम्भैः) चलाने आदि अपने गुणों से (पुरूणि) बहुत वस्तुओं को (अनु, द्यून्) प्रति दिन (नि, रिणाति) निरन्तर पहुँचाता है, (आत्) इसके अनन्तर (वने) जङ्गल में (आ, रोचते) अच्छे प्रकार प्रकाशमान होता है (आत्) और (अस्य) इसका सम्बन्धी (वातः) पवन (अनु, वाति) इसके पीछे बहता है, जिसकी (शोचिः) दीप्ति प्रकाशमान (अस्तुः) प्रेरणा देनेवाले शिल्पी जन की (असनाम्) प्रेरणा के (न) समान (शर्याम्) पवन की ताड़ना को प्राप्त होता है, उससे उत्तम काम मनुष्यों को सिद्ध करने चाहियें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो विद्या से उत्पन्न की हुई ताड़नादि क्रियाओं से बिजुली की विद्या को सिद्ध करते हैं, वे प्रतिदिन उन्नति को प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: यो विभावा दस्मोऽग्निर्जम्भैः पुरूणि वस्तून्यनुद्यून् नि रिणाति आद्वने आ रोचते आदस्य वातोऽनुवाति यस्य शोचिरस्तुरसनां न शर्यां रिणाति तेनोत्तमानि कार्याणि मनुष्यैः साधनीयानि ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरूणि) बहूनि (दस्मः) दुःखोपक्षेता (नि) (रिणाति) प्राप्नोति (जम्भैः) चालनादिभिः स्वगुणैः (आत्) अनन्तरे (रोचते) (वने) जङ्गले (आ) समन्तात् (विभावा) यो विभाति सः (आत्) अनन्तरम् (अस्य) (वातः) वायुः (अनु) (वाति) गच्छति (शोचिः) दीप्तिः (अस्तुः) प्रक्षेप्तुः (न) इव (शर्याम्) वायुताडनाख्यां क्रियाम् (असनाम्) प्रक्षेपणाम् (अनु) (द्यून्) दिनानि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये विद्योत्पादनताडनादिक्रियाभिस्तडिद्विद्यां साध्नुवन्ति ते प्रतिदिनमुन्नतिं लभन्ते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. विद्येपासून उत्पन्न झालेल्या ताडन इत्यादी क्रियांनी जे विद्युत विद्या सिद्ध करतात. त्यांची दिवसेंदिवस उन्नती होते. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ यं᳓ रिप᳓वो न᳓ रिषण्य᳓वो
ग᳓र्भे स᳓न्तं रेषणा᳓ रेष᳓यन्ति
अन्धा᳓ अपश्या᳓ न᳓ दभन्न् अभिख्या᳓
नि᳓त्यास ईम् प्रयिता᳓रो+ अरक्षन्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

ripávaḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

riṣaṇyávaḥ ← riṣaṇyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gárbhe ← gárbha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

reṣaṇā́ḥ ← reṣaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

reṣáyanti ← √riṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhikhyā́ ← abhikhyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

andhā́ḥ ← andhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

apaśyā́ḥ ← apaśyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dabhan ← √dabh- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

arakṣan ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

nítyāsaḥ ← nítya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pretā́raḥ ← pretár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

न । यम् । रि॒पवः॑ । न । रि॒ष॒ण्यवः॑ । गर्भे॑ । सन्त॑म् । रे॒ष॒णाः । रे॒षय॑न्ति ।
अ॒न्धाः । अ॒प॒श्याः । न । द॒भ॒न् । अ॒भि॒ऽख्या । नित्या॑सः । ई॒म् । प्रे॒तारः॑ । अ॒र॒क्ष॒न् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ripavo ← ripavaḥ ← ripu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• riṣaṇyavo ← riṣaṇyavaḥ ← riṣaṇyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• garbhe ← garbha
• [noun], locative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• santaṃ ← santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• reṣaṇā ← reṣaṇāḥ ← reṣaṇa
• [noun], nominative, plural, masculine

• reṣayanti ← reṣay ← √riṣ
• [verb], plural, Present indikative

• andhā ← andhāḥ ← andha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “blind; andha [word]; andha; blind; complete; dark.”

• apaśyā ← apaśyāḥ ← apaśya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “blind.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dabhann ← dabhan ← dabh
• [verb], plural, Present injunctive

• abhikhyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• nityāsa ← nityāsaḥ ← nitya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• pretāro ← pretāraḥ ← pretṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beneficent.”

