१४५

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

त᳓म् पृछता स᳓ जगामा स᳓ वेद
स᳓ चिकित्वाँ᳓ ईयते सा᳓ नु᳓ ईयते
त᳓स्मिन् सन्ति प्रशि᳓षस् त᳓स्मिन् इष्ट᳓यः
स᳓ वा᳓जस्य श᳓वसः शुष्मि᳓णस् प᳓तिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jagāma ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pr̥chata ← √praś- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nú ← nú (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iṣṭáyaḥ ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

praśíṣaḥ ← praśíṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

santi ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śávasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śuṣmíṇaḥ ← śuṣmín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

तम् । पृ॒च्छ॒त॒ । सः । ज॒गा॒म॒ । सः । वे॒द॒ । सः । चि॒कि॒त्वान् । ई॒य॒ते॒ । सः । नु । ई॒य॒ते॒ ।
तस्मि॑न् । स॒न्ति॒ । प्र॒ऽशिषः॑ । तस्मि॑न् । इ॒ष्टयः॑ । सः । वाज॑स्य । शव॑सः । शु॒ष्मिणः॑ । पतिः॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pṛcchatā ← pṛcchata ← pracch
• [verb], plural, Present imperative
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jagāmā ← jagāma ← gam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cikitvāṃ ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• īyate ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• sā ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• īyate ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• praśiṣas ← praśiṣaḥ ← praśis
• [noun], nominative, plural, feminine
• “order; direction.”

• tasminn ← tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iṣṭayaḥ ← iṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “seeking.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śuṣmiṇas ← śuṣmiṇaḥ ← śuṣmin
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strong; hotheaded.”

• patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

हे यजमानाः तम् अग्निं पृच्छत । यत्स्वर्गादिविषयं प्रष्टव्यमस्ति तत् । तस्यैव प्रष्टव्यत्वे अतिशयमाह । स जगाम स सर्वत्र गच्छति । अत एव स वेद स च प्रष्टव्यं जानाति । किमितरसाधारण्येन नेत्याह । स चिकित्वान् स एव चेतनावान् । स विशेषज्ञ इत्यर्थः । सः एव ईयते ज्ञेयसकाशं गच्छति । पुनर्गतिरेव विशेष्यते । सः सोऽग्निरेव नु क्षिप्रम् ईयते । यत् यजमानस्य ज्ञेयमस्ति तमर्थं ज्ञातुं शीघ्रमेव गच्छतीत्यर्थः । यद्वा । ज्ञानार्थम् ईयते सेव्यते । तथा शीघ्रमनुसेव्यते । यस्मादयमुक्तरूपः तस्मात्तमेव पृच्छतेत्यर्थः । तत्र अपेक्षिताः कामाः सन्तीत्याह । तस्मिन् अग्नौ प्रशिषः प्रशासनानि नियमनसामर्थ्यानि सन्ति । असाध्यं नियम्यापि साधयितुं शक्त इत्यर्थः । किंच तस्मिन् एवाग्नौ इष्टयः एष्टव्या भोगाः सर्वफलसाधका यागा वा सन्ति । किंच सः अग्निः वाजस्य अन्नस्य शवसः बलस्य च पतिः पालयिता दाता । किंच शुष्मिणः बलवतो राजादेरपि पतिः स्वामी । यस्मादयं महानुभावस्तस्मात्तमेव पृष्ट्वा पुरुषार्थं साधयतेति ॥

English translation:

“Ask (of Agni what you desire), for he goes (everywhere), he knows (all things); possessed of intelligence, he proceeds (to ascertain what is to be done), and is had recourse to (by his worshippers); for in him is the power of restraining (unreasonable desires) in him (is the power of granting) enjoyment; he is the giver of food and of strength; the protector of the mighty.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He proceeds: the text has only iyate and nviyate,he goes, and goes quickly, or is gone to or worshipped; the verb, with a passive signification is added: sevyate; in him is the power of granting enjoyment: tasmin-t-santi praśiṣaḥ tasminniṣṭayaḥ: praśiṣa = praśāsanāni or niyamanasāmarthyam, power of restraining; i.e., having restrained what is not to be accomplished, he is able to accomplish what may be effected;

Iṣṭi = sacrifice; here it is interpreted as bhogaḥ = enjoyments, or those acts of worship which confer rewards

Ask him: he has come; he knows. As the one who perceives, he is implored; he is now implored here.
In him are our commands, in him our wishes [/offerings]. He is the lord of the victory prize and of unbridled power.

I take the two occurrences of īyate in b as passives to √yā ‘implore, beseech’ (with putative underlying accent īyáte)(so also Witzel Gotō), not to ī́yate ‘speeds’ as most do.

This echoes tám pṛchata “ask him!” that opens the verse and the two forms of √pṛch opening vs. 2.

As recognized by all, sā́nv … is difficult. Since a feminine subject is pretty much excluded, I interpr. sā́as sá ā́(already floated as a poss. by Oldenberg [Noten]). In this clause, repeating immediately preceding īyate, ā́and nú add locational and temporal specificity. (The published translation might make this clearer with “he is here and now implored.”) Although I think the primary sense of iṣṭáyaḥ is ‘wishes’ (nicely contrasting with praśíṣaḥ ‘commands’), the secondary sense ‘offerings’ (to √yaj) can also be present. Although that sense is rare and usually associated with root-accented íṣṭi-, puns often ignore accent, and moreover, since root-accent is secondary in this class and spreading in Vedic (see Lundquist, -ti-stems), it is likely that there existed an old (*)iṣṭí- ‘offering’ that underwent accent retraction in the course of time.

Ask ye of him for he is come, he knoweth it; he, full of wisdom, is implored, is now implored.
With him are admonitions and with him commands: he is the Lord of Strength, the Lord of Power and Might.

Ask ye him. He has come. He knows. He the intelligent one moves forward; He moves along (his way) (?) 1. In him all commands, all wishes dwell. He is the lord of strength, of mighty power.

Ihn fraget; er ist gekommen, er weiß es. Als Kundiger wird er angegangen, nur er wird angegangen. An ihn sind die Aufforderungen, an ihn die Gesuche gerichtet. Er ist der Herr des Gewinnes, der ungestümen Kraft.

