१४४

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

ए᳓ति प्र᳓ हो᳓ता व्रत᳓म् अस्य माय᳓या
ऊर्ध्वां᳓ द᳓धानः शु᳓चिपेशसं धि᳓यम्
अभि᳓ स्रु᳓चः क्रमते दक्षिणावृ᳓तो
या᳓ अस्य धा᳓म प्रथमं᳓ ह निं᳓सते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

éti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

māyáyā ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śúcipeśasam ← śúcipeśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ūrdhvā́m ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

dakṣiṇāvŕ̥taḥ ← dakṣiṇāvŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kramate ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

srúcaḥ ← srúc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ha ← ha (invariable)

níṁsate ← √nas- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

एति॑ । प्र । होता॑ । व्र॒तम् । अ॒स्य॒ । मा॒यया॑ । ऊ॒र्ध्वाम् । दधा॑नः । शुचि॑ऽपेशसम् । धिय॑म् ।
अ॒भि । स्रुचः॑ । क्र॒म॒ते॒ । द॒क्षि॒णा॒ऽआ॒वृतः॑ । याः । अ॒स्य॒ । धाम॑ । प्र॒थ॒मम् । ह॒ । निंस॑ते ॥

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• māyayordhvāṃ ← māyayā ← māyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• māyayordhvāṃ ← ūrdhvām ← ūrdhva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• śucipeśasaṃ ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucipeśasaṃ ← peśasam ← peśas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “decoration; shape.”

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• srucaḥ ← sruc
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Sruc.”

• kramate ← kram
• [verb], singular, Present indikative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• dakṣiṇāvṛto ← dakṣiṇa
• [noun]
• “southern; right; south; southerly; dakṣiṇa [word]; sincere; clockwise; deft.”

• dakṣiṇāvṛto ← āvṛtaḥ ← āvṛt
• [noun], accusative, plural, feminine
• “arrival.”

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhāma ← dhāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• prathamaṃ ← prathamam
• [adverb]
• “first.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• niṃsate ← niṃs
• [verb], plural, Present indikative
• “kiss.”

अयं होता होमनिष्पादकोऽध्वर्युः अस्य अगनेः व्रतं हविष्प्रदानादिरूपं कर्म कर्तुं मायया कर्तव्यविशेषप्रज्ञया युक्तः सन् प्र एति प्रकर्षेण गच्छति होतुम् । मायेति प्रज्ञानाम, ‘माया वयुनम् ’ (नि. ३. ९. ९) इति तन्नामसु पाठात् । कीदृशोऽयम् । ऊर्ध्वाम् उपर्यारूढां शुचिपेशसं शोभनरूपोपेताम् । पेश इति रूपनाम । धियं प्रज्ञां दधानः । ‘आ चतुर्थात्कर्मणोऽभिसमीक्षेतेदं करिष्यति’ इत्युक्तत्वात् । आगत्य च दक्षिणावृतः प्रादक्षिण्येन वर्तमानाः स्रुचः जुह्वादीः क्रमते गृह्णाति । कीदृश्यः सुचः । याः प्रथमं पात्रासादनकाले अस्य अग्नेः धाम स्थानं निंसते ॥ ‘ निंस’ चुम्बने इति धातुः ॥ चुम्बन्ति भजन्ते इत्यर्थः । प्रथममनुष्ठेयक्रमं बुद्ध्या प्रैति पश्चात् स्रुचः क्रमते इत्यर्थः । हशब्दः प्रसिद्धौ । यद्वा । होता देवानामाह्वाता अयमग्निः अस्य यजमानस्य व्रतं कर्म ज्योतिष्टोमादि प्रज्ञाविशेषेण युक्तः सन् एति । यज्ञदेशं प्रत्यागच्छति । कीदृशोऽयम् । ऊर्ध्वामूर्ध्ववर्ति शुचिपेशसं शोभनरूपोपेतं धियं ज्वालाचलनादिरूपं कर्म दधानः धारयमाणः । आगत्य च दक्षिणावृतः उक्तलक्षणाः स्रुचो घृतपूर्णा जुहूपभृदादिका अभि क्रमते आक्रमते। घृतं स्वीकर्तुं ज्वाला: प्रसर्पन्ति इत्यर्थः । याः स्रुचः प्रथमं पूर्वं हविरासादनकाले अस्याग्नेर्धाम स्थानं वेदिलक्षणं निंसते चुम्बन्ति प्राप्ताः । हशब्दः प्रसिद्धौ ॥ ‘णिसि चुम्बने’ । अदादित्वात् शपो लुक् । इदित्त्वात् नुम् ॥

English translation:

“The ministering priest, (qualified) by experience, and possessing exalted and graceful devotion,proceeds (to celebrate) his, (Agni’s), worship, having circumambulated (the altar), he takes up the ladles which are first to present theoblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yā asya dhāma prathamam ha niṃsate = liṭ, which first kiss his dwelling agneḥ sthānam cumbanti; explained as: which are first to present the oblations

The Hotar goes forth to his duty with his craft, setting aloft our insight, which possesses blazing ornaments. He strides toward the ladles turning in respectful circumambulation, which first kiss his domain.

THE Priest goes forth to sacrifice, with wondrous power sending aloft the hymn of glorious brilliancy.
He moves to meet the ladles turning to the right, which are the first to kiss the place where he abides.

The Hotri 1 goes forward 2 (in order to fulfil) his duty by his wonderful power, directing upwards the brightly adorned prayer. He steps towards the (sacrificial) ladles which are turned to the right 3 and which first kiss his foundation 4.

Der Hotri geht an sein Amt heran in Zaubergestalt, das lichtfarbene Gedicht empor hebend. Er geht den von rechts herankommenden Schmalzlöffeln entgegen, die zuerst seine Geburtsstätte mit dem Munde berühren.

Mit Weisheit geht der Priester an sein Opferwerk, hält hoch empor das hellerglänzende Gebet, Zu den nach rechts umgehnden Löffeln schreitet er, die küssend grüssen seinen ersten Opfersitz.

Движется вперед хотар к своей службе в волшебном облике,
Высоко держа светлоокрашенную молитву.
Он направляется к жертвенным ложкам, обращенным вправо,
Которые впервые ласкают его место установления.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब एकसौ चवालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अध्यापक और उपदेश करनेवालों के विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (होता) सद्गुणों का ग्रहण करनेवाला पुरुष (मायया) उत्तम बुद्धि से (अस्य) इस शिक्षा करनेवाले के (व्रतम्) सत्याचरणशील को (ऊर्ध्वाम्) और उत्तम (शुचिपेशसम्) पवित्र (धियम्) बुद्धि वा कर्म को (दधानः) धारण करता हुआ (प्र, क्रमते) व्यवहारों में चलता है वा (याः) जो (अस्य) इसकी (स्रुचः) विज्ञानयुक्त (दक्षिणावृतः) दक्षिणा का आच्छादन करनेवाली बुद्धि हैं उनको और (प्रथमम्) प्रथम (धाम) धाम को (निंसते) जो प्रीति को पहुँचाता है, उन को (अभि एति) सब ओर से प्राप्त करता है (ह) वही अत्यन्त बुद्धिमान् होता है ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य शास्त्रवेत्ता विद्वान् के उपदेश और पढ़ाने से विद्यायुक्त बुद्धि को प्राप्त होते हैं, वे सुशील होते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: यो होता माययाऽस्य व्रतमूर्ध्वां शुचिपेशसं धियं दधानः प्रक्रमते या अस्य स्रुचो दक्षिणावृतो धियः प्रथमं धाम निंसते ता अभ्येति स ह प्राज्ञतमो जायते ॥ १ ॥

