१४३

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ त᳓व्यसीं न᳓व्यसीं धीति᳓म् अग्न᳓ये
वाचो᳓ मतिं᳓ स᳓हसः सून᳓वे भरे
अपां᳓ न᳓पाद् यो᳓ व᳓सुभिः सह᳓ प्रियो᳓
हो᳓ता पृथिव्यां᳓ नि᳓ अ᳓सीदद् ऋत्वि᳓यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

návyasīm ← návyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

távyasīm ← távyaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bhare ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

matím ← matí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūnáve ← sūnú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vācáḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nápāt ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásīdat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

r̥tvíyaḥ ← r̥tvíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । तव्य॑सीम् । नव्य॑सीम् । धी॒तिम् । अ॒ग्नये॑ । वा॒चः । म॒तिम् । सह॑सः । सू॒नवे॑ । भ॒रे॒ ।
अ॒पाम् । नपा॑त् । यः । वसु॑ऽभिः । स॒ह । प्रि॒यः । होता॑ । पृ॒थि॒व्याम् । नि । असी॑दत् । ऋ॒त्वियः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tavyasīṃ ← tavyasīm ← tavyas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “stronger; rich.”

• navyasīṃ ← navyasīm ← navyas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “new.”

• dhītim ← dhīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vāco ← vācaḥ ← vāc
• [noun], genitive, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• matiṃ ← matim ← mati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sūnave ← sūnu
• [noun], dative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• bhare ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napād ← napāt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• priyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• pṛthivyāṃ ← pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• asīdad ← asīdat ← sad
• [verb], singular, Imperfect
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ṛtviyaḥ ← ṛtviya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “regular; punctual; timely.”

अहम् अग्नये तव्यसीं तवीयसीम् अतिशयेन वर्धयित्रीम् ॥ तवतिर्वृद्ध्यर्थः सौत्रो धातुः । अस्मात् तृजन्तात् तुश्छन्दसि ’ इति ईयसुन् । तुरिष्ठेमेयःसु ’ इति तृलोपः । छान्दस ईकारलोपः॥ नव्यसीं नवतरामपूर्वां धीतिं यागलक्षणाम् उक्तगुणकं कर्म प्र भरे प्रकर्षेण करोमि । तथा उक्तलक्षणां वाचो मतिं स्तुतिरूपं कर्म भरे । कीदृशायाग्नये। सहसः बलस्य सूनवे पुत्राय । किंच यः अग्निः अपां नपात् तासां नप्ता । ‘ अद्भ्यः ओषधयः ओषधीभ्योऽग्निः’ इति अग्नेर्नप्तृत्वम् । अथवा अपां न पातयिता वैद्युताग्निरूपेण प्रवर्षकत्वादिति भावः । तथा प्रियः यजमानस्य प्रीणयिता प्रियतमो वा तस्य होता होमनिष्पादकः सोऽग्निः ऋत्वियः प्राप्तकालः प्राप्तप्रदानसमयः सन् पृथिव्यां वेदिलक्षणायां वसुभिः निवासयोग्यैर्गवादिधनैः सहितः न्यसीदत् नितरां सीदति ॥

English translation:

“I offer devoutly to Agni, the son of strength, an invigorating and most new sacrifice, with words of adoration; (that Agni), the grandson of the waters, who, (present) in due season, the friend and ministering priest (of the sacrificer), sits upon the altar with (many) good things.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The grandson of the waters: apām napāt; vegetable substances are the progeny of rain, and fire is the progeny of vegetable substances, timber, or fuel; upon the altar: pṛthivyām = lit. on the earth, on the mount of earth constituting the altar

I present a stronger, newer insight to Agni, the thinking of my speech to the son of strength,
the Child of the Waters, who, together with the good ones [/Vasus], has sat down upon the earth as our dear Hotar at his season.

To Agni I present a newer mightier hymn, I bring my words and song unto the Son of Strength,
Who, Offspring of the Waters, bearing precious things sits on the earth, in season, dear Invoking Priest.

I bring forward my most powerful, entirely new (pious) thought (i. e. hymn). the prayer of my words 1 to Agni, the son of strength; he is the child of the Waters 2, the beloved one, who together with the Vasus has sat down on the Earth as a Hotri observing the appointed time (for sacrificing).

A mightier, newer hymn to Agni I present; My words and song to him, the son of strength, I bring. Who, offspring of the waters, with bright gods sat down. As regular and dear invoker, on the earth.

Ein noch kraftvolleres neueres Gedicht trage ich dem Agni vor, die ausgedachte Rede dem Sohn der Kraft, dem Kind der Gewässer, der zusammen mit den Vasu´s als lieber Hotri sich auf Erden niederließ, die Zeiten einhaltend.

Ein kräft’ges, neues Lied bring’ ich dem Agni dar, Gebet und Sprüche trag’ ich vor dem Sohn der Kraft, Der Wasser Spross, der Götter Liebling stieg herab zur Erde als ein Priester, der die Bräuche kennt.

Я приношу Агни более сильное, более новое стихотворение,
Мысль, облеченную в слова, сыну силы,
(Тому,) кто отпрыск вод, (кто) вместе с Ваю как любимый
Хотар уселся на землю, зная урочное время.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (अपां, नपात्) जलों के बीच (यः) जो न गिरता वह सूर्य (पृथिव्याम्) पृथिवी पर जैसे वैसे जो (वसुभिः) प्रथम कक्षा के विद्वानों के (सह) साथ (प्रियः) प्रीतियुक्त (होता) ग्रहण करनेवाला (ऋत्वियः) ऋतुओं की योग्यता रखता हुआ (नि, असीदत्) निरन्तर स्थिर होता है उस (सहसः) शरीर और आत्मा के बलयुक्त अध्यापक के सकाश से (अग्नये) अग्नि के समान तीक्ष्णबुद्धि (सूनवे) पुत्र वा शिष्य के लिये (वाचः) वाणी की (तव्यसीम्) अत्यन्त बलवती (नव्यसीम्) अतीव नवीन (धीतिम्) जिससे विजय को धारण करें उस धारणा और (मतिम्) उत्तम बुद्धि को (प्र, भरे) अच्छे प्रकार धारण करता हूँ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वानों की योग्यता है कि जैसे सूर्य जलों की धारणा करनेवाला है, वैसे पवित्र बुद्धिमान् प्रिय आचरण करने और शीघ्र विद्याओं को ग्रहण करनेवाले विद्यार्थियों को लेकर विद्या का विज्ञान शीघ्र उत्पन्न करावें ॥ १ ॥

अन्वय: अहमपांनपात् यः सूर्यः पृथिव्यामिव यो वसुभिः सह प्रियो होता ऋत्वियो न्यसीदत् तस्मात्सहसोऽग्नये सूनवे वाचः तव्यसीं नव्यसीं धीतिं मतिं प्रभरे ॥ १ ॥

अथ विद्वद्विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (तव्यसीम्) अतिशयेन बलवतीम् (नव्यसीम्) अतिशयेन नवीनाम् (धीतिम्) धियन्ति विजयं यया ताम् (अग्नये) अग्निवत्तीव्रबुद्धये (वाचः) वाण्याः (मतिम्) प्रज्ञाम् (सहसः) शरीरात्मबलवतः (सूनवे) (भरे) धरे (अपाम्) जलानाम् (नपात्) यो न पतति सः (यः) (वसुभिः) प्रथमकल्पैर्विद्वद्भिः (सह) (प्रियः) प्रीतः (होता) गृहीता (पृथिव्याम्) (नि) (असीदत्) सीदति (ऋत्वियः) य ऋतूनर्हति सः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विदुषां योग्यताऽस्ति यथा सूर्योऽपां धर्त्ताऽस्ति तथा पवित्रान् धीमतः प्रियाचरणान् सद्यो विद्यानां ग्रहीतॄन् विद्यार्थिनो गृहीत्वा विद्याविज्ञानं सद्यो जनयेयुरिति ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वान व ईश्वराच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य जलाची धारणा करणारा असतो तसे विद्वानांनी पवित्र, बुद्धिमान प्रियाचरणी व तात्काळ विद्या ग्रहण करणाऱ्या विद्यार्थ्यांमध्ये विद्या विज्ञान उत्पन्न करावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