Ihn frage aus, er ist gekommen und er weiss; zu ihm geht man, dem wissenden, ihn geht man an; Bei ihm empfängt Gebote man und Weisungen, er ist der Herr der Labung und der rüst’gen Kraft.

Его спрашивайте. Он движется. Он ведает.
К нему обращаются как к знатоку. Только к нему обращаются.
С ним бывают связаны указания, с ним – поиски.
Он господин добычи, буйной силы.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराड्जगती
• निषादः

अब एक सौ पैंतालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में उपदेश करने योग्य और उपदेश करनेवालों के गुणों का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (सः) वह विद्वान् सत्य मार्ग में (जगाम) चलता है (सः) वह (वेद) ब्रह्म को जानता है (सः) वह (चिकित्वान्) विज्ञानयुक्त सुखों को (ईयते) प्राप्त होता (सः) वह (नु) शीघ्र अपने कर्त्तव्य को (ईयते) प्राप्त होता है (तस्मिन्) उसमें (प्रशिषः) उत्तम-उत्तम शिक्षा (सन्ति) विद्यमान हैं (तस्मिन्) उसमें (इष्टयः) सत्सङ्ग विद्यमान हैं (सः) वह (वाजस्य) विज्ञान का (शवसः) बल वा (शुष्मिणः) बलयुक्त सेनासमूह वा राज्य का (पतिः) पालनेवाला स्वामी है, (तम्) उसको तुम (पृच्छत) पूछो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्या और अच्छी शिक्षायुक्त, धार्मिक और यत्नशील सबका उपकारी, सत्य की पालना करनेवाला विद्वान् हो, उसके आश्रय जो पढ़ाना और उपदेश हैं, उनसे सब मनुष्य चाहे हुए काम और विनय को प्राप्त हों ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्याः स सत्यमार्गे जगाम स ब्रह्म वेद स चिकित्वान् सुखानीयते सान्वीयते तस्मिन् प्रशिषः सन्ति तस्मिन्निष्टयः सन्ति स वाजस्य शवसः शुष्मिणः पतिरस्ति तं यूयं पृच्छत ॥ १ ॥

अथोपदेश्योपदेशकगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तं) पूर्वमन्त्रप्रतिपादितं विद्वांसम् (पृच्छत) अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (सः) (जगाम) गच्छति (सः) (वेद) जानाति (सः) (चिकित्वान्) विज्ञानयुक्तः (ईयते) प्राप्नोति (सः) (नु) सद्यः (ईयते) प्राप्नोति (तस्मिन्) (सन्ति) (प्रशिषः) प्रकृष्टानि शासनानि (तस्मिन्) (इष्टयः) सत्सङ्गतयः (सः) (वाजस्य) विज्ञानमयस्य (शवसः) बलस्य (शुष्मिणः) बहुबलयुक्तस्य सैन्यस्य राज्यस्य वा (पतिः) स्वामी ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - यो विद्यासुशिक्षायुक्तो धार्मिकः प्रयत्नशीलः सर्वोपकारी सत्यस्य पालक आप्तो विद्वान् भवेत् तदाश्रयाध्यापनोपदेशैः सर्वे मनुष्याः इष्टविनयप्राप्ताः सन्तु ॥ १ ॥

या सूक्तात उपदेश करणारे व ऐकणारे यांच्या कर्तव्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्या व सुशिक्षण यांनी युक्त, धार्मिक व प्रयत्नशील तसेच सर्वांवर उपकार करणारा, सत्याचे पालन करणारा विद्वान असतो, त्याच्या आश्रयाने अध्यापन व उपदेश ग्रहण करून सर्व माणसांनी इच्छित काम करून विनयी बनावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

त᳓म् इ᳓त् पृछन्ति न᳓ सिमो᳓ वि᳓ पृछति
स्वे᳓नेव धी᳓रो म᳓नसा य᳓द् अ᳓ग्रभीत्
न᳓ मृष्यते प्रथमं᳓ ना᳓परं व᳓चो
अस्य᳓ क्र᳓त्वा सचते अ᳓प्रदृपितः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

ná ← ná (invariable)

pr̥chanti ← √praś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥chati ← √praś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

simáḥ ← simá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ágrabhīt ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhī́raḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

svéna ← svá- (pronoun)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áparam ← ápara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mr̥ṣyate ← √mr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápradr̥pitaḥ ← ápradr̥pita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sacate ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

तम् । इत् । पृ॒च्छ॒न्ति॒ । न । सि॒मः । वि । पृ॒च्छ॒ति॒ । स्वेन॑ऽव । धीरः॑ । मन॑सा । यत् । अग्र॑भीत् ।
न । मृ॒ष्य॒ते॒ । प्र॒थ॒मम् । न । अप॑रम् । वचः॑ । अ॒स्य । क्रत्वा॑ । स॒च॒ते॒ । अप्र॑ऽदृपितः ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• pṛcchanti ← pracch
• [verb], plural, Present indikative
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• simo ← simaḥ ← sima
• [noun], nominative, singular, masculine

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• pṛcchati ← pracch
• [verb], singular, Present indikative
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• sveneva ← svena ← sva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• sveneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhīro ← dhīraḥ ← dhīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• agrabhīt ← grah
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mṛṣyate ← mṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “forgive; endure; heed; pardon; neglect; forget.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• nāparaṃ ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāparaṃ ← aparam ← apara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• ‘sya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sacate ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• apradṛpitaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apradṛpitaḥ ← pradṛpitaḥ ← pradṛp ← √dṛp
• [verb noun], nominative, singular