अथाध्यापकोपदेशकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एति) प्राप्नोति (प्र) (होता) सद्गुणग्रहीता (व्रतम्) सत्याचरणशीलम् (अस्य) शिक्षकस्य (मायया) प्रज्ञया (ऊर्ध्वाम्) उत्कृष्टाम् (दधानः) (शुचिपेशसम्) पवित्ररूपाम् (धियम्) प्रज्ञां कर्म वा (अभि) (स्रुचः) विज्ञानयुक्ताः (क्रमते) प्राप्नोति (दक्षिणावृतः) या दक्षिणां वृण्वन्ति (याः) (अस्य) (धाम) दधति यस्मिंस्तत् (प्रथमम्) (ह) (निंसते) चुम्बति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या आप्तस्य विदुष उपदेशाध्यापनाभ्यां विद्यायुक्तां बुद्धिमाप्नुवन्ति ते सुशीला जायन्ते ॥ १ ॥

या सूक्तात अध्यापक व उपदेशक यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर मागच्या सूक्ताच्या अर्थाची संगती आहे हे जाणावे. ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे शास्त्रवेत्त्या विद्वानांचा उपदेश व अध्यापन या द्वारे विद्यायुक्त बुद्धी प्राप्त करतात ती सुशील असतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

अभी᳓म् ऋत᳓स्य दोह᳓ना अनूषत
यो᳓नौ देव᳓स्य स᳓दने प᳓रीवृताः
अपा᳓म् उप᳓स्थे वि᳓भृतो य᳓द् आ᳓वसद्
अ᳓ध स्वधा᳓ अधयद् या᳓भिर् ई᳓यते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

dohánāḥ ← dohánā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

īm ← īm (invariable)

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

párīvr̥tāḥ ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ávasat ← √vas- 3 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

víbhr̥taḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

adhayat ← √dhā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ī́yate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svadhā́ḥ ← svadhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

अ॒भि । ई॒म् । ऋ॒तस्य॑ । दो॒हनाः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ । योनौ॑ । दे॒वस्य॑ । सद॑ने । परि॑ऽवृताः ।
अ॒पाम् । उ॒पऽस्थे॑ । विऽभृ॑तः । यत् । आ । अव॑सत् । अध॑ । स्व॒धाः । अ॒ध॒य॒त् । याभिः॑ । ईय॑ते ॥

• abhīm ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīm ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dohanā ← dohanāḥ ← dohana
• [noun], nominative, plural, feminine

• anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• parīvṛtāḥ ← parīvṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “enclose.”

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, masculine
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• vibhṛto ← vibhṛtaḥ ← vibhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, singular

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āvasad ← āvasat ← āvas ← √vas
• [verb], singular, Imperfect
• “dwell.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• svadhā ← svadhāḥ ← svadhā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• adhayad ← adhayat ← dhā
• [verb], singular, Imperfect
• “breastfeed; suck.”

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īyate ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

ऋतस्य उदकस्य दोहनाः धाराः योनौ उत्पत्तिस्थाने देवस्य सदने द्योतमानस्य आदित्यस्य स्थाने परीवृताः तद्रश्मिभिः परितो व्याप्ताः सत्यः अभि अनूषत अभिनवा भवन्ति । आभवन्त्येव स्तूयन्ते वा । कदेत्यत आह । यत् यदा अपामुपस्थे उदकानामुत्सङ्गे अन्तः विभृतः विशेषेण ताभिर्धार्यमाणः सन् आवसत् आक्रम्य निवसत्ययमग्निः तदानीमित्यर्थः । अध अधुना स्वधाः अमृतोपमाः अपः अधयत् पिबति सर्वो लोकः । ता विशेष्यन्ते । याभिः सह ईयते अयमग्निः संगच्छते वा भूमिं ता अधयत् । विद्युदात्मना उदकानि जगत् पाययते इत्यग्नेः स्तुतिः ॥

English translation:

“The drops of rain, enveloped (by the solar rays), are renewed in the dwelling of the divine (sun), their birth-plural ce; when he, (Agni), abides cherished on the lap of the waters, then (the world) drinks the nectareous (rain), with which he, (as the lightning), associates.”

Those who produce the milk of truth [=streams of melted butter?] have bellowed to him—those surrounded on every side in the womb of the god, in his seat.
When, borne away, he dwelt in the lap of the waters, then he suckled upon his own powers by which he speeds.

To him sang forth the flowing streams of Holy Law, encompassed in the home and birth-place of the God.
He, when he dwelt extended in the waters’ lap, absorbed those Godlike powers for which he is adored.

They have greeted with shouts the streams of Rita 1 which were hidden at the birthplace of the god, at his seat. When He dwelt dispersed in the lap of the waters, he drank the draughts by (the power of) which he moves 2.

Die Melkkühe des frommen Brauches haben ihn angebrüllt, die im Schoße am Sitz des Gottes von den Flammen eingehüllt werden. Als er verteilt im Schoße der Wasser wohnte, da saugte er die Eigenkräfte ein, mit denen er sich bewegt.

Ihm jauchzten zu die Melker heil’gen Opfertranks, am Schooss des Gottes, drängend sich um seinen Sitz; Schon als er lag im Schooss der Wasser hier und dort, sog er die Tränke, die man jetzt von ihm erfleht.

Дойные коровы (вселенского) закона возликовали ему навстречу,
Замкнутые в лоне бога, в сидении (обряда).
Когда он пребывал в недрах вод, распределенный по разным местам,
Он сосал собственные силы, которыми он движется.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (ऋतस्य) सत्य विज्ञान के (दोहनाः) पूरे करनेवाली (परिवृताः) वस्त्रादि से ढपी हुई अर्थात् लज्जावती पण्डिता स्त्रियाँ (देवस्य) विद्वान् के (सदने) स्थान वा (योनौ) घर में (अध्यनूषत) सम्मुख में प्रशंसा करती हैं वा (यत्) जो वायु (अपाम्) जलों के (उपस्थे) समीप में (विभृतः) विशेषता से धारण किया हुआ (आवसत्) अच्छे प्रकार वसे (अध) इसके अनन्तर जैसे विद्वान् (स्वधाः) जलों को (अधयत्) पियें वा (याभिः) जिन क्रियाओं से (ईम्) सब ओर से उनको (ईयते) प्राप्त होता है वैसे उन सभों के समान तुम भी वर्त्तो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे आकाश में जल स्थिर हो और वहाँ से वर्ष कर समस्त जगत् को पुष्ट करता है, वैसे विद्वान् जन चित्त में विद्या को स्थिर कर सब मनुष्यों को पुष्ट करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथार्तस्य दोहना परिवृता देवस्य सदने योनावभ्यनूषतयद्योवायुरपामुपस्थे विभृत आऽवसदध यथा विद्वान् स्वधा अधयद्याभिरीमीयते तथा तद्वद् यूयमपि वर्त्तध्वम् ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये (ईम्) सर्वतः (ऋतस्य) सत्यस्य विज्ञानस्य (दोहनाः) पूरकाः (अनूषत) स्तुवन्ति। अत्रान्येषामिति दैर्घ्यं व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (योनौ) गृहे (देवस्य) विदुषः (सदने) स्थाने (परिवृताः) आच्छादिता विदुष्यः (अपाम्) (उपस्थे) समीपे (विभृतः) विशेषेण धृतः (यत्) यः (आ) (अवसत्) वसेत् (अध) आनन्तर्ये (स्वधाः) उदकानि स्वधेत्युदकना०। निघं० १। १२। (अधयत्) पिबति (याभिः) अद्भिः (ईयते) गच्छति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽऽकाशे जलं स्थिरीभूय ततो वर्षित्वा सर्वं जगत् पोषयति तथा विद्वान् चेतसि विद्यां स्थिरीकृत्य सर्वान् मनुष्यान् पोषयेत् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे आकाशात जल स्थिर होते व तेथून पर्जन्यवृष्टी करून संपूर्ण जगाला पुष्ट करते तसे विद्वानांनी चित्तात विद्येला स्थिर करून सर्व माणसांना पुष्ट करावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

यु᳓यूषतः स᳓वयसा त᳓द् इ᳓द् व᳓पुः
समान᳓म् अ᳓र्थं वित᳓रित्रता मिथः᳓
आ᳓द् ईम् भ᳓गो न᳓ ह᳓वियः स᳓म् अस्म᳓द् आ᳓
वो᳓ळ्हुर् न᳓ रश्मी᳓न् स᳓म् अयंस्त सा᳓रथिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

sávayasā ← sávayas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vápuḥ ← vápus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yúyūṣataḥ ← √yu- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mithás ← mithás (invariable)

