१४६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रिमूर्धा᳓नं सप्त᳓रश्मिं गृणीषे
अ᳓नूनम् अग्नि᳓म् पितरो᳓र्+ उप᳓स्थे
निषत्त᳓म् अस्य च᳓रतो ध्रुव᳓स्य
वि᳓श्वा दिवो᳓ रोचना᳓पप्रिवां᳓सम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gr̥ṇīṣe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

saptáraśmim ← saptáraśmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

trimūrdhā́nam ← trimūrdhán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánūnam ← ánūna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pitróḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cárataḥ ← √carⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhruvásya ← dhruvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

niṣattám ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

āpaprivā́ṁsam ← √prā- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

त्रि॒ऽमू॒र्धान॑म् । स॒प्तऽर॑श्मिम् । गृ॒णी॒षे॒ । अनू॑नम् । अ॒ग्निम् । पि॒त्रोः । उ॒पऽस्थे॑ ।
नि॒ऽस॒त्तम् । अ॒स्य॒ । चर॑तः । ध्रु॒वस्य॑ । विश्वा॑ । दि॒वः । रो॒च॒ना । आ॒प॒प्रि॒ऽवांस॑म् ॥

• trimūrdhānaṃ ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trimūrdhānaṃ ← mūrdhānam ← mūrdhan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• saptaraśmiṃ ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptaraśmiṃ ← raśmim ← raśmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• gṛṇīṣe ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• ’nūnam ← anūnam ← anūna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “perfect; entire.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pitror ← pitroḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, masculine
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• niṣattam ← niṣad ← √sad
• [verb noun], accusative, singular
• “sit down; sit; put.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• carato ← carataḥ ← car
• [verb noun], genitive, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• dhruvasya ← dhruva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rocanāpaprivāṃsam ← rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• rocanāpaprivāṃsam ← āpaprivāṃsam ← āprā ← √prā
• [verb noun], accusative, singular

अनया अग्निर्यज्ञरूपेण स्तूयते । त्रिमूर्धानं सवनत्रयरूपमूर्धत्रयोपेतम् ॥ ‘ द्वित्रिभ्यां पाद्दन्मूर्धसु बहुव्रीहौ ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ किंच सप्तरश्मिं नियामकसप्तच्छन्दोयुक्तम् अनूनम् अविकलं संपूर्णफलम् अग्निम् अग्निसाध्यम् अङ्गनादिगुणयुक्तं वा पित्रोरुपस्थे द्यावापृथिव्योरुत्सङ्गे निषत्तं निषण्णम् । मध्ये वर्तमानमित्यर्थः । भूमिस्थद्रव्येण द्युलोकस्थदेवताभिश्च साध्यत्वादिति यावत् । किंच ध्रुवस्य निश्चलस्य चरतः हविर्भक्षयतः अस्य अग्नेः संबन्धिनं यज्ञं दिवः द्युलोकादागतानि विश्वानि रोचनानि देवविमानानि आपप्रिवांसं सर्वतः पूरयितारं गृणीषे गृणीहि स्तुहि । यद्वा अयमग्निरेवोच्यते । त्रिमूर्धवदत्र क्षित्यन्तरिक्षद्युलोकाख्यस्थानत्रयोपेतम् । लोकत्रयव्याप्तमित्यर्थः । गार्हपत्यादिस्थानत्रयवर्तिनं वा । सप्तरश्मिं सप्तज्वालम् अनूनम् अन्यूनं पित्रोः द्यावापृथिव्योरुपस्थे उत्सङ्गे निषत्तम् ॥ ‘ नसत्तनिषत्त° ’ इति निपातनात् निष्ठानत्वाभावः ॥ निषण्णम् आपप्रिवांसं सर्वतः पूरयन्तं कामानाम् उक्तलक्षणविशिष्टमग्निं गृणीषे गृणीहि स्तुहि । किंच चरतः सर्वत्र ज्वालाभिर्गच्छतो ध्रुवस्य धृतत्वात अविचलितस्य दिवो द्योतमानस्य अस्य अग्नेः विश्वा सर्वाणि रोचना रोचमानानि तेजांसि सर्वत्र व्याप्नुवन्तीति शेषः । ईदृशमग्निं स्तुहि इति अन्तरात्मनः प्रैषः ॥

English translation:

“Glorify the three-headed, seven-rayed Agni, who is sibject to no diminution, seated on the lap of his parents, (heaven and earth); and gratifying all (desires); as the universal radiance of the divine (Agni), whether moving or stationary, (spreads around).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The three-headed: a reference to three daily sacrifices, or the three household fires, or the three regions, heaven, earth and mid-air; the seven-rayed Agni: the seven flames of fire; or, raśmi, a ray = reign or rule, a possible reference to the seven chandas (metres) of the Vedas

I will hymn three-headed, seven-reined Agni, who is without deficiency, seated in the lap of his parents [=fire-churning sticks],
one (stick) that moves and one that stays firm—(Agni,) who has filled all the luminous realms of heaven.

The “three” and “seven” have received various identifications; mostly likely for the “three” in my opinion are the three sacrificial fires, for the “seven” perhaps the priests or, as a generic number, his flames.