स᳓ जा᳓यमानः परमे᳓ वि᳓ओमनि
आवि᳓र् अग्नि᳓र् अभवन् मातरि᳓श्वने
अस्य᳓ क्र᳓त्वा समिधान᳓स्य मज्म᳓ना
प्र᳓ द्या᳓वा शोचिः᳓ पृथिवी᳓ अरोचयत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vyòmani ← vyòman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āvís ← āvís (invariable)

mātaríśvane ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

majmánā ← majmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

samidhānásya ← √idh- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

arocayat ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

śocíḥ ← śocís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । जाय॑मानः । प॒र॒मे । विऽओ॑मनि । आ॒विः । अ॒ग्निः । अ॒भ॒व॒त् । मा॒त॒रिश्व॑ने ।
अ॒स्य । क्रत्वा॑ । स॒म्ऽइ॒धा॒नस्य॑ । म॒ज्मना॑ । प्र । द्यावा॑ । शो॒चिः । पृ॒थि॒वी इति॑ । अ॒रो॒च॒य॒त् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• vyomany ← vyomani ← vyoman
• [noun], locative, singular, neuter
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• abhavan ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mātariśvane ← mātariśvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• samidhānasya ← samindh ← √indh
• [verb noun], genitive, singular
• “kindle; blaze.”

• majmanā ← majman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “size.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dyāvā ← div
• [noun], accusative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śociḥ ← śocis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• pṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• arocayat ← rocay ← √ruc
• [verb], singular, Imperfect
• “like; approve; like; simulate.”

सः पूर्वोक्तः अग्निः जायमानः अरणीभ्यामुत्पद्यमानः काष्ठेषु वा प्रादुर्भूतः सन् तदानीमेव परमे उत्कृष्टे व्योमनि विविधरक्षणवति वेदिदेशे मातरिश्वने अन्तरिक्षसंचारिणे वायवे प्रथमम् आविः अभवत् प्रत्यक्षोऽभूत् ।’ त्वमग्ने प्रथमो मातरिश्वन आविर्भव’ ( ऋ. सं. १. ३१.३ ) इत्यादिश्रुत्यन्तरप्रसिद्धेः । वायुसंयोगात् प्रज्वलित इत्यर्थः । अथवा मातरि फलस्य निर्मातरि यज्ञे श्वसिति चेष्टते इति मातरिश्वा यजमानः । तदर्थम् । किंच समिधानस्य इन्धनैः सम्यग्वर्धमानस्य अग्नेः मज्मना । बलनामैतत् । बलवता क्रत्वा क्रतुना कर्मणा ज्वालनादिव्यापारेण शोचिः द्यावा पृथिवी द्यां च पृथिवीं च प्र अरोचयत् प्रकर्षेणादीपयत् ॥ मध्ये शोचिःशब्दश्छान्दसः ॥ मज्मना क्रत्वा समिधानस्येति वा योज्यम् । प्रबलेन समिन्धनादिव्यापारेण समिध्यमानस्येत्यर्थः ।

English translation:

“As soon as born, what that (Agni) manifested to Matariśvan in the highest atmosphere, and his radiance, kindled by vigorous effort, spread through heaven and earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mātariśvan: to the wind, to be fanned into flame; in another text: tvam agne prathamo mātariśvane āvirbhava, by first manifest, Agni, to the wind; or mātariśvan = yajamāna, or sacrificer

As he was being born in the highest distant heaven, Agni became manifest to Mātariśvan.
By the resolve and the might of him as he was kindled, his blaze
illuminated heaven and earth.

Soon as he sprang to birth that Agni was shown forth to Matarisvan in the highest firmament.
When he was kindled, through his power and majesty his fiery splendour made the heavens and earth to shine.

Being born in the highest heaven Agni became visible to Mâtarisvan. By the power of his mind, by his greatness when kindled, his flame filled Heaven and Earth with light.

As soon as he was in the highest heaven born, To Mātariśvan Agni manifest became; As he was kindled, by his might and majesty His brilliant light illuminated Heaven and Earth.

Als er im höchsten Himmel geboren wurde, da wurde Agni dem Matarisvan offenbar. Als er nach seinem Ratschluß in voller Größe entflammt wurde, erleuchtete seine Glut Himmel und Erde.

Als in dem höchsten Himmel er geboren war, ward Agni gleich dem Matariçvan offenbar; Der hat mit seiner Kraft ihn hell entflammt; da hat sein Licht den Himmel und die Erd’ erhellt.

Рождаясь на высшем небе, этот
Агни стал видимым для Матаришвана.
Когда он зажегся благодаря своей силе духа, (своему) величию,
Пламя осветило небо и землю.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

अब ईश्वरविषय अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मातरिश्वने) अन्तरिक्षस्थ वायु के लिये (अग्निः) अग्नि के समान (परमे) उत्तम (व्योमनि) आकाश के तुल्य सबमें व्याप्त सबकी रक्षा करने आदि गुणों से युक्त ब्रह्म में (जायमानः) उत्पन्न हुआ हम लोगों के लिये (आविः) प्रकट (अभवत्) होवे, उस (अस्य) प्रत्यक्ष (समिधानस्य) उत्तमता से प्रकाशमान जन का (शोचिः) पवित्रभाव (क्रत्वा) प्रज्ञा और कर्म वा (मज्मना) बल के साथ (द्यावा, पृथिवी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (प्रारोचयत्) प्रकाशित करावे, (सः) वह पढ़ा हुआ जन सबका कल्याणकारी होता है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् लोग विद्यार्थियों को प्रयत्न के साथ विद्या, अच्छी शिक्षा और धर्म नीतियुक्त करें तो वे सर्वदैव कल्याण का सेवन करनेवाले होवें ॥ २ ॥

अन्वय: यो मातरिश्वनेऽग्निरिव परमे व्योमनि जायमानो न आविरभवत्। तस्यास्य समिधानस्य जनस्य शोचिः क्रत्वा मज्मना च द्यावा पृथिवी प्रारोचयत्, स सर्वेषां कल्याणकारी जायते ॥ २ ॥

अथेश्वरविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) अधीयानः (जायमानः) उत्पद्यमानः (परमे) प्रकृष्टे (व्योमनि) व्योमवद्व्यापके सर्वरक्षादिगुणान्विते ब्रह्मणि (आविः) प्राकट्ये (अग्निः) पावक इव (अभवत्) भवेत् (मातरिश्वने) अन्तरिक्षस्थाय वायवे (अस्य) (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (समिधानस्य) सम्यक् प्रदीप्तस्य (मज्मना) बलेन (प्र) (द्यावा) (शोचिः) पवित्रः (पृथिवी) (अरोचयत्) प्रकाशयेत् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यदि विद्वांसो विद्यार्थिनः प्रयत्नेन सुविद्यासुशिक्षाधर्मयुक्तान् कुर्युस्तर्हि सर्वदा कल्याणभाजो भवेयुः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान विद्यार्थ्यांना प्रयत्नाने विद्या, चांगले शिक्षण देऊन धर्मनीतीयुक्त करतात ते सदैव कल्याण करतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

