१४७

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कथा꣡ ते अग्ने शुच꣡यन्त आयो꣡र्
ददाशु꣡र् · वा꣡जेभिर् आशुषाणाः꣡
उभे꣡ य꣡त् तोके꣡ त꣡नये द꣡धाना
ऋत꣡स्य सा꣡मन् रण꣡यन्त देवाः꣡

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kathā́ ← kathā́ (invariable)
{}

śucáyantaḥ ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

āśuṣāṇā́ḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

dadāśúḥ ← √dāś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vā́jebhiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

tánaye ← tánaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

toké ← toká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

raṇáyanta ← √ranⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sā́man ← sā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

क॒था । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । शु॒चय॑न्तः । आ॒योः । द॒दा॒शुः । वाजे॑भिः । आ॒शु॒षा॒णाः ।
उ॒भे इति॑ । यत् । तो॒के इति॑ । तन॑ये । दधा॑नाः । ऋ॒तस्य॑ । साम॑न् । र॒णय॑न्त । दे॒वाः ॥

• kathā
• [adverb]
• “how.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucayanta ← śucayantaḥ ← śocay ← √śuc
• [verb noun], nominative, plural
• “distress; afflict; burn.”

• āyor ← āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• dadāśur ← dadāśuḥ ← dāś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sacrifice; give.”

• vājebhir ← vājebhiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• āśuṣāṇāḥ ← āśuṣ ← √śuṣ
• [verb noun], nominative, plural

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• toke ← toka
• [noun], accusative, dual, neuter
• “offspring.”

• tanaye ← tanaya
• [noun], locative, singular, masculine
• “son.”

• dadhānā ← dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “Sāman; Sama-Veda; song; sāman [word]; hymn.”

• raṇayanta ← raṇay ← √raṇ
• [verb], plural, Imperfect
• “delight.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

हे अग्ने ते तव संबन्धिनो रश्मयः शुचयन्तः दीप्तिं सर्वत्र चक्षाणाः प्रकटयन्तः आशुषाणाः आशु शीघ्रं संभक्तारः आशून संभक्तारो वा । वाय्वादेरपि शीघ्रं संभक्तार इत्यर्थः । यद्वा । समन्तात् शोषयितारः । यद्वा । सर्वं व्याप्नुवन्तः । अश्नोतेर्लिटः कानच् । व्यत्ययेन उप्रत्ययः सिच् च इति द्विविकरणता । आङ्पूर्वात् अन्तर्भावितण्यर्थात् शुषेः शानचि छान्दसः शपो लुक् । आशुशब्दोपपदात् सनतेः कर्मणि अण् ॥ ईदृशा रश्मयः वाजेभिः अन्नैः सहितम् आयोः आयुरायुष्यम् ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ कथा केनोपायेन ददाशुः ददति ॥ ‘दा दाने’। छान्दसो लिट् । तमुपायमनुगृहाणेत्यर्थः । रश्मीनां वरप्रदानं कुत्र दृष्टमिति चेत् उच्यते । यत् यस्मात् उभे उक्ते अन्नायुषी तोके पुत्रे तनये अनवच्छेदेन’ कुटुम्बस्य विस्तारके। यद्वा। तोके पुत्रे तनये तत्पुत्रादौ च। दधानाः धारयन्तः देवाः व्यवहर्तारो यजमानाः ऋतस्य यज्ञस्य संबन्धिनि सामन् साम्नि रथन्तरादौ रणयन्त रमन्ते रमयन्ति शब्दयन्त्येव वा । यस्मात् अन्नायुष्पुत्रादिसहिताः सोमेनेष्वात साम्नि रमन्ते तस्मात् रश्मयो ददतीत्यवगम्यते इत्यर्थः । तादृशांस्त्वदीयान् रश्मीन् मामपि अनुगृहाणेत्यर्थः ॥

English translation:

“How have your shining and evaporating (rays), Agni, supported life (and supplied) food; so that, enjoying both, the devout (worshippers), possessing sons and grandsons, may repeat the hymns of the sacrifice.”

How do the blazing (flames?) of you, of Āyu, panting hard, perform ritual service with prizes of victory, o Agni,
when, establishing both progeny and posterity, the gods delight in the melody of truth?

All other tr. take dadāsúḥ as preterital (e.g., Geldner “… haben … aufgewartet”), but Kümmel (243) interprets this pf. stem as having presential meaning with an implication of past action (“präsentische Bedeutung mit Implikation einer vergangen Handlung”), and I take both this verb and injunc. raṇáyanta in d as presential, establishing the ritual situation as so often in Dīrghatamas’s hymns. The present moment continues in vs. 2.

How, Agni, have the radiant ones, aspiring, endued thee with the vigour of the living,
So that on both sides fostering seed and offspring, the Gods may joy in Holy Law’s fulfilment?

How, O Agni, have the resplendent ones worshipped thee, aspiring through the powers of the Âyu 1, when 2 the gods, obtaining kith and kin of both races 3 (human and divine?), rejoiced in the song of Rita (or Right) 4?