पूर्वमन्त्रेऽग्निं पृच्छतेत्युक्तम् । अत्र तु सोऽनुनयेन प्रष्टव्यः इत्याह । तमित् तमेवाग्निं पृच्छन्ति स तु नान्यं पृच्छति प्रश्नसमयेऽपि । सिमः सर्वजनः न वि पृच्छति विपरीतं न पृच्छति । पृष्टोऽपि धीरः धीमानयं स्वेनेव मनसा । इवशब्दः एवार्थे । स्वकीययैव बुद्ध्या यत् यत्कार्यम् अग्रभीत् वदामीत्यादत्ते तदेव प्रतिब्रूते न तु प्रश्नानुकूलम् । स्वतन्त्रेश्वर इत्युक्तं भवति । यद्वा । प्रष्टा धीमान् स्वेन मनसा वाचा वाच्यं विचार्य यदग्रभीत् यद्वाक्यं वक्तव्यत्वेन स्वीकुर्यात् तदेवाग्निं पृच्छति न तु बहु भाषते इत्यर्थः । परवाक्यासह्यत्वमाह । अयमग्निः प्रथमं वचः स्ववाक्यात्पूर्वभावि वचनं न मृष्यते न सहते । तथा अपरं वचः स्वोक्त्यनन्तरभावि प्रतिवचनं न मृष्यते । यस्मादयमेवंविधस्तस्मात् अप्रदृपितः अप्रदृप्तः यद्वा तेन शिक्षितोऽनुद्दण्डः सर्वो लोकः अस्य महानुभावस्याग्नेः क्रत्वा क्रतुना रक्षणादिकर्मणा सह सचते संगच्छते जीवतीत्यर्थः ॥

English translation:

“They ask of Agni, but no one asks improperly; for a sensible man (replies to solicitation) as he has determined in his own mind; Agni tolerates not a speech that anticipates (his reply), nor endures a rejoinder; he who is devoid of arrogance is favoured by his protection.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Na mṛṣyate prathamam nāparam vacas = lit. he does not bear a first or a subsequent speech; i.e. nor endures a rejoinder

Just him do they ask, but he himself does not ask in turn, since, like a clever man, with his own mind he has grasped it.
He does not forget the first nor the later word. Undistracted, he is
accompanied by his resolve.

In b yád can be the neut. sg. acc. object of ágrabhīt (so most tr.), rather than a subordinating ‘since’ as I take it. Either is possible, and there is little appreciable difference between them. If it is an acc. obj., we must supply a dummy obj. to pṛchati in the main clause: “he does not ask about (that) which he has grasped …” As in English (“… ask about what he has grasped …”) this dummy obj. can be easily gapped.

In d Geldner, Renou, Witzel Gotō take the subj. to be an unidentified other man (Renou “(tout homme)”), not Agni, as Oldenberg and I do. The question in part rides on asyá. Those favoring a change of subject may have done so in part because they wished to avoid having asyá be coreferential with the subject. However, this is a non-issue: there are abundant exx. of such coreferential constructions; a reflexive pronominal/adjective isn’t required. On the other hand, they may be correct in this passage, in that b opens with an overt reflexive expression svéna … mánasā “with his own mind” marking Agni as subj. of the verb in that clause, and so asyá might be used contrastively, to mark the referent of the pronoun and the subject of sacate as different. On balance, though, I consider Agni still to be the subject, in part because the focus is so relentlessly on him otherwise.

I would, however, change the “resolve” of the published translation to something more in keeping with the rest of the verse, perhaps “intellect, mental force.”

They ask of him: not all learn by their questioning what he, the Sage, hath grasped, as ’twere, with his own mind.
Forgetting not the former nor the later word, he goeth on, not careless, in his mental power.

They ask him. He himself 1 does not ask in turn what he, the wise one, has grasped by his own mind alone 2. He does not forget the first word nor another word. Unconfused he adheres to his own power of mind.

Ihn fragen sie; er selbst erfragt nicht, was er wie ein Weiser mit eigenem Verstand erfaßt hat. Er vergißt nicht das erste, nicht das spätere Wort. Nach seinem Rat richtet sich der Besonnene.

Sie fragen ihn; doch nicht ein jeder frägt ihm ab, was weise er erfasst hat mit dem eignen Geist; Das erste Wort vergisst er nicht, noch späteres, in eigner Weisheit geht er ungetäuscht daher.

Это его спрашивают. Сам он не расспрашивает (о том),
Что схватил, мудрый, своим собственным умом.
Он не забывает ни первого, ни последующего слова.
С его силой духа сообразуется тот, кто не безумен.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अप्रदृपितः) जो अतीव मोह को नहीं प्राप्त हुआ वह (धीरः) ध्यानवान् विचारशील विद्वान् (स्वेनेव) अपने समान (मनसा) विज्ञान से (यत्) जिस (वचः) वचन को (अग्रभीत्) ग्रहण करता है वा जो (अस्य) इस शास्त्रज्ञ धर्मात्मा विद्वान् की (क्रत्वा) बुद्धि वा कर्म के साथ (सचते) सम्बन्ध करता है वह (प्रथमम्) प्रथम (न) नहीं (मृष्यते) संशय को प्राप्त होता और वह (अपरम्) पीछे भी (न) नहीं संशय को प्राप्त होता है जिसको (सिमः) सर्व मनुष्यमात्र (न) नहीं (वि, पृच्छति) विशेषता से पूछता है (तमित्) उसीको विद्वान् जन (पृच्छन्ति) पूछते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। आप्त=साक्षात्कार जिन्होंने धर्मादि पदार्थ किये वे=शास्त्रवेत्ता मोहादि दोषरहित विद्वान् योगाभ्यास से पवित्र किये हुए आत्मा से जिस जिस को सत्य वा असत्य निश्चय करें वह वह अच्छा निश्चय किया हुआ है यह और मनुष्य मानें, जो उनका सङ्ग न करके सत्य-असत्य के निर्णय को जानना चाहते हैं वे कभी सत्य-असत्य का निर्णय नहीं कर सकते, इससे आप्त विद्वानों के उपदेश से सत्य-असत्य का निर्णय करना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: अप्रदृपितो धीरः स्वेनेव मनसा यद्वचोऽग्रभीद्यदस्य क्रत्वा सह सचते तत् प्रथमं न मृष्यते तदपरं च न मृष्यते यं सिमो न विपृच्छति तमिदेव विद्वांसः पृच्छन्ति ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (इत्) एव (पृच्छन्ति) (न) निषेधे (सिमः) सर्वो मनुष्यः (वि) (पृच्छति) (स्वेनेव) (धीरः) ध्यानवान् (मनसा) विज्ञानेन (यत्) (अग्रभीत्) गृह्णाति (न) निषेधे (मृष्यते) संशय्यते (प्रथमम्) आदिमम् (न) (अपरम्) (वचः) वचनम् (अस्य) आप्तस्य विदुषः (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (सचते) समवैति (अप्रदृपितः) न प्रमोहितः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। आप्ता मोहादिदोषरहिता विद्वांसो योगाभ्यासपवित्रीकृतेनात्मना यद्यत्सत्यमसत्यं वा निश्चिन्वन्ति तत्तत्सुनिश्चितं वर्त्तत इतीतरे मनुष्या मन्यन्ताम्। ये तेषां संगमकृत्वा सत्यासत्यनिर्णयं जिज्ञासन्ते ते कदाचिदपि सत्याऽसत्यनिर्णयं कर्त्तुं न शक्नुवन्ति तस्मादाप्तोपदेशेन सत्याऽसत्यविनिर्णयः कर्त्तव्यः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. मोह इत्यादी दोषांनी रहित आप्त विद्वान योगाभ्यासाने पवित्र झाल्यामुळे जे सत्य-असत्य निर्णय करतात तो निश्चयात्मक निर्णय इतर माणसांनी मानावा. जे त्यांची संगती न करता सत्य असत्याचा निर्णय जाणू इच्छितात ते कधी सत्य असत्याचा निर्णय घेऊ शकत नाहीत. त्यामुळे आप्त विद्वानांच्या उपदेशाने सत्य असत्याचा निर्णय घेतला पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