अस्य᳓ त्वेषा᳓ अज᳓रा अस्य᳓ भान᳓वः
सुसंदृ᳓शः सुप्र᳓तीकस्य सुद्यु᳓तः
भा᳓त्वक्षसो अ᳓ति अक्तु᳓र् न᳓ सि᳓न्धवो
अग्ने᳓ रेजन्ते अ᳓ससन्तो अज᳓राः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajárāḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhānávaḥ ← bhānú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tveṣā́ḥ ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sudyútaḥ ← sudyút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

suprátīkasya ← suprátīka- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

susaṁdŕ̥śaḥ ← susaṁdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aktúḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áti ← áti (invariable)

bhā́tvakṣasaḥ ← bhā́tvakṣas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ajárāḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ásasantaḥ ← ásasant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rejante ← √rej- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

अ॒स्य । त्वे॒षाः । अ॒जराः॑ । अ॒स्य । भा॒नवः॑ । सु॒ऽस॒न्दृशः॑ । सु॒ऽप्रती॑कस्य । सु॒ऽद्युतः॑ ।
भाऽत्व॑क्षसः । अति॑ । अ॒क्तुः । न । सिन्ध॑वः । अ॒ग्नेः । रे॒ज॒न्ते॒ । अस॑सन्तः । अ॒जराः॑ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tveṣā ← tveṣāḥ ← tveṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• ajarā ← ajarāḥ ← ajara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• susaṃdṛśaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• susaṃdṛśaḥ ← saṃdṛśaḥ ← saṃdṛś
• [noun], nominative, plural, masculine
• “appearance; view; view.”

• supratīkasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supratīkasya ← pratīkasya ← pratīka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “face; surface.”

• sudyutaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudyutaḥ ← dyutaḥ ← dyut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam.”

• bhātvakṣaso ← bhā
• [noun], feminine
• “light; bhā.”

• bhātvakṣaso ← tvakṣasaḥ ← tvakṣas
• [noun], genitive, singular, masculine

• aty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• aktur ← aktuḥ ← aktu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “night; dark; beam.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ‘gne ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rejante ← rej
• [verb], plural, Present indikative
• “tremor; flicker.”

• asasanto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asasanto ← sasantaḥ ← sas
• [verb noun], nominative, plural
• “sleep.”

• ajarāḥ ← ajara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

अस्य स्तूयमानस्याग्नेः त्वेषाः दीप्तयः अजराः जरारहिताः अजीर्णा: अविरता इत्यर्थः ॥ ‘ नञो जरमर ’ इत्यादिना उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ तथा सुप्रतीकस्य शोभनमुखस्य अस्य अग्नेः भानवः रश्मयः । दीप्तेरुक्तत्वादत्र विस्फुलिङ्गा अवगन्तव्याः । ते च सुसंदृशः सुष्ठु सम्यक् द्रष्टारः । सर्वतो व्याप्ता इत्यर्थः । सुद्युतः सुष्ठु सर्वतो द्योतमानाः । तथा अस्य अग्नेः भात्वक्षसः । त्वक्ष इति बलनाम, ‘ त्वक्षः शर्धः ’ ( नि. २. ९, ६ ) इति बलनामसु पाठात् । भासमानबलाः । अक्तुः इति सत्रिनामैतत् ,’ अक्तुः ऊर्म्या’ (नि. १. ७. ४ ) इति तन्नामसूक्तत्वात् । द्वितीयार्थे प्रथमा । अक्तुं जगदञ्जकं नैशं तमः अति अतिक्रम्य सिन्धवः स्यन्दमानाः सर्वत्र व्याप्नुवन्तः अससन्तः स्वव्यापारेषु अस्वपन्तोऽविरताः अत एव अजराः न रेजन्ते न कम्पन्ते । दाहपाकादिषु न चलन्ति न चाल्यन्ते वा अन्यैः । यद्वा । नशब्दो दृष्टान्तवचनः। भात्वक्षसो भा एवं त्वक्षो बलं यस्य तादृशस्यादित्यस्य सिन्धवो न रश्मय इव । ते यथा स्यन्दनशीला व्याप्तिमन्तः अक्तुरति भञ्जकं तमः अतिक्रम्य अससन्तो रेजन्ते तद्वत् भात्वक्षसोऽस्याग्नेरुक्तलक्षणा दीप्तयोऽपि सर्वत्र रेजन्ते कम्पन्ते व्याप्नुवन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“His radiance is undecaying; the rays of him who is of plural asing aspect, are everywhere visible and bright; the intensely shining, all-pervading, unceasing, undecaying (rays) of Agni, desist not (from their functions).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Desist not: na rejante, do not tremble; they do not move, or are moved in burning, maturing; dāhapākādiṣu na calanti na cālyante vā anyaiḥ, or na may imply comparison, when bhātvakṣasasor na sindhavaḥ = like the rays of the sun

His are the dazzling, his the unaging radiant beams—he possessing a lovely appearance, a lovely face, a lovely flash.

The (beams) of Agni, with the energy of their radiance, are churning like rivers of the night, across (the nights), unsleeping, unaging.

The bahuvrīhi bhā́tvakṣasaḥ in c is generally taken as a gen. sg., modifying Agni, who is amply represented by genitives in b and in the two forms of asyá in a. I prefer to take it as a nom. pl. modifying the beams (bhānávaḥ) that remain the subject of the sentence. However, either interpr. is possible.

The rest of pāda c presents other difficulties: it contains two apparent nominatives, sg. aktúḥ and pl. síndhavaḥ, both apparently part of the same simile.

Moreover the prep./prev. áti has nothing to govern or construe with. Oldenberg allows an emendation to acc. pl. *aktū́n, producing the prep. phrase áti *aktū́n “across the nights,” which produces good sense. Geldner refines this by suggesting that there is really a word haplology from *áty aktúm aktúr, with aktúr and síndhavaḥ forming what he calls elsewhere a loose karmadhāraya, tr. “gleich dem Farbenspiel der Flüsse” (sim.

Renou “comme la surface-ointe (des) fleuves”). Since both also render the haplologized

*aktúm/aktū́n as ‘night(s)’, they are also silently assuming a pun on aktú-, both ‘night’ and a derivative of √añj ‘anoint, adorn’. My interpr. also assumes a haplology of

*aktū́n (or aktúm), in order to account for the áti, which several times appears with an acc. of a word for ‘night’ (VI.4.5 … áty ety aktū́n; cf. also áty aktúbhiḥ with instr.

I.36.16; with acc. pl. kṣapáḥ VIII.26.3, X.77.2). For aktúḥ, however, I suggest very tentatively that we are dealing with a gen. sg. to a (pseudo-)-(t)ar-stem to the ‘night’ word (see Nomen in idg. Lex. 505 for a few apparent r-stem forms elsewhere) – hence, “the rivers of the night.” If this morphological suggestion seems too radical, the “loose karmadhāraya” interpr. of two nominatives might produce the same effect.

In any case, the expression is reminiscent of the curious phrase aktúr apā́m “the ‘night’ of the waters” in II.30.1.

His flames that wax not old, beams fair to look upon of him whose face is lovely, shine with beauteous sheen.
The rays of Agni, him whose active force is light, through the nights glimmer sleepless, ageless, like the floods.

1 His flames are fierce; never ageing are the flames of him who is beautiful to behold, whose face is beautiful, whose splendour is beautiful. The never sleeping, never ageing (rays) of Agni whose power is light, roll forward like streams across the nights (?) 2.