Wie haben dir, Agni, die Söhne des Ayu inbrünstig sich beeifernd mit Ehrengaben aufgewartet, so daß die Götter sich an der rechten Sangesweise erfreuten, indem sie beiderlei Samen in die Nachkommenschaft legten?

Wie dienten dir die leuchtenden, o Agni, durch des Lebend’gen Labung dich entflammend, Als sich die Götter, Kind und Enkel schenkend, ergötzten am Gesang des Gottesdienstes?

Как, о Агни, пылкие (потомки) Аю
Почитали тебя, возбужденные наградами,
Чтобы боги радовались музыке (вселенского) закона,
Поддерживая оба (рода) в детях и внуках?

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ सैंतालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में मित्र और अमित्र के गुणों का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् (ददाशुः) देनेवाले (आयोः) विद्वान् ! जो आप (ते) उन तुम्हारे (यत्) जो (वाजेभिः) विज्ञानादि गुणों के साथ (आशुषाणाः) शीघ्र विभाग करनेवाले (तनये) पुत्र और (तोके) पौत्र आदि के निमित्त (उभे) दो प्रकार के चरित्रों को (दधानाः) धारण किये हुए (शुचयन्तः) पवित्र व्यवहार अपने को चाहते हुए (देवाः) विद्वान् जन हैं वे (सामन्) सामवेद में (ऋतस्य) सत्य व्यवहार का (कथा) कैसे (रणयन्त) वाद-विवाद करें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - सब अध्यापक विद्वान् जन उपदेशक शास्त्रवेत्ता धर्मज्ञ विद्वान् को पूछें कि हम लोग कैसे पढ़ावें, वह उन्हें अच्छे प्रकार सिखावे, क्या सिखावे ? कि जैसे ये विद्या तथा उत्तम शिक्षा को प्राप्त इन्द्रियों को जीतनेवाले धार्मिक पढ़नेवाले हों वैसे आप लोग पढ़ावें, यह उत्तर है ॥ १ ॥

अन्वय: हे अग्ने ददाशुरायोस्ते यद्ये वाजेभिः सह आशुषाणास्तनये तोके उभे दधानाः शुचयन्तो देवाः सन्ति ते सामन्नृतस्य कथा रणयन्त ॥ १ ॥

अथ मित्राऽमित्रयोर्गुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कथा) कथम् (ते) तव (अग्ने) विद्वन् (शुचयन्तः) ये शुचीनात्मन इच्छन्ति ते (आयोः) विदुषः (ददाशुः) दातुः (वाजेभिः) विज्ञानादिभिर्गुणैः सह (आशुषाणाः) आशुविभाजकाः (उभे) द्वे वृत्ते (यत्) (तोके) अपत्ये (तनये) पुत्रे (दधानाः) (ऋतस्य) सत्यस्य (सामन्) सामनि वेदे (रणयन्त) शब्दयेयुः। अत्राडभावः। (देवाः) विद्वांसः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वे अध्यापका विद्वांसोऽनूचानमाप्तं विद्वांसं प्रति प्रच्छेयुर्वयं कथमध्यापयेम स तान् सम्यक् शिक्षेत यथैते प्राप्तविद्यासुशिक्षा जितेन्द्रिया धार्मिकाः स्युस्तथा भवन्तोऽध्यापयन्त्वित्युत्तरम् ॥ १ ॥

या सूक्तात मित्र व अमित्रांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - सर्व अध्यापकांनी विद्वान, उपदेशक, शास्त्रवेत्ते, धर्मज्ञ विद्वानांना विचारावे की आम्ही चांगल्या प्रकारे कसे शिकवावे? काय शिकवावे? विद्या सुशिक्षणाने जितेंद्रिय व धार्मिक बनतील तसे तुम्ही शिकवावे हे उत्तर आहे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बो꣡धा मे अस्य꣡ व꣡चसो यविष्ठ
मं꣡हिष्ठस्य प्र꣡भृतस्य स्वधावः
पी꣡यति त्वो अ꣡नु तुवो गृणाति
वन्दा꣡रुस् ते तनु꣡वं वन्दे अग्ने

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bódha ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vácasaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

máṁhiṣṭhasya ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prábhr̥tasya ← √bhr̥- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svadhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

gr̥ṇāti ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pī́yati ← √pī- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvaḥ ← tva- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvaḥ ← tva- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vandā́ruḥ ← vandā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vande ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

बोध॑ । मे॒ । अ॒स्य । वच॑सः । य॒वि॒ष्ठ॒ । मंहि॑ष्ठस्य । प्रऽभृ॑तस्य । स्व॒धा॒ऽवः॒ ।
पीय॑ति । त्वः॒ । अनु॑ । त्वः॒ । गृ॒णा॒ति॒ । व॒न्दारुः॑ । ते॒ । त॒न्व॑म् । व॒न्दे॒ । अ॒ग्ने॒ ॥

• bodhā ← bodha ← budh
• [verb], singular, Present imperative
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vacaso ← vacasaḥ ← vacas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• maṃhiṣṭhasya ← maṃhiṣṭha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “big.”