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vitáritratā ← √tr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

ā́t ← ā́t (invariable)

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hávyaḥ ← hávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

ná ← ná (invariable)

sám ← sám (invariable)

ayaṁsta ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

raśmī́n ← raśmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

sā́rathiḥ ← sā́rathi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vóḷhuḥ ← vóḷhar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

युयू॑षतः । सऽव॑यसा । तत् । इत् । वपुः॑ । स॒मा॒नम् । अर्थ॑म् । वि॒ऽतरि॑त्रता । मि॒थः ।
आत् । ई॒म् । भगः॑ । न । हव्यः॑ । सम् । अ॒स्मत् । आ । वोळ्हुः॑ । न । र॒श्मीन् । सम् । अ॒यं॒स्त॒ । सार॑थिः ॥

• yuyūṣataḥ ← yuyūṣ ← √yu
• [verb], dual, Present indikative

• savayasā ← savayas
• [noun], nominative, dual, masculine

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vapuḥ ← vapus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• samānam ← samāna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• arthaṃ ← artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• vitaritratā ← vitartar ← √tṛ
• [verb noun], nominative, dual

• mithaḥ ← mithas
• [adverb]
• “together; mutually; alternately.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• havyaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• voﾱhur ← voḍhuḥ ← voḍhṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “charioteer.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• raśmīn ← raśmi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ayaṃsta ← yam
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sārathiḥ ← sārathi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer; sārathi [word].”

सवयसा समानवयस्कौ । वयःशब्देन सामर्थ्यं लक्ष्यते । समानसामर्थ्यौ तदित् तदानीमेव यदा प्रवृद्धो भवति तदानीमेव समानमर्थं समानप्रयोजनं निष्पत्तिं मिथः प्रत्येकं वितरित्रता भृशं तरन्तौ होत्रध्वर्यू वपुः अग्नेः शरीरं युयूषतः स्वस्वव्यापारेण मिश्रयितुमिच्छतः । प्रैषानन्तरं याज्यादिपाठो होतुर्व्यापारः वषट्कारानन्तरं होमोऽध्वर्योरिति विभागः । अत्रेदमनुसंधयम् । सवयसा समानवयस्कौ मिथः प्रत्येकं समानप्रयोजनं सुखप्राप्तिं वितरित्रता विशेषेण तरितुमिच्छन्तौ । तरतेर्यङ्लुगन्तात् शतरि दाधर्त्यादौ (पा. सू. ७. ४. ६५ ) निपात्यते । द्विवचनस्य आकारः ॥ जायापती तद्वपुस्तदेव परस्परं शरीरं युयूषतः मिश्रयितुमिच्छतः परस्परमालिङ्गतः । तद्वदग्निं साकं होत्रध्वर्यू युयूषतः । आदीम् अनन्तरमेव हव्यः आहवनीयोऽग्निः सारथिः सरणशीलः सारथिवत् यज्ञात्मकस्य रथस्य निर्वाहको वा सन् अस्मत् अस्माकं संबन्धिनः रश्मीन् रश्मिवदायता घृतधाराः आ सर्वतः समयस्त सम्यक् स्वीकरोति । तत्र दृष्टान्तद्वयमुच्यते। भगो न सर्वैः सेवनीय आदित्यः स यथा सर्वतः पूजामादत्ते तद्वत् । सारथिः रथस्य यन्ता वोढुर्वाहकस्याश्वादेः रश्मीन् प्रग्रहानिव । तान् यथा स्वीकरोति तद्वदयमग्निरपि हवींषि समयंस्त ॥

English translation:

“The two (priests, the hotī and adhvaryu), of equal honour, and alike assiduous, labouring mutually for a common object, combine the form of Agni (with their respective functions); whereupon he to whom the oblation is to be offered, collects the drops (of clarified butter), as Bhaga (accepts the worship of all), or as a charioteer (gathers the reins of the horses) that draw (the car).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The two priests: or the two, in both this and the next hymn, may refer to the husband and wife associated in the performance of the sacrifice; as a charioteer gathers: the comparison is justified by raśmin = rays of light or reins and also, streams of butter spreading like rays

The two of the same vigor [=fire-churning sticks] seek to keep hold of that marvelous form, constantly crossing each other in turn, toward the same goal;
after that he is to be invoked like Bhaga. He has been firmly held by us, as a chariot-driver holds firm the reins of a draft-horse.

This verse contains a number of elements reminiscent of I.140 and I.141.

E.g., Agni’s wondrous form (vápuḥ) is found also in 141.1, 2; the repeated transverse movement of the kindling sticks, expressed by the intensive part. vitáritratā here, echoes tarete in 140.3; and bhága- reprises the numerous exx. of that stem in 141 (6b, 10d, 11b). The opening of c, ā́d īm, reminds us of the ritual-ordering expression ā́d íd in 140 (4d, 5a, 6a; cf. simply ā́d in 8c). The īm in our pāda c is functionless; that is, there is no possible acc. role it can fill in its clause, and it may have been substituted for *íd because of the 2nd position īm opening the next two verses (4a yád īm, 5a tám īm).

I differ from the standard tr. in my interpr. of the rest of cd. The others divide the two clauses at the pāda boundary, with sám asmád ā́belonging with the rest of c.

This would of course be the default syntactic division. However, this assumes that sám is construed with hávyaḥ ‘to be invoked’. But √hū is not otherwise combined with sám, and moreover preverbs should be univerbated with gerundives (e.g., vihávya- II.18.7). To my mind, the material beginning with sám asmád ā́belongs with d, and the sám that opens it is repeated right before the verb in d (sám ayaṃsta).

This repetition indicates a complicated structure, and, in my opinion, the whole also bears a complicated relationship to 141.11. The repeated sám signals two different uses of the verb sám ayaṃsta. The first is transitive, with ‘reins’ as object (vóḷhur ná raśmī́n “… (as if) holding firm the reins of a draught-horse”), and it matches the similar expression in 141.11 raśmī́ṃ̐r iva yó yámati “who will hold [them] fast like reins,” though with a different voice, tense stem, and mood of √yam. The voice difference is crucial, because act. yámati in 141.11 can only be transitive, whereas med. ayaṃsta admits both transitive (as in the simile here) and passive interpretations; for the latter, see nearby I.136.2 pánthā ṛtásya sám ayaṃsta raśmíbhiḥ. And that is what I think is found in the frame of this passage: Agni, who is compared to a chariot-driver actively holding the reins in the simile, is in turn held by us in the frame, with a rare but not unprecedented abl. agent asmád ā́with the passive sense of ayaṃsta. In other words, this is another example of case disharmony in similes of the type discussed in my 1982 article (IIJ 24). Taking ayaṃsta as passive in the frame also avoids the problem of the lack of second object parallel to ‘reins’, which the various tr. struggle with and mostly deal with by supplying ‘reins’ a second time.

Now recall that in 141.11 I wanted to see a similar passive value in the final tag ṛtá ā́ca sukrátuḥ “and (who himself), of good resolve, (is held fast) in truth.” To achieve this, I had to supply (that is, invent) a passive form of √yam, namely the ppl.

yatáḥ to contrast with act. transitive yámati. But in 144.3, because of the dual value of ayaṃsta, both transitive and passive, it is not necessary to supply anything, but simply to read the verb twice, once each with each occurrence of sám. I therefore think that 144.3 reinforces my interpr. of 141.11 and that, in turn, 141.11 supports my double reading of 144.3.

Note that Oldenberg in SBE follows the syntactic division at pāda boundary in our 3cd, but in the Noten explicitly changes his view, taking asmád ā́with what follows as I do. I cannot follow his interpr. thereof, however: “Agni lenkt die Fahrt zu uns hin.”

Seeking in course altern to reach the selfsame end the two copartners strive to win this beauteous form.
Like Bhaga must he be duly invoked by us, as he who drives the car holds fast the horse’s reins.

Two (beings) of the same age 1 try to draw that wonderful shape (Agni) towards themselves, progressing in turns towards a common aim 2. Then he is to be proclaimed by us like a winner 3 (in a contest). The charioteer 4 (governs all things) as if pulling in the reins of a draught-horse.