His flames that grow not old, the beams of Agni’s fire, Whose aspect, countenance, and sheen are beautiful. With mighty radiance undulate and shine afar, Like glistening rivers’ flow: they slumber not nor age.

Seine funkelnden alterlosen Flammen, seine Strahlen, des schönleuchtenden, schön zu schauenden von schönem Angesicht, des lichtstarken Agni, zittern die Nacht über gleich dem Farbenspiel der Flüsse, nicht schlafend, nicht alternd.

Des Agni Strahlen, seine muntre Flammenschar, des funkelnden mit schönem Blick und Angesicht, Die Flammenströme flimmern, wie das Tageslicht, die lichtgewalt’gen, nimmer schlummernd, ewig jung.

Его искрящиеся нестареющие (языки пламени), его лучи –
(У этого) прекрасного видом (бога) с прекрасным обликом, с яркой вспышкой,
Сильные (своим) блеском (лучи), трепещут, словно реки
Сквозь ночь, о Агни, недремлющие, нестареющие.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

य᳓म् एरिरे᳓ भृ᳓गवो विश्व᳓वेदसं
ना᳓भा पृथिव्या᳓ भु᳓वनस्य मज्म᳓ना
अग्निं᳓ तं᳓ गीर्भि᳓र् हिनुहि स्व᳓ आ᳓ द᳓मे
य᳓ ए᳓को व᳓स्वो व᳓रुणो न᳓ रा᳓जति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

eriré ← √īr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

viśvávedasam ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

majmánā ← majmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nā́bhā ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

hinuhi ← √hi- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rā́jati ← √rāj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यम् । आ॒ऽई॒रि॒रे । भृग॑वः । वि॒श्वऽवे॑दसम् । नाभा॑ । पृ॒थि॒व्याः । भुव॑नस्य । म॒ज्मना॑ ।
अ॒ग्निम् । तम् । गीः॒ऽभिः । हि॒नु॒हि॒ । स्वे । आ । दमे॑ । यः । एकः॑ । वस्वः॑ । वरु॑णः । न । राज॑ति ॥

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• erire ← er ← √īr
• [verb], plural, Perfect indicative

• bhṛgavo ← bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• viśvavedasaṃ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedasaṃ ← vedasam ← vedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “knowledge.”

• nābhā ← nābhi
• [noun], locative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• majmanā ← majman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “size.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• hinuhi ← hi
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• sva ← sve ← sva
• [noun], locative, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• vasvo ← vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rājati ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

विश्ववेदसं सर्वधनम् । वेद इति धननाम, ‘ वेदः वरिवा’ (नि. २. १०. ४ ) इति तन्नामसु पाठात् । तादृशं यम् अग्निं भृगवः भृगुगोत्रोत्पन्नाः पापस्य भर्जकाः पृथिव्याः वेद्याः । एकदेशे कृत्स्नशब्दः । यद्वा । ‘ एतावती वै पृथिवी ’ (तै. सं. २. ६. ४. ३) इत्यादिश्रुतेर्वेद्याः पृथिवीत्वम् । तस्या नाभौ उत्तरवेद्यां भुवनस्य भूतजातस्य मज्सना बलेन निमित्तेन आ आभिमुख्येन ईरिरे ईरितवन्तः स्थापितवन्तः तम् अग्निं स्वे स्वकीये दमे गृहे उत्तवेद्यां गीर्भिः स्तुतिभिः आ हिनुहि प्राप्नुहि ॥ ‘ हि गतौ वृद्धौ च ’ । उतश्च प्रत्ययाच्छन्दसि वावचनम् ’ इति हेर्लुगभावः ॥ यः अग्निः एकः मुख्यः सन् एक एव वा वस्वः वसुनो गवादिधनस्य राजति ईश्वरो भवति । प्रदातुमिति शेषः । राजति इत्यैश्वर्यकर्मा, ‘क्षियति राजति’ ( नि. २. २१. ४ ) इति तन्नामसु पाठात् । तत्र दृष्टान्तः। वरुणो न वारक आदित्य इव । स यथा सर्वस्य ईष्टे तद्वत् ॥

English translation:

“Bring to his own abode with hymns that Agni, the possessor of all riches, whom the descendants of Bhṛgu plural ced by the strength of all beings upon the navel of the earth; for, like Varuṇa, he reigns sole (monarch) over (all) treasure.”

The all-possessor whom the Bhr̥gus have aroused upon the navel of the earth, of the living world, in his greatness—
Agni—urge him on with songs here in his own home, him who alone rules like Varuṇa over what is good.

Send thou with hymns that Agni to his own abode, who rules, one Sovran Lord of wealth, like Varuna,
Him, All-possessor, whom the Bhrgus with their might brought to earth’s central point, the centre of the world.

Him the all-wealthy, whom the Bhrigus have set to work on the navel of the earth, with the whole power of the world 1—stir up that Agni by thy prayers in his own house—(him) who alone rules over goods like Varuna.

The god, all-knowing Agni, whom the Bhṛgus brought With might to earth’s navel, the centre of the world. Him stimulate with songs within his own abode, Who rules, sole sovereign, over wealth, like Varuṇa.

Den Allwissenden, den Bhrigu´s in den Nabel der Erde, der Welt insgesamt eingesetzt haben, den Agni sporne mit Lobreden im eigenen Hause an, der allein über alles Gut König ist wie Varuna!

Ihn, den allreichen, zogen einst die Bhrigu’s her zum Mittelpunkt der Erde und der Welt mit Macht; Den Agni locke her mit Liedern in dein Haus, wie Varuna ist er allein der Güter Herr.

Всеведущего, которого утвердили Бхригу
На пупе земли (и) мироздания в (его) величии,
Этого Агни подгони к своему дому хвалебными песнями,
Того, кто один, как Варуна, царствует над добром!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

न᳓ यो᳓ व᳓राय मरु᳓ताम् इव स्वनः᳓
से᳓नेव सृष्टा᳓ दिविया᳓ य᳓थाश᳓निः
अग्नि᳓र् ज᳓म्भैस् तिगितइ᳓र् अत्ति भ᳓र्वति
योधो᳓ न᳓ श᳓त्रून् स᳓ व᳓ना नि᳓ ऋञ्जते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iva ← iva (invariable)

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

svanáḥ ← svaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

várāya ← vára- 2 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśániḥ ← aśáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

divyā́ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

sénā ← sénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sr̥ṣṭā́ ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

yáthā ← yáthā (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

atti ← √ad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhárvati ← √bharv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jámbhaiḥ ← jámbha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tigitaíḥ ← tigitá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ní ← ní (invariable)

r̥ñjate ← √r̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yodháḥ ← yodhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

न । यः । वरा॑य । म॒रुता॑म्ऽइव । स्व॒नः । सेना॑ऽइव । सृ॒ष्टा । दि॒व्या । यथा॑ । अ॒शनिः॑ ।
अ॒ग्निः । जम्भैः॑ । ति॒गि॒तैः । अ॒त्ति॒ । भर्व॑ति । यो॒धः । न । शत्रू॑न् । सः । वना॑ । नि । ऋ॒ञ्ज॒ते॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• varāya ← vara
• [noun], dative, singular, masculine
• “vara [word].”

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• svanaḥ ← svana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noise; sound; svan.”

