१४२

• देवता - इध्मःसमिद्धोवाग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स꣡मिद्धो अग्न आ꣡ वह
देवाँ꣡ अद्य꣡ यत꣡स्रुचे
त꣡न्तुं तनुष्व पूर्वियं꣡
सुत꣡सोमाय दाशु꣡षे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yatásruce ← yatásruc- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tántum ← tántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tanuṣva ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sutásomāya ← sutásoma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

सम्ऽइ॑द्धः । अ॒ग्ने॒ । आ । व॒ह॒ । दे॒वान् । अ॒द्य । य॒तऽस्रु॑चे ।
तन्तु॑म् । त॒नु॒ष्व॒ । पू॒र्व्यम् । सु॒तऽसो॑माय । दा॒शुषे॑ ॥

• samiddho ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• yatasruce ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasruce ← sruce ← sruc
• [noun], dative, singular, masculine
• “Sruc.”

• tantuṃ ← tantum ← tantu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• tanuṣva ← tan
• [verb], singular, Present imperative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• sutasomāya ← suta ← su
• [verb noun]
• “press out; su.”

• sutasomāya ← somāya ← soma
• [noun], dative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

हे अग्ने समिद्धः सम्यग्दीपितः एतन्नामकस्त्वम् अद्य अस्मिन् यागदिने देवान् हविषां भोक्तॄन् अग्न्यादीन् आ वह अस्मद्यज्ञं प्रति प्रापय । यतस्रुचे यागायोद्यतस्रुचे यजमानाय तदर्थम् ॥ आवाह्य च सुतसोमाय यागार्थमभिषुतसोमाय दाशुषे हविर्दत्तवते । यद्यपि इदानीमेवाहूयन्ते देवाः तथापि पूर्वानुष्ठानापेक्षया भाव्यपेक्षया वा दाशुषे इत्युच्यते । हविर्दात्रे वा यजमानाय तदर्थं पूर्व्यं पूर्वेभ्यो देवेभ्यो हितं पूर्वकालीनं वा तन्तुं यज्ञं तनुष्व विस्तारय ॥

English translation:

“Agni, who are samiddha, bring the gods today (to the worshipper), whose ladle is uplifted; extent (the merit of) former sacrificer to the giver (of the offering), by whom the Soma is poured forth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Āpri’s of Agni: cf. RV. 1.4.2

Kindled, o Agni, convey the gods here today to the man with offering spoon extended.
Stretch the ancient thread for the pious man who has pressed soma.

KINDLED, bring, Agni, Gods to-day for him who lifts the ladle up.
Spin out the ancient thread for him who sheds, with gifts, the Soma juice.

Being inflamed, Agni, bring hither to-day the gods to the man who holds forth the (sacrificial) ladle. Spin out the ancient thread (of sacrifice) 1 for the sacrificer who has prepared Soma.

Entzündet fahre, o Agni, heute die Götter zu dem Opfernden, der den Schmalzlöffel erhebt. Spanne den altgewohnten Faden für den Opferspender, der Soma ausgepreßt hat!

Fahr, Agni, heut die Götter her entflammt dem, der die Schalen reicht, Den alten Faden spanne aus dem frommen, der den Soma braut.

Прекраснозажженный
, о Агни, привези
Сегодня богов (к жертвователю) с поднятым ковшом!
Протяни древнюю нить
Для почитателя, выжавшего сому!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब तेरह ऋचावाले एकसौ ब्यालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अध्यापक और अध्येता के विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) पावक के समान उत्तम प्रकाशवाले (समिद्धः) विद्या से प्रकाशित पढ़ानेवाले विद्वन् ! आप (अद्य) आज के दिन (सुतसोमाय) जिसने बड़ी-बड़ी ओषधियों के रस निकाले और (यतस्रुचे) यज्ञपात्र उठाये हैं, उस यज्ञ करनेवाले (दाशुषे) दानशील जन के लिये (देवान्) विद्वानों की (आ, वह) प्राप्ति करो और (पूर्व्यम्) प्राचीनों के किये हुए (तन्तुम्) विस्तार को (तनुष्व) विस्तारो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बालकपन और तरुण अवस्था में माता और पिता आदि सन्तानों को सुखी करें, वैसे पुत्रलोग ब्रह्मचर्य से विद्या को पढ़ युवावस्था को प्राप्त और विवाह किये हुए अपने माता-पिता आदि को आनन्द देवें ॥ १ ॥

अन्वय: हे अग्ने पावक इव समिद्धो विद्वांस्त्वमद्य यतस्रुचे सुतसोमाय दाशुषे देवानावह पूर्व्यं तन्तुं तनुष्व ॥ १ ॥

अथाध्यापकाध्येतृविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (समिद्धः) विद्यया प्रदीप्तोऽध्यापकः (अग्ने) अग्निरिव सुप्रकाश (आ) (वह) प्रापय (देवान्) विदुषः (अद्य) अस्मिन् दिने (यतस्रुचे) उद्यतयज्ञपात्राय यजमानाय (तन्तुम्) विस्तारम् (तनुष्व) विस्तृणीहि (पूर्व्यम्) पूर्वैः कृतम् (सुतसोमाय) निष्पादितमहौषधिरसाय (दाशुषे) दात्रे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा बाल्ययुवावस्थायां मातापित्रादयः सन्तानान् सुखयेयुस्तथा पुत्रा ब्रह्मचर्येणाधीत्य विद्यां प्राप्तयौवनाः कृतविवाहाः सन्तः स्वान्मातापित्रादीनानन्दयेयुः ॥ १ ॥

या सूक्तात अध्यापक अध्येता यांचे गुण व विद्येची प्रशंसा असल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे बाल्यावस्थेत व तरुण अवस्थेत माता व पिता इत्यादी संतानांना सुखी करतात तसे संतानांनीही ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या शिकून युवावस्थेत विवाह करून आपले माता-पिता यांना आनंद द्यावा. ॥ १ ॥

• देवता - तनूनपात्
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

घृत꣡वन्तम् उ꣡प मासि
म꣡धुमन्तं तनूनपात्
यज्ञं꣡ वि꣡प्रस्य मा꣡वतः
शशमान꣡स्य दाशु꣡षः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ghr̥távantam ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

māsi ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)
{}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tanūnapāt ← tánūnápāt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́vataḥ ← mā́vant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

śaśamānásya ← √śamⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

घृ॒तऽव॑न्तम् । उप॑ । मा॒सि॒ । मधु॑ऽमन्तम् । त॒नू॒ऽन॒पा॒त् ।
य॒ज्ञम् । विप्र॑स्य । माऽव॑तः । श॒श॒मा॒नस्य॑ । दा॒शुषः॑ ॥

• ghṛtavantam ← ghṛtavat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “buttery.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• māsi ← mā
• [verb], singular, Present indikative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• madhumantaṃ ← madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• tanūnapāt ← tanūnapād ← tanūnapāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• māvataḥ ← māvat
• [noun], genitive, singular, masculine

• śaśamānasya ← śam
• [verb noun], genitive, singular
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