Die beiden Gleichaltrigen suchen seine schöne Erscheinung festzuhalten, die die gleiche Arbeit abwechselnd betreiben. Dann ist er wie Bhaga von uns anzurufen. Er hat die Zügel in die Hand genommen wie der Wagenlenker die des Zugtieres.

Um seine Schönheit buhlen Tag und Nacht gepaart, die wechselweise gleichem Ziele streben zu, Dann rufen wir wie Bhaga ihn zu uns herbei, des Zugthiers Zügel hält gefasst der Lenker schon.

Две одинаково сильные (руки) стремятся удержать этот прекрасный образ,
Состязаясь друг с другом (в достижении) общей цели.
И вот (он), как Бхага, достойный призывов с нашей стороны,
Взял вожжи, как возница – (вожжи) у запряженного животного.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जब (सवयसा) समान अवस्थावाले दो शिष्य (समानम्) तुल्य (वपुः) स्वरूप को (युयूषतः) मिलाने अर्थात् एक दूसरे की उन्नति करने को चाहते हैं (तदित्) तभी (वितरित्रता) अतीव अनेक प्रकार वे (मिथः) परस्पर (अर्थम्) धनादि पदार्थ की सिद्धि करने की इच्छा करते हैं (आत्) इसके अनन्तर (ईम्) सब ओर से (भगः) ऐश्वर्यवाला पुरुष जैसे (हव्यः) स्वीकार करने योग्य हो (न) वैसे उक्त विद्यार्थियों में से प्रत्येक (सारथिः) सारथी जैसे (वोढुः) पदार्थ पहुँचानेवाले घोड़े आदि की (रश्मीन्) रस्सियों को (न) वैसे (अस्मत्) हम अध्यापक आदि जनों से पढ़ाइयों को (समायंस्त) भली भाँति स्वीकार करता और उपदेशों को (सम्) भली भाँति स्वीकार करता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो अध्यापक और उपदेशक कपट-छल के विना औरों को अपने तुल्य करने की इच्छा से उन्हें विद्वान् करें, वे उत्तम ऐश्वर्य को पाकर जितेन्द्रिय हों ॥ ३ ॥

अन्वय: यदा सवयसा शिष्यौ समानं वपुर्युयूषतस्तदिन्मिथोर्थं वितरित्रता भवतः। आदीं भगो न हव्यस्तयोः प्रत्येकः सारथिर्वोढूरश्मीम्नास्मदध्यापनान् समायंस्तोपदेशांश्च समयंस्त ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युयूषतः) मिश्रयितुमिच्छतः (सवयसा) समानं वयो ययोस्तौ (तत्) (इत्) (वपुः) स्वरूपम् (समानम्) तुल्यम् (अर्थम्) (वितरित्रता) विविधतयाऽतिशयेन तरितुमिच्छन्तौ सम्पादयितुमिच्छन्तौ। अत्र सर्वत्र विभक्तेराकारादेशः। (मिथः) परस्परम् (आत्) आनन्तर्ये (ईम्) सर्वतः (भगः) ऐश्वर्यवान् (न) इव (हव्यः) होतुमादातुं स्वीकर्त्तुमर्हः (सम्) (अस्मत्) (आ) समन्तात् (वोढुः) वाहकस्याश्वादेः (न) इव (रश्मीन्) (सम्) (अयंस्त) यच्छतः (सारथिः) • ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - येऽध्यापकोपदेशका निष्कपटतयाऽन्यान् स्वतुल्यान् कर्त्तुमिच्छया विदुषः कुर्युस्त उत्तमैश्वर्यं प्राप्य जितेन्द्रियाः स्युः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक व उपदेशक कपट व छळ न करता इतरांना आपल्यासारखे करण्याच्या इच्छेने त्यांना विद्वान करतात ते उत्तम ऐश्वर्य प्राप्त करून जितेंद्रिय होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

य᳓म् ईं दुवा᳓ स᳓वयसा सपर्य᳓तः
समाने᳓ यो᳓ना मिथुना᳓ स᳓मोकसा
दि᳓वा न᳓ न᳓क्तम् पलितो᳓ यु᳓वाजनि
पुरू᳓ च᳓रन्न् अज᳓रो मा᳓नुषा युगा᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dvā́ ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

īm ← īm (invariable)

saparyátaḥ ← √sapary- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sávayasā ← sávayas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mithunā́ ← mithuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

samāné ← samāná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sámokasā ← sámokas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yónā ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ajani ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

dívā ← dívā (invariable)

ná ← ná (invariable)

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

palitáḥ ← palitá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cáran ← √carⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mā́nuṣā ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yugā́ ← yugá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

यम् । ई॒म् । द्वा । सऽव॑यसा । स॒प॒र्यतः॑ । स॒मा॒ने । योना॑ । मि॒थु॒ना । सम्ऽओ॑कसा ।
दिवा॑ । न । नक्त॑म् । प॒लि॒तः । युवा॑ । अ॒ज॒नि॒ । पु॒रु । चर॑न् । अ॒जरः॑ । मानु॑षा । यु॒गा ॥

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• dvā ← dvi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “two; dvi [word]; second.”

• savayasā ← savayas
• [noun], nominative, dual, masculine

• saparyataḥ ← sapary
• [verb], dual, Present indikative
• “worship.”

• samāne ← samāna
• [noun], locative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• yonā ← yoni
• [noun], locative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• mithunā ← mithuna
• [noun], nominative, dual, masculine
• “mated.”

• samokasā ← samokas
• [noun], nominative, dual, masculine

• divā
• [adverb]
• “by day; divā [indecl.].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

• palito ← palitaḥ ← palita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gray; pale; palita [word].”

• yuvājani ← yuvā ← yuvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• yuvājani ← ajani ← jan
• [verb], singular, Aorist passive
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• carann ← caran ← car
• [verb noun], nominative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• ajaro ← ajaraḥ ← ajara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• mānuṣā ← mānuṣa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “human.”

• yugā ← yuga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

यमीम् एनमग्निं द्वा द्वौ सवयसा समानवयस्कौ समानसामर्थ्यौ वा समाने योना योनौ फलस्योत्पत्तिस्थाने यज्ञे वर्तमानौ मिथुना दम्पती इव एककार्योद्युक्तौ समोकसा समाननिवासौ देवयजनस्थानौ ईदृशौ होत्रध्वर्यू सपर्यतः पूजयतः स्तुत्या हविष्प्रदानेन च प्रीणयतः । कदेत्याह । दिवा न अहनीव नक्तं रात्रावपि । सर्वदेत्यर्थः । एवं पूज्यमानोऽग्निः पलितः पूर्वम् अङ्गारावस्थायां जीर्णोऽपि समिन्धनानन्तरं युवा तरुणः तेजसा सर्वस्य मिश्रयिता वा अजनि जायते । एवं जातोऽयं मानुषा युगा मनोः संबन्धीनि युगानि जायापतिरूपाणि होत्रध्वर्युरूपाणि वा उद्दिश्य पुरु चरन् बह्वाज्यादिकं भक्षयन् अजरः अजीर्णो जरारहितो वर्तते ॥

English translation:

“He, whom the two, a pair of equal power, dwelling in the same plural ce, and engaged in the same ceremony, worship night and day; he, whether old or young, has been engendered for the sake of mortal couples, accepting many (oblations), and exempt from decay.”

He whom the two of the same vigor serve—that pair in the same womb, sharing the same dwelling—
the gray youth was born by day, not by night—he who roams unaging through many generations of the sons of Manu.

The phrase dívā ná náktam is universally taken as “by night as by day” (that is, “always,” as Sāyaṇa points out), with a very extended sense of the simile marker ná. I take ná rather as the homonymous negative: “by day, not by night.” This would reflect the simple fact that the ritual fire is kindled only in the morning and draw attention to the oddity of this practice, since in everyday terms fire is more needed and desired at night, for light and warmth. The position of ná allows either interpr.: it is in expected 2nd position for a simile, but in my interpr. it immediately precedes the word it negates, which is standard when ná is not a sentential negation, but negates a single word in a clause.