• seneva ← senā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

• seneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sṛṣṭā ← sṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• divyā ← divya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• yathāśaniḥ ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathāśaniḥ ← aśaniḥ ← aśani
• [noun], nominative, singular, feminine
• “lightning; Vajra; vajra; thunderbolt.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jambhais ← jambhaiḥ ← jambha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”

• tigitair ← tigitaiḥ ← tigita
• [noun], instrumental, plural, masculine

• atti ← ad
• [verb], singular, Present indikative
• “eat; devour.”

• bharvati ← bharv
• [verb], singular, Present indikative

• yodho ← yodhaḥ ← yodha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “soldier.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṛñjate ← ṛj
• [verb], singular, Present indikative

यः अग्निः वराय वरणाय निग्रहाय न शक्तो न भवति । तत्र दृष्टान्तत्रयमुच्यते । मरुतां स्वनः इव । स यथा अग्राह्यः तद्वत् । तथा सृष्टा वैरिक्षयार्थं प्रबलेन अतिसृष्टा सेनेव । सा यथा अन्यैः अनिरोध्या तद्वत् । तथा दिव्या दिवि भवा अशनिः यथा पतत्येव न निवार्यते तद्वत् । ईदृक् सामर्थ्यमस्तीति दर्शयति । अयम् अग्निः तिगितैः निशितैस्तीक्ष्णीभूतैः ॥ अन्त्यविकारश्छान्दसः । जम्भैः दन्तैर्दन्तस्थानीयाभिर्ज्वालाभिः अत्ति अस्मद्विरोधिनो भक्षयति । तथा भर्वति हिनस्ति ॥ ‘ भर्व हिंसायाम् ’ । यास्कस्त्वाह-’ भर्वतिरत्तिकर्मा ’ (निरु. ९, २३ ) इति । यद्यपि अत्तिभर्वत्योः अदनमेवार्थः तथापि तदवान्तरभेदोऽवगन्तव्यः । तत्र दृष्टान्तः । योधो न संप्रहर्ता शूर इव । स यथा शत्रून् भर्वति भक्षयति तद्वत् । किंच सः अग्निः वना वनानि वृक्षदिसमूहान् न्यृञ्जते नितरां प्रसाधयति दहतीत्यर्थः । ‘ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा ’ इति यास्कः ॥

English translation:

“Agni, who, like the roaring of the winds, like a victorious host, like the thunderbolt in heaven, is not to be arrested, devours and destroys (our foes) with sharpened teeth (bharva hiṃsāyām; bharvatirattikarmā: Nirukta 9.23), and, as a warrior (annihilates his enemies), he, (Agni), lays waste the woods.”

Who is not to be hindered, like the roar of the Maruts, like an army unleashed, like a heavenly missile,
with his sharp fangs Agni eats; he devours. Like a fighter his rivals, he bears down on the trees.

senā́- can mean either ‘weapon’ or ‘army’. Despite the published translation (and most other tr.), ‘weapon’ might work better with aśániḥ ‘missile’ than ‘army’.

He whom no force can stay, even as the Maruts’ roar, like to a dart sent forth, even as the bolt from heaven,
Agni with sharpened jaws chews up and eats the trees, and conquers them as when the warrior smites his foes.

He who is not to be kept back like the roar of the Maruts, like an army 1that is sent forward, like the thunderbolt of heaven—Agni eats with his sharp jaws, he chews, he throws down the forests as a warrior throws down his foes.

Who like the Maruts’ roar, or like a dart discharged, Or like the heavenly bolt can never be restrained: Agni, the god, with pointed fangs consumes and chews; He, as a warrior his foes, lays low the woods.

Der nicht aufzuhalten ist wie das Brausen der Marut, wie eine losgelassene Heerschar, wie der himmlische Donnerkeil; Agni ißt, frißt mit scharfen Zähnen, er zwingt die Bäume, wie ein Krieger die Feinde.

Der wie der Maruts Brausen, wie der Pfeil im Flug und wie der Blitz des Himmels nicht zu hemmen ist, Er isst und kaut mit scharfem Zahn und streckt dahin des Waldes Bäume, wie der Streiter seinen Feind.

Кого не остановить, как шум Марутов,
Как выпущенную стрелу, словно небесный удар грома,
(Этот) Агни ест-пожирает острыми зубами,
Как воин на врагов, он набрасывается на деревья.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराड्जगती
• निषादः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

कुवि᳓न् नो अग्नि᳓र् उच᳓थस्य वी᳓र् अ᳓सद्
व᳓सुष् कुवि᳓द् व᳓सुभिः का᳓मम् आव᳓रत्
चोदः᳓ कुवि᳓त् तुतुज्या᳓त् सात᳓ये धि᳓यः
शु᳓चिप्रतीकं त᳓म् अया᳓ धिया᳓ गृणे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

kuvít ← kuvít (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ucáthasya ← ucátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vī́ḥ ← vī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āvárat ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

codáḥ ← codá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kuvít ← kuvít (invariable)

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tutujyā́t ← √tuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

ayā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gr̥ṇe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śúcipratīkam ← śúcipratīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

कु॒वित् । नः॒ । अ॒ग्निः । उ॒चथ॑स्य । वीः । अस॑त् । वसुः॑ । कु॒वित् । वसु॑ऽभिः । काम॑म् । आ॒ऽवर॑त् ।
चो॒दः । कु॒वित् । तु॒तु॒ज्यात् । सा॒तये॑ । धियः॑ । शुचि॑ऽप्रतीकम् । तम् । अ॒या । धि॒या । गृ॒णे॒ ॥

• kuvin ← kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ucathasya ← ucatha
• [noun], genitive, singular, neuter
• “praise.”

• vīr ← vīḥ ← vī
• [noun], nominative, singular, masculine

• asad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vasuṣ ← vasuḥ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• āvarat ← āvṛ ← √vṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “prefer; choose.”

• codaḥ ← coda
• [noun], nominative, singular, masculine

• kuvit ← kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• tutujyāt ← tuj
• [verb], singular, Perfect optative
• “draw.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• śucipratīkaṃ ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucipratīkaṃ ← pratīkam ← pratīka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “face; surface.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• gṛṇe ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

अयम् अग्निः नः अस्माकम् उचथस्य उक्थस्य स्तोत्रस्य कुवित् बहुवारं वीः कामयिता असत् भवतु ॥ अस्तेर्लेटि अडागमः । यहा। उचथस्य एतन्नामकस्य महर्षेर्गोत्रप्रभवस्य नः इति संबन्धः । तथा वसुः वासयिता सर्वेषां वसुस्थानीयो वा वसुभिः वासयितृभिर्धनैः कामम् अत्यर्थमभिमतं वा कुवित् अतिप्रभूतम् आवरत् आवृणोतु । अभिमतप्रदानेन कामं निवर्तयत्वित्यर्थः ॥ वृणोतेर्लेटि अडागमः । छान्हसो विकरणस्य लुक् ॥ अयमग्निः चोदः अस्माकं कर्मसु प्रेरकः सन् धियः कर्माणि सातये लाभाय कुवित् बहु तुतुज्यात् त्वरयतु प्रेरयतु इत्यर्थः ॥ तुजिः प्रेरणार्थः । छान्दसः शपः श्लुः ॥ शुचिप्रतीकं शोभनावयवं शोभनज्वालं तम् अग्निम् अया धिया अनया स्तुतिरूपया प्रज्ञया गृणे उच्चारयामि स्तौमीत्यर्थः ॥

English translation:

“May Agni be ever desirous of our praise; may the giver of wealth satisfy our utmost expectation with riches; may the inspirer (of our devotion) hasten our rites to fruition. I glorify him, the radiant-limbed (Agni), with this laudation.”