त᳓म् इ᳓द् गछन्ति जुहु᳓वस् त᳓म् अ᳓र्वतीर्
वि᳓श्वानि ए᳓कः शृणवद् व᳓चांसि मे
पुरुप्रैष᳓स् त᳓तुरिर् यज्ञसा᳓धनो
अ᳓छिद्रोतिः शि᳓शुर् आ᳓दत्त सं᳓ र᳓भः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árvatīḥ ← árvatī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gachanti ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

juhvàḥ ← juhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śr̥ṇavat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vácāṁsi ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

purupraiṣáḥ ← purupraiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táturiḥ ← táturi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñasā́dhanaḥ ← yajñasā́dhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

áchidrotiḥ ← áchidroti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adatta ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

rábhaḥ ← rábhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

śíśuḥ ← śíśu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । इत् । ग॒च्छ॒न्ति॒ । जु॒ह्वः॑ । तम् । अर्व॑तीः । विश्वा॑नि । एकः॑ । शृ॒ण॒व॒त् । वचां॑सि । मे॒ ।
पु॒रु॒ऽप्रै॒षः । ततु॑रिः । य॒ज्ञ॒ऽसाध॑नः । अच्छि॑द्रऽऊतिः । शिशुः॑ । आ । अ॒द॒त्त॒ । सम् । रभः॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• gacchanti ← gam
• [verb], plural, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• juhvas ← juhvaḥ ← juhū
• [noun], nominative, plural, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• arvatīr ← arvatīḥ ← arvatī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mare.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• śṛṇavad ← śṛṇavat ← śru
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• vacāṃsi ← vacas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• purupraiṣas ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupraiṣas ← praiṣaḥ ← praiṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “order; invitation.”

• taturir ← taturiḥ ← taturi
• [noun], nominative, singular, masculine

• yajñasādhano ← yajña
• [noun], masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñasādhano ← sādhanaḥ ← sādhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “effective; performing.”

• ‘cchidrotiḥ ← acchidra
• [noun]
• “uninjured; unbroken.”

• ‘cchidrotiḥ ← ūtiḥ ← ūti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aid; favor; ūti [word].”

• śiśur ← śiśuḥ ← śiśu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• ādatta ← ādā ← √dā
• [verb], singular, Imperfect
• “take; take away; take out; pick; extract; drink; grasp; put; collect; accept; get; choose; remove; steal; bring; press out; impound; keep; eat; use; distill.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• rabhaḥ ← rabhas
• [noun], accusative, singular, neuter

जुह्वः अस्मदीया जुहूपभृदादयः तमित् तमेवोद्दिश्य आज्यपूर्णाः सत्यः गच्छन्ति प्रीणयितुम् । यद्वा । हूयन्ते इति जुह्वः आहुतयः सोमादिरूपाः । अथवा जुह्वादिषु स्थितानि आज्यानि अपि आश्रयाश्रयिणोः अभेदेन जुह्वः इत्युच्यन्ते ’ मञ्चाः क्रोशन्ति’ इतिवत् । ता अपि तमेव गच्छन्ति अस्य सर्वदेवतात्मकत्वात् । अत्रैव इतरदेवतार्थमपि हूयमानं च इति भावः। किंच अर्वतीः प्राप्तिमत्यः स्तुतयः तम् इत् तमैवाग्निं गच्छन्ति सर्वदेवतात्मकत्वादेव । सः एव एकः अयमग्निः विश्वानि मे मदीयानि वचांसि स्तोत्ररूपाणि शृणवत् शृणोति । अग्नेः सर्वदेवतात्मकत्वं तैत्तिरीया आहुः-’ ते देवा बिभ्यतोऽग्निं प्राविशन् तस्मादाहुरग्निः सर्वा देवताः’ (तै. सं. ६. २. २. ६ ) इति । तथा अत्रैव पुरस्तादाम्नास्यते- त्वमग्ने वरुणो जायसे यत्त्वं मित्रः ’ ( ऋ. सं. ५. ३. १ ) इत्यादि । कोऽस्य विशेषः इत्युच्यते । पुरुप्रैषः बहुप्रैषभाक् । यद्वा । बहुप्रेषणः । सर्वस्याज्ञापयितेत्यर्थः । ततुरिः तारयिता । तरतेः अन्तर्भावितण्यर्थात् “ आदृगमहनः० ’ इति किन्प्रत्ययः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति उत्वम् ॥ यज्ञसाधनः यज्ञसाधकः अग्न्यधीनत्वाद्यज्ञस्य । अच्छिद्रोतिः अविच्छिन्नरक्षणः शिशुः शिशुवत्प्रियकारी शोचयिता वा शत्रूणाम् । एवंभूतोऽग्निः सं रभः यज्ञादिसंरम्भवान् सन् आदत्त आदत्ते हविरादिकं स्वीकरोति ॥

English translation:

“To him the (sacrificial) ladles are directed; to him (our) praises are addressed; he alone hears all my prayers; be is the instrumental gator of many, the transporter (across the world), the instrumental ument of sacrifice, the unintermitting preserver (of mankind), and (genitive le as) an infant; provided with the preparations (of sacrifice), he accepts libations.”