• prabhṛtasya ← prabhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], genitive, singular

• svadhāvaḥ ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• pīyati ← pī
• [verb], singular, Present indikative
• “tease.”

• tvo ← tvaḥ ← tva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvo ← tvaḥ ← tva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• gṛṇāti ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• vandārus ← vandāruḥ ← vandāru
• [noun], nominative, singular, masculine

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tanvaṃ ← tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• vande ← vand
• [verb], singular, Present indikative
• “worship; laud.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

हे यविष्ठ युवतम हे स्वधावः हविर्लक्षणान्नेन तद्वन्नग्ने मे मदीयस्य मंहिष्ठस्य अतिशयेन पूजनीयस्य प्रभृतस्य प्रकर्षेण संपादितस्य अस्य इदानीं क्रियमाणस्य वचसः स्तुतिरूपस्य वचनस्य ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ उक्तलक्षणं वचः बोध बुध्यस्व स्तुतो भवेत्यर्थः । हे अग्ने लोके त्वः । अत्र यास्कः ‘त्वो नेम इत्यर्धस्य ’ (निरु. ३. २०) इत्युक्त्वा एतदेवोदाजहार । एको जनः पीयति। वधकर्मैतत् । हिनस्ति । यज्ञादिना न पूजयतीत्यर्थः । त्वः एकः अनु गृणाति अनुकूलम् उच्चारयति । तयोर्मध्ये हे अग्ने वन्दारुः वन्दनशीलोऽहं ते तव तन्वं तनुं तव मूर्तिं वन्दे स्तौमि ॥

English translation:

“Youthful (Agni), to whom oblations are due, appreciate this my reverential and earnest praise; one man reviles (you), another propitiates (you); I, your worshipper, glorify, your person n.”

Take heed of this most munificent speech of mine that has been brought forward, o youngest one of independent will.
One man reviles but another sings welcome: as an extoller, I extol your body [/myself], o Agni.

Geldner (/Witzel Gotō) and Renou take tanvàm in d as a reflexive pronoun and tr. “I extol myself” (e.g., Renou “(étant) ton laudateur, (c’est en fait) moi-même (que) je loue.”) Although I accept this as a secondary reading, I think the primary sense of tanvàm must be ‘body’ here, namely the body of Agni. Such is Sāyaṇa’s interpr., followed by Oldenberg (SBE). The expression seems just a variant of V.28.4 ágne vánde táva śríyam “O Agni, I extol your glory”; moreover, tanvàm is found in a number of Agni passages referring to ritual procedures done on/to the body of the fire (e.g., III.18.4, VI.11.2, VII.8.5).

Mark this my speech, Divine One, thou, Most Youthful! offered to thee by him who gives most freely.
One hates thee, and another sings thy praises: I thine adorer laud thy form, O Agni.

Give heed to this my proffered hymn, O youngest one, which is most rich in liberal gifts 1, O self-dependent one! The one abuses thee, the other praises thee: I thy reverer revere thy body, O Agni 2!

Achte, du Jüngster, auf diese freigebigste Rede, die von mir vorgebracht wird, du Eigenmächtiger! Der eine widerspricht, der andere zollt Beifall. Als dein Lobredner lobe ich mich selbst, o Agni.

Auf diese meine Rede acht’ o jüngster, die sehr erfreut, o Herr, die vorgetragne; Der eine hasst dich und der andre liebt dich; ich, Agni, rühm’ dich selbst, als dein Verehrer.

Обрати внимание, о самый юный, на эту мою речь,
Щедрейшую, принесенную (тебе), о самосущий!
Хулит один, одобряет другой.
Твой восхвалитель, я восхваляю самого себя, о Агни.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वधावः) प्रशंसित अन्नवाले (यविष्ठ) अत्यन्त तरुण ! तू (मे) मेरे (अस्य) इस (मंहिष्ठस्य) अतीव बुद्धियुक्त (प्रभृतस्य) उत्तमता से धारण किये हुए (वचसः) वचन को (बोध) जान। हे (अग्ने) विद्वानों में उत्तम विद्वान् ! जैसे (वन्दारुः) वन्दना करनेवाला मैं (ते) तेरे (तन्वम्) शरीर को (वन्दे) अभिवादन करता हूँ वा जैसे (त्वः) दूसरा कोई जन (पीयति) जल आदि को पीता है वा जैसे (त्वः) दूसरा कोई और जन (अनुगृणाति) अनुकूलता से स्तुति प्रशंसा करता है, वैसे मैं भी होऊँ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जब आचार्य के समीप शिष्य पढ़े तब पिछले पढ़े हुए की परीक्षा देवे, पढ़ने से पहिले आचार्य को नमस्कार उसकी वन्दना करे और जैसे अन्य धीर बुद्धिवाले पढ़ें, वैसे आप भी पढ़े ॥ २ ॥