हे तनूनपात् । तनूनपात् आज्यम्’ इति कात्थक्यपक्षे तन्वो गावो भोगानां तासु जायमानत्वात्। ताभ्यः उत्पन्नं क्षीरं क्षीरात् सर्पिः इति आज्यस्य नप्तृत्वम् । तद्वान् यज्ञः । अग्निपक्षे आपस्तन्व उच्यन्ते । ताभ्यः ओषधिवनस्पतयः । तेभ्योऽग्निरिति नप्तृत्वम् । अरणीभ्यामिति भावः । एतन्नामक हे अग्ने विप्रस्य मेधाविनः शशमानस्य शंसमानस्य त्वां स्तुवतः दाशुषः हविर्दत्तवतः मावतः मत्सदृशस्य यजमानस्य ॥ ’ युष्मदस्मद्भ्यां छन्दसि सादृश्ये ’ इति वतुप् । ‘आ सर्वनाम्नः’ इति आत्वम् ॥ घृतवन्तं क्षरदाज्योपेतं मधुमन्तं माधुर्योपेतं सोमादिमधुरद्रव्येण तद्वन्तं यज्ञम् उप उपेत्य मासि निर्मिमीषे मितो भवसि वा । संपूर्तिपर्यन्तं तिष्ठसीत्यर्थः ॥ ‘मा माने’ । आदादिकः ॥

English translation:

“Tanūnapāt, be present at this well-flavoured and cutter-fed sacrifice, (the offering) of a pious offerer (of oblations); glorifying you.”

O Tanūnapāt, measure out the ghee-filled, honey-filled
sacrifice of an inspired priest like me, of the pious man who labors.

Thou dealest forth, Tanunapat, sweet sacrifice enriched with oil,
Brought by a singer such as I who offers gifts and toils for thee.

Measure out, O Tanûnapât 1, the sacrifice rich in ghee, rich in honey, of a priest like me, of a sacrificer who has toiled hard.

Tanunapat! Miß das schmelzreiche, süße Opfer eines Redegwandten, wie ich es bin, zu, der den Dienst versieht und opfert.

Du aus dir selbst entsprossner, theilst das süsse fette Opfer aus, Von einem Priester so wie ich, der eifervoll dir huldiget.

Танунапат
, отмерь
Жирную, сладкую
Жертву у вдохновенного, вроде меня,
Старающегося (при обряде) почитателя!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तनूनपात्) शरीर को नष्ट न करनेवाले विद्वन् ! आप (मावतः) मेरे सदृश (दाशुषः) दानशील (शशमानस्य) और दुःख उल्लंघन किये (विप्रस्य) मेधावी जन के (घृतवन्तम्) बहुत घृत और (मधुमन्तम्) प्रशंसित मधुरादि गुणों से युक्त (यज्ञम्) यज्ञ का (उप, मासि) परिमाण करनेवाले हो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थियों को विद्वानों की सङ्गति कर विद्वानों के सदृश होना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे तनूनपाद्विद्वँस्त्वं मावतो दाशुषः शशमानस्य विप्रस्य घृतवन्तं मधुमन्तं यज्ञमुपमासि ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (घृतवन्तम्) बहुघृतयुक्तम् (उप) (मासि) परिमिमीषे (मधुमन्तम्) प्रशस्तमधुरादिगुणयुक्तम् (तनूनपात्) यस्तनूं शरीरं न पातयति तत्सम्बुद्धौ (यज्ञम्) (विप्रस्य) मेधाविनः (मावतः) मत्सदृशस्य (शशमानस्य) दुःखमुल्लङ्घतः (दाशुषः) दातुः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थिभिर्विदुषां संगतिं कृत्वा विद्वदुपमया भवितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थ्यांनी विद्वानांची संगती करून विद्वानांसारखे बनावे. ॥ २ ॥

• देवता - नराशंसः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

शु꣡चिः पवाको꣡+ अ꣡द्भुतो
म꣡ध्वा यज्ञ꣡म् मिमिक्षति
न꣡राशं꣡सः त्रि꣡र् आ꣡ दिवो꣡
देवो꣡ देवे꣡षु यज्ञि꣡यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádbhutaḥ ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāvakáḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mimikṣati ← √myakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nárāśáṁsaḥ ← nárāśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trís ← trís (invariable)
{}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yajñíyaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

शुचिः॑ । पा॒व॒कः । अद्भु॑तः । मध्वा॑ । य॒ज्ञम् । मि॒मि॒क्ष॒ति॒ ।
नरा॒शंसः॑ । त्रिः । आ । दि॒वः । दे॒वः । दे॒वेषु॑ । य॒ज्ञियः॑ ॥

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• pāvako ← pāvakaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• adbhuto ← adbhutaḥ ← adbhuta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• mimikṣati ← mikṣ
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “season.”

• narāśaṃsas ← narāśaṃsaḥ ← narāśaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yajñiyaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

देवेषु मध्ये शुचिः शुद्धो दीप्तो वा पावकः अन्नस्य अपूतस्य शोधयिता अद्भुतः अभूत इव अद्यक्षणे भविता । आश्चर्यभूत इत्यर्थः । देवः द्योतनशीलः यज्ञियः यज्ञसंपादनार्हः ईदृशः नराशंसः नरैः कर्मनेतृभिर्ऋत्विग्भिः शंसनीयोऽग्निः दिवः द्युलोकादागत्य मध्वा मधुरेण रसेन यज्ञम् अस्मदीयं त्रिः आ मिमिक्षति त्रिवारं समन्तात् सिञ्चति स्वदयतीत्यर्थः । यद्वा । मधुरेण फलेन त्रिः आ मिमिक्षति योजयतीत्यर्थः । ‘ नराशंसो यज्ञः’ इति कात्थक्यपक्षे यज्ञाभिमानी देवो द्योतमानो द्युलोकादागत्य अनुष्ठीयमानं यज्ञं त्रिः आ मिमिक्षति । अयं नराशंसो देवस्त्रिरा ॥ उपसर्गवशात् योग्यक्रियाध्याहारः ॥ त्रिवारमागच्छति । त्रिः आहरति वा फलम् । अवशिष्टं पूर्ववन्नेयम् ॥

English translation:

“The pure, purifying, wonderful Narāśaṃsa, an adorable god among gods, (having come) from heaven, thrice mixes the sacrifice with the sweet (Soma).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Narāśaṃsa is the deity presiding over the sacrifice: yajñābhimāni devaḥ; thrice mixes: he comes thrice, or he thrice bestows rewards, perhaps an allusion to the three daily sacrifices

Gleaming, pure, and unerring, Narāśaṃsa mixes the sacrifice with honey
three times a day—the god devoted to the sacrifice among the gods.

He wondrous, sanctifying, bright, sprinkles the sacrifice with mead,
Thrice, Narasamsa from the heavens, a God mid Gods adorable.

The brilliant, purifying, wonderful Narâsamsa 1 mixes the sacrifice with honey three times a day, the god worthy of worship among the gods.

Der reine, lautere, unerforschliche Narasamsa würzt das Opfer mit Süßigkeit, dreimal des Tags, der opferwürdige Gott unter den Göttern.

Der helle Flammer, wunderbar, besprengt mit Süss den Opfertrank, Der Männerpreis dreimal am Tag, der Gott bei Göttern hochgeehrt.