Just to him go the offering ladles; to him the mares [=streams of ghee?]. He alone will hear all my words.
Enjoining many ritual commands, triumphant, bringing the sacrifice to success, offering uninterrupted help, (though) a child, he has taken on his ferocity entirely.

The identity of the ‘mares’ (árvatīḥ) is unclear; it should simply be a ritually related entity of fem. gender used in the plural, which leaves the field pretty wide open (hymns, prayers, ghee streams, etc.). It is unlikely to be the ladles (juhvàḥ) though they are feminine and plural, because the tám … tám construction invites two different subjects, like the tásmin … tásmin constr. in 1c.

Apropos of -praiṣa in c, Geldner (fld by Witzel Gotō) claims that this does not refer to the technical ritual sense of praiṣa- found in the later ritual. I would disagree. The word clearly is meant to mean something different from praśíṣ-, also ‘command’ (though to a different root entirely), in 1c, and this verse (3) is quite ritual-centric. See further at I.180.6

To him these ladles go, to him these racing mares: he only will give ear to all the words I speak.
All-speeding, victor, perfecter of sacrifice, the Babe with flawless help hath mustered vigorous might.

To him go the sacrificial ladles, to him go the racers 1. He alone may hear all my words. He who pronounces many praishas 2, the conqueror, the accomplisher of sacrifices whose blessings are flawless, the young child has assumed vigour.

Zu ihnen kommen die Opferlöffel, zu ihm die Rennstuten. Er allein soll alle meine Worte hören. Viele Anweisungen gebend, ein die Schwierigkeiten überwindender Opferausrichter, lückenlosen Schutz gewährend, hat er schon als Kind ganz seine Gewalttätigkeiten angenommen.

Ihm eilen zu die Löffel, ihm die Stuten zu, und er allein soll Zeuge meiner Worte sein; Der viele antreibt, rasch das Opfer führt zum Ziel, der Jüngling, stark an Hülfe, übte rasche That.

К нему направляются жертвенные ложки, к нему – скачущие кобылицы.
Он один услышит все мои слова.
Отдающий много приказов, преодолевающий (препятствия), приводящий жертву к цели,
Тот, чья помощь без изъяна, (еще) ребенком он усвоил насилие.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! आप (एकः) अकेले (मे) मेरे (विश्वानि) समस्त (वक्षांसि) वचनों को (शृणवत्) सुनें जो (रभः) बड़ा महात्मा (पुरुप्रैषः) जिसको बहुत सज्जनों ने प्रेरणा दी हो (ततुरिः) जो दुःख से सभों को तारनेवाला (यज्ञसाधनः) विद्वानों के सत्कार जिसके साधन अर्थात् जिसकी प्राप्ति करानेवाले (अच्छिद्रोतिः) जिससे नहीं खण्डित हुई रक्षणादि क्रिया (शिशुः) और जो अविद्यादि दोषों को छिन्न-भिन्न करे, सबके उपकार करने को अच्छा यत्न (समादत्त) भली-भाँति ग्रहण करे (तम्) उसको (अर्वतीः) बुद्धिमती कन्या (गच्छन्ति) प्राप्त होती (तमित्) और उसीको (जुह्वः) विद्या विज्ञान की ग्रहण करनेवाली कन्या प्राप्त होती हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों ने जो जाना और जो-जो पढ़ा उस-उस की परीक्षा जैसे अपने आप पढ़ानेवाले विद्वान् को देवें वैसे कन्या भी अपनी पढ़ानेवाली को अपने पढ़े हुए की परीक्षा देवें ऐसे करने के विना सत्याऽसत्य का सम्यक् निर्णय होने को योग्य नहीं है ॥ ३ ॥

अन्वय: हे विद्वान् भवानेको मे विश्वानि वचांसि शृणवद्यो रभः पुरुप्रैषस्ततुरिर्यज्ञसाधनोऽछिद्रोऽतिः शिशुः सर्वोपकारं कर्त्तुं प्रयत्नं समादत्त यं धीमन्तो गच्छन्ति तमर्वतीर्गच्छन्ति तमिज्जुह्वो गच्छन्ति ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (इत्) एव (गच्छन्ति) प्राप्नुवन्ति (जुह्वः) विद्याविज्ञाने आददत्यः (तम्) (अर्वतीः) प्रशस्तबुद्धिमत्यः कन्याः (विश्वानि) अखिलानि (एकः) अद्वितीयः (शृणवत्) शृणुयात् (वचांसि) प्रश्नरूपाणि (वचनानि) (मे) मम (पुरुप्रैषः) पुरुभिर्बहुभिः सज्जनैः प्रैषः प्रेरितः (ततुरिः) दुःखात् सर्वान् सन्तारकः (यज्ञसाधनः) यज्ञस्य विद्वत्सत्कारस्य साधनानि यस्य (अच्छिद्रोतिः) अच्छिद्राऽप्रच्छिन्नाऽद्वैधीभूता ऊती रक्षणादिक्रिया यस्मात् सः (शिशुः) अविद्यादिदोषाणां तनूकर्त्ता (आ) समन्तात् (अदत्त) गृह्णीयात् (सम्) (रभः) महान् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यद्यद्विदितं यद्यदधीतं तस्य तस्य परीक्षामाप्ताय विदुषे यथा प्रदद्युरेवं कन्या अपि स्वाध्यापिकायै परीक्षां प्रदद्युर्नैवं विना सत्याऽसत्ययोस्सम्यग् निर्णयो भवितुमर्हति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी, जे जे जाणले व जे जे वाचले त्याची परीक्षा अध्यापकासमोर व विद्वानांसमोर जशी दिली जाते तशी परीक्षा मुलींनीही आपल्या अध्यापिकांसमोर द्यावी, असे केल्याशिवाय सत्यासत्याचा सम्यक निर्णय होणार नाही. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