अन्वय: हे स्वधावो यविष्ठ त्वं मेऽस्य मंहिष्ठस्य प्रभृतस्य वचसो बोध। हे अग्ने यथा वन्दारुरहं ते तन्वं वन्दे यथा त्वः पीयति यथा त्वोऽनुगृणाति तथाऽहमपि भवेयम् ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (बोध) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मे) मम (अस्य) (वचसः) वचनस्य (यविष्ठ) अतिशयेन युवा (मंहिष्ठस्य) अतिशयेनोरोर्बहुप्रज्ञस्य (प्रभृतस्य) प्रकर्षेण धृतस्य (स्वधावः) प्रशस्तमन्नं विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (पीयति) पिबति (त्वः) अन्यः (अनु) आनुकूल्ये (त्वः) द्वितीयः (गृणाति) स्तौति (वन्दारुः) अभिवादनशीलः (ते) तव (तन्वम्) शरीरम् (वन्दे) अभिवादये (अग्ने) विद्वत्तम ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यदाऽऽचार्यस्य समीपे शिष्योऽधीयेत तदा पूर्वस्याऽधीतस्य परीक्षां दद्यात्। अध्ययनात्प्रागाचार्यं नमस्कुर्याद्यथाऽन्ये मेधाविनो युक्त्याधीयेरन् तथा स्वयमपि पठेत् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा आचार्याजवळ शिष्य शिकतो तेव्हा पूर्वी शिकलेल्याची परीक्षा द्यावी. शिकण्यापूर्वी आचार्यांना नमस्कार करून वन्दना करावी व जसे इतर मेधावी शिकतात, तसे स्वतःही शिकावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये꣡ पाय꣡वो मामतेयं꣡ ते अग्ने
प꣡श्यन्तो अन्धं꣡ दुरिता꣡द् अ꣡रक्षन्
रर꣡क्ष ता꣡न् सुकृ꣡तो विश्व꣡वेदा
दि꣡प्सन्त इ꣡द् रिप꣡वो ना꣡ह देभुः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

māmateyám ← māmateyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāyávaḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

andhám ← andhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

árakṣan ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

duritā́t ← duritá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

páśyantaḥ ← √paś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

rarákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sukŕ̥taḥ ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

viśvávedāḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áha ← áha (invariable)
{}

debhuḥ ← √dabh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dípsantaḥ ← √dabh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

ít ← ít (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

ripávaḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ये । पा॒यवः॑ । मा॒म॒ते॒यम् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । पश्य॑न्तः । अ॒न्धम् । दुः॒ऽइ॒तात् । अर॑क्षन् ।
र॒रक्ष॑ । तान् । सु॒ऽकृतः॑ । वि॒श्वऽवे॑दाः । दिप्स॑न्तः । इत् । रि॒पवः॑ । न । अह॑ । दे॒भुः॒ ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pāyavo ← pāyavaḥ ← pāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• māmateyaṃ ← māmateyam ← māmateya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dīrghatamas.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• paśyanto ← paśyantaḥ ← paś
• [verb noun], nominative, plural
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• andhaṃ ← andham ← andha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “blind; andha [word]; andha; blind; complete; dark.”

• duritād ← duritāt ← durita
• [noun], ablative, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• arakṣan ← rakṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• rarakṣa ← rakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sukṛto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛto ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], accusative, plural, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• viśvavedā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedā ← vedāḥ ← vedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “knowledge.”

• dipsanta ← dipsantaḥ ← dips ← √dabh
• [verb noun], nominative, plural

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ripavo ← ripavaḥ ← ripu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• nāha ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāha ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• debhuḥ ← dabh
• [verb], plural, Perfect indicative

अत्रेतिहासमाचक्षते । उचथ्यबृहस्पतिनामानौ द्वौ ऋषी आस्ताम् । तत्र उचथ्यस्य ममता नाम भार्या । सा च गर्भिणी । तां बृहस्पतिर्गृहीत्वा अरमयत् । शुक्रनिर्गमनावसरे प्राप्ते गर्भस्थं रेतः प्रवादीत् हे मुने रेतो मा त्याक्षीः पूर्वमहं वसामि रेतःसंकरं मा कार्षीः इति । एवमुक्तो बृहस्पतिः बलात् प्रतिरुद्धरेतस्कः सन् शशाप । हे गर्भ एवं यतो रेतोनिरोधमकरोः अतस्त्वं दीर्घं तमः प्राप्नुहि जात्यन्धो भवेति । एवं शप्तो ममतायां दीर्घतमा अजायत । स चोत्पन्नः तमोव्यथया अग्निमस्तौषीत् । स च स्तुत्या प्रीतः आन्ध्यं पर्यहरदिति । तदिदमत्रोच्यते । हे अग्ने ते तव संबन्धिनः ये पायवः प्रसिद्धाः पालयितारो रश्मयः मामतेयं ममतायाः पुत्रं दीर्घतमसम् अन्धं पश्यन्तः अन्धोऽयम् अतोऽस्माभिः रक्षणीयः इति अवगच्छन्तः सन्तः दुरितात् दुष्टं प्राप्ताद्दुःखत् अरक्षन तान सुकृतः सुखकर्तॄन विश्ववेदाः विश्वप्रज्ञः ररक्ष रक्षति। अस्मत्पालनायेति भावः । तैः अस्मानपि रक्षिष्यतीत्यर्थः । एवं रक्षितानस्मान् दिप्सन्तः दम्भितुमिच्छन्तः रिपवः कामादयः नाह देभुः । अहेति विनिग्रहार्थीयः । न खलु दम्भितुं शक्नुवन्ति ॥ ‘ दम्भु दम्भे । श्रन्थिग्रन्थिदम्भिस्वञ्जीनामिति वक्तव्यम्’ (का. १. २. ६. १) इति लिटः कित्त्वात् “ अनिदिताम्’ इति नलोपः । तस्य असिद्धत्वात् एत्वाभ्यासलोपयोरप्राप्तौ दम्भेश्चेति वक्तव्यम्’ (पा. सू. ६. ४. १२०. ४ ) इति तौ विधीयेते ॥ यद्वा । सूक्तद्रष्टा दीर्घतमाः स्वयमेव आत्मानं परोक्षतया ब्रवीति ॥