Чистый, светлый, удивительный
Нарашанса
смешивает жертву
С медом трижды в день,
Бог, достойный жертв среди богов.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (पावकः) पवित्र करनेवाले अग्नि के समान (अद्भुतः) आश्चर्य गुण, कर्म, स्वभाववाला (शुचिः) पवित्र (यज्ञियः) यज्ञ करने योग्य (नराशंस) नरों से प्रशंसा को प्राप्त और (देवः) कामना करता हुआ जन (देवेषु) विद्वानों में (दिवः) कामना से (मध्वा) मधुर शर्करा वा सहत से (यज्ञम्) यज्ञ को (त्रिः) तीन बार (आ, मिमिक्षति) अच्छे प्रकार सींचने वा पूरे करने की इच्छा करता है, वह सुख पाता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य बालकाई, ज्वानी और बुढ़ापे में विद्याप्रचाररूपी व्यवहार को करें, वे कायिक, वाचिक और मानसिक सुखों को प्राप्त होवें ॥ ३ ॥

अन्वय: यः पावकइवाद्भुतः शुचिर्यज्ञियो नराशंसो देवो देवेषु दिवो मध्वा यज्ञं त्रिरामिमिक्षति स सुखमाप्नोति ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचिः) पवित्रः (पावकः) पवित्रकारकोऽग्निरिव (अद्भुतः) आश्चर्यगुणकर्मस्वभावः (मध्वा) मधुना सह (यज्ञम्) (मिमिक्षति) मेढ़ुं सिञ्चितुमलङ्कर्त्तुमिच्छति (नराशंसः) नरैः प्रशंसितः (त्रिः) त्रिवारम् (आ) समन्तात् (दिवः) कामनातः (देवः) कामयमानः (देवेषु) विद्वत्सु (यज्ञियः) यज्ञं कर्त्तुमर्हः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः कौमारयौवनवृद्धावस्थासु विद्याप्रचाराख्यं व्यवहारं कुर्युस्ते कायिकवाचिकमानसिकसुखानि प्राप्नुयुः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे बालपण, तारुण्य व वृद्धावस्थेमध्ये विद्याप्रचाररूपी व्यवहार करतात ते कायिक, वाचिक व मानसिक सुख प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इळः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ईळितो꣡ अग्न आ꣡ वह
इ꣡न्द्रं चित्र꣡म् इह꣡ प्रिय꣡म्
इयं꣡ हि꣡ त्वा मति꣡र् म꣡म
अ꣡छा सुजिह्व वच्य꣡ते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īḷitáḥ ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

matíḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)
{}

sujihva ← sujihvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vacyáte ← √vañc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

ई॒ळि॒तः । अ॒ग्ने॒ । आ । व॒ह॒ । इन्द्र॑म् । चि॒त्रम् । इ॒ह । प्रि॒यम् ।
इ॒यम् । हि । त्वा॒ । म॒तिः । मम॑ । अच्छ॑ । सु॒ऽजि॒ह्व॒ । व॒च्यते॑ ॥

• īﾱito ← īḍitaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahendraṃ ← vahā ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vahendraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• matir ← matiḥ ← mati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• mamācchā ← mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• mamācchā ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• sujihva ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujihva ← jihva ← jihvā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• vacyate ← vañc
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv

हे अग्ने ईळितः सर्वैः स्तुत्यः इण्नामकस्त्वम् इह अस्मिन् यज्ञे चित्रं चायनीयं प्रियं प्रीणयितारम् अस्मान् हविःस्वीकर्तुं वा प्रीतियुक्तम् इन्द्रम् आ वह आह्वय । हे सुजिह्व घृतपानेन शोभनज्वाल इयं मम मतिः मननसाधना स्तुतिरूपा वाक् त्वा त्वाम् अच्छ आभिमुख्येन प्राप्तुं वच्यते मतिरेवास्मदीयोच्यते ॥ हिः पूरणार्थः । वचेर्यकि ‘ संप्रसारणाच्च’ इति पूर्वरूपस्य ‘ वा छन्दसि’ इति विकल्पितत्वात् अभावे यण् ॥ अत्र पुरोडाशादीडभिमानियज्ञपरतया वा व्याख्येयम् । एवमुत्तरत्र यज्ञाङ्गैर्यज्ञसंबन्धिदेवताभिश्च यज्ञः एवोच्यते इति तत्परत्वेन व्याख्येयम् ॥

English translation:

“Agni, who are Iḷita, bring hither Indra, the wonderful, the beloved; this my praise is recited, bright-tongued, before you.”

When solemnly invoked, o Agni, convey Indra here, brilliant and dear, for this thought of mine is twisting its way toward you, o you who have good tongues.

mátiḥ … vacyáte “the thought is twisting its way” gives potential support to the interpretation of úpa hvarate in the previous hymn I.141.1 as having matíḥ as its subj. (contrary to my view), but the other considerations raised ad loc. weigh more strongly for me. As for vacyáte, the “passive” accentuation of this apparently intrans.

verb of motion is treated at length by Kulikov (-ya-presents, pp. 218-23), who acknowledges the standard functional interpr. of this pres. but attempts (rather too ingeniously in my view) to take it as originally passive (“is being directed towards you” in his tr.). Since √vañc seems to me to express precisely non-direct(ed) action, this interpr. does not capture the sense. I do not have a good explanation of the suffix accent, beyond noting that there are other non-passive medial -yá- formations, most notably mriyáte ‘dies’, that have failed to retract the accent.

Agni, besought, bring hitherward Indra the Friend, the Wonderful,
For this my hymn of praise, O sweet of tongue, is chanted forth to thee.

Agni, magnified 1 by us, bring hither the bright, beloved Indra. For this my prayer is addressed 2 to thee whose tongue is good.

Berufen fahr, o Agni, den prächtigen, lieben Indra hierher, denn dieses mein Dichten schwingt sich zu dir auf, o Schönzungiger.

Erfleht, o Agni, fahre hier den lichten, lieben Indra her; Denn dieses mein Gebet wird dir gesprochen, o schönzungiger.