Surely Agni will be the pursuer of our speech? Surely the good one with the good ones [/Vasus] will grant our desire?
Surely as a goad he would push our insights to win? I sing to him who has a blazing face with this insight.

The verb āvárat in b is morphologically problematic. Given the context, its root affiliation is surely to √vṛ ‘choose’ rather than to √vṛ ‘obstruct, hinder’ (despite nearby várāya [5a] belonging to the latter). But forms to √vṛ ‘choose’ are overwhelmingly medial – save for a tiny collection of forms resembling this one, with the preverb ā́, full-grade of the root, an apparent thematic vowel (which is more likely the subjunctive marker), and act. endings: āváraḥ VIII.13.21, 19.30. In the published translation I render both as “you (will) choose,” but it is possible that “you (will) grant” would be better. The answer depends on what gave rise to these active forms. By one scenario we might view them as contrastive actives generated to the middle, specifically the middle root aorist found in a few forms like (ā́…) ava ri (IV.55.5). In that case the complementary reciprocal active sense to medial ‘chose’ would be ‘grant’. However, this is another possible pathway to the act. forms, suggested by Dīrghatamas’s own usage. In I.140.13 the final VP is íṣaṃ váram … varanta, which I tr. “they will choose refreshment as their boon (for us?).” varanta is a well-formed 3rd pl. med. subj. to the root aorist; however, because of its -anta ending it could have been interpr. as an -anta replacment to an active form (*varan) of the same meaning (for -anta replacements see Jamison 1979 [IIJ 21]). On this interpr., further act.

forms could have been generated to this supposed act. stem. Although this explanation might work best for the form in this hymn (as opposed to those in VIII) because it is also a Dīrghatamas product, the problem is that our form here pretty clearly means ‘grant’ not ‘choose’, as the scenario would suggest. (Unless of course varanta in I.140.13 actually does mean ‘grant’, which is not impossible.) In short, these forms are morphologically puzzling and their meaning(s) not entirely clear.

And will not Agni find enjoyment in our praise, will not the Vasu grant our wish with gifts of wealth?
Will not the Inspirer speed our prayers to gain their end? Him with the radiant glance I laud with this my song.

Would Agni eagerly come to our hymn? Would He the Vasu together with the Vasus fulfil our desire? Will He, the driver, stir our prayers that they may be successful? (Thus thinking) I praise Him whose face is bright, with this my prayer.

Will Agni be a glad receiver of our praise? Will he, the bright one, with bright goods grant our desire? Will he incite, inspire out thoughts to gain their ends? Him of the radiant face now with this song I laud.

Ob wohl Agni an unserem Preislied seine Lust haben wird? Ob der Gute mit den Guten unseren Wunsch gewähren wird? Ob er wohl als Ansporner uns fromme Gedanken erregen wird zum Gewinne? Ihn, der von reinem Aussehen, preise ich mit diesem Liede.

Ob Agni wol an unserm Spruch Gefallen hat? ob unsern Durst nach Gütern wol der gute stillt? Ob fördernd unsre Bitten er zum Ziele führt? den Gott mit hellem Antlitz preiset dies mein Lied.

Примет ли Агни благосклонно наше песнопение?
Исполнит ли Васу вместе о (другими) Васу (наше) желание?
Будет ли стрекало погонять (наши) поэтические мысли к цели?
Его, имеющего светлый облик, я воспеваю в этой молитве.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (कुवित्) बड़ा (अग्निः) बिजुली आदि रूपवाला अग्निः (नः) हमारे लिये (उचथस्य) उचित पदार्थ का (वीः) व्यापक (असत्) हो वा (वसुभिः) वसानेवालों के साथ (कुवित्) बड़ा (वसुः) वसानेवाला (कामम्) काम को (आवरत्) भली भाँति स्वीकार करे वा (सातये) विभाग के लिये (कुवित्) बड़ा प्रशंसित जन (चोदः) प्रेरणा दे वा (धियः) बुद्धियों को (तुतुज्यात्) बलवती करे (तम्) उस (शुचिप्रतीकम्) पवित्र प्रतीति देनेवाले जन की (अया) इस (धिया) बुद्धि वा कर्म से (गृणे) मैं स्तुति करता हूँ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो बिजुली के समान उचित काम प्राप्त कराने और बुद्धि बल अत्यन्त देनेवाले बड़े प्रशंसित विद्वान् अपनी बुद्धि से सब मनुष्यों को विद्वान् करते हैं, उनकी सब लोग प्रशंसा करें ॥ ६ ॥

अन्वय: यः कुविदग्निर्न उचथस्य वीरसद्वसुभिस्सह कुविद्वसुः काममावरत्सातये कुविच्चोदो धियस्तुतुज्यात् तं शुचिप्रतीकमया धियाऽहं गृणे ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कुवित्) महान् (नः) अस्मभ्यम् (अग्निः) विद्युदादिस्वरूपः (उचथस्य) उचितस्य (वीः) व्यापकः (असत्) भवेत् (वसुः) वासयिता (कुवित्) महान् (वसुभिः) वासयितृभिः (कामम्) (आवरत्) आवृणुयात् (चोदः) चुद्यात् प्रेरयेत् (कुवित्) महान् (तुतुज्यात्) बलयेत् (सातये) विभागाय (धियः) प्रज्ञाः (शुचिप्रतीकम्) (तम्) (अया) अनया। अत्र वाच्छन्दसीत्येकारादेशाभावः। (धिया) प्रज्ञया कर्मणा वा (गृणे) स्तौमि ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्युद्वदुचितकामप्रापका बुद्धिबलप्रदायका महान्तो विद्वांसः स्वबुद्ध्या सर्वाञ्जनान् विदुषः कुर्वन्ति तान् सर्वे प्रशंसन्तु ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्युतप्रमाणे योग्य काम प्राप्त करविणारे व अत्यंत बुद्धी बल देणारे, मोठे प्रशंसित विद्वान आपल्या बुद्धीने सर्व माणसांना विद्वान करतात, त्यांची प्रशंसा सर्व लोकांनी करावी. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

घृत᳓प्रतीकं व ऋत᳓स्य धूर्ष᳓दम्
अग्नि᳓म् मित्रं᳓ न᳓ समिधान᳓ ऋञ्जते
इ᳓न्धानो अक्रो᳓ विद᳓थेषु दी᳓दियच्
छुक्र᳓वर्णाम् उ᳓द् उ नो यंसते धि᳓यम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhūrṣádam ← dhūrṣád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥tápratīkam ← ghr̥tápratīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

r̥ñjate ← √r̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

samidhānáḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

akráḥ ← akrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dī́dyat ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

índhānaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śukrávarṇām ← śukrávarṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

yaṁsate ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

घृ॒तऽप्र॑तीकम् । वः॒ । ऋ॒तस्य॑ । धूः॒ऽसद॑म् । अ॒ग्निम् । मि॒त्रम् । न । स॒म्ऽइ॒धा॒नः । ऋ॒ञ्ज॒ते॒ ।
इन्धा॑नः । अ॒क्रः । वि॒दथे॑षु । दीद्य॑त् । शु॒क्रऽव॑र्णाम् । उत् । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । यं॒स॒ते॒ । धिय॑म् ॥

• ghṛtapratīkaṃ ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapratīkaṃ ← pratīkam ← pratīka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “face; surface.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dhūrṣadam ← dhūrṣad
• [noun], accusative, singular, masculine

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• samidhāna ← samidhānaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• ṛñjate ← ṛj
• [verb], singular, Present indikative

• indhāno ← indhānaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• akro ← akraḥ ← akra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• dīdyacchukravarṇām ← dīdyat ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

• dīdyacchukravarṇām ← śukra
• [noun]
• “bright; clear; white; light; pure.”