Most (explicitly Oldenberg [SBE], Renou) take Agni’s two parents to be Heaven and Earth, and certainly some cosmic resonance may be secondarily meant. But the repeated focus on the fire-churning sticks in the birth of Agni in Dīrghatamas’s oeuvre (see reff. in published introduction.) and the fact that the expression pitrór upásthe is used elsewhere of Agni’s birthplace in the kindling sticks (most clearly III.5.8, VI.7.5) make it likely that they are meant here as well. If so, this provides a solution for the two gen. sg. pres. participles in c, cárato dhruvásya. Instead of supplying yet more cosmic entities here (e.g., Oldenberg “and of whatever moves or is firm”), I take the two gen. singulars as specifying the two entities making up the pair in the dual gen. pitróḥ “of the two parents [lit. fathers]” in b, with one kindling stick held firm and the other moving across it to produce friction. I take the asya in c as referring to Agni; because it is unaccented, it should be used pronominally not adjectivally (despite Witzel Gotō “… dieses Gehenden”), and it should refer to something already in the discourse (as Agni is).

I LAUD the seven-rayed, the triple-headed, Agni all-perfect in his Parents’ bosom,
Sunk in the lap of all that moves and moves not, him who hath filled all luminous realms of heaven.

I praise Agni who has three heads and seven rays (or reins) 1, who is without flaw, sitting in the lap of his parents 2 and of whatever moves or is firm, who has filled (with his light) all the lights of Heaven.

Den Agni mit drei Köpfen und sieben Zügeln will ich preisen, den vollkommenen, der im Schoße der beiden Eltern, im Schoße dessen sitzt, was geht und steht, der alle Lichter des Himmels erfüllt hat.

Ihn, der drei Köpfe hat und sieben Zügel, im Aeltern-Schooss den vollen Agni preis’ ich, Der sitzt im Schooss des gehenden und festen, und der den ganzen Himmelsraum erfüllt hat.

Трехглавого, с семью поводьями я воспеваю –
Агни, которому ничего не не хватает, в лоне родителей
Усевшегося, (в лоне того,) что движется и неподвижно,
(Агни), заполнившего все светлые пространства неба.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ छयालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि और विद्वानों के गुणों का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे धारणशील उत्तम बुद्धिवाले जन ! जिससे तू (पित्रोः) पालनेवाले पवन और आकाश के (उपस्थे) समीप में (निसत्तम्) निरन्तर प्राप्त (त्रिमूर्द्धानम्) तीनों निकृष्ट, मध्यम और उत्तम पदार्थों में शिर रखनेवाले (सप्तरश्मिम्) सात गायत्री आदि छन्दों वा भूरादि सात लोकों में जिसकी प्रकाशरूप किरणें हों ऐसे (अनूनम्) हीनपने से रहित और (अस्य) इस (चरतः) अपनी गति से व्याप्त (ध्रुवस्य) निश्चल (दिवः) सूर्यमण्डल के (विश्वा) समस्त (रोचना) प्रकाशों को (आपप्रिवांसम्) जिसने सब ओर से पूर्ण किया उस (अग्निम्) बिजुली रूप आग के समान वर्त्तमान विद्वान् की (गृणीषे) स्तुति करता है सो तू विद्या पाने योग्य होता है ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे तीन बिजुली, सूर्य और प्रसिद्ध रूपों से अग्नि चराचर जगत् के कार्य्यों को सिद्ध करनेवाला है, वैसे विद्वान् जन समस्त विश्व का उपकार करनेवाले होते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे धीमन् यतस्त्वं पित्रोरुपस्थे निसत्तं त्रिमूर्द्धानं सप्तरश्मिमनूनमस्य चरतो ध्रुवस्य चराऽचरस्य दिवश्च विश्वा रोचनापप्रिवांसमग्निमिव वर्त्तमानं विद्वांसं गृणीषे स त्वं विद्यां प्राप्तुमर्हसि ॥ १ ॥

अथाग्निविद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिमूर्द्धानम्) त्रिषु निकृष्टमध्यमोत्तमेषु पदार्थेषु मूर्द्धा यस्य तम् (सप्तरश्मिम्) सप्तसु छन्दस्सु लोकेषु वा रश्मयो यस्य तम् (गृणीषे) स्तौषि (अनूनम्) हीनतारहितम् (अग्निम्) विद्युतम् (पित्रोः) वाय्यावाकाशयोः (उपस्थे) समीपे (निसत्तम्) नितरां प्राप्तम् (अस्य) (चरतः) स्वगत्या व्याप्तस्य (ध्रुवस्य) निश्चलस्य (विश्वा) सर्वाणि (दिवः) प्रकाशमानस्य (रोचना) प्रकाशनानि (आपप्रिवांसम्) समन्तात् पूर्णम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा त्रिभिर्विद्युत्सूर्यप्रसिद्धाग्निरूपैरग्निः चराऽचरस्य कार्यसाधको वर्त्तते तथा विद्वांसोऽखिलस्य विश्वस्योपकारका भवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्युत, सूर्य व प्रसिद्ध अग्नीरूपाने अग्नी हा तीन चराचर जगाच्या कार्यांना सिद्ध करणारा आहे तसे विद्वान लोक संपूर्ण जगावर उपकार करणारे असतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उक्षा᳓ महाँ᳓ अभि᳓ ववक्ष एने
अज᳓रस् तस्थाव् इत᳓ऊतिर् ऋष्वः᳓
उर्वियाः᳓ पदो᳓ नि᳓ दधाति सा᳓नौ
रिह᳓न्ति ऊ᳓धो अरुषा᳓सो अस्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

ene ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukṣā́ ← ukṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vavakṣe ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

itáūtiḥ ← itáūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥ṣváḥ ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

padáḥ ← pád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sā́nau ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

urvyā́ḥ ← urú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

aruṣā́saḥ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rihánti ← √rih- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ū́dhaḥ ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

उ॒क्षा । म॒हान् । अ॒भि । व॒व॒क्षे॒ । ए॒ने॒ इति॑ । अ॒जरः॑ । त॒स्थौ॒ । इ॒तःऽऊ॑तिः । ऋ॒ष्वः ।
उ॒र्व्याः । प॒दः । नि । द॒धा॒ति॒ । सानौ॑ । रि॒हन्ति॑ । ऊधः॑ । अ॒रु॒षासः॑ । अ॒स्य॒ ॥

• ukṣā ← ukṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; ukṣan [word].”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vavakṣa ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• ene ← enad
• [noun], accusative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• ajaras ← ajaraḥ ← ajara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• tasthāv ← tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• itaūtir ← itaūtiḥ ← itaūti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “helpful; abiding.”