I render the verb in this clause as preterital, in keeping with the Pp. reading yúvā ajani. However, to match the presential saparyátaḥ of pāda a and the generality of the statement about his birth it would be possible to read (without emending the Saṃhitā text) yuvā jani, with an injunctive, which could have presential/timeless sense: “he is born …”

He whom the two copartners with observance tend, the pair who dwell together in the same abode,
By night as in the day the grey one was born young, passing untouched by eld through many an age of man.

He whom two (beings) of the same age 1 serve, two twins dwelling together in one common abode, the gray one has been born as a youth by night as by day 2, the ageless one who wanders through many generations of men.

Den die beiden Gleichaltrigen hegen, das in gemeinsamem Schoße beisammen wohnende Paar. Bei Nacht wie am Tage ward der Ergraute als Jüngling wieder geboren, der ohne zu greisen viele Menschenalter durchläuft.

Gleich alt die beiden, bringen ihm Verehrung dar, in gleichem Schoosse wohnend die gepaarten zwei, Bei Tag und Nacht erstand der greise neu verjüngt, der ewig jung durch viele Menschenalter wallt.[148]

Тот, кого лелеют две одинаково сильные (руки),
Пара, живущая вместе в общем лоне. . .
Ночью, как и днем, седой (вновь) родился юным,
Двигаясь, не старея, сквозь многие людские поколения.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सवयसा) समान अवस्थायुक्त (द्वा) दो (समान) तुल्य (योना) उत्पत्ति स्थानमें (मिथुना) मैथुन कर्म करनेवाले स्त्री-पुरुष (समोकसा) समान घर के साथ वर्त्तमान (दिवा) दिन (नक्तम्) रात्रि के (न) समान (यम्) जिस (ईम्) प्रत्यक्ष बालक का (सपर्यतः) सेवन करें उसको पालें, वह (अजरः) जरा अवस्थारूपी रोगरहित (मानुषा) मनुष्य सम्बन्धी (युगा) वर्षों को (पुरु) बहुत (चरन्) चलता भोगता हुआ (पलितः) सुपेद बालोंवाला भी हो तो (युवा) ज्वान तरुण अवस्थावाला (अजनि) प्रकट होता है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्रीति के साथ वर्त्तमान स्त्री-पुरुष धर्मसम्बन्धी व्यवहार से पुत्र को उत्पन्न कर उसे अच्छी शिक्षा दे शीलवान् कर सुखी करते हैं, वैसे समान पढ़ाने और उपदेश करनेवाले दो विद्वान् शिष्यों को सुशील करते हैं। वा जैसे दिन, रात्रि के साथ वर्त्तमान भी अपने स्थान में रात्रि को निवृत्त करता है, वैसे अज्ञानियों के साथ वर्त्तमान पढ़ाने और उपदेश करनेवाले विद्वान् मोह में नहीं लगते हैं। वा जैसे किया है पूरा ब्रह्मचर्य जिन्होंने, वे रूपलावण्य और बलादि गुणों से युक्त सन्तान को उत्पन्न करते हैं, वैसे ये सत्य पढ़ाने और उपदेश करने से सबका पूरा आत्मबल उत्पन्न करते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: सवयसा द्वा समाने योना मिथुना दम्पती समोकसा सह वर्त्तमानौ दिवा नक्तन्नेव यमीं वालं सपर्यतः सोऽजरो मानुषा युगा पुरु चरन् पालितोऽपि युवाऽजनि ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) सन्तानम् (ईम्) (द्वा) द्वौ (सवयसा) समानवयसौ (सपर्यतः) परिचरतः (समाने) तुल्ये (योना) योनौ जन्मनिमित्ते (मिथुना) दम्पती (समोकसा) समानगृहेण सह वर्त्तमानौ (दिवा) दिवसे (न) इव (नक्तम्) रात्रौ (पलितः) जातश्वेतकेशः (युवा) युवावस्थास्थः (अजनि) जायेत (पुरु) बहु (चरन्) विचरन् (अजरः) जरारोगरहितः (मानुषा) मनुष्यसम्बन्धीनि (युगा) युगानि वर्षाणि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा प्रीत्या सह वर्त्तमानौ स्त्रीपुरुषौ धर्म्येण सुतं जनयित्वा सुशिक्ष्य शीलेन संस्कृत्य भद्रं कुरुतस्तथा समानावध्यापकोपदेशकौ शिष्यान् सुशीलान्कुरुतः। यथा वा दिनं रात्र्या सह वर्त्तमानमपि स्वस्थाने रात्रिं निवारयति तथाऽज्ञानिभिस्सह वर्त्तमानावध्यापकोपदेशकौ मोहे न संलगतः। यथा वा कृतपूर्णब्रह्मचर्यौ रूपलावण्यबलादिगुणयुक्तं सन्तानमुत्पादयतस्तथैतौ सत्याध्यापनोपदेशाभ्यां सर्वेषां पूर्णमात्मबलं जनयतः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे स्त्री-पुरुष धर्मासंबंधी व्यवहार करून प्रेमाने पुत्र उत्पन्न करतात व त्याला चांगले शिक्षण देऊन सुशील व सुसंस्कारित करतात तसे समान शिकविणारे व उपदेश करणारे दोन विद्वान शिष्यांना सुशील करतात. जसा दिवस रात्रीबरोबर राहून स्वस्थानातून रात्रीचे निवारण करतो तसे अज्ञानी लोकांबरोबर असणारे अध्यापक व उपदेशक विद्वान मोहात अडकत नाहीत किंवा पूर्ण ब्रह्मचर्यपालन करून रूप, लावण्य व बल इत्यादी गुणांनी युक्त होऊन संतान उत्पन्न करतात तसे ते सत्याचे अध्यापन व उपदेश याद्वारे सर्वांमध्ये पूर्ण आत्मबल उत्पन्न करतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

त᳓म् ईं हिन्वन्ति धीत᳓यो द᳓श व्रि᳓शो
देव᳓म् म᳓र्तास ऊत᳓ये हवामहे
ध᳓नोर् अ᳓धि प्रव᳓त आ᳓ स᳓ ऋण्वति
अभिव्र᳓जद्भिर् वयु᳓ना न᳓वाधित

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dhītáyaḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vríśaḥ ← vríś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

dhánoḥ ← dhánu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

pravátaḥ ← pravát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

r̥ṇvati ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhivrájadbhiḥ ← √vraj- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

adhita ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vayúnā ← vayúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

तम् । ई॒म् । हि॒न्व॒न्ति॒ । धी॒तयः॑ । दश॑ । व्रिशः॑ । दे॒वम् । मर्ता॑सः । ऊ॒तये॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
धनोः॑ । अधि॑ । प्र॒ऽवतः॑ । आ । सः । ऋ॒ण्व॒ति॒ । अ॒भि॒व्रज॑त्ऽभिः । व॒युना॑ । नवा॑ । अ॒धि॒त॒ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• dhītayo ← dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• daśa ← daśan
• [noun], nominative, plural, feminine
• “ten; tenth; daśan [word].”