• dīdyacchukravarṇām ← varṇām ← varṇa
• [noun], accusative, singular, feminine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yaṃsate ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

घृतप्रतीकं घृतोपक्रमं प्रयाजादिषु आज्यैर्हूयमानत्वात् । यद्वा । प्रतीकमङ्गम् । दीप्तज्वालमित्यर्थः। किंच वः युष्मत्संबन्धिनः ऋतस्य यज्ञस्य धूर्षदं धुरि निर्वहणे सीदन्तं यज्ञनिर्वाहकम् अग्निं मित्रं न मित्रमिव ‘समिधानः इध्मैर्दीपयमानः ऋञ्जते प्रसाधयति । ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा । एवम् इन्धानः सम्यग्दीप्यमानः अक्रः ज्वालासमिदादिभिराक्रान्तः अन्यैः अनाक्रान्तः वा ॥ क्रमेश्छान्दसो डः ॥ विदथेषु यज्ञेषु वेदयत्सु स्तोत्रेषु निमित्तभूतेषु दीद्यत् स्वयं दीप्यमानः अस्मदीयां धियं प्रज्ञां यागादिविषयां शुक्रवर्णां शुभ्रवर्णां निर्मलां ज्योतिष्टोमादि कर्म वा उदु यंसते उद्योजयत्येव ॥ यमेर्लेटि अडागमः । सिप् ॥ उशब्दोऽवधारणे । धीरिति कर्मनाम, ‘ धीः शमी’ (नि. २. १. २१) इति तन्नामसु पाठात् ॥

English translation:

“The kindler (of the sacrificial fire) propitiates Agni, of glistening form; the upholder of your ceremony, like a friend; well kindled and well supplied (with fuel); blazing brightly at holy rites, he illumines our pure and pious observances.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Well kindled: akraḥ = from kram, to go= akranta or anukrānta, surpassed or exceeded by; jvālā samidādibhiḥ, flame, fuel and the like

The one who has kindled him for you all stretches toward ghee-faced Agni, sitting on the chariot-pole of truth, as if toward Mitra
[/an ally].
A foal [?] while being kindled, shining at the rites, he will raise up our insight, whose color is blazing bright.

The kindler of the flame wins Agni as a Friend, promoter of the Law, whose face is bright with oil.
Inflamed and keen, refulgent in our gatherings, he lifts our hymn on high clad in his radiant hues.

He who has kindled him strives 1 towards Agni as towards Mitra (or, towards a friend)—(to Agni) whose face shines with ghee, the charioteer of Rita. May he who when kindled becomes a racer 2, shining at the sacrifices 3, lift up our bright-coloured prayer.

Who kindles Agni, butter-faced, that draws aloft Your sacrifice, he strives to win him as a friend. When kindled as a shining banner at our rites, May he uplift our radiant-coloured hymn of praise.

Eurem Agni, dem Schmalzgesicht, der auf der Deichsel des rechten Werkes sitzt, läßt der Anzündende den Vortritt wie einem verbündeten Freund. Entflammt bei den Opfern leuchtend möge er wie ein Elefant unser lichtfarbenes Gedicht emporheben.

Der, Fett im Antlitz, eures Opfers Deichsel zieht, zu Agni wie zum Freunde strebt, wer ihn entflammt, Als Banner strahl’ entzündet bei den Opfern er und lenk zum Himmel unser glänzendes Gebet.

К вашему Агни с ликом, (обмазанным) жиром, сидящему на дышле закона,
(Жрец,) зажигающий (его,) направляется как к другу.
Зажженный, сверкающий на местах жертвенных раздач, (этот) боевой конь (?)
Пусть понесет вверх нашу светлоокрашенную поэтическую мысль!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (समिधानः) अच्छे प्रकार प्रकाशमान विद्वान् (वः) तुम्हारे लिये (धूर्षदम्) हिंसकों में स्थिर होते हुए (घृतप्रतीकम्) जो घृत को प्राप्त होता उस (अग्निम्) आग को (ऋतस्य) सत्य व्यवहार के वर्त्तनेवाले (मित्रम्) मित्र के (न) समान (ऋञ्जते) प्रसिद्ध करता है (उ) और जो (इन्धानः) प्रकाशमान होता हुआ वा (अक्रः) औरों ने जिसको न दबा पाया वह (विदथेषु) संग्रामों में (दीद्यत्) निरन्तर प्रकाशित होता हुआ (नः) हम लोगों की (शुक्रवर्णाम्) शुद्धस्वरूप (धियम्) प्रज्ञा को (उद्यंसते) उत्तम रखता है उसको तुम हम पिता के समान सेवें ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो बिजुली के समान समस्त शुभ गुणों की खान, मित्र के समान सुख का देने, संग्रामों में वीर के तुल्य शत्रुओं को जीतने और दुःख का विनाश करनेवाला है, उस विद्वान् का आश्रय कर सब मनुष्य विद्याओं को प्राप्त होवें ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यस्समिधानो वो युष्मभ्यं धूर्षदं घृतप्रतीकमग्निमृतस्य मित्रन्नेव ऋञ्जते य उ इन्धानोऽक्रो विदथेषु दिद्यत्सन् नः शुक्रवर्णां धियमुद्यंसते तं यूयं वयं च पितृवत्सेवेमहि ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (घृतप्रतीकम्) यो घृतमाज्यं प्रत्येति तम् (वः) युष्मभ्यम् (ऋतस्य) सत्यस्य (धूर्षदम्) यो धूर्षु हिंसकेषु सीदति तम् (अग्निम्) पावकम् (मित्रम्) सखायम् (न) इव (समिधानः) सम्यक् प्रकाशमानः (ऋञ्जते) प्रसाध्नोति (इन्धानः) प्रदीप्तस्सन् (अक्रः) अन्यैरक्रान्तः। अत्र पृषोदरादिनेष्टसिद्धिः। (विदथेषु) संग्रामेषु (दीद्यत्) देदीप्यमानः (शुक्रवर्णाम्) शुद्धस्वरूपाम् (उत्) (उ) इति वितर्के (नः) अस्माकम् (यंसते) रक्षति (धियम्) प्रज्ञाम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो विद्युद्वत्सर्वशुभगुणाकरो मित्रवत्सुखप्रदाता संग्रामेषु वीर इव शत्रुजेता दुःखप्रध्वंसको वर्त्तते तं विद्वांसमाश्रित्य सर्वे मनुष्या विद्याः प्राप्नुयुः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो विद्युतप्रमाणे संपूर्ण गुणांची खाण, मित्राप्रमाणे सुख देणारा, संग्रामामध्ये वीराप्रमाणे जिंकणारा व दुःखांचा नाश करणारा असेल त्या विद्वानांचा आश्रय घेऊन सर्व माणसांनी विद्या प्राप्त करावी. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓प्रयुछन्न् अ᳓प्रयुछद्भिर् अग्ने
शिवे᳓भिर् नः पायु᳓भिः पाहि शग्मइः᳓
अ᳓दब्धेभिर् अ᳓दृपितेभिर् इष्टे
अ᳓निमिषद्भिः प᳓रि पाहि नो जाः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áprayuchadbhiḥ ← áprayuchant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áprayuchan ← áprayuchant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pāyúbhiḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śagmaíḥ ← śagmá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śivébhiḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ádabdhebhiḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ádr̥pitebhiḥ ← ádr̥pita- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

iṣṭe ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ánimiṣadbhiḥ ← ánimiṣant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jā́ḥ ← jā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

अप्र॑ऽयुच्छन् । अप्र॑युच्छत्ऽभिः । अ॒ग्ने॒ । शि॒वेभिः॑ । नः॒ । पा॒युऽभिः॑ । पा॒हि॒ । श॒ग्मैः ।
अद॑ब्धेभिः । अदृ॑पितेभिः । इ॒ष्टे॒ । अनि॑मिषत्ऽभिः । परि॑ । पा॒हि॒ । नः॒ । जाः ॥

• aprayucchann ← aprayucchan ← aprayucchat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ceaseless; attentive.”