English translation:

“Your fostering (rays), Agni, beholding the blind son of Mamatā, relieved him of the affliction; he who knows all things protect the pious, and (their) malevolent enemies are unable to do them harm.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The blind son of Mamatā: the legend: Mamatā was the the wife of Utatthya; her son was Dīrghatamas, long-darkness, being the blindness or ignorance which is the natural offspring of Mamatā, mine-ness, or selfishness

Agni, your protectors who, watching, guarded blind Māmateya
[=Dīrghatamas] from distress,
those of good (ritual) action has the possessor [/knower] of everything [=Agni] guarded. Though wishing to damage, the cheats did no
damage at all.

In this vs. (which is also repeated as IV.4.13, where it is transparently secondary; see comm. there) the masc. pl. rel. yé seems to have a referent in the main cl. expressed by a form of the sá/tám prn., as would be expected: acc. tā́n sukṛ́taḥ “those of good (ritual) action.” The published translation reflects this apparently transparent relative / antecedent relationship: Agni’s protectors are themselves protected by Agni.

However, the problem is that the sukṛ̥́taḥ would normally be the sacrificers, not Agni’s protectors (pāyávaḥ), who should be helping Agni to protect the sukṛ́taḥ.

Hence the move by Geldner and Renou to supply a parenthetical “with them” in the main cl.: “your protectors who guarded …, (with them) he guarded those of good action.” The instr. pl. pāyúbhiḥ is elsewhere used in constr. with an impv. ‘protect!’ addressed to Agni (I.31.12, 95.9, 143.8). In contrast to Geldner and Renou, Oldenberg (Noten) argues for interpreting the syntax as it stands, and the renderings of Witzel Gotō and Kümmel (412) also do not supply an instr. in the main clause. I am of two minds; on the one hand, a rendering with supplied instr. seems to reflect the usual RVic situation better, but, on the other, syntactically the yé … tā́n construction is unimpeachable and the poet may have been aiming to express something slightly out of the ordinary. In the end I’ll let the published translation stand, but with some question.

The juxtaposition of impf. arakṣan in the rel. cl. and rarákṣa in the main cl. is striking and begs for some functional differentiation. Kümmel (412) tr. “schützten” and “geschützt hat” respectively but doesn’t otherwise discuss. The action of the rel. cl.

took place in the (semi-)mythological past while the main cl. may refer to the ritual near-past with present relevance.

Thy guardian rays, O Agni, when they saw him, preserved blind Mamateya from affliction.
Lord of all riches, he preserved the pious the foes who fain would harm them did no mischief.

Thy guardians, O Agni, who saw and saved the blind son of Mamatâ from distress 1—he the possessor of all wealth has saved them who have done good deeds 2. The impostors, trying to deceive, have not deceived.

Deine Schutzgeister, o Agni, die selbst sehend den blinden Mamateya vor Fehltritt bewahrten, mit denen hat der Allwissende diese Frommen bewahrt. Die schadenfrohen Schelme haben wirklich nicht geschadet.

Den Mamateja schützten deine Hüter, den Blinden, sehend, vor Gefahr, o Agni, Der alles weiss, beschütze hier die Frommen; auch schadensücht’ge Feinde schaden nimmer.