उपस्था᳓यं चरति य᳓त् समा᳓रत
सद्यो᳓ जात᳓स् तत्सार यु᳓जियेभिः
अभि᳓ श्वान्त᳓म् मृशते नान्दि᳓ये मुदे᳓
य᳓द् ईं ग᳓छन्ति उशती᳓र् अपिष्ठित᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

samā́rata ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

upasthā́yam ← upasthā́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sadyás ← sadyás (invariable)

tatsāra ← √tsar- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yújyebhiḥ ← yújya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

mr̥śate ← √mr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mudé ← múd- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

nāndyè ← nāndī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

śvāntám ← śvāntá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apiṣṭhitám ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

gáchanti ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒प॒ऽस्थाय॑म् । च॒र॒ति॒ । यत् । स॒म्ऽआर॑त । स॒द्यः । जा॒तः । त॒त्सा॒र॒ । युज्ये॑भिः ।
अ॒भि । श्वा॒न्तम् । मृ॒श॒ते॒ । ना॒न्द्ये॑ । मु॒दे । यत् । ई॒म् । गच्छ॑न्ति । उ॒श॒तीः । अ॒पि॒ऽस्थि॒तम् ॥

• upasthāyaṃ ← upasthāyam
• [adverb]

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samārata ← samṛch ← √ṛch
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “collapse.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• jātas ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tatsāra ← tsar
• [verb], singular, Perfect indicative

• yujyebhiḥ ← yujya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• śvāntam ← śvānta
• [noun], accusative, singular, masculine

• mṛśate ← mṛś
• [verb], singular, Present indikative
• “touch.”

• nāndye ← nāndī
• [noun], dative, singular, feminine
• “nāndī [word]; nāndī; joy; pleasure; praise.”

• mude ← mud
• [noun], dative, singular, feminine
• “joy; delight.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• gacchanty ← gacchanti ← gam
• [verb], plural, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• apiṣṭhitam ← apiṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], accusative, singular

यत् यदा अध्वर्युः उपस्थायं चरति उपस्थायोपस्थाय अनुतिष्ठति उत्पत्त्यनुकूलव्यापारं करोति । कदेत्याह । यत् समारत समागच्छत मथनेन आविरभवत् ॥ ‘ समो गम्यृच्छि ’ इति अर्तेः आत्मनेपदम् ॥ सद्यः तदानीमेव जातः उत्पन्नः सन् युज्येभिः योक्तुं संबद्धुं समर्थैः फलैः मिश्रयितुमर्हैस्तेजोभिर्वा युक्तः सन् तत्सार अरण्योर्गूढः सन् चचार । यद्वा । युज्येभिरश्वैर्जातमात्रः एव सर्वत्र संचचार ॥ ‘ त्सर च्छद्मगतौ ’ । लिटि णलि रूपम् ॥ एवं प्रवृद्धोऽयं श्वान्तं श्रान्तं शान्तं वा यजमानं ‘नान्द्ये नन्दनीये कर्मणि निमित्तभूते सति मुदे तस्य संतोषाय अभि मृशते अभिमर्शनं करोति । फलप्रदानेनेति भावः । यथा लोके गुर्वादिः श्रान्तं शिष्यादिकं स्पृशति तद्वत् । कदेति चेत् उच्यते । यत् यदा अपिष्ठितं व्याप्य वर्तमानम् ईम् एनमग्निम् उशतीः कामयमाना आज्यधाराः स्तुतयो वा गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति तदा अभि मृशते ॥

English translation:

“When (the priest) proceeds to effect his development, he is (at once) manifested; and as soon as engendered, is associated with his objects; he provides for the gratification (of his worshipper), plural cidly engaged in the agreeable (rite), when the (oblations) that desire (his acceptance) reach him present (at the sacrifice).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Is associated with his objects: tatsāra yujyebhiḥ;

Tsara = to go;

Yujya = that which may be joined with;

Explanations: as being joined with abilities, that may be associated with their objects, or with energies (tejobhiḥ) fit to be connected with their consequences, or with his horses joined to his car

He proceeds in a reverential approach (to them) when they [=flames?] have raised themselves up together. Just born, he has crept together
with the conjoined ones.
He touches the swelling one for joy and delight, when the willing females [=streams of ghee?] go to him standing right there.

As indicated in the published introduction, this vs. seems meant to illustrate the secret knowledge that we are begging Agni to impart. It clearly concerns (some of) Agni’s actions at the ritual in conjunction with other being(s), but, in the usual fashion of such RVic riddling descriptions, the identity of the referents is left blank and the verbs are not sufficiently precise to define the actions. The published translation gives some tentative identifications, and others are suggested by other tr.; I will not go further here.

Whate’er he meets he grasps and then runs farther on, and straightway, newly born, creeps forward with his kin.
He stirs the wearied man to pleasure and great joy what time the longing gifts approach him as he comes.

When he has come together 1 (with his companions 2), he goes to greet them 3. As soon as born he steals upon (his prey) together with his companions. He strokes the … 4 to give him delight and joy, when the loving ones 5 approach him who stands on them 6.

Er kommt näher heran, wenn sie sich zusammengeschlossen haben. Eben geboren ist er alsogleich mit den Angehörigen herangeschlichen. Sie berührt den schwellenden zur Lust, zur Freude, wenn sie verlangend zu dem Erwartenden kommen.

Er eilt zum Sitz, sobald er nur bereitet ist, und kaum geboren schleicht mit den Genossen er; Den lieben Schooss berührt zur Wonne er und Lust, wenn zu dem nahnden kommen die begehrlichen.