• ṛṣvaḥ ← ṛṣva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• urvyāḥ ← urvī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; floor; land; heaven and earth; urvī; pṛthivī; kingdom.”

• pado ← padaḥ ← pad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “foot; pad [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sānau ← sānu
• [noun], locative, singular, masculine
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• rihanty ← rihanti ← rih
• [verb], plural, Present indikative
• “lick.”

• ūdho ← ūdhaḥ ← ūdhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• aruṣāso ← aruṣāsaḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “red; red.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

उक्षा सेक्ता । फलप्रदानसमर्थः इत्यर्थः । अत एव महान् महिम्ना स्वरूपेण उद्वृत्तवृषभसदृशः अयमग्निः एने द्यावापृथिव्यौ अभि अभिक्रम्य व्याप्य ववक्षे वहति व्याप्नोतीत्यर्थः। वहतेलेंटि छान्दसः शपः श्लुः । ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु ’ इति तलोपः । ‘ सिब्बहुलम्’ इति सिप् ॥ वृष्ट्यादिप्रदानेन हविर्वहनेन च लोकद्वयस्य वासिनः देवान् मनुष्यांश्च रक्षतीत्यर्थः । किंच अयम् अजरः जरारहितः ऋष्वः महान् पूज्यः । महन्नामैतत् ।’ ऋष्वः उक्षः ’ (नि. ३. ३. ३ ) इति तन्नामसु पाठात् । तथा इतऊतिः प्राप्तरक्षणः सन् तस्थौ स्थितो वर्तते । यद्वा । उक्तगुणोऽयम् इतऊतिः इत एवं गमनवान् अस्मद्देवयजनाभिमुखगमनवान् तस्थौ वर्तते । तदनन्तरम् उर्व्या विस्तृताया भूम्याः सानौ समुच्छ्रिते प्रदेशे वेदिलक्षणे पदो नि दधाति पदानि स्थापयति करोति । किंच अस्य अग्नेः अरुषासः अरुषा आरोचना: ऊधः ऊधःस्थानीयमन्तरिक्षं रिहन्ति लिहन्ति । यद्वा । अस्य ऊधः ऊधः स्थानीयं यज्ञमरुषास आरोचना: ब्रह्मवर्चसेन यजमाना रिहन्ति अभिमतस्वर्गादीनि लिहन्ति ।

English translation:

“The great showerer (of benefits) has pervaded these two (worlds); undecaying and adorable, he is (ever) present, bestowing protection; he plural ces his foot on the summit of the earth, and his radiant (flames) lick the udder (of the firmament).”

The great young bull has grown upon the two (sticks?). Unaging, ever young, he stands tall.
He sets his feet down upon the back of the broad (earth); his ruddy (flames) lick the udder.

This verse seems to transition from narrow reference to the growth of the kindled fire at the kindling sticks to an enlarged frame involving Heaven and Earth. I take the dual ene in pāda a as referring still to the kindling sticks of vs. 1, but as Agni stands up in b, he reaches further – putting his feet down on the back “of the broad one” (urvyā́ḥ), a clear reference to ‘earth’, and licking the udder, presumably of heaven – thus filling the intermediate space between them.

As a great Steer he grew to these his Parents; sublime he stands, untouched by eld, far-reaching.
He plants his footsteps on the lofty ridges of the broad earth: his red flames lick the udder.

The big bull has grown up to them 1; the ageless one who from here (from this world) distributes his blessings, the tall has stood up erect. He puts down his feet on the surface of the wide (Earth); his red ones 2 lick the udder (the cloud?).

Der große Stier ist über diese beiden hinausgewachsen, der Alterlose hat sich hoch emporgerichtet, von hier aus helfend. Er setzt seine Füße auf den Rücken der breiten Erde. Seine roten Rosse belecken das Euter.

Den Aeltern wuchs der grosse Stier entgegen, erhaben steht er, unauslöschlich, ewig, Die Füsse setzt er auf der Erde Rücken, des Himmels Euter lecken seine Flammen.

Великий бык вырос навстречу этим двоим;
Нестареющий, вечно юный (так) пребывает, огромный.
Ноги (свои) он ставит на спину широкой (земли).
Его алые языки пламени лижут вымя (неба).