(Те) твои защитники, о Агни, (сами) зрячие,
Кто спас от беды слепого Маматею, –
(С их помощью) всеведущий (Агни) спасает таких благочестивых.
И хотят навредить мошенники, но не (могут) навредить.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् ! (ते) आपके (ये) जो (पश्यन्तः) अच्छे देखनेवाले (पायवः) रक्षा करनेवाले (मामतेयम्) प्रजा का अपत्य जो कि (अन्धम्) अविद्यायुक्त हो उसको (दुरितात्) दुष्ट आचरण से (अक्षरन्) बचाते हैं (तान्) उन (सुकृतः) सुकृती उत्तम कर्म करनेवाले जनों को (विश्ववेदः) समस्त विज्ञान के जाननेवाले आप (ररक्ष) पालें, जिससे (दिप्सन्तः) हम लोगों को मारने की इच्छा करते हुए (इत्) भी (रिपवः) शत्रुजन (न, अह) नहीं (देभुः) मार सकें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्याचक्षु जन अन्धे को कूप से जैसे वैसे मनुष्यों को अविद्या और अधर्म के आचरण से बचावें, उनका पितरों के समान सत्कार करें और जो दुष्ट आचरणों में गिरावें, उनका दूर से त्याग करे रहें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ते ये पश्यन्तः पायवो मामतेयमन्धं दुरितादरक्षन् तान् सुकृतो विश्ववेदा भवान् ररक्ष यतो दिप्सन्त इद्रिपवो नाह देभुः ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (पायवः) रक्षकाः (मामतेयम्) ममतायाः प्रजायाः अपत्यम् (ते) तव (अग्ने) विद्वन् (पश्यन्तः) संप्रेक्षमाणाः (अन्धम्) अविद्यायुक्तम् (दुरितात्) दुष्टाचारात् (अरक्षन्) रक्षन्ति (ररक्ष) रक्षेत् (तान्) (सुकृतः) सुष्ठुकर्मकारिणः (विश्ववेदाः) यो विश्वं विज्ञानं वेत्ति सः (दिप्सन्तः) अस्मान् दम्भितुं हिंसितुमिच्छन्तः (इत्) अपि (रिपवः) अरयः (न) निषेधे (अह) विनिग्रहे (देभुः) दभ्नुयुः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्याचक्षुषोऽन्धं कूपादिव जनानविद्याऽधर्माचरणाद्रक्षेयुस्तान् पितृवत्सत्कुर्युः। ये च व्यसनेषु निपातयेयुस्तान् दूरतो वर्जयेयुः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जसे अंध माणसाला कूपातून बाहेर काढले जाते, तसे विद्याचक्षुवान लोकांनी माणसांना अविद्या व अधर्माच्या आचरणापासून वाचवावे. त्यांचा पितराप्रमाणे सत्कार करावा व दुष्ट आचरण करणाऱ्यापासून दूर राहावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो꣡ नो अग्ने अ꣡ररिवाँ अघायु꣡र्
अरातीवा꣡ मर्च꣡यति द्वये꣡न
म꣡न्त्रो गुरुः꣡ पु꣡नर् अस्तु सो꣡ अस्मा
अ꣡नु मृक्षीष्ट तनु꣡वं दुरुक्तइः꣡

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aghāyúḥ ← aghāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

árarivān ← árarivaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arātīvā́ ← arātīván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dvayéna ← dvayá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

marcáyati ← √mr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gurúḥ ← gurú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mántraḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)
{}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

duruktaíḥ ← duruktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mr̥kṣīṣṭa ← √mr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED, mood:PREC}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

यः । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अर॑रिऽवान् । अ॒घ॒ऽयुः । अ॒रा॒ति॒ऽवा । म॒र्चय॑ति । द्व॒येन॑ ।
मन्त्रः॑ । गु॒रुः । पुनः॑ । अ॒स्तु॒ । सः । अ॒स्मै॒ । अनु॑ । मृ॒क्षी॒ष्ट॒ । त॒न्व॑म् । दुः॒ऽउ॒क्तैः ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ararivāṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ararivāṃ ← rarivān ← rā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; impart.”

• aghāyur ← aghāyuḥ ← aghāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “malevolent.”

• arātīvā ← arātīvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hostile.”

• marcayati ← marcay ← √mṛc
• [verb], singular, Present indikative
• “harm.”

• dvayena ← dvaya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “two; pair; couple; falsification; Saṃsarga.”

• mantro ← mantraḥ ← mantra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• guruḥ ← guru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “heavy; guru; heavy; heavy; long; guru [word]; difficult; vehement; full; impressive; serious.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• mṛkṣīṣṭa ← mṛc
• [verb], singular, Prekativ

• tanvaṃ ← tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular
• “body; self; own(a); person; form.”

• duruktaiḥ ← durukta
• [noun], instrumental, plural, neuter

हे अग्ने नः अस्मान् युष्मद्रक्षितान् यः अघायुः मारणादिरूपपापेच्छावान् अररिवान् अदाता अस्मद्दानप्रतिबन्धकः इत्यर्थः ॥ रातेश्छान्दसस्य लिटः क्वसुः ॥ अरातीवा स्वयमदानवान् । ‘ छन्दसि वनिपमिच्छन्ति’ इति मत्वर्थीयो वनिप्॥ शत्रुत्वमाचरन् यः शत्रुः द्वयेन मानसवाचिकभेदेन द्विविधेन मन्त्रेण । न ददामीति मानसो मन्त्रः । निन्दाद्यारोपेण दाननिवारणं वाचिको मन्त्रः । यद्वा । मायाहेतुकेन विरुद्धरूपेण द्विविधेन मन्त्रेण । यो विरुद्धमाचरति तन्न संकीर्तयति यच्च प्रियं बूते तन्न करोति अन्यत् करोत्यन्यद्वदतीत्येवं मन्त्रस्वरूपद्वैविध्यम् । पूर्वं मानसवाचिकभेदेन इदानीं वाचिककायिकभेदेनेति विवेकः । ईदृशेन मन्त्रेण यः शत्रुः मर्चयति भर्त्सयति विधेयीकरोति वा अस्मान् । सः मन्त्रैकदेशो मानसरूपः अस्मै पुनः गुरुः अस्तु ॥ षष्ठ्यर्थे चतुर्थी ॥ प्रयोक्तुरेव पुनः गरितास्तु । तथा दुरुक्तैः दुर्वाक्यैर्निन्दारूपैर्वाचिकैः तन्वं स्वकीयां तनुम् अनु मृक्षीष्ट अनुमार्ष्टु अनुक्रमेण लुम्पतु । यद्वा । स द्विविधो मन्त्रः अस्मै प्रयोक्तुरेव गुरुर्गरितास्तु । अन्यान्यपि अस्मन्न्यक्काराय प्रयुक्तानि निष्ठुरभाषणानि सन्ति । तैर्दुरुक्तैः सोऽरातिः स्वतनुमेवावलुम्पतु । स्वात्मानमेवावृत्य दहत्वित्यर्थः ॥