Он приближается, когда они соединились.
Едва родившись, он уже подполз со (своими) родичами.
Она ласкает его набухающего – на радость (и) восторг,
Когда, жаждая (его), они идут к нему, преграждающему (им) путь.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे जिज्ञासु जनो ! (यत्) जो (युज्येभिः) युक्त करने योग्य पदार्थों के साथ (सद्यः) शीघ्र (जातः) प्रसिद्ध हुआ (उपस्थायम्) क्षण क्षण उपस्थान करने को (चरित) जाता है वा (तत्सार) कुटिलपन से जावे वा (श्वान्तम्) परिपक्व पूरे ज्ञान को (अभिमृशते) सब ओर से विचारता है वा बुद्धिमान् जन (यम्) जिस (नान्द्ये) अति आनन्द और (मुदे) सामान्य हर्ष होने के लिये (अपिस्थितम्) स्थिर हुए को और (उशतीः) कामना करती हुई पण्डिताओं को (ईम्) सब ओर से (गच्छन्ति) प्राप्त होते उसको तुम (समारत) अच्छे प्रकार प्राप्त होओ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो बालक और जो कन्या शीघ्र पूर्ण विद्यायुक्त होते हैं और कुटिलतादि दोषों को छोड़ शान्ति आदि गुणों को प्राप्त होकर सबको विद्या तथा सुख होने के लिये बार-बार प्रयत्न करते हैं, वे जगत् को आनन्द देनेवाले होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे जिज्ञासवो जना यद्यो युज्येभिस्सह सद्यो जात उपस्थायं चरति तत्सार श्वान्तमभिमृशते बुद्धिमन्तो यद्यं नान्द्ये मुदेऽपिस्थितमुशतीरीं गच्छन्तिं तं यूयं समारत ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उपस्थायम्) अभिक्षणमुपस्थातुम् (चरति) गच्छति (यत्) यः (समारत) सम्यक् प्राप्नुत (सद्यः) शीघ्रम् (जातः) प्रसिद्धः (तत्सार) तत्सरेत् (युज्येभिः) योजितुं योग्यैः सह (अभि) (श्वान्तम्) श्रान्तं परिपक्वज्ञानम्। अत्र वर्णव्यत्ययेन रेफस्य स्थाने वः। (मृशते) (नान्द्ये) आनन्दाय (मुदे) मोदनाय (यत्) यम् (ईम्) सर्वतः (गच्छन्ति) (उशतीः) कामयमाना विदुषीः (अपिस्थितम्) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ये याश्च सद्यः पूर्णविद्या जायन्ते कुटिलतादिदोषान् विहाय शान्त्यादिगुणान् प्राप्य सर्वेषां विद्यासुखाय अभीक्ष्णं प्रयतन्ते ते जगदानन्ददायकाः सन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे बालक व ज्या कन्या लवकर पूर्ण विद्यायुक्त होतात व कुटिलता इत्यादी दोष सोडून शांती इत्यादी गुण प्राप्त करून सर्वांना विद्या आणि सुख मिळावे यासाठी वारंवार प्रयत्न करतात ते जगाला आनंद देणारे असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ ईम् मृगो᳓ · अ᳓पियो वनर्गु᳓र्
उ᳓प त्वचि᳓ उपम᳓स्यां नि᳓ धायि
वि᳓ अब्रवीद् वयु᳓ना म᳓र्तियेभ्यो
अग्नि᳓र् विद्वाँ᳓ · ऋतचि᳓द् धि᳓ सत्यः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápyaḥ ← ápya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

mr̥gáḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanargúḥ ← vanargú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

ní ← ní (invariable)

tvací ← tvác- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

upamásyām ← upamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

abravīt ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mártyebhyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

vayúnā ← vayúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

r̥tacít ← r̥tacít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

सः । ई॒म् । मृ॒गः । अप्यः॑ । व॒न॒र्गुः । उप॑ । त्व॒चि । उ॒प॒ऽमस्या॒म् । नि । धा॒यि॒ ।
वि । अ॒ब्र॒वी॒त् । व॒युना॑ । मर्त्ये॑भ्यः । अ॒ग्निः । वि॒द्वान् । ऋ॒त॒ऽचित् । हि । स॒त्यः ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• mṛgo ← mṛgaḥ ← mṛga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• apyo ← apyaḥ ← apya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aquatic; aquatic.”

• vanargur ← vanarguḥ ← vanargu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “barbarian.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tvacy ← tvaci ← tvac
• [noun], locative, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• upamasyāṃ ← upamasyām ← upama
• [noun], locative, singular, feminine
• “best; topmost.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• abravīd ← abravīt ← brū
• [verb], singular, Imperfect
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• vayunā ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• martyebhyo ← martyebhyaḥ ← martya
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ‘gnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ṛtaciddhi ← ṛta
• [noun]
• “timely; honest.”

• ṛtaciddhi ← cit
• [noun], nominative, singular, masculine
• “supreme spirit; cit [word]; soul.”

• ṛtaciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

स ईं स एवाग्निः उपमस्याम् उपमायामुपमास्पदायां त्वचि ओषध्यादिभिराच्छादितायाँ वेद्याम् उप नि धायि उपस्थाप्यते उत्तरत्रोपभोगाय । कीदृशः सः। मृगः मार्जयिता अन्वेषणशीलो वा । ‘मृगो मार्ष्टेर्गतिकर्मणः’ (निरु. १.२०) इति यास्कः । अप्यः आप्यो गन्तव्यः । अपः कर्म तत्र साधुर्वा। वनर्गुः वनगामी ॥ ऋच्छतेर्गमेः च इदं रूपम् । यद्वा । गमेरेव । उपपदस्य रुडागमश्छान्दसः ॥ एवंभूतः अग्निः मर्त्येभ्यः मरणधर्मभ्यो यजमानादिरूपेभ्यः वयुनानि प्रज्ञानानि अनुष्ठेयज्ञानानि व्यब्रवीत् विशेषेण ब्रवीति उपदिशति । वयुनमिति प्रज्ञानाम, ‘ वयुनम् अभिख्या ’ (नि. ३. ९. १०) इति तन्नामसु पाठात् । ईदृक् सामर्थ्यमस्तीति दर्शयति । अयम् अग्निर्विद्वान् सर्वज्ञः ऋतचित् यज्ञस्योदकस्य वा चेतिता ज्ञाता सत्यः । सत् क्रियमाणं कर्म । तत्र साधुः । सत्सु भवो वा । सत् फलं तदर्हतीति वा । सम्यक्फलप्रद इत्यर्थः । यस्मादयमुक्तसामर्थ्योपेतः तस्मात् प्रज्ञोपदेशो युक्तः । हिशब्दः प्रसिद्धौ ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“He, the searcher, the accessible, the dweller in woods, has been plural ced (amidst the fuel), as in the similitude of (an enveloping) skin; the wise Agni, the appreciater of sacrifice, the veracious, has declared to mortals (the knowledge of) their religious duties.”