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (उर्व्याः) पृथिवी से (महान्) बड़ा (उक्षा) वर्षा जल से सींचनेवाला (अजरः) हानिरहित (ऋष्वः) गतिमान् सूर्यः (एने) इन अन्तरिक्ष और भूमिमण्डल को (अभि, ववक्षे) एकत्र करता है (इतऊतिः) वा जिससे रक्षा आदि क्रिया प्राप्त होतीं ऐसा होता हुआ (पदः) अपने अंशों को (नि, दधाति) निरन्तर स्थापित करता है (अस्य) इस सूर्य की (अरुषासः) नष्ट न करती हुई किरणें (सानौ) अलग-अलग विस्तृत जगत् में (ऊधः) जलस्थान को (रिहन्ति) प्राप्त होती हैं वा जो ब्रह्माण्ड के बीच में (तस्थौ) स्थिर है उसके समान तुम लोग होओ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को जैसे सूत्रात्मा वायु, भूमि और सूर्यमण्डल को धारण करके संसार की रक्षा करता है वा जैसे सूर्य पृथिवी से बड़ा है, वैसा वर्त्ताव वर्त्तना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा उर्व्या महानुक्षा अजर ऋष्वः सूर्य एने द्यावापृथिव्यावभि ववक्षे इत ऊतिः सन् पदो निदधाति अस्यारुषासः सानावूधो रिहन्ति यो ब्रह्माण्डस्य मध्ये तस्थौ तद्वद् यूयं भवत ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उक्षा) सेचकः (महान्) (अभि) (ववक्षे) संहन्ति। अयं वक्षसङ्घात इत्यस्य प्रयोगः। (एने) द्यावापृथिव्यौ (अजरः) हानिरहितः (तस्थौ) तिष्ठति (इतऊतिः) इतः ऊती रक्षणाद्या क्रिया यस्मात् सः (ऋष्वः) गतिमान् (उर्व्याः) पृथिव्याः (पदः) पदान् (नि, दधाति)(सानौ) विभक्ते जगति (रिहन्ति) प्राप्नुवन्ति (ऊधः) जलस्थानम् (अरुषासः) अहिंसमानाः किरणाः (अस्य) मेघस्य ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा सूत्रात्मा वायुर्भूमिं सूर्यं च धृत्वा जगद्रक्षति यथा वा सूर्यः पृथिव्या महान् वर्त्तते तथा वर्त्तितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूत्रात्मा वायू, भूमी व सूर्यमंडलाला धारण करून जगाचे रक्षण करतो व जसा सूर्य पृथ्वीहून महान आहे, तसे माणसांनी आचरण करावयास हवे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

समानं᳓ वत्स᳓म् अभि᳓ संच᳓रन्ती
वि᳓ष्वग् धेनू᳓ वि᳓ चरतः सुमे᳓के
अनपवृज्याँ᳓ अ᳓ध्वनो मि᳓माने
वि᳓श्वान् के᳓ताँ अ᳓धि महो᳓ द᳓धाने

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saṁcárantī ← √carⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

carataḥ ← √carⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhenū́ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

suméke ← suméka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ví ← ví (invariable)

víṣvak ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhvanaḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

anapavr̥jyā́n ← anapavr̥jyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mímāne ← √mā- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

ádhi ← ádhi (invariable)

dádhāne ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

kétān ← kéta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

स॒मा॒नम् । व॒त्सम् । अ॒भि । स॒ञ्चर॑न्ती॒ इति॑ स॒म्ऽचर॑न्ती । विष्व॑क् । धे॒नू इति॑ । वि । च॒र॒तः॒ । सु॒मेके॒ इति॑ सु॒ऽमेके॑ ।
अ॒न॒प॒ऽवृ॒ज्यान् । अध्व॑नः । मिमा॑ने॒ इति॑ । विश्वा॑न् । केता॑न् । अधि॑ । म॒हः । दधा॑ने॒ इति॑ ॥

• samānaṃ ← samānam ← samāna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃcarantī ← saṃcar ← √car
• [verb noun], nominative, dual
• “wander; approach; meet.”

• viṣvag ← viṣvak ← viṣvañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• dhenū ← dhenu
• [noun], nominative, dual, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• carataḥ ← car
• [verb], dual, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• sumeke ← sumeka
• [noun], nominative, dual, feminine
• “fast; fixed.”

• anapavṛjyāṃ ← anapavṛjya
• [noun], accusative, plural, masculine

• adhvano ← adhvanaḥ ← adhvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• mimāne ← mā
• [verb noun], nominative, dual
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ketāṃ ← keta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wish; will; purpose; expectation; house.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• dadhāne ← dhā
• [verb noun], nominative, dual
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

समानम् एकमेव वत्सं वत्सस्थानीयं पुत्रवत् हर्षहेतुम् अग्निम् अभिमुखं संचरन्ती संचरन्त्यौ द्वे धेनू अग्निहितकरणेन प्रीणयित्र्यौ पत्नीयजमानलक्षणे धेनू विष्वक् वि चरतः संचरतः । स्तनपानादिसदृशेन्धनप्रक्षेपसंमार्जनादिना सम्यग्वर्धयतः इत्यर्थः । कीदृश्यौ ते सुमेके शोभनकर्माणौ शोभनमेहने वा परिचरणकुशले इत्यर्थः । किंच अनपवृज्यान् अपवर्जनीयरहितान् ॥ ‘ नञ्सुभ्याम् । इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ अध्वनः मार्गान् अग्नेः प्रान्तप्रदेशान् केशाद्यमेध्यरहितान् मिमाने संपादयित्र्यौ । किंच विश्वान्केतान् सर्वाणि प्रज्ञानानि प्रवर्धनविषयाणि महः महान्ति अधि अधिकं दधाने धारयन्त्यौ। ईदृश्यौ अध्वर्युयजमानरूपे जायापतिरूपे वा धेनू विश्वग्विचरतः ॥

English translation:

“(there are) two well-disposed cows together approaching their common progeny, and fully nourishing (him); pointingout the paths that are free from all that is to be avoided, and possessing more than the great intelligence (necessary for his development).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Two well-disposed cows: either the instrumental tutor of the rite and the ministering priest, or the sacrificer and his wife: the vatsa calf, or offspring, is Agni; and possessing more: viśvān ketān adhi maho dadha-ne: keta = knowledge; sarvāṇi prajñāni pravardhanaviṣayāṇi, having for their object the augmentation of all sorts of wisdom of the highest description

Converging upon the same calf, the two well-grounded milk-cows wander apart on their separate ways,
measuring their roads whose end can never be reached, taking upon themselves all the intentions of the great one.