• vriśo ← vriśaḥ ← vriś
• [noun], nominative, plural, feminine

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martāsa ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• dhanor ← dhanoḥ ← dhanū
• [noun], ablative, singular, feminine
• “sandbank.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• pravata ← pravataḥ ← pravat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “slope; river.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṛṇvaty ← ṛṇvati ← ṛch
• [verb], plural, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• abhivrajadbhir ← abhivrajadbhiḥ ← abhivraj ← √vraj
• [verb noun], instrumental, plural

• vayunā ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• navādhita ← navā ← nava
• [noun], accusative, plural, neuter
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• navādhita ← adhita ← dhā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

देवं द्योतमानं तम् एनमग्निं दश धीतयः दशसंख्याका अङ्गुलयः व्रिशः विशः परस्पर विश्लिष्टाः हिन्वन्ति प्रीणयन्ति मथनकाले । तथा मर्तासः मनुष्या वयं यजमानाः ऊतये रक्षणाय हवामहे आह्वयामः । कोऽस्य विशेष इत्युच्यते । अयमग्निः धनोः धनुषः सकाशात् प्रवत आ प्रकर्षेण गच्छतो बाणानिव । तान् यथा शत्रोरुपरि मुञ्चन्ति ॥ आ इत्युपमार्थे ॥ तद्वत् सः अग्निः धनुस्थानीयात् निजशरीरसकाशात् प्रवतः प्रकृष्टवेगवतो रश्मीन् ऋण्वति गमयति । रिविर्गत्यर्थः । अत्र अन्तर्भावितण्यर्थोऽयम् । इदित्त्वात् नुम् । छान्दसं रेफस्य संप्रसारणम् । अधिशब्दोऽनर्थको धात्वर्थमात्रानुवादी ॥ किंच एवं प्रवृद्धोऽग्निः अभिव्रजद्भिः अनुष्ठानार्थमभितः संचरद्भिः ज्ञेयम् अर्थम् अभिगच्छद्भिर्वा तदर्थं नवा नवानि नूतनानि वयुना वयुनानि प्रज्ञानानि अनुष्ठानविषयाणि अधित धारयति ज्ञापयतीत्यर्थः । यद्वा। अभिव्रजद्धिराभिमुख्येन गच्छद्भिर्होत्रादिभिः क्रियमाणानि नवानि वयुनानि प्रज्ञाविशिष्टानि स्तोत्रादीन्यधित धत्ते ॥ धाञश्छान्दसे लुङि ‘ स्थाध्वोरिच्च’ इति इत्वम् । उत्तरस्य सिचः कित्त्वम् । ह्रस्वादङ्गात् ’ इति सलोपः ॥

English translation:

“The ten fingers intertwined propitiate that divine (Agni), whom we mortals invoke for protection; he darts (his rays) like swift (arrows) from a bow, and accepts the new praises (uttered) by those who crowd round the altar.”

Our insights and our ten fingers urge him on. We mortals invoke the god for help.
From the high plain he sets the slopes in motion. With his advancing (flames?) he has established the new (ritual) patterns.

vríś- is a hapax, but the generally accepted meaning ‘finger’ seems well supported by context. Though suggested etymological connections do not enforce this sense, they do allow it. See EWA II.597 and lit. referred to there.

In 5d I have followed the Pp. and tr. augmented adhita; however, as in 4c the sequence návādhita could be read návā dhita with injunc., which would have presential/timeless value to match the presents hinvanti (a), havāmahe (b), and ṛṇvati (c). Although no other unaug. dhita forms occur, there is no reason it should not exist.

Him the ten fingers, the devotions, animate: we mortals call on him a God to give us help.
He speeds over the sloping surface of the land: new deeds hath he performed with those who gird him round.

The prayers, the ten fingers 1 stir him up. We, the mortals, call him, the god, for his protection. From the dry land he hastens to the declivities 2. With those who approached him he has established new rules 3.

Ihn treiben die Gebete, die zehn Finger an. Wir Sterbliche rufen den Gott zum Beistand an. Aus dem Versteck heraus zieht er seine Bahnen; mit den marschierenden Flammen hat er sich neue Wege gemacht.

Zehn Finger und Gebete setzen ihn im Lauf, zu Hülfe rufen wir, die Sterblichen, den Gott; Er eilet jählings von der Wolkeninsel her, die Luft durchfliegend hat er neuen Glanz erlangt.

Его погоняют поэтические мысли, десять пальцев (жреца).
Мы, смертные, зовем бога на помощь.
Из укрытия он устремляется к отлогим склонам.
С отправляющимися он создал новые вехи.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (मर्त्तासः) मरणधर्मा मनुष्य हम लोग (ऊतये) रक्षा आदि के लिये जिस (देवम्) विद्वान् को (हवामहे) स्वीकार करते वा (दश) दश (धीतयः) हाथ-पैरों की अङ्गुलियों के समान (व्रिशः) प्रजा जिसको (हिन्वन्ति) प्रसन्न करती हैं (तम्, ईम्) उसी को तुम लोग ग्रहण करो, जो धनुर्विद्या का जाननेवाला (धनोः) धनुष के (अधि) ऊपर आरोप कर छोड़े (प्रवतः) जाते हुए वाणों को (अधित) धारण करता अर्थात् उनका सन्धान करता है (सः) वह (अभिव्रजद्भिः) सब ओर से जाते हुए विद्वानों के साथ (नवा) नवीन (वयुना) उत्तम-उत्तम ज्ञानों को (आ, ऋण्वति) अच्छे प्रकार प्राप्त होता है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे हाथों की अङ्गुलियों से भोजन आदि की क्रिया करने से शरीरादि बढ़ते हैं वैसे विद्वानों के अध्यापन और उपदेशों की क्रिया से प्रजाजन वृद्धि पाते हैं वा जैसे धनुर्वेद का जाननेवाला शत्रुओं को जीतकर रत्नों को प्राप्त होता है वैसे विद्वानों के सङ्ग के फल को जाननेवाला जन उत्तम ज्ञानों को प्राप्त होता है ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्या मर्त्तासो वयमूतये यं देवं हवामहे दश धीतयो व्रिशोयं हिन्वन्ति तमीं यूयं स्वीकुरुत यो धनुर्विद्धनोरधिक्षिप्तान् प्रवतो गच्छतो वाणानधित सोऽभिव्रजद्भिर्विद्वद्भिस्सह नवा वयुना आऋण्वति ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (ईम्) (हिन्वन्ति) हितं कुर्वन्ति प्रीणयन्ति (धीतयः) करपादाङ्गुलयइव (दश) (व्रिशः) प्रजाः। अत्र वर्णव्यत्ययेन वस्य स्थाने व्रः। (देवम्) विद्वांसम् (मर्त्तासः) मनुष्याः (ऊतये) रक्षणाद्याय (हवामहे) गृह्णीमः (धनोः) धनुषः (अधि) उपरि (प्रवतः) प्रवणं प्राप्तान्वाणानिव (आ) समन्तात् (सः) (ऋण्वति) प्राप्नोति। अत्र विकरणद्वयम्। (अभिव्रजद्भिः) अभितो गच्छद्भिः (वयुना) वयुनानि प्रज्ञानानि (नवा) नवानि (अधित) दधाति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा कराङ्गुलिभिर्भोजनादिक्रियया शरीराणि वर्द्धन्ते तथा विद्वदध्यापनोपदेशक्रियया प्रजा वर्धन्ते यथा च धनुर्वेदवित् शत्रून् जित्वा रत्नानि लभते तथा विद्वत्सङ्गफलविद्विज्ञानानि प्राप्नोति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे हाताच्या बोटांनी भोजन वगैरे क्रिया करण्यामुळे शरीर विकसित होते, तसे विद्वानांच्या अध्यापन व उपदेशाने प्रजा विकसित होते. धनुर्वेद जाणणारा शत्रूंना जिंकून रत्ने प्राप्त करतो तसे विद्वानांच्या संगतीचे फळ जाणणारे लोक उत्तम ज्ञान प्राप्त करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

तुवं᳓ हि᳓ अग्ने दिविय᳓स्य रा᳓जसि
त्व᳓म् पा᳓र्थिवस्य पशुपा᳓ इव त्म᳓ना
ए᳓नी त एते᳓ बृहती᳓ अभिश्रि᳓या
हिरण्य᳓यी व᳓क्वरी बर्हि᳓र् आशते°

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

divyásya ← divyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

rā́jasi ← √rāj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

iva ← iva (invariable)

pā́rthivasya ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

paśupā́ḥ ← paśupā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

abhiśríyā ← abhiśrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

br̥hatī́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

énī ← éta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āśāte ← √naś- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hiraṇyáyī ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vákvarī ← vákvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

त्वम् । हि । अ॒ग्ने॒ । दि॒व्यस्य॑ । राज॑सि । त्वम् । पार्थि॑वस्य । प॒शु॒पाःऽइ॑व । त्मना॑ ।
एनी॒ इति॑ । ते॒ । ए॒ते इति॑ । बृ॒ह॒ती इति॑ । अ॒भि॒ऽश्रिया॑ । हि॒र॒ण्ययी॒ इति॑ । वक्व॑री॒ इति॑ । ब॒र्हिः । आ॒शा॒ते॒ इति॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• divyasya ← divya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• rājasi ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• pārthivasya ← pārthiva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• paśupā ← paśu
• [noun], masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• paśupā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “protecting.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• enī ← ena
• [noun], nominative, dual, feminine