English translation:

“When a wicked (man), with twofold (malignity of thought and speech), obstructing our offerings, and refraining from gifts (himself), reviles us, may his prayer be heavy on him, and involve his person n (in the consequences of) his evil words.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The epithets such as aghāya seem to refer to asmai (not to mantra); the allusion is to the use of maledictory prayers or imprecations

O Agni, the ungenerous one wishing us ill and full of hostility who harms us by his duplicity,
let this heavy spell be back at him: he should bring harm upon his own body by his evil words.

The sinful man who worships not, O Agni, who, offering not, harms us with double-dealing,–
Be this in turn to him a heavy sentence may he distress himself by his revilings.

The niggard, O Agni, the harmful and malicious who injures us by falsehood: may the heavy spell recoil on him; may he injure his own body by his evil words 1.

Wenn, Agni, uns ein übelwollender Knauser, ein mißgünstiger durch Doppelzüngigkeit Abbruch tut, auf den soll das Wort als schwerer Fluch zurückfallen. Er soll sich hernach selbst durch seine bösen Reden Abbruch tun.

Wer uns, o Agni, Schaden thut durch Falschheit, der feindgesinnte, tückisch, voller Bosheit, Auf den soll fall’n die Wucht des eignen Fluches, durch seine Schmähung mög’ er selbst sich schäd’gen.

(Тот) злоумышленник, кто нам не дарит, о Агни,
Полный злобы ранит (своей) двойственностью –
Да падет тяжело на него это заклинание, (вернувшись) назад!
Да уязвит он себя (своими) дурными словами!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत꣡ वा यः꣡ सहसिय प्रविद्वा꣡न्
म꣡र्तो म꣡र्तम् मर्च꣡यति द्वये꣡न
अ꣡तः पाहि स्तवमान स्तुव꣡न्तम्
अ꣡ग्ने मा꣡किर् नो दुरिता꣡य धायीः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pravidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

sahasya ← sahasyà- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

vā ← vā (invariable)
{}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dvayéna ← dvayá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

marcáyati ← √mr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártam ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)
{}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

stavamāna ← √stu- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

stuvántam ← √stu- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhāyīḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

duritā́ya ← duritá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mā́kis ← mā́kis (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

उ॒त । वा॒ । यः । स॒ह॒स्य॒ । प्र॒ऽवि॒द्वान् । मर्तः॑ । मर्त॑म् । म॒र्चय॑ति । द्व॒येन॑ ।
अतः॑ । पा॒हि॒ । स्त॒व॒मा॒न॒ । स्तु॒वन्त॑म् । अग्ने॑ । माकिः॑ । नः॒ । दुः॒ऽइ॒ताय॑ । धा॒यीः॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sahasya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• pravidvān ← pravid ← √vid
• [verb noun], nominative, singular
• “anticipate; know; understand.”

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• martam ← marta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man.”

• marcayati ← marcay ← √mṛc
• [verb], singular, Present indikative
• “harm.”

• dvayena ← dvaya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “two; pair; couple; falsification; Saṃsarga.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• stavamāna ← stu
• [verb noun], vocative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• stuvantam ← stu
• [verb noun], accusative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mākir
• [adverb]

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• duritāya ← durita
• [noun], dative, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• dhāyīḥ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

पूर्वमन्त्रे द्विविधकुटिलमन्त्रेण कर्तारं तन्मन्त्रणं प्राप्नोतु मा अस्मान् इत्युक्तम् । अत्र तु तन्मन्त्रणात् पाहि इत्यग्निः प्रार्थ्यते । उत वा हे सहस्य । सह इति बलनाम। तत्र भवाग्ने यः मर्त्यः मरणधर्मा मनुष्यः प्रविद्वान् मायामन्त्रणं प्रकर्षेण जानन् द्वयेन पूर्वोक्तरीत्या द्विविधमन्त्रेण मर्तं मनुष्यं मर्चयति विधेयीकरोति भर्त्सयति वा अतः तादृशात् भर्त्सनात् तत्कर्तुः सकाशाद्वा हे स्तवमान स्तूयमान अग्ने स्तुवन्तं स्तुतिं कुर्वन्तं मां पाहि रक्ष । किंच नः अस्मान् दुरिताय तत्कृताय दुर्मन्त्रणप्रयुक्तदुःखाय समर्थं माकिः धायीः मा स्थापय । दुरितभाजनं मा कार्षीः इत्यर्थः ॥ ‘ धि धारणे’। व्यत्ययेन इट् । सिचि वृद्धिः । ‘ न माङ्योगे’ इति अडभावः ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“When, Son of Strength, a man skilful (in deception) assails another man with a doubly (malignant prayer), do you, Agni, duly propitiated, protect him who worships you (from its effects); consign us not to misfortune.”