This verse has another unidentified dual as subject, here almost surely Night and Dawn (cf. also I.144.6), although a simultaneous reference to the kindling sticks cannot (and should not) be excluded.

The contrastive saṃcárantī / ví carataḥ is hard to capture in tr.

Coming together to their common youngling both Cows, fairshaped, spread forth in all directions,
Measuring out the paths that must be travelled, entrusting all desires to him the Mighty.

Walking towards their common calf the two well-established 1 milch-cows 2 walk about in different directions. They measure interminable paths; they have invested themselves with all great desires.

Ihrem gemeinsamen Kalbe sich zuwendend gehen die beiden Milchkühe getrennte Wege, den richtigen Abstand einhaltend, indem sie ihre nicht endenden Wege zurücklegen, alle großen Wünsche in ihrer Hand haltend.

Sie beide wandelnd zu demselben Kalbe die schönen Kühe gehn getrennt dann wieder, Durchmessend die noch unbetretnen Pfade, der Grösse Zeichen alle an sich nehmend.

Двигаясь вместе к общему теленку
Две дойные коровы, твердо следуя порядку, расходятся в разные стороны,
Отмеривая нескончаемые пути,
Привлекая к себе все великие помыслы.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जैसे सूर्यलोक और भूमण्डल दोनों (समानम्) तुल्य (वत्सम्) बछड़े के समान वर्त्तमान दिन-रात्रि को (अभि, सं, चरन्ति) सब ओर से अच्छे प्रकार प्राप्त होते हुए (सुमेके) सुन्दर जिनका त्याग करना (अध्वनः) मार्ग से (अनपवृज्यान्) न दूर करने योग्य पदार्थों को (मिमाने) बनावट (=रचना) करनेवाले (महः) बड़े बड़े (विश्वान्) समग्र (केतान्) बोधों को (अधि, दधाने) अधिकता से धारण करते हुए (धेनू) गौओं के समान (विष्वक्, वि, चरतः) सब ओर से विचर रहे हैं, वैसे इन्हें जान, पक्षपात को छोड़, सब कामों को पूरा करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य सूर्य के समान न्याय गुणों के आकर्षण और प्रकाश * करनेवाले, नानाविध मार्गों का निर्माण करते हुए धेनु के समान सबकी पुष्टि करते हुए समग्र विद्याओं को धारण करते हैं, वे दुःखरहित होते हैं ॥ ३ ॥ * गुणों को आकर्षण करनेवालों का प्रकाश- हस्तलेख ॥ सं० ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं यथा द्यावापृथिव्यौ समानं वत्समभिसंचरन्ती सुमेकेऽध्वनोऽनपवृज्यान् मिमाने महो विश्वान् केतानधि दधाने धेनूइव विष्वग् विचरतः तथेमे विदित्वा पक्षपातं विहाय सर्वेषां कामान् पूरयत ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (समानम्) तुल्यम् (वत्सम्) वत्सवद्वर्त्तमानोऽहोरात्रः (अभि) अभितः (संचरन्ती) सम्यग् गच्छन्ती (विष्वक्) विषुं व्याप्तिमञ्चति (धेनू) धेनुरिव वर्त्तमाने (वि) (चरतः) (सुमेके) सुष्ठुमेकः प्रक्षेपो ययोस्तौ (अनपवृज्यान्) अपवर्जितुमनर्हान् (अध्वनः) मार्गस्य (मिमाने) निर्माणकर्तृणी (विश्वान्) समग्रान् (केतान्) बोधान् (अधि) (महः) महतः (दधाने) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः सूर्यवत् न्यायगुणाकर्षकप्रकाशका नानाविधमार्गान् निर्मिमाणा धेनुवत् सर्वान्पुष्यन्तः समग्रा विद्या धरन्ति ते दुःखरहिताः स्युः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे सूर्याप्रमाणे न्यायगुण, आकर्षण व प्रकाशयुक्त असतात. नानाविध मार्गाची निर्मिती करीत धेनुप्रमाणे सर्वांची पुष्टी करीत संपूर्ण विद्या धारण करतात ती दुःखरहित होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

धी᳓रासः पदं᳓ कव᳓यो नयन्ति
ना᳓ना हृदा᳓ र᳓क्षमाणा अजुर्य᳓म्
सि᳓षासन्तः प᳓र्य् अपश्यन्त सि᳓न्धुम्
आवि᳓र् एभ्यो अभवत् सू᳓रियो नॄ᳓न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhī́rāsaḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nayanti ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ajuryám ← ajuryá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nā́nā ← nā́nā (invariable)

rákṣamāṇāḥ ← √rakṣⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

apaśyanta ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

síṣāsantaḥ ← √sanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

āvís ← āvís (invariable)

ebhyaḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

धीरा॑सः । प॒दम् । क॒वयः॑ । न॒य॒न्ति॒ । नाना॑ । हृ॒दा । रक्ष॑माणाः । अ॒जु॒र्यम् ।
सिसा॑सन्तः । परि॑ । अ॒प॒श्य॒न्त॒ । सिन्धु॑म् । आ॒विः । ए॒भ्यः॒ । अ॒भ॒व॒त् । सूर्यः॑ । नॄन् ॥

• dhīrāsaḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• nayanti ← nī
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• nānā
• [adverb]
• “variously; differently; many; individually.”