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ete ← etad
• [noun], nominative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• bṛhatī ← bṛhat
• [noun], nominative, dual, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• abhiśriyā ← abhiśrī
• [noun], instrumental, singular, feminine

• hiraṇyayī ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, dual, feminine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• vakvarī ← vakvan
• [noun], nominative, dual, feminine

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• āśāte ← aś
• [verb], dual, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

हे अग्ने त्वं दिव्यस्य दिवि भवस्य देवादेः विद्युदात्मना वृष्ट्यादेर्वा राजसि ईशिषे । ऐश्वर्यनामैतत् । तथा पार्थिवस्य पृथिवीसंबन्धिनो मनुष्यादेः राजसि ईश्वरो भवसि । किम् अन्यतन्त्रत्वेन नेत्याह । त्मना आत्मनैव स्वसामर्थ्येनैव । तत्र दृष्टान्तः पशुपाइव । पशुपालको यथा स्वसामर्थ्येनैव पशूनां निरोधनिर्गमनादिव्यापारेषु समर्थों भवति तद्वत् । एतद्दृष्टान्तेन अत्यन्तस्वातन्त्र्यमुक्तं भवति । किंच यस्मादेवं तस्मात् ते तव बर्हिः यज्ञम् एते प्रसिद्धे एनी एतवर्णे शुभ्रे द्यावापृथिव्यौ आशाते अश्नुवाते व्याप्नुतः ॥ ‘ वर्णादनुदात्तात् ’ (पा. सू. ४. १. ३९) इति ङीप् तकारस्य नकारश्च ॥ कीदृश्यौ ते । बृहती महत्यौ अतिविस्तृते अभिश्रिया प्राप्तैश्वर्ये अभितः सेव्ये वा हिरण्ययी हितरमणीये वक्वरी अतिकुशलं शब्दयन्त्यौ ॥ वचेर्वनिपि ‘ वनो र च ’ इति ङीब्रेफौ । छान्दसं कुत्वम् । ‘ वकि कौटिल्ये’ इत्यस्मात् वा छान्दसो नुमभावः ॥ ईदृश्यौ द्यावापृथिव्यौ बर्हिः अश्नुवाते ॥

English translation:

“You, Agni, reign over (the dweller in) heaven, and over those of earth, according to thine own (will), as a herdsman over his (herd), and those two, (heaven and earth), bright, vast, adorable, beneficent, and sounding (agreeably), partake of the oblation.”

For in your own person, o Agni, you rule over the heavenly and the earthly (realm) like a herdsman.
These two lofty, dappled females [=Heaven and Earth? Night and
Dawn?], excelling in splendor, golden, surging, have attained to your ritual grass.

Opinion is divided over whether the two females of cd are Heaven and Earth or Night and Dawn. On the one hand, the heavenly and earthly realms of ab seem to favor the former pair; on the other, Heaven and Earth are not easily movable and would find it difficult to come physically to the ritual ground. (On this issue see Jamison, Staal Mem. Vol., 2016].) Night and Dawn might make better sense, in that the kindling of the ritual fire occurs at their temporal intersection and so they might appear to be both present at that moment. For such a sentiment see I.146.3. vákvarī ‘surging, undulating’ is also a more likely epithet of Night and Dawn (with their changing light) than of Heaven and Earth. Remember Agni’s beams churning “like the rivers of the night” in the immed. preceding hymn I.143.3.

For, Agni, like a herdsman, thou by thine own might rulest o’er all that is in heaven and on the earth;
And these two Mighty Ones, bright, golden closely joined, rolling them round are come unto thy sacred grass.

Thou indeed, O Agni, reignest by thy own nature over the heavenly and over the terrestrial world as a shepherd (takes care of his cattle). These two variegated, great (goddesses) striving for gloriousness, the golden ones who move crookedly 1, have approached thy sacrificial grass.

Denn du, Agni, gebeutst über das himmlische, du über das irdische Gebiet ganz wie ein Viehhüter über seine Herde. Diese beiden bunten, hohen, bevorrechteten, goldnen, beschwingten sind zu dir auf das Barhis gekommen.

Denn du beherrschst, o Agni, alles Himmlische, behütest alles Irdische gleich wie ein Hirt, Und Erd’ und Himmel, prächtig, gross, die herrlichen, die goldnen kamen wogend her zu unsrer Streu.

Ведь ты, о Агни, правишь небесным (миром),
Ты правишь земным, сам словно пастух.
Эти две пестрые (стихии,) высокие, выдающиеся,
Золотистые, вращающиеся, сели к тебе на жертвенную солому,

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सूर्य के समान प्रकाशमान विद्वान् ! (त्वं, हि) आप ही (पशुपाइव) पशुओं की पालना करनेवाले के समान (त्मना) अपने से (दिव्यस्य) अन्तरिक्ष में हुई वृष्टि आदि के विज्ञान को (राजसि) प्रकाशित करते वा (त्वम्) आप (पार्थिवस्य) पृथिवी में जाने हुए पदार्थों के विज्ञान का प्रकाश करते हो (एते) ये प्रत्यक्ष (एनी) अपनी अपनी कक्षा में घूमनेवाले (बृहती) अतीव विस्तारयुक्त (अभिश्रिया) सब ओर से शोभायमान (हिरण्ययी) बहुत हिरण्य जिनमें विद्यमान (वक्वरी) प्रशंसित सूर्यमण्डल और भूमण्डल वा (ते) आपके ज्ञान के अनुकूल (बर्हिः) वृद्धि को (आशाते) व्याप्त होते हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे ऋद्धि और सिद्धि पूरी लक्ष्मी को करती हैं वैसे आत्मवान् पुरुष परमेश्वर और पृथिवी के राज्य में अच्छे प्रकार प्रकाशित होता जैसे पशुओं का पालनेवाला प्रीति से अपने पशुओं की रक्षा करता है, वैसे सभापति अपने प्रजाजनों की रक्षा करे ॥ ६ ॥

अन्वय: हे अग्ने त्वं हि पशुपाइव त्मना दिव्यस्य राजसि त्वं पार्थिवस्य राजसि ये एते एनी बृहती अभिश्रिया हिरण्ययी वक्वरी द्यावापृथिव्यौ ते विज्ञानानुकूलं बर्हिराशाते ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (हि) किल (अग्ने) सूर्यइव प्रकाशमान (दिव्यस्य) दिवि भवस्य वृष्ट्यादिविज्ञानस्य (राजसि) प्रकाशयसि (त्वम्) (पार्थिवस्य) पृथिव्यां विदितस्य पदार्थविज्ञानस्य (पशुपाइव) यथा पशुपालकस्तथा (त्मना) आत्मना (एनी) ये इतस्ते (ते) तव (एते) प्रत्यक्षे (बृहती) महत्यौ (अभिश्रिया) अभितः शोभायुक्ते (हिरण्ययी) प्रभूतहिरण्यमय्यौ (वक्वरी) प्रशंसिते (बर्हिः) वर्द्धनम् (आशाते) व्याप्नुतः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा ऋद्धिसिद्धयः पूर्णां श्रियं कुर्वन्ति तथात्मवान् पुरुषः परमेश्वरे भूराज्ये च सुप्रकाशते यथा वा पशुपालः स्वान्पशून् प्रीत्या रक्षति तथा सभापतिः स्वाः प्रजा रक्षेत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशा रिद्धी सिद्धी पूर्ण लक्ष्मीयुक्त करतात. तसा आत्मवान पुरुष परमेश्वर व पृथ्वीवरील राज्यामध्ये सुप्रकाशित होतो. जसा पशूंचा पालनकर्ता प्रेमाने आपल्या पशूंचे रक्षण करतो तसे सभापतीने आपल्या प्रजेचे रक्षण करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