This wild beast of the waters that roams in the woods has been installed upon the uppermost skin.
He has declared the (ritual) patterns to mortals—the knowing Agni. For he is the perceiver of truth who is really present (here).

As noted in the published introduction. this vs. forms a ring with vs. 1 (so already Geldner n.

5cd). Note also that vy àbravīd vayúnā … “he has declared the (ritual) patterns …” recalls vayúnā návādhita “he has established the new (ritual) patterns” in the preceding hymn (I.144.5).

The īm of pāda has no function, that is, no possible accusative reading. See īm in I.144.3 (though that had a possible explanation).

Because of the position of hí in d, contra the standard tr. I do not think that agnír vidvā́n should be construed with this last part of the verse (ṛtacíd dhí satyáḥ), despite the pāda break that seems to put them together. Rather the hí clause explains why Agni is knowledgeable and can provide the answers requested so forcefully at the beginning of the hymn.

He is a wild thing of the flood and forest: he hath been laid upon the highest surface.
He hath declared the lore of works to mortals, Agni the Wise, for he knows Law, the Truthful.

He, the animal living in the water and walking in the forest 1, has been placed on the highest skin 2 (sky?). He has proclaimed his rules to the mortals: for Agni, the knowing one, is intent upon Rita (Right) and is true.

Er, das Wassertier, der Waldgänger, wurde auf die oberste Haut der Erde niedergesetzt. - Er hat den Sterblichen die rechten Wege verkündet, denn Agni, der Wissende, ist der wahre Kenner des Rechten.

Ein Wild ist er des Wassers und des Waldes, man legt ihn auf der Erde obre Fläche; Kunstreiche Werke lehrte er die Menschen; denn Agni kennt die heil’gen Bräuche alle.

Этот зверь водяной, (зверь,) бродящий в лесу,
Обосновался на высшей шкуре (земли).
Он провозгласил смертным вехи (обряда),
Агни, ведун, постигший (вселенский) закон, истинный (бог).

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - विद्वानों से जो (अप्यः) जलों के योग्य (वनर्गुः) वनगामी (मृगः) हरिण के समान (उपमस्याम्) उपमा रूप (त्वचि) त्वगिन्द्रिय में (उप, नि, धायि) समीप निरन्तर धरा जाता है वा जो (ऋतचित्) सत्य व्यवहार को इकट्ठा करनेवाला (अग्निः) अग्नि के समान विद्या आदि गुणों से प्रकाशमान (विद्वान्) सब विद्याओं को जाननेवाला पण्डित (मर्त्येभ्यः) मनुष्यों के लिये (वयुना) उत्तम-उत्तम ज्ञानों का (ईम्) ही (वि, अब्रवीत्) विशेष करके उपदेश देता है (सः, हि) वही (सत्यः) सज्जनों में साधु है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे तृषातुर मृग जल पीने के लिये वन में डोलता-डोलता जल को पाकर आनन्दित होता है वैसे विद्वान् जन शुभ आचरण करनेवाले विद्यार्थियों को पाकर आनन्दित होते हैं और जो शिक्षा पाकर औरों को नहीं देते वे क्षुद्राशय और अत्यन्त पापी होते हैं ॥ ५ ॥इस सूक्त में उपदेश करने और उपदेश सुननेवालों के कर्त्तव्य कामों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ पैंतालीसवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: विद्वद्भिर्योऽप्यो वनर्गुर्मृगइव उपमस्यां त्वच्युपनिधायि च ऋतचिदग्निर्विद्वान् मर्त्येभ्यो वयुने व्यब्रवीत् स हि सत्योऽस्ति ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (ईम्) (मृगः) (अप्यः) योऽपोर्हति (वनर्गुः) वनगामी। अत्र वनोपपदादृजु धातोरौणादिक उप्रत्ययो बाहुलकात्कुत्वं च। (उप) (त्वचि) त्वगिन्द्रिये (उपमस्याम्) उपमायाम्। अत्र वाच्छन्दसीति स्याडागमः। (नि) (धायि) धीयते (वि) (अब्रवीत्) उपदिशति (वयुना) प्रज्ञानानि (मर्त्येभ्यः) मनुष्येभ्यः (अग्निः) अग्निरिव विद्यादिसद्गुणैः प्रकाशमानाः (विद्वान्) वेत्ति सर्वा विद्याः सः (ऋतचित्) य ऋतं सत्यं चिनोति (हि) किल (सत्यः) सत्सु पुरुषेषु साधुः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा तृषातुरो मृगो जलपानाय वने भ्रमित्वा जलं प्राप्य नन्दति तथा विद्वांसो शुभाचरितान् विद्यार्थिनः प्राप्यानन्दन्ति, ये विद्याः प्राप्याऽन्येभ्यो न प्रयच्छन्ति ते क्षुद्राशयाः पापिष्ठाः सन्तीति ॥ ५ ॥अत्रोपदेशकोपदेश्यकर्त्तव्यकर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीत्यवगन्तव्यम् ॥इति पञ्चत्वारिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा तुषातुर मृग वनात जल प्राप्त करण्यासाठी फिरतो व जल पाहून आनंदित होतो, तसे विद्वान लोक शुभ आचरण करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना पाहून आनंदित होतात. जे विद्या प्राप्त करून इतरांना देत नाहीत ते क्षुद्र व अत्यंत पापी असतात. ॥ ५ ॥