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• rakṣamāṇā ← rakṣamāṇāḥ ← rakṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• ajuryam ← ajurya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ageless; amaranthine.”

• siṣāsantaḥ ← siṣās ← √san
• [verb noun], nominative, plural
• “win; gain.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• apaśyanta ← paś
• [verb], plural, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• ebhyo ← ebhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

धीरासः धीरा धीमन्तः प्रयोगज्ञा अध्वर्वादयः अजुर्यम् अजर्यम् अजीर्णम् एनमग्निं पदं स्थानं वेदिलक्षणं नयन्ति प्रापयन्ति मथनदेशात् गार्हपत्याद्वा । अथवा वक्ष्यमाणलक्षणा यजमानादयः पदमास्पदं सर्वकामानाम् आस्पदम् एनं गमयन्ति। कीदृशास्ते । कवयः क्रान्तदर्शिनो मेधाविनः अनूचाना वा । ये वा अनूचानास्ते कवयः’ (ऐ. ब्रा. २. २ ) इति श्रुतेः । किंच नाना हृदा बहुप्रकारया बुद्ध्या रक्षमाणाः धारयमाणाः । किंच एवंरूपास्ते सिन्धुं स्यन्दमानं यज्ञद्वारा फलानि स्रवन्तम् अग्निं सिषासन्तः संभक्तुमिच्छन्तः। सनतेः सनि ‘ सनीवन्तर्ध°’ इति विकल्पनात् इडभावः । ‘ जनसनखनाम् ’ इति आत्वम् ॥ पर्यपश्यन्त परितः पश्यन्ति । शुश्रूषन्त इत्यर्थः । किंच सूर्यः सर्वस्य प्रसविता अयमग्निः एभ्यः एवं कुर्वद्यःश नॄन् नृभ्यो नेतृभ्यः आविः अभवत् तेषामनुग्रहेण प्रत्यक्षोऽभवत् ॥ नॄनित्यत्र वचनव्यत्ययः॥ नॄन् प्राणिनोऽनुग्रहीतुमिति वा योज्यम् ॥

English translation:

“Experienced sages (kavayaḥ: ye vā anūcāste kavayaḥ–Aitareya Brāhmaṇa 2.2) bring the invincible (Agni), to his station (onthe altar); cherishing him in manifold (ways) in their hearts; desirous of propitiating him, they worshipthe (boon) shedding (Agni); and to those men he is manifest as the Sun.”

Clever poets guide his step, guarding with their heart, in different ways, the one exempt from age.
Seeking to win him, they have surveyed the river. He has become
manifest to them as the sun toward men.

Pāda c is universally taken as a reference to Agni’s flight, his hiding himself in the waters, and the gods’ discovery and recovery of him there. I find this unlikely, but I do not have a better idea.

nṛ́̄n at the end of d is problematic. Geldner takes it as a truncated gen. pl., hence “the sun of men,” but I would prefer to avoid such grammatical inventions. Sāyaṇa takes it as a dat. (nṝn nṛbhyaḥ), and Oldenberg (SBE and ZDMG 55: 286-88 [=KlSch 745-47]), with a delicate adjustment of that interpr., states that ṇṝ́n can “stand for” different cases, in this instance the dative, though it is an acc. pl. in form. This interpr. makes it functionally parallel to ebhyaḥ, hence Oldenberg’s (SBE) “He the Sun became visible to them, to the men.” I would prefer to keep it functionally the acc. pl. it appears to be formally, and I therefore construe it as a goal with sū́ryaḥ “the sun towards men.” The syntax of this interpr. is pretty dubious, however.

The prudent sages lead him to his dwelling, guarding with varied skill the Ever-Youthful.
Longing, they turned their eyes unto the River: to these the Sun of men was manifested.

Wise poets 1 follow his track 2 who in manifold ways protect the ageless one with their hearts. Wishing to acquire him they have searched the river 3. He the Sun 4 became visible to them, to the men 5.

Die weisen Seher folgen seiner Spur, jeder für sich den Alterlosen im Herzen bewahrend. Im Wunsch den Strom zu gewinnen schauten sie sich um. Ihnen ward offenbar die Sonne der Männer.

Die weisen Seher lenken seine Schritte, behüten sorgsam ihn, der nimmer alt wird, Verlangend schauten sie nach ihm, dem Strome; da zeigte ihnen sich der Männer Sonne.