• aprayucchadbhir ← aprayucchadbhiḥ ← aprayucchat
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ceaseless; attentive.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śivebhir ← śivebhiḥ ← śiva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pāyubhiḥ ← pāyu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• śagmaiḥ ← śagma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “powerful; reliable; competent.”

• adabdhebhir ← adabdhebhiḥ ← adabdha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• adṛpitebhir ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adṛpitebhir ← dṛpitebhiḥ ← dṛp
• [verb noun], instrumental, plural

• iṣṭe ← iṣṭa
• [noun], locative, singular, neuter
• “yajña.”

• ’nimiṣadbhiḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ’nimiṣadbhiḥ ← nimiṣadbhiḥ ← nimiṣ ← √miṣ
• [verb noun], instrumental, plural
• “blink.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• jāḥ ← jā
• [noun], accusative, plural, masculine
• “born.”

हे अग्ने अप्रयुच्छन् अस्मासु अप्रमाद्यन् ॥‘युच्छ प्रमादे’ । अविच्छिन्नप्रवृत्तिः सन् ‘अप्रयुच्छद्भिः अप्रमाद्यद्भिः अनवधानरहितैः शिवेभिः मन्त्रकल्याणैः शग्मैः सुखकरैः पायुभिः रक्षणप्रकारैः न: अस्मान् पाहि रक्ष। किंच हे इष्टे सर्वैः एषणीयाग्ने जाः जायमानोऽस्माभिर्दीप्यमानः सन् अदब्धेभिः अहिंसितैः अदृपितेभिः केनचिदप्यपरिभूतैः ॥ ‘ दृप दृम्फ उत्क्लेशे ‘। तौदादिकः ॥ अनिमिषद्भिः निमेषरहितैः अनलस्वभावैः ईदृशैः लक्षणै: नः अस्मान् परि परितः पाहि पालय । यद्वा । उपर्युपरि जायन्ते इति जाः । नो जाः अस्मत्संबन्धिनीः पुत्रपौत्रादिरूपाः प्रजाः परि पाहि परितो रक्ष । न केवलमस्मान् किंतु अस्मत्पुत्रपौत्रादीनपि रक्ष ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Agni, never heedless (of us), guard us with never heedless, auspicious, and joy-bestowing cares; do you, who are desired (by all), protect us, and those born of us, with unobstructed unovercome, and never slumbering (vigilance).”

Staying close, o Agni, protect us with your kindly, able protectors that stay close.
With your undeceivable, undistracted, unwinking (protectors), o object of our quest, protect our kindred all around.

With most interpr., I take unaccented iṣṭe at the end of c, also found at the end of its pāda in VI.8.7, as a voc. to a -ti-stem, built to √iṣ ‘seek’. Although such a form and usage is unusual, Geldner’s suggestion, that it is truncated from *iṣtébhiḥ (Geldner ‘lieben’), seems less likely. See Oldenberg’s scathing criticism of the same emendation ad VI.8.7 in ZDMG 55.296 (=KlSch. 755).

Keep us incessantly with guards that cease not, Agni, with guards auspicious, very mighty.
With guards that never slumber, never heedless, never beguiled. O Helper, keep our children.

1 Preserve us, O Agni, never failing with thy never-failing, kind and mighty guardians; protect our people all around with those undeceived, undismayed, never slumbering (guardians), O thou our wish 2!

Incessantly with guards unceasing, Agni, That are auspicious and strong, protect us. With guards that slumber not, unfailing, watchful, Preserve, O helper, all our children safely.

Schirme uns, o Agni, unablässig mit deinen unablässigen, freundlichen, wirksamen Schirmern; mit den betörten, nie zerstreuten, lieben, die die Augen nie schließen, beschirme unsere Kinder!

Behüte uns mit holden starken Hütern, mit unabläss’gen, Agni, unablässig, Mit unbethörten, Herr, und unverwirrten, die nimmer schlummern, schütze unsre Kinder.

О Агни, неустанный, с неустанными,
Милостивыми, доблестными защитниками защити нас!
С не допускающими обмана, нерассеянными, желанными,
Не смыкающими глаз (защитниками) защити со всех сторон наше потомство!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इष्टे) सत्कार करने योग्य तथा (अग्ने) विद्या विज्ञान के प्रकाश से युक्त अग्नि के समान विद्वान् ! आप (अप्रयुच्छन्) प्रमाद को न करते हुए (अप्रयुच्छद्भिः) प्रमादरहित विद्वानों के साथ वा (शिवेभिः) कल्याण करनेवाले (पायुभिः) रक्षक (शग्मैः) सुखप्रापक विद्वानों के साथ (नः) हम लोगों की (पाहि) रक्षा करो तथा (जाः) सुखों की उत्पत्ति करानेवाले आप (अनिमिषद्भिः) निरन्तर आलस्यरहित (अदब्धेभिः) हिंसा और (अदृपितेभिः) मोहादि दोषरहित विद्वानों के साथ (नः) हम लोगों की (परि, पाहि) सब ओर से रक्षा करो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को निरन्तर यह चाहना और ऐसा प्रयत्न करना चाहिये कि धार्मिक विद्वानों के साथ धार्मिक विद्वान् हमारी निरन्तर रक्षा करें ॥ ८ ॥इस सूक्त में विद्वान् और ईश्वर के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ की साथ सङ्गति जानना चाहिये ॥यह एकसौ तेंतालीसवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इष्टेऽग्ने अग्निवद् विद्वन् त्वमप्रयुच्छन्सन्नप्रयुच्छद्भिः शिवेभिः पायुभिः शग्मैर्विद्वद्भिस्सह नः पाहि यास्त्वमनिमिषद्भिरदब्धेभिरदृपितेभिराप्तैस्सह नः परिपाहि ॥ ८ ॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अप्रयुच्छन्) प्रमादमकुर्वन् (अप्रयुच्छद्भिः) प्रमादरहितैर्विद्वद्भिस्सह (अग्ने) विद्याविज्ञानप्रकाशयुक्त (शिवेभिः) कल्याणकारिभिः (नः) अस्मान् (पायुभिः) रक्षकैः (पाहि) रक्ष (शग्मैः) सुखप्रापकैः (अदब्धेभिः) अहिंसकैः (अदृपितेभिः) मोहादिदोषरहितैः (इष्टे) पूजितुं योग्य। अत्र संज्ञायां क्तिच्। (अनिमिषद्भिः) नैरन्तर्येणालस्यरहितैः (परि) सर्वतः (पाहि) (नः) अस्मान् (जाः) यो जनयति सुखानि सः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैस्सततमिदमेष्टव्यं प्रयतितव्यं च धार्मिकैर्विद्वद्भिस्सह धार्मिका विद्वांसोऽस्मान् सततं रक्षेयुरिति ॥ ८ ॥अत्र विद्वदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति त्रिचत्वारिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सतत ही इच्छा बाळगावी व असा प्रयत्न करावा की धार्मिक विद्वानांनी धार्मिक विद्वानासह सतत आमचे रक्षण करावे. ॥ ८ ॥