Призванный
, о Агни, привези
Сюда Индру, яркого, любимого!
Ведь эта моя молитва к тебе
Пробирается, о прекрасноязыкий!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• स्वराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुजिह्व) मधुरभाषिणी जिह्वावाले (अग्ने) सूर्य के समान प्रकाशस्वरूप विद्वान् ! (ईडितः) प्रशंसा को प्राप्त हुए आप (इह) इस जन्म में (प्रियम्) प्रीति करनेवाले (चित्रम्) चित्र विचित्र नानाप्रकार के (इन्द्रम्) परमैश्वर्य को (आ, वह) प्राप्त करो जो (मम) मेरी (इयम्) यह (मतिः) प्रज्ञा बुद्धि तुम से (अच्छ) (वच्यते) कही जाती है (हि) वही (त्वा) आपको प्राप्त हो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सबको पुरुषार्थ से विद्वानों की बुद्धि पाकर महान् ऐश्वर्य का अच्छा संग्रह करना चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: हे सुजिह्वाऽग्ने ईळितस्त्वमिव प्रियं चित्रमिन्द्रमावह या ममेयं मतिस्त्वयाच्छ वच्यते सा हि त्वा प्राप्नोतु ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईळितः) प्रशंसितः (अग्ने) सूर्यइव प्रकाशात्मन् (आ) (वह) (इन्द्रम्) परमैश्वर्यम् (चित्रम्) नानाविधम् (इह) अस्मिन् जन्मनि (प्रियम्) प्रीतिकरम् (इयम्) (हि) किल (त्वा) (मतिः) प्रज्ञा (मम) (अच्छ) (सुजिह्व) शोभना जिह्वा मधुरभाषिणी यस्य तत्सम्बुद्धौ (वच्यते) उच्यते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वैः पुरुषार्थेन विद्वत्प्रज्ञां प्राप्य महदैश्वर्यं संचेतव्यम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वांनी पुरुषार्थाने विद्वानांची बुद्धी प्राप्त करून महान ऐश्वर्याचा संग्रह केला पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - बर्हिः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स्तृणाना꣡सो यत꣡स्रुचो
बर्हि꣡र् यज्ञे꣡ सुअध्वरे꣡
वृञ्जे꣡ देव꣡व्यचस्तमम्
इ꣡न्द्राय श꣡र्म सप्र꣡थः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
str̥ṇānā́saḥ ← √str̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

yatásrucaḥ ← yatásruc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svadhvaré ← svadhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

devávyacastamam ← devávyacastama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vr̥ñjé ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

स्तृ॒णा॒नासः॑ । य॒तऽस्रु॑चः । ब॒र्हिः । य॒ज्ञे । सु॒ऽअ॒ध्व॒रे ।
वृ॒ञ्जे । दे॒वव्य॑चःऽतमम् । इन्द्रा॑य । शर्म॑ । स॒ऽप्रथः॑ ॥

• stṛṇānāso ← stṛṇānāsaḥ ← stṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “spread; kill; lay; cover.”

• yatasruco ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasruco ← srucaḥ ← sruc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Sruc.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• svadhvare ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvare ← adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• vṛñje ← vṛj
• [verb], singular, Present indikative

• devavyacastamam ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavyacastamam ← vyacastamam ← vyacastama
• [noun], accusative, singular, neuter

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

स्वध्वरे शोभनप्रायणीयाद्यवान्तरयागवति यज्ञे सोमयागे बर्हिः दर्भान् स्तृणानासः आस्तरन्तः यतस्रुचः नियमितजुह्वादिपात्रा ऋत्विजः देवव्यचस्तमम् अतिशयेन देवगामिनं सप्रथः सर्वतो विस्तीर्णं शर्म सुखसाधनं गृहम् इन्द्राय वृञ्जे विवर्जयन्ति संपादयन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“The priests, bearing ladles, are strewing the sacred grass in this holy sacrifice, to prepare a god-frequented and well-spread abode for Indra.”

They whose offering spoons are extended are strewing the ritual grass at the sacrifice with its good ceremonies;
I twist (the grass), which provides the broadest expanse to the gods and extensive shelter to Indra.

Geldner (/Witzel Gotō) treat this verse as containing an anacoluthon, with the plural pres.

part. stṛṇānā́saḥ modifying the 1st singular pres. vṛñjé: “(We) strewing …, I twist …” This seems unnecessary to me. I take the participle as predicated in a main clause, with the vṛñjé clause parallel: “They … are strewing the ritual grass; I twist (the grass) …” Although predicated present participles are much rarer than their past participle equivalents, they are not non-existent: the commentary so far as identified a fair number of examples that can be so interpr. and whose alternative interpretations are forced.

On turī́pa-, whose sense is fairly clear but whose etymology is not, see EWA s.v. purú vā́ram is emended by most to the bahuvrīhi puruvā́ram ‘having many choice things’, but there seems no reason not to accept the text as given. (The odd Pp.

reading vā áram can be ignored.)

The ladle-holders strew trimmed grass at this well-ordered sacrifice;
A home for Indra is adorned, wide, fittest to receive the Gods.

(Priests) hold forth the (sacrificial) ladle, strewing the sacrificial grass at the decorous service of the sacrifice;—I 1 trim 2 (the sacrificial grass) which best receives the gods with its wide extent, a big shelter for Indra.

Indem wir mit erhobenem Schmalzlöffel das Barhis hinbreiten bei wohlvollzogenem Opfer, lege ich es herum, daß es den Göttern größten Raum bietet, eine breite Zuflucht für Indra.

Die Löffelreicher breiten aus die Streu beim schönen Opferfest; Ich schmück’ den götterfassendsten, den breiten Sitz dem Indra aus.

С поднятым ковшом расстилая
Жертвенную солому
при жертвоприношении во время прекрасного обряда,
Я переворачиваю (ее, чтоб она дала) больше места богам,
(Чтобы стала) широкой защитой для Индры.

• बर्हिः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (स्वध्वरे) उत्तम शोभायुक्त (यज्ञे) विद्यादानरूप यज्ञ में (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य के लिये (सप्रथः) प्रख्यात गुणों के साथ वर्त्तमान (बर्हिः) बड़े (देवव्यचस्तमम्) विद्वानों से अतीव व्याप्त (शर्म) घर को (स्तृणानासः) ढाँपते हुए (यतस्रुचः) उद्यम को प्राप्त होते हैं, वे दुःख और दरिद्रपन का (वृञ्जे) त्याग कर देते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - उद्यम करनेवालों के विना लक्ष्मी और राज्य श्री प्राप्त नहीं होती तथा जो अतीव उत्तम विद्वानों के निवास संयुक्त घर में अच्छे प्रकार वसते हैं, वे अविद्या और दरिद्रता को निरन्तर नष्ट करते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: ये स्वध्वरे यज्ञ इन्द्राय सप्रथो बर्हिर्देवव्यचस्तमं शर्म स्तृणानासस्सन्तो यतस्रुचो भवन्ति ते दुःखदारिद्र्यं वृञ्जे त्यजन्ति ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तृणानासः) आच्छादकास्सन्तः (यतस्रुचः) प्राप्तोद्यमाः (बर्हिः) बृहत् (यज्ञे) विद्यादानाख्ये (स्वध्वरे) सुशोभमाने (वृञ्जे) वृञ्जते। अत्र लोपस्त आत्मनेपदेष्विति तलोपो व्यत्ययेनात्मनेपदं च। (देवव्यचस्तमम्) देवैर्विद्वद्भिर्व्यचो व्याप्तं तदतिशयितम् (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (शर्म) गृहम् (सप्रथः) प्रख्यातगुणैस्सह वर्त्तमानम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - नह्युद्यमिनोऽन्तरा लक्ष्मीराज्यश्रियौ प्राप्नुतः। ये अत्युत्तमे विद्वन्निवासयुक्ते गृह आवसन्ति तेऽविद्यादारिद्र्ये निघ्नन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - उद्योग केल्याशिवाय लक्ष्मी व राजश्री प्राप्त होत नाही व जे अत्युत्तम विद्वानांचा निवास असलेल्या घरात राहतात ते अविद्या व दारिद्र्य नष्ट करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - देवीर्द्वारः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

वि꣡ श्रयन्ताम् ऋतावृ꣡धः
प्रयइ꣡ देवे꣡भियो महीः꣡
पवाका꣡सः+ पुरुस्पृ꣡हो
द्वा꣡रो देवी꣡र् असश्च꣡तः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śrayantām ← √śri- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)
{}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

mahī́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prayaí ← √yā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

pāvakā́saḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

puruspŕ̥haḥ ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asaścátaḥ ← asaścát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dvā́raḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

वि । श्र॒य॒न्ता॒म् । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । प्र॒ऽयै । दे॒वेभ्यः॑ । म॒हीः ।
पा॒व॒कासः॑ । पु॒रु॒ऽस्पृहः॑ । द्वारः॑ । दे॒वीः । अ॒स॒श्चतः॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śrayantām ← śri
• [verb], plural, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sincere.”