Мудрые поэты ведут по следу (Агни),
Каждый у себя в сердце храня нестареющего.
Стремясь овладеть (им), они осмотрели реку со всех сторон-
(И вот) им явилось солнце, (осветив) мужей.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (धीरासः) ध्यानवान् (कवयः) विविध प्रकार के पदार्थों में आक्रमण करनेवाली बुद्धियुक्त विद्वान् (हृदा) हृदय से (नाना) अनेक (नॄन्) मुखियों की (रक्षमाणाः) रक्षा करते और (सिषासन्तः) अच्छे प्रकार विभाग करने की इच्छा करते हुए (सूर्यः) सूर्य के समान अर्थात् जैसे सूर्यमण्डल (सिन्धुम्) नदी के जल को स्वीकार करता वैसे (अजुर्यम्) हानिरहित (पदम्) प्राप्त करने योग्य पद को (नयन्ति) प्राप्त होते हैं वे परमात्मा को (परि, अपश्यन्त) सब ओर से देखते अर्थात् सब पदार्थों में विचारते हैं जो (एभ्यः) इनसे विद्या और उत्तम शिक्षा को पाके (आविः) प्रकट (अभवत्) होता है वह भी उस पद को प्राप्त होता है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो सबको आत्मा के समान सुख-दुःख की व्यवस्था में जान न्याय का ही आश्रय करते हैं वे अव्यय पद को प्राप्त होते हैं। जैसे सूर्य जल को वर्षा कर नदियों को भरता पूरी करता है वैसे विद्वान् जन सत्य वचनों को वर्षा कर मनुष्यों के आत्माओं को पूर्ण करते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: ये धीरासः कवयो हृदा नाना नॄन् रक्षमाणा सिषासन्तः सिन्धुं सूर्यइवाजुर्यं पदं नयन्ति ते परमात्मानं पर्यपश्यन्त य एभ्यो विद्याभिशिक्षे प्राप्याविरभवत् सोऽपि तत्पदमाप्नोति ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (धीरासः) ध्यानवन्तो विद्वांसः (पदम्) पदनीयम् (कवयः) विक्रान्तप्रज्ञाः शास्त्रविदो विद्वांसः (नयन्ति) प्राप्नुवन्ति (नाना) अनेकान् (हृदा) हृदयेन (रक्षमाणाः) ये रक्षन्ति ते अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (अजुर्यम्) यदजूर्षु हानिरहितेषु साधु (सिषासन्तः) संभक्तुमिच्छन्तः (परि) सर्वतः (अपश्यन्त) पश्यन्ति (सिन्धुम्) नदीम् (आविः) प्राकट्ये (एभ्यः) (अभवत्) भवति (सूर्य्यः) सवितेव (नॄन्) नायकान् मनुष्यान् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये सर्वानात्मवत्सुखदुःखव्यवस्थायां विदित्वा न्यायमेवाश्रयन्ति तेऽव्ययं पदमाप्नुवन्ति यथा सूर्यो जलं वर्षयित्वा नदीः पिपर्त्ति तथा विद्वांसो सत्यवचांसि वर्षयित्वा मनुष्यात्मनः पिपुरति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सर्वांना आपल्या आत्म्याप्रमाणे सुख-दुःख होते ही व्यवस्था जाणून जे न्यायाचा अवलंब करतात त्यांना अव्यय पद प्राप्त होते. जसा सूर्य जलाचा वर्षाव करून नद्यांना पूर्ण जलयुक्त करतो तसे विद्वान लोक सत्यवचनाचा वर्षाव करून माणसांच्या आत्म्यांना पूरित करतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दिदृक्षे᳓ण्यः प᳓रि का᳓ष्ठासु जे᳓निय
ईळे᳓नियो महो᳓ अ᳓र्भाय जीव᳓से
पुरुत्रा᳓ य᳓द् अ᳓भवत् सू᳓र् अ᳓हैभियो
ग᳓र्भेभियो मघ᳓वा विश्व᳓दर्शतः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
didr̥kṣéṇyaḥ ← didr̥kṣéṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG, mood:DES}

jényaḥ ← jénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kā́ṣṭhāsu ← kā́ṣṭhā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

pári ← pári (invariable)

árbhāya ← árbha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

īḷényaḥ ← īḷénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ábhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áha ← áha (invariable)

ebhyaḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)

sū́ḥ ← sū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gárbhebhyaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvádarśataḥ ← viśvádarśata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

दि॒दृ॒क्षेण्यः॑ । परि॑ । काष्ठा॑सु । जेन्यः॑ । ई॒ळेन्यः॑ । म॒हः । अर्भा॑य । जी॒वसे॑ ।
पु॒रु॒ऽत्रा । यत् । अभ॑वत् । सूः । अह॑ । ए॒भ्यः॒ । गर्भे॑भ्यः । म॒घऽवा॑ । वि॒श्वऽद॑र्शतः ॥

• didṛkṣeṇyaḥ ← didṛkṣeṇya
• [noun], nominative, singular, masculine

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• kāṣṭhāsu ← kāṣṭhā
• [noun], locative, plural, feminine
• “kāṣṭhā; quarter; body of water.”

• jenya ← jenyaḥ ← jenya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noble.”

• īﾱenyo ← īḍenyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• arbhāya ← arbha
• [noun], dative, singular, masculine
• “few; small; unimportant.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sūr ← sūḥ ← sū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sū; mother.”

• ahaibhyo ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• ahaibhyo ← ebhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• garbhebhyo ← garbhebhyaḥ ← garbha
• [noun], dative, plural, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• viśvadarśataḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadarśataḥ ← darśataḥ ← darśata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