• arakṣan ← rakṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

यम् अग्निं गर्भे गर्भवद्रक्षके अरणिमध्ये सन्तं वर्तमानं रिपवः नराः न रेषयन्ति न दुःखयन्ति । तथा रिषण्यवः अन्ये हिंसकाः । । ’ दुरस्युर्द्रविणस्युर्वृषण्यति रिषण्यति ’ पा सू ७ ४. ३६) इति क्यचि निपात्यते । ’ क्याच्छन्दसि ’ इति उः ॥ न हिंसन्ति । कीदृशास्ते । रेषणाः हिंसनस्वभावाः । यद्वा । तैः क्रियमाणा हिंसनप्रकारा न हिंसन्ति । । किंच अस्य अभिख्या अभितः ख्यातिं माहात्म्यम् अन्धाः ज्ञानशक्तिरहिता अविद्वांसः अत एव अपश्याः अद्रष्टारः । यद्वा । विद्वांसोऽप्यभावयितारः अनुपासका इत्यर्थः । ईदृग्रूपा उभयेऽपि न दभन् न दभ्नुवन्ति न हिंसन्ति । लौकिकोपकारेणापि प्रयोजकत्वादिति भावः । तर्ह्यस्य पारमार्थिकं रूपं के जानन्तीति चेत् उच्यते । नित्यासः नित्या अविचलितभक्तयः अग्निहोत्रादिनित्यकर्मरता वा । अग्न्यनुग्रहात् स्वयमपि नित्या भविष्यन्तीति भावि नित्यत्वमाश्रित्य नित्या उपचर्यन्ते । तादृशा यजमानाः प्रेतारः यज्ञादिना तमेव तर्पयितारः सन्तः ईम् एनम् अरक्षन् रक्षन्ति यज्ञादिरूपेण भजन्ते इत्यर्थः ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“The blind (of intellect), or those who see not (physically), detract not from his glory, whom no enemies no malevolent adversaries, harm, even whilst yet in (his) embryo (condition), for his constant encouragers defend him.”

Whom neither cheats nor hurtful men hurt with their hurt, though he is in the womb,
him can the blind, unable to see, not damage by casting an eye on him. His very own ones who please him have guarded him.

Contra the Pp., Grassmann, and all standard tr., I read reṣaṇā́and take it as a cognate instr. with reṣáyanti, rather than reading reṣaṇā́ḥ and interpreting it as a nom. pl. The instr. possibility was suggested by Renou in a note, though he follows the standard interpr. in his tr. There is no crucial difference between the two interpretations, however.

Him, whom while yet in embryo the hostile, both skilled and fain to harm, may never injure,
Men blind and sightless through his splendour hurt not: his never-failing lovers have preserved him.

Him whom no impostors, no harmful foes 1, no harm-doers may harm when he dwells in (his mother’s) womb, him the blind ones bereft of sight did not damage by looking at him 2. His own friends have protected him.

Den weder die Schelme, noch die Schadenfrohen, während er im Mutterleib ist, schädigend zu Schaden bringen. Blind, unfähig zu sehen können sie ihm durch ihren Blick nichts anhaben. Ihn schützen seine eigenen Freunde.

Den schadensücht’ge Feinde nicht beschäd’gen, noch Schäd’ger, selbst wenn er im Mutterleib ist; Nicht können Blinde ja mit Blick verletzen; die eignen Freunde haben ihn beschirmet.

Кому ни мошенники, ни злопыхатели,
Когда он находится в утробе, не причинят зла, злодеи, -
Слепые невидящие (люди) не повредят (его) взглядом!
Его защитили его собственные друзья.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) जिसको (रिपवः) शत्रुजन (न) नहीं (रेषयन्ति) नष्ट करा सकते वा (गर्भे, सन्तम्) मध्य में वर्त्तमान जिसको (रेषणाः) हिंसक (रिषण्यवः) अपने को नष्ट होने की इच्छा करनेवाले (न) नष्ट नहीं करा सकते वा (नित्यासः) नित्य अविनाशी (अभिख्या) सब ओर से ख्याति करने और (अपश्याः) न देखनेवालों के (न) समान (अन्धाः) ज्ञानदृष्टिरहित न (दभन्) नष्ट कर सकें जो (प्रेतारः) प्रीति करनेवाले (ईम्) सब ओर से (अरक्षन्) रक्षा करें उस अग्नि को और उनको सब सत्कारयुक्त करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसको रिपु जन नष्ट नहीं कर सकते हैं, जो गर्भ में भी नष्ट नहीं होता है, वह आत्मा जानने योग्य है ॥ ५ ॥इस सूक्त में विद्वान् और अग्नि आदि पदार्थों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानने योग्य है ॥यह एकसौ अड़तालीसवाँ सूक्त और सत्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यं रिपवो न रेषयन्ति यं गर्भे सन्तं रेषणा रिषण्यवो न रेषयन्ति नित्यासोऽभिख्याऽपश्यानेवान्धा न दभन् ये प्रेतार ईम् रक्षन् तं तान् सर्वे सत्कुर्वन्तु ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (न) (यम्) (रिपवः) शत्रवः (न) (रिषण्यवः) आत्मनो रेषणामिच्छवः (गर्भे) मध्ये (सन्तम्) वर्त्तमानम् (रेषणाः) हिंसकाः (रेषयन्ति) हिंसयन्ति (अन्धाः) ज्ञानदृष्टिरहिताः (अपश्याः) ये न पश्यन्ति ते (न) इव (दभन्) दभ्नुयुः (अभिख्या) ये अभितः ख्यान्ति ते (नित्यासः) अविनाशिनः (ईम्) सर्वतः (प्रेतारः) प्रीतिकर्तारः (अरक्षन्) रक्षेयुः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यं रिपवो हन्तुं न शक्नुवन्ति यो गर्भेऽपि न क्षीयते स आत्मा वेदितव्यः ॥ ५ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्वदग्न्यादिगुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिर्बोध्या ॥इत्यष्टचत्वारिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्याला शत्रू नष्ट करू शकत नाहीत. जो गर्भातही नष्ट होत नाही, तो आत्मा जाणण्यायोग्य आहे. ॥ ५ ॥