• prayai ← prayā ← √yā
• [verb noun]
• “go; depart; travel; enter (a state); repair to; advance; elapse; leave; drive; walk; disappear; die; heal.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mahīḥ ← mahi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “great; firm.”

• pāvakāsaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• puruspṛho ← puruspṛhaḥ ← puruspṛh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “coveted; desirous.”

• dvāro ← dvāraḥ ← dvār
• [noun], nominative, plural, feminine
• “door; means.”

• devīr ← devīḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “divine.”

• asaścataḥ ← asaścat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “inexhaustible.”

द्वारो देवीः यज्ञस्य द्वाराभिमानिन्यो देवताः वि श्रयन्तां विविधं श्रयन्तु विवृता भवन्तु । किमर्थम् । देवेभ्यः प्रयै प्रयातुं देवानां प्रापणाय ॥ ’ प्रयै रोहिष्यै अव्यथिष्यै ‘(पा. सू. ३. ४. १०) इति निपातितः ॥ कीदृश्यस्ताः । ऋतवृधः यज्ञस्य वर्धयित्र्यः पूज्याः महीः महत्यः पावकासः शोधयित्र्यः पुरुस्पृहः बहुस्पृहणीयाः असश्चतः असज्यमानाः । परस्परविप्रकृष्टा इत्यर्थः ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Let the bright, separable doors, the augmenters of sacrifice, the purifiers of rites, the desired of many, be set open for the gods to enter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The hymn is addressed to the divinities presiding over th e doors of the chamber of sacrifice;

Asaścata = not adhering together, mutually separable; asajyamāna-paraspara viprakṛṣṭa, perhaps folding-doors of wide or open doors

Let them gape open—the great ones who increase through truth—for the gods to come forth:
the purifying, much-desired, inexhaustible Divine Doors.

Thrown open be the Doors Divine, unfailing, that assist the rite,
High, purifying, much-desired, so that the Gods may enter in.

1 May the divine doors open themselves, the increasers of Rita, the never sticking, large ones, the purifying, much-desired (doors), that the gods may come forth.

Die göttlichen Tore sollen sich zum Eintritt für die Götter auftun, die Stärker des Gesetzes, die großen, lauteren, vielbegehrten, unerschöpflichen.

Die Götterthore mögen sich weit öffnen für den Götterzug, Die heiligen, die flammenden, die vielbegehrten, herrlichen.

Пусть раскроются умножающие (вселенский) закон, -
Чтобы боги могли пройти – великие
Чистые, многожеланные
Врата
, божественные, неиссякающие!

• देव्योद्वारः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (देवेभ्यः) विद्वानों के लिये जो (पावकासः) पवित्र करनेवाली (ऋतावृधः) सत्य आचरण और उत्तम ज्ञान से बढ़ाई हुई (पुरुस्पृहः) बहुतों से चाहीं जातीं (द्वारः) द्वारों के समान (देवीः) मनोहर (असश्चतः) परस्पर एक दूसरे से विलक्षण (महीः) प्रशंसनीय वाणी वा पृथिवी जिनकी (प्रयै) प्रीति के लिये विद्वान् जन कामना करते उनका आप लोग (विश्रयन्ताम्) विशेषता से आश्रय करें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को सबके उपकार के लिये विद्या और अच्छी शिक्षायुक्त वाणी और रत्नों को प्रसिद्ध करनेवाली भूमियों की कामना करनी चाहिये और उनके आश्रय से पवित्रता संपादन करनी चाहिये ॥ ६ ॥

अन्वय: हे मनुष्या देवेभ्यो याः पावकास ऋतावृधः पुरुस्पृहो द्वारो देवीरसश्चतो महीः प्रयै विद्वांसः कामयन्ते ता भवन्तो विश्रयन्ताम् ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) (श्रयन्ताम्) सेवन्ताम् (ऋतावृधः) ऋतेन सत्येनाचरणेन विज्ञानेन च वृद्धाः (प्रयै) प्रयितुम् (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यः (महीः) पूज्यतमा वाचः पृथिवी वा। महीति पृथिवीना०। निघं० १। १। महीति वाङ्ना०। निघं० १। ११। (पावकासः) पवित्रकारिकाः (पुरुस्पृहः) याः पुरुभिः स्पृह्यन्त ईप्स्यन्ते ताः (द्वारः) द्वार इव सुशोभिताः (देवीः) कमनीयाः (असश्चतः) परस्परं विलक्षणाः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वेषामुपकाराय विद्यासुशिक्षिता वाचो रत्नकर्यो भूमयश्च कमितव्याः। तदाश्रयेण पवित्रता संपादनीया ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सर्वांच्या उपकारासाठी विद्या व सुशिक्षणयुक्त वाणी तसेच रत्न देणाऱ्या भूमीची कामना केली पाहिजे व त्यांच्या आश्रयाने पवित्रता प्राप्त केली पाहिजे. ॥ ६ ॥

• देवता - उषासानक्ता
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ भ꣡न्दमाने उ꣡पाके
न꣡क्तोषा꣡सा सुपे꣡शसा
यह्वी꣡ ऋत꣡स्य मात꣡रा
सी꣡दताम् बर्हि꣡र् आ꣡ सुम꣡त्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhándamāne ← √bhand- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

úpāke ← úpāka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

náktoṣā́sā ← náktoṣā́s- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

supéśasā ← supéśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yahvī́ ← yahvī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sī́datām ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sumát ← sumát ~ smat- (invariable)
{}

आ । भन्द॑माने॒ इति॑ । उपा॑के॒ इति॑ । नक्तो॒षसा॑ । सु॒ऽपेष॑सा ।
य॒ह्वी इति॑ । ऋ॒तस्य॑ । मा॒तरा॑ । सीद॑ताम् । ब॒र्हिः । आ । सु॒ऽमत् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhandamāne ← bhand
• [verb noun], nominative, dual

• upāke ← upāka
• [noun], nominative, dual, feminine

• naktoṣāsā
• [noun], nominative, singular, feminine

• supeśasā ← supeśas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “beautiful; fine-looking.”

• yahvī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “river.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], nominative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• sīdatām ← sad
• [verb], dual, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sumat
• [adverb]
• “together.”