Or, o strong one, the mortal who with premeditation harms a mortal by his duplicity,
from him protect your praiser, o you who are praised. Agni, no one
should give us over to distress.

On the curious and isolated form dhāyīḥ see my disc. in Jamison 1999 (dheyām, Ged. Schindler, 174-75), contra Hoffmann (Injunk., 63-64), who takes it as reformed from a passive aor. (*dhāyi). In brief, I take it instead as a 3rd sg. act.

precative that has been “precativized” from a 2nd sg. root aor. opt *dhāyās. (For details consult the original article.)

Yea, when a mortal knowingly, O Victor, injures with double tongue a fellow-mortal,
From him, praised Agni! save thou him that lauds thee: bring us not into trouble and affliction.

And, O strong one, whatever mortal knowingly injures another mortal by falsehood: from such a one, O praised Agni, protect him who praises thee. Agni! Do not deliver us to distress.

Oder welcher Sterbliche, du Gewaltiger, mit Vorwissen einem anderen Sterblichen durch Doppelzüngigkeit Abbruch tut, vor dem schütze, du Gepriesener, den Preisenden! O Agni, nicht sollst du uns dem Mißerfolg aussetzen!

Und vor dem Mann, der wissentlich, o starker, beschäd’gen will den Sterblichen durch Falschheit, Vor dem beschirm den Sänger, o gepriesner; lass nimmer, Agni, uns in Noth gerathen.

Или же (тот) смертный, кто, зная наперед, о сильный,
Язвит смертного (своей) двойственностью, –
О прославляемый, защити от него прославляющего!
О Агни, никогда не подставь нас беде!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्य) बलादिक में प्रसिद्ध होने (स्तवमान) और सज्जनों की प्रशंसा करनेवाले (अग्ने) विद्वान् ! तू (यः) जो (प्रविद्वान्) उत्तमता से जाननेवाला (मर्त्तः) मनुष्य (द्वयेन) अध्यापन और उपदेश रूप से (मर्त्तम्) मनुष्य को (मर्चयति) कहता है अर्थात् प्रशंसित करता है (अतः) इससे (स्तुवन्तम्) स्तुति अर्थात् प्रशंसा करते हुए जन को (पाहि) पालो (उत, वा) अथवा (नः) हम लोगों को (दुरिताय) दुष्ट आचरण के लिये (माकिः) मत कभी (धायीः) धायिये (=पालिये) ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् उत्तम शिक्षा और पढ़ाने से मनुष्यों के आत्मिक और शारीरिक बल को बढ़ा के और उनको अविद्या और पाप के आचरण से अलग करते हैं, वे सबकी शुद्धि करनेवाले होते हैं ॥ ५ ॥इस सूक्त में मित्र और अमित्रों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जानना चाहिये ॥।एकसौ सैंतालीसवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सहस्य स्तवमानाग्ने त्वं यः प्रविद्वान् मर्त्तो द्वयेन मर्त्तं मर्चयत्यतस्तं स्तुवन्तं पाहि। उत वा नोऽस्मान् दुरिताय माकिर्धायीः ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (वा) पक्षान्तरे (यः) (सहस्य) सहसि भव (प्रविद्वान्) प्रकर्षेण वेत्तीति प्रविद्वान् (मर्त्तः) मनुष्यः (मर्त्तम्) मनुष्यम् (मर्चयति) शब्दयति (द्वयेन) अध्यापनोपदेशरूपेण (अतः) (पाहि) (स्तवमान) स्तुतिकर्त्तः (स्तुवन्तम्) स्तुतिकर्त्तारम् (अग्ने) विद्वन् (माकिः) निषेधे (नः) अस्मान् (दुरिताय) दुष्टाचाराय (धायीः) धाययेः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसः सुशिक्षाध्यापनाभ्यां मनुष्याणामात्मशरीरबलं वर्धयित्वाऽविद्यापापाचरणात् पृथक् कुर्वन्ति ते विश्वशोधका भवन्ति ॥ ५ ॥।अस्मिन् सूक्ते मित्राऽमित्रगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति सप्तचत्वारिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान उत्तम शिक्षण व अध्यापनाने माणसांचा आत्मिक व शारीरिक बल वाढवून त्यांना अविद्या व पापाच्या आचरणापासून दूर करतात ते सर्वांची शुद्धी करणारे असतात. ॥ ५ ॥