अ᳓ग्ने जुष᳓स्व प्र᳓ति हर्य त᳓द् व᳓चो
म᳓न्द्र स्व᳓धाव ऋ᳓तजात सु᳓क्रतो
यो᳓ विश्व᳓तः प्रतिअ᳓ङ्ङ् अ᳓सि दर्शतो᳓
रण्वः᳓ सं᳓दृष्टौ पितुमाँ᳓ इव क्ष᳓यः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

harya ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

práti ← práti (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mándra ← mandrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ŕ̥tajāta ← r̥tájāta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

súkrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svádhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

darśatáḥ ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pratyáṅ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kṣáyaḥ ← kṣáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitumā́n ← pitumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

raṇváḥ ← raṇvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáṁdr̥ṣṭau ← sáṁdr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

अग्ने॑ । जु॒षस्व॑ । प्रति॑ । ह॒र्य॒ । तत् । वचः॑ । मन्द्र॑ । स्वधा॑ऽवः । ऋत॑ऽजात । सुक्र॑तो॒ इति॒ सुऽक्र॑तो ।
यः । वि॒श्वतः॑ । प्र॒त्यङ् । असि॑ । द॒र्श॒तः । र॒ण्वः । सम्ऽदृ॑ष्टौ । पि॒तु॒मान्ऽइ॑व । क्षयः॑ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• harya ← hary
• [verb], singular, Present imperative
• “delight.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• mandra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• svadhāva ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• ṛtajāta ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtajāta ← jāta ← jan
• [verb noun], vocative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• sukrato ← sukratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wise.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• pratyaṅṅ ← pratyaṅ ← pratyañc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• darśato ← darśataḥ ← darśata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• raṇvaḥ ← raṇva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• saṃdṛṣṭau ← saṃdṛṣṭi
• [noun], locative, singular, feminine

• pitumāṃ ← pitumat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “alimentary.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kṣayaḥ ← kṣaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

हे अग्ने जुषस्व सेवस्व हविः । प्रीतो भव वा स्तुत्या । किंच तत् तादृशं प्रियकरं वचः वाग्रूपं स्तोत्रं प्रति हर्य पुनः कामयस्व । हे मन्द्र मादनशील स्तुत्य वा हे स्वधावः हविर्लक्षणान्नवन् हे ऋतजात यज्ञार्थमुत्पन्न हे सुक्रतो शोभनकर्मन् शोभनप्रज्ञ वा । यः ईदृशस्त्वं विश्वतः सर्वस्य स्थावरजङ्गमस्य जगतः प्रत्यङ्ङसि अभिमतः अनुकूलोऽसि न पराङ्मुखः इत्यर्थः । तथा दर्शतः दर्शनीयः सर्वैः । किंच संदृष्टौ सम्यग्दर्शने रण्वः रमणशीलो रमयिता वा भवसि सर्वस्य । यद्वा । तव संदृष्टौ सत्यां सर्वो जनः क्षयः निवासवान् भवति । तत्र दृष्टान्तः । पितुमानिव । अतिप्रभूतान्नस्वामी यथा सर्वैः वस्तव्यः गन्तव्यश्च भवति तद्वत् ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“Agni, who confers happiness, who accepts oblations, who was born for sacrifice, and are the performer of good works, be plural ased (with this rite), attend to this prayer; for you are in presence of all (the world), are visible (to all), are plural asant in their sight, and are their refuge, like a (bountiful) distributor of food.”

O Agni, enjoy and delight in this speech—o gladdening one of
independent power, born of truth, with strong resolve—
you, lovely to see, facing in every direction, who are delightful to the sight like a peaceful dwelling abounding in food.

Agni, accept with joy, be glad in this our prayer, joy-giver, self-sustained, strong, born of Holy Law!
For fair to see art thou turning to every side, pleasant to look on as a dwelling filled with food.

Agni! Be gratified and accept graciously this prayer, O joy-giver, independent one, who art born in the Rita, good-willed one, whose face is turned towards us from all sides, conspicuous one, gay in thy aspect, like a dwelling-place rich in food 1.

O Agni, laß dir diese Rede gefallen, nimm sie gut auf, du beliebter, eigenmächtiger, rechtzeitig geborener, einsichtsvoller, der du nach allen Seiten dein Gesicht zukehrst, gern gesehen, erfreulich beim Anblick wie ein speisereicher Wohnsitz!

Geniess, o Agni, und nimm freundlich an dies Wort, du muntrer Herrscher, rechtentsprossner, segnender; Der schön du bist, nach allen Seiten hingewandt, dem Blick erfreulich wie ein nahrungsreicher Sitz.

О Агни, наслаждайся этой речью, прими (ее) благосклонно,
О веселый, самовластный, рожденный законом, с прекрасной силой духа,
(Тот,) кто направлен во все стороны, приятен на вид,
Чье лицезрение радует, как жилище, полное еды!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मन्द्र) प्रशंसनीय (स्वधावः) प्रशंसित अन्नवाले (ऋतजात) सत्य व्यवहार से उत्पन्न हुए (सुक्रतो) सुन्दर कर्मों से युक्त (अग्ने) बिजुली के समान वर्त्तमान विद्वान् (यः) जो (विश्वतः) सबके (प्रत्यङ्) प्रति जाने वा सबसे सत्कार लेनेवाले (संदृष्टौ) अच्छे दीखने में (दर्शतः) दर्शनीय (रण्वः) शब्द शास्त्र को जाननेवाले विद्वान् आप (क्षयः) निवास के लिये घर (पितुमाँ इव) अन्नयुक्त जैसे हो वैसे (असि) हैं सो आप जो मेरी अभिलाषाकर (वचः) वचन है (तत्) उसको (जुषस्व) सेवो और (प्रति, हर्य) मेरे प्रति कामना करो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो प्रशंसित बुद्धिवाले यथायोग्य आहार-विहार से रहते हुए सत्य व्यवहार में प्रसिद्ध धर्म के अनुकूल कर्म और बुद्धि रखनेहारे शास्त्रज्ञ विद्वानों के समीप से विद्या और उपदेशों को चाहते और सेवन करते हैं वे सबसे उत्तम होते हैं ॥ ७ ॥।इस सूक्त में अध्यापक और उपेदशकों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ चवालीसवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मन्द्र स्वधाव ऋतजात सुक्रतोऽग्ने यो विश्वतः प्रत्यङ्संदृष्टौ दर्शतो रण्यो विद्वँस्त्वं क्षयः पितुमानिवासि स त्वं यन्मयेप्सितं वचस्तज्जुषस्व प्रति हर्य ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्युदिव वर्त्तमान (जुषस्व) (प्रति) (हर्य) कामयस्व (तत्) (वचः) (मन्द्र) प्रशंसनीय (स्वधावः) प्रशस्तं स्वधाऽन्नं विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (ऋतजात) ऋतात्सत्यात्प्रादुर्भूत (सुक्रतो) सुकर्मन् (यः) (विश्वतः) (प्रत्यङ्) प्रत्यञ्चतीति (असि) (दर्शतः) द्रष्टव्यः (रण्वः) शब्दविद्यावित् (संदृष्टौ) सम्यक् दर्शने (पितुमानिव) यथाऽन्नादियुक्तः (क्षयः) निवासार्थः प्रासादः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये प्रशंसितबुद्धयो युक्ताहारविहाराः सत्ये व्यवहारे प्रसिद्धा धर्म्यकर्मप्रज्ञाः आप्तानां विदुषां सकाशाद्विद्या उपदेशाँश्च कामयन्ते सेवन्ते च ते सर्वोत्कृष्टा जायन्ते ॥ अत्राऽध्यापकोपदेशकगुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति चतुश्चत्वारिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे प्रशंसित बुद्धिमान, यथायोग्य आहार विहार करून सत्य व्यवहारात प्रसिद्ध, धर्मानुकूल कर्म करणाऱ्या प्रज्ञा असणाऱ्या शास्त्रज्ञ विद्वानांकडून विद्या व उपदेश घेऊ इच्छितात व ती ग्रहण करतात ते सर्वोत्कृष्ट असतात. ॥ ७ ॥