भन्दमाने सर्वैः स्तूयमाने उपाके परस्परं संनिहिते सुपेशसा शोभनरूपे। पेश इति रूपनाम । यह्वी महत्यौ अपत्यरूपे वा प्रतिदिनं जायमानत्वात् । यहुरित्यपत्यनाम, ‘यहुः सूनुः ’ (नि. २. २. ११ ) इति तन्नामसु पाठात् । ऋतस्य मातरा यज्ञस्य निर्मात्र्यौ । ताभ्यामागमनात् यज्ञस्य संपूर्तेर्यज्ञमातृत्वम् उपचर्यते । यद्वा । अतिरात्रादीनाम् अहोरात्रसाध्यत्वात्। नक्तोषासा उक्तगुणविशिष्टे अहोरात्रदेवते सुमत् स्वयमेव । अस्माभिरप्रार्थिते इत्यर्थः । यद्वा । सुमत् बर्हिः आस्तृतं दर्भम् आ समन्तात् आ सीदताम् उपविशताम् । यद्वा । ऋतस्य इति कर्मणि षष्ठी । यज्ञमासीदताम् । आसाद्य च बर्हिरास्तृतं दर्भं स्वयमेव सीदताम् ॥

English translation:

“Beautiful night and morning, ever hymned, ever associated, progeny (yahuḥ sunuḥ–Nirukta 2.2.11) (of time), parents of sacrifice, sit down of your own good will on the sacred grass.”

Being happy, let well-ornamented Night and Dawn,
the two youthfully exuberant mothers of truth, sit close together on the ritual grass.

May Night and Morning, hymned with lauds, united, fair to look upon,
Strong Mothers of the sacrifice, seat them together on the grass.

May Night and Dawn, of glorious appearance, the two neighbouring (goddesses), wearing beautiful ornaments 1, the young 2 mothers of Rita, sit down together on the sacrificial grass 3.

Nacht und Morgen, die gelobten, nachbarlichen, schönverzierten jüngsten Töchter und Mütter des Gesetzes sollen sich auf das schöne Barhis setzen.

Und Nacht und Morgen mögen nun vereint, die schönen glänzenden, Die grossen Mütter heil’gen Werks, zugleich sich setzen auf die Streu.

Радостно прославляемые, близкие (друг другу)
Ночь и Ушас
, прекрасно убранные,
Самые юные (дочери) закона, матери (его)
Пусть усядутся вместе на жертвенную солому!

• उषासानक्ता
• दीर्घतमा औचथ्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप जैसे (ऋतस्य) सत्य व्यवहार का (मातरा) मान करानेवाली (यह्वी) कारण से उत्पन्न हुई (उपाके) एक दूसरे के साथ वर्त्तमान (सुपेशसा) उत्तम रूपयुक्त और (भन्दमाने) कल्याण करनेवाली (नक्तोषसा) रात्रि और प्रभात वेला (आ, सीदताम्) अच्छे प्रकार प्राप्त होवें वैसे (आ, सुमत्) जिसमें बहुत आनन्द को प्राप्त होते हैं उस (बर्हिः) उत्तम घर को प्राप्त होओ ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे दिन-रात्रि समस्त प्राणी-अप्राणी को नियम से अपनी-अपनी क्रियाओं में प्रवृत्त कराता है, वैसे सब विद्वानों को सर्वसाधारण मनुष्य उत्तम क्रियाओं में प्रवृत्त करने चाहिये ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या भवन्तो यथा ऋतस्य मातरा यह्वी उपाके सुपेशसा भन्दमाने नक्तोषासा आसीदतां तद्वदासुमदबर्हिः प्राप्नुवन्तु ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (भन्दमाने) कल्याणकारके (उपाके) परस्परमसन्निहितवर्त्तमाने (नक्तोषासा) रात्रिदिने (सुपेशसा) सुरूपे। अत्र सर्वत्र विभक्तेराकारादेशः। (यह्वी) कारणसूनू (ऋतस्य) सत्यस्य (मातरा) मानयित्र्यौ (सीदताम्) प्राप्नुतः (बर्हिः) उत्तमं गृहम् (आ) (सुमत्) सुष्ठु माद्यन्ति हृष्यन्ति यस्मिन् तत् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - यथाऽहोरात्रः सर्वान् प्राण्यप्राणिनो नियमेन स्वस्वक्रियासु प्रवर्त्तयति तथा सर्वैर्विद्वद्भिः सर्वे मनुष्याः सत्क्रियासु प्रवर्त्तनीयाः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जसे दिवस व रात्र प्राणी आणि अप्राणी यांना नियमाने आपापल्या क्रियेत प्रवृत्त करतात तसे सर्व विद्वानांनी सर्व माणसांना सत्कर्मात प्रवृत्त केले पाहिजे. ॥ ७ ॥

• देवता - दैव्यौ होतारौ प्रचेतसौ
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

मन्द्र꣡जिह्वा जुगुर्व꣡णी
हो꣡तारा दइ꣡विया कवी꣡
यज्ञं꣡ नो यक्षताम् इमं꣡
सिध्र꣡म् अद्य꣡ दिविस्पृ꣡शम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M

Morph
jugurváṇī ← jugurváṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mandrájihvā ← mandrájihva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

daívyā ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hótārā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kavī́ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yakṣatām ← √yaj- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)
{}

divispŕ̥śam ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sidhrám ← sidhrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

म॒न्द्रऽजि॑ह्वा । जु॒गु॒र्वणी॒ इति॑ । होता॑रा । दैव्या॑ । क॒वी इति॑ ।
य॒ज्ञम् । नः॒ । य॒क्ष॒ता॒म् । इ॒मम् । सि॒ध्रम् । अ॒द्य । दि॒वि॒ऽस्पृश॑म् ॥

• mandrajihvā ← mandra
• [noun]
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• mandrajihvā ← jihvā
• [noun], nominative, dual, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• jugurvaṇī ← jugurvaṇi
• [noun], nominative, dual, masculine

• hotārā ← hotṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Hotṛ.”

• daivyā ← daivya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• kavī ← kavi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yakṣatām ← yaj
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “sacrifice; worship; worship.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sidhram ← sidhra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “successful; perfect.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• divispṛśam ← divispṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “heavenward.”

मन्द्रजिह्वा देवानां मादनज्वालौ जुगुर्वणी भृशं गृणतां स्तुवतां यजमानानां संभक्तारौ ॥ गृणतेर्यङ्लुगन्तात् क्विपि छान्दसी रूपसिद्धिः । तस्मिन्नुपपदे वनतेः ‘छन्दसि वनसनरक्षिमथाम् ’ इति इन्प्रत्ययः ॥ कवी मेधाविनौ क्रान्तदर्शिनौ दैव्या होतारा देवसंबन्धिनौ होतारौ अयं च मध्यमस्थानश्चेत्युभौ सिध्रं फलसाधनभूतम् ॥ सिधेः ‘स्फायितञ्चि°’ इत्यादिना रक् ॥ दिविस्पृशं द्युलोकवासिदेवान् स्पृशन्तम् तैर्हविषः स्वीक्रियमाणत्वादिति भावः। ईदृशं नः अस्मदीयम् इमं यज्ञम् अद्य यक्षताम् अनुतिष्ठतां पूजयतां वा सम्यक् निर्वाहयतामित्यर्थः ॥

English translation:

“May the two plural asing-tongued receivers of praise, the divine and sage invokers (of the gods), officiate today at this our sacrifice, which confers (rewards) and attains heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Attains heaven: mandra-jihvā is an apithet applied to Agni, the two flames that give delight to the gods

Let the two Divine Hotars, poets possessing gladdening tongues and offering welcome,
perform this sacrifice for us today, (so it) reaches its goal and touches heaven.