अयमग्निः काष्ठासु परस्परं क्रान्त्वा वर्तमानासु दशसु दिक्षु दिदृक्षेण्यः। अनुग्रहयुक्त्या दर्शनयुक्तः भवति । यद्वा । द्रष्टुमेष्टव्यो दर्शनेच्छाविषयभूतः ॥ दृशेः सनन्तात् कृत्यार्थे तवैकेन्केन्य० इति केन्यप्रत्ययः । अत एव जेन्यः सर्वत्र प्रादुर्भवनशीलो भवति जयशीलो वा । किंच प्रदानसमये ईळेन्यः स्तुत्यो भवति । किमर्थमेवम् । महः महतो देवादेः अर्भाय अर्भकस्याल्पस्य यजमानादेर्वा जीवसे जीवनाय । हविर्वहनेन धनप्रदानेन इति विवेकः । तत्रोपपत्तिमाह । यत् अह यस्मात् खलु पुरुत्रा बहुषु देशेषु ॥ ‘ देवमनुष्य°’ इत्यादिना त्राप्रत्ययः ॥ मघवा हविर्लक्षणान्नवान् विश्वदर्शतः सर्वविषयद्रष्टव्यवानयमग्निः एभ्यो गर्भेभ्यः ॥ षष्ठ्यर्थे चतुर्थी ॥ एषामृत्विजां गर्भवच्छिशुवदत्यन्तरक्षणीयानां सूः अभवत् प्रसविता उत्पादयिता अभवत् भवति । तस्मात् नाना हृदा रक्षमाणाः कवयः पदं नयन्तीति पूर्वत्र संबन्धः ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“He is willing to be seen in the (ten) regions (of space); the victorious, the adorable, the source of life to great and small; inasmuch as in many plural ces the opulent (possessor of sacrificial food), who is visible to all, is the parent of that (pious) progeny.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That pious progeny: the priests are considered the offspring of Agni, as they derive their character from the performance of his worship

Desirable to be seen, a thoroughbred around the racecourse; greatly to be invoked for the small one to live,
since in many places he has become the birth-giver to these embryos— he, the generous one for all to see.

Born noble in the regions, aim of all mens’ eyes to be implored for life by great and small alike,
Far as the Wealthy One hath spread himself abroad, he is the Sire all-visible of this progeny.

He is worthy to be looked for, round about in his race-courses, the noble who is to be magnified 1, the great one 2, in order that the small may live, as he, the all-visible liberal lord, has become a progenitor for those germs in many places.

Der gern gesehene, rings in den Schranken heimische, der für groß und klein anzurufen ist zum Leben, da der allen sichtbare Gabenreiche ja für diese Kinder vielerorts die Mutter ward.

Der sehenswerthe, edle in der Lüfte Bahn, der preisenswerth für gross und klein zum Leben ist; Denn er, ein Licht, allsichtbar, ist ja weit und breit Erzeuger für die Kinder hier, der mächtige.

(Тот,) кого (все) хотят видеть, чувствующий себя дома в оградах вокруг (него),
Достойный призывов великого и малого – для жизни,
Потому что во многих местах он был (словно) мать
Для новорожденных, щедрый, видимый для всех.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (अह) ही (एभ्यः) इन (गर्भेभ्यः) स्तुति करने के योग्य उत्तम विद्वानों से (महः) बहुत और (अर्भाय) अल्प (जीवसे) जीवन के लिये (पुरुत्रा) बहुतों में (मघवा) परम प्रतिष्ठित धनयुक्त (विश्वदर्शतः) समस्त विद्वानों से देखने के योग्य (दिदृक्षेण्यः) वा देखने की इच्छा से चाहने योग्य (काष्ठासु) दिशाओं में (जेन्यः) जीतनेवाला अर्थात् दिग्विजयी (ईळेन्यः) और स्तुति प्रशंसा करने के योग्य (सूः) सब ओर से उत्पन्न (परि, अभवत्) हो सो सबको सत्कार करने के योग्य है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो दिशाओं में व्याप्त कीर्त्ति अर्थात् दिग्विजयी, प्रसिद्ध शत्रुओं को जीतनेवाले, उत्तम विद्वानों से विद्या उत्तम शिक्षाओं को पाये हुए शुभ गुणों से दर्शनीय जन हैं, वे संसार के मङ्गल के लिये समर्थ होते हैं ॥ ५ ॥इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जानना चाहिये ॥यह एकसौ छयालीसवाँ सूक्त और पन्द्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यद्योऽहैभ्यो गर्भेभ्यो विद्वत्तमेभ्यो महोऽर्भाय जीवसे पुरुत्रा मघवा विश्वदर्शतो दिदृक्षेण्यः काष्ठासु जेन्य ईळेन्यस्सूः पर्यभवत्स सर्वैः सत्कर्त्तव्यः ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिदृक्षेण्यः) द्रष्टुमिच्छयैष्टव्यः (परि) सर्वतः (काष्ठासु) दिक्षु (जेन्यः) जेतुं शीलः (ईळेन्यः) स्तोतुमर्हः (महः) महते (अर्भाय) अल्पाय (जीवसे) जीवितुम् (पुरुत्रा) पुरुषु बहुष्विति (यत्) यः (अभवत्) भवेत् (सूः) यः सूते सः (अह) विनिग्रहे (एभ्यः) (गर्भेभ्यः) गर्त्तुं स्तोतुं योग्येभ्यः (मघवा) परमपूजितधनयुक्तः (विश्वदर्शतः) विश्वैरखिलैर्विद्वद्भिर्द्रष्टुं योग्यः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये दिक्षु व्याप्तकीर्त्तयः शत्रूणां जेतारो विद्वत्तमेभ्यः प्राप्तविद्यासुशिक्षाः शुभगुणैर्दर्शनीया जनाः सन्ति ते जगन्मङ्गलाय प्रभवन्ति ॥ ५ ॥ अस्मिन् सूक्तेऽग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन साकं सङ्गतिर्वेद्या ॥इति षट्चत्वारिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - ज्यांची दिगदिगन्तरी कीर्ती पसरलेली आहे अर्थात् दिग्विजयी, शत्रूंना जिंकणारे, उत्तम विद्वानांकडून विद्या सुशिक्षण प्राप्त झालेले, शुभ गुणांनी दर्शनीय जन असतात ते जगाचे कल्याण करण्यास समर्थ असतात. ॥ ५ ॥