May the two Priests Divine, the sage, the sweet-voiced lovers of the hymn,
Complete this sacrifice of ours, effectual, reaching heaven to-day.

May the two divine Hotris, eager in praising (the gods), the sages with lovely tongues, perform for us to-day this successful sacrifice which attains to Heaven.

Die beiden göttlichen Hotri mit der wohlklingenden Zunge, die lobredenden Seher sollen dieses unser Opfer, das erfolgreiche, zum Himmel dringende heute opfern.

Die weisen Götterpriester, die mit holder Zunge preisen gern, Dies Opfer mögen opfern sie, das glücklich heut zum Himmel dring’.

Два сладкоязычных прославляющих
Божественных
хотара
-поэта.
Пусть принесут эту жертву для нас
Сегодня достигающую цели, касающуюся неба!

• दैव्यौ होतारौ
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (अद्य) आज (मन्द्रजिह्वा) जिनकी प्रशंसित जिह्वा है वे (जुगुर्वणी) अत्यन्त उद्यमी (होतारा) ग्रहण करनेवाले (दैव्या) दिव्य गुणों में प्रसिद्ध (कवी) प्रबल प्रज्ञायुक्त अध्यापक और उपदेशक लोग (नः) हम लोगों के लिये (दिविस्पृशम्) प्रकाश में संलग्नता कराने तथा (सिध्रम्) मङ्गल करनेवाले (इमम्) इस (यज्ञम्) विद्यादि की प्राप्ति के साधक व्यवहार का (यक्षताम्) सङ्ग करते हैं, वैसे तुम भी सङ्ग करो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् जन धर्मयुक्त व्यवहार के साथ परस्पर सङ्ग करते हैं, वैसे साधारण मनुष्यों को भी होना चाहिये ॥ ८ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाऽद्य मन्द्रजिह्वा जुगुर्वणी होतारा दैव्या कवी मेधाविनावध्यापकोपदेशकौ न दिविस्पृशं सिध्रमिमं यज्ञं यक्षतां तथा यूयमपि सङ्गच्छध्वम् ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्द्रजिह्वा) मन्द्रा प्रशंसिता जिह्वा ययोस्तौ (जुगुर्वणी) अत्यन्तमुद्यमिनौ (होतारा) आदातारौ (दैव्या) देवेषु दिव्येषु गुणेषु भवौ (कवी) विक्रान्तप्रज्ञौ (यज्ञम्) विद्यादिप्राप्तिसाधकं व्यवहारम् (नः) अस्मभ्यम् (यक्षताम्) संयच्छेते (इमम्) (सिध्रम्) मङ्गलकरम् (अद्य) अस्मिन् दिने (दिविस्पृशम्) प्रकाशे स्पर्शनिमित्तम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसो धर्म्येण व्यवहारेण सह सङ्गता भवन्ति तथेतरैरपि भवितव्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक धर्मयुक्त व्यवहाराने परस्पर संगती करतात, तसे सामान्य माणसांनीही असावे. ॥ ८ ॥

• देवता - तिस्रो देव्यः सरस्वतीळाभारत्यः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

शु꣡चिर् देवे꣡षु अ꣡र्पिता
हो꣡त्रा मरु꣡त्सु भा꣡रती
इ꣡ळा स꣡रस्वती मही꣡
बर्हिः꣡ सीदन्तु यज्ञि꣡याः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
árpitā ← √r̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhā́ratī ← bhā́ratī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

hótrā ← hótrā- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

marútsu ← marút- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sīdantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñíyāḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

शुचिः॑ । दे॒वेषु॑ । अर्पि॑ता । होत्रा॑ । म॒रुत्ऽसु॑ । भार॑ती ।
इळा॑ । सर॑स्वती । म॒ही । ब॒र्हिः । सी॒द॒न्तु॒ । य॒ज्ञियाः॑ ॥

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• deveṣv ← deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• arpitā ← arpay
• [verb noun], nominative, singular
• “shoot; give; direct; hide; put; insert.”

• hotrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hotrā [word]; Hautra.”

• marutsu ← marut
• [noun], locative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• bhāratī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “statement; language; voice; bhāratī; Sarasvatī; voice; speech; word; voice.”

• iﾱā ← iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sīdantu ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• yajñiyāḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sacrificial; divine; devoted.”

शुचिः शुद्धा मरुत्सु विरूद्धलक्षणया अमरणेषु देवेषु द्योतनशीलेषु स्तोतृषु मरुत्सु ऋत्विक्षु वा अर्पिता नियता होत्रा होमनिष्पादिका भारती भरतस्यादित्यस्य संबन्धिनी द्युस्थाना वाक् । तथा इळा पार्थिवी प्रैषादिरूपा मही महती सरस्वती । सर इत्युदकनाम । तद्वती स्तनितादिरूपा माध्यमिका च वाक् एतास्तिस्रः त्रिस्थानवागभिमानिदेवताः यज्ञियाः यज्ञार्हाः सत्यः बर्हिः स्तीर्णं सीदन्तु उपविशन्तु ॥

English translation:

“May the pure hotā, plural ced among the gods, and Bhāratī, among the Maruts, and may the adorable Iḷā, Sarasvatī, Mahī, sit down upon the sacred grass.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Hotā = homa-niṣpādikā, the presenter of the oblation; deveṣu arpitā = delivered amongst the gods, the praisers of priests (Marutsu); or, marutsu-bhāratī = vāc, situated in heaven, dyusthānā and connected with bharata, an Āditya, or name of the sun; iḷā, sarasvatī, mahī = sound (vāc); or the goddesses presiding over sound in the three regions, severally of earth, firmament, and heaven

Let gleaming Hotrā Bhāratī [/the Oblation of the Bharatas], fitted in her place among the gods, among the Maruts,
(also) Iḷā and great Sarasvatī, (all) worthy of the sacrifice, sit on the ritual grass.

Let Hotra pure, set among Gods, amid the Maruts Bharati, Ila, Sarasvati, Mahi, rest on the grass, adorable.

The brilliant (goddess) placed among the gods, among the Maruts 1, Hotrâ Bhâratî 2, Ilâ, Sarasvatî, and Mahî 3: may these worshipful (goddesses) sit down on the sacrificial grass.

Die reine, unter die Götter, unter die Marut versetzte Hotra Bharati, Ila, die große Sarasvati, die opferwürdigen sollen sich auf das Barhis setzen.

Die reine Hotra, Bharati, den Göttern und den Maruts lieb, Ida, Sarasvati, Mahi, die heil’gen mögen sitzen hier.

Чистая, помещенная среди богов
Хотра, среди Марутов – Бхарати,
Ида, Сарасвати, Махи(-
богини
Пусть сядут на жертвенную солому, достойные жертв!

• सरस्वतीळाभारत्यः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (देवेषु) विद्वानों में (अर्पिता) समर्पण की हुई (होत्रा) देने-लेने योग्य क्रिया वा (मरुत्सु) स्तुति करनेवालों में (भारती) धारण-पोषण करनेवाली (शुचिः) पवित्र (इळा) प्रशंसा के योग्य (सरस्वती) प्रशंसित विज्ञान का सम्बन्ध रखनेवाली (मही) और बड़ी (यज्ञियाः) यज्ञ सिद्ध कराने के योग्य क्रिया (बर्हिः) समीप प्राप्त बढ़े हुए व्यवहार को (सीदन्तु) प्राप्त होवे उनको समस्त विद्यार्थी प्राप्त होवें ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्यार्थियों को ऐसी इच्छा करनी चाहिये कि जो विद्वानों में विद्या वा वाणी वर्त्तमान है, वह हमको प्राप्त होवे ॥ ९ ॥

अन्वय: या देवेष्वर्पिता होत्रा मरुत्सु भारती शुचिरिळा सरस्वती मही च यज्ञिया बर्हिः सीदन्तु ताः सर्वे विद्यार्थिनः प्राप्नुवन्तु ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचिः) पवित्रा (देवेषु) विद्वत्सु (अर्पिता) समर्पिता (होता) दातुमादातुमर्हा (मरुत्सु) स्तावकेषु (भारती) धारणपोषणकर्त्री (इळा) प्रशंसितुं योग्या (सरस्वती) प्रशस्तविज्ञानसम्बधिनी (मही) पूजितुं सत्कर्त्तुमर्हा (बर्हीः) उपगतं वृद्धम् (सीदन्तु) प्राप्नुवन्तु (यज्ञियाः) यज्ञसाधनाऽर्हाः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्यार्थिभिरेवमाशंसितव्यं या विद्वत्सु विद्या वाणी वर्त्तते साऽस्मान्प्राप्नोतु ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्यार्थ्यांनी अशी इच्छा बाळगली पाहिजे, की विद्वानांजवळ असलेली विद्या व वाणी आम्हाला प्राप्त व्हावी. ॥ ९ ॥

• देवता - त्वष्टा
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त꣡न् नस् तुरी꣡पम् अ꣡द्भुतम्
पुरु꣡ वा꣡रम् पुरु꣡ त्म꣡ना
त्व꣡ष्टा पो꣡षाय वि꣡ ष्यतु
राये꣡ ना꣡भा नो अस्मयुः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádbhutam ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

turī́pam ← turī́pa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vā́ram ← vā́ra- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

póṣāya ← póṣa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

syatu ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

asmayúḥ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́bhā ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

तत् । नः॒ । तु॒रीप॑म् । अद्भु॑तम् । पु॒रु । वा॒ । अर॑म् । त्मना॑ ।
त्वष्टा॑ । पोषा॑य । वि । स्य॒तु॒ । रा॒ये । नाभा॑ । नः॒ । अ॒स्म॒ऽयुः ॥

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• turīpam ← turīpa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen.”

• adbhutam ← adbhuta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• vāram ← vāra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “time; day of the week; turn.”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• poṣāya ← poṣa
• [noun], dative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣyatu ← syatu ← sā
• [verb], singular, Present imperative
• “tie.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• nābhā ← nābhi
• [noun], locative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asmayuḥ ← asmayu
• [noun], nominative, singular, masculine

नः अस्मदर्थं तत् तादृशं तुरीयं तूर्णं व्यापि अद्भुतं सद्य आविर्भवत् अभूतमिव सत् । यद्वा । महन्नामैतत् । सारतो महत् । पुरु वारं बहूनां प्राणिनामर्थाय एव अरम् अलं समर्थम् । यद्वा । पुरु वारं बहु प्रभूतं च । वाशब्दश्चार्थे । अरम् अलम् । त्मना आत्मना पुरु । बहुक्रियाविशेषणमेतत् । ईदृशमुदकं त्वष्टा वृष्ट्यादेः कर्ता । त्वष्टृशब्दो यास्केनैवं व्याख्यातः-’ त्वष्टा तूर्णमश्नुत इति नैरुक्तास्त्विषेर्वा स्याद्वृद्धिकर्मणस्त्वक्षतेर्वा स्यात्करोतिकर्मणः’ (निरु. ८. १३) इति । तन्नामको वैद्युतोऽग्निः अस्मयुः अस्मान् कामयमानो देवः नः पोषाय अस्मत्पुष्टये राये समृद्धये च नाभा नाभौ वृष्टेर्बन्धके मेघस्य नाभिस्थाने अवस्थितम् उक्तलक्षणमुदकं वि ष्यतु विविधं गमयतु ॥ षोऽन्तकर्मणि’। ‘ओतः श्यनि’ इति ओकारलोपः । उपसर्गात्सुनोति’ इति षत्वम् । यद्वा । न: नाभा अस्मत्संबन्धियज्ञनाभौ उत्तरवेद्यां राये॥ षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । रायो गवादिधनस्य पोषाय पुष्टये ॥ स्यतिरुपसृष्टो विमोचनार्थः ॥ उक्तलक्षणां वृष्टिं मुञ्चतु ॥

English translation:

“May Tvaṣṭā, favourably disposed towards us, send to us, for our nourishment and prosperity, the quick (falling), wonderful, abundant (water), in the centre (of the cloud, effecting), of itself much (good).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Qucik (falling), wonderful: the hymn has epithets only related to udakam, water: turīpam adbhutam puru vāram puru tmanā; in the centre: nābhā nābhau meghasya avasthitam udakam, i.e. rain;

Tvaṣṭā = person nified fire or lightning, in which capacity he is the sender of rain, vṛṣṭyādeḥ kartā

Let Tvaṣṭar, inclined toward us, for the sake of our thriving and wealth, unbind in our navel
that unerring flow of semen as an abundant choice thing, abundant in itself.

May Tvastar send us genial dew abundant, wondrous, rich in gifts,
For increase and for growth of wealth, Tvastar our kinsman and our Friend.

May Tvashtri, inclined towards us, pour forth for us, in our navel 1, that wonderful seed with many treasures 2, plentiful by itself, for the sake of prosperity and wealth 3.

Tvastri soll diesen unseren geheimnisvollen Samen vielmals, selbst viel, zur Mehrung, zum Reichtum in unseren Nabel entbinden, uns zugetan.

Uns lasse Tvaschtar strömen voll den Wunder-Samen schön und reich Zu unsrer Blüte und dem Stamm zum Reichthum, er der hold uns ist.

Это наше удивительное семя,
Многожды многое само по себе,
Тваштар
пусть развяжет для процветания,
Для блага, у нас на пупе, (он,) преданный нам!

• त्वष्टा
• दीर्घतमा औचथ्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (अस्मयुः) हम लोगों की कामना करनेवाले (त्वष्टा) विद्या और धर्म से प्रकाशमान आप (नः) हम लोगों के (पुरु) बहुत (पोषाय) पोषण करने के लिये और (राये) धन होने के लिये (नाभा) नाभि में प्राण के समान (वि, ष्यतु) प्राप्त होवें और (त्मना) आत्मा से जो (तुरीपम्) तुरन्त रक्षा करनेवाला (अद्भुतम्) अद्भुत आश्चर्य्यरूप (पुरु, वा, अरम्) बहुत वा पूरा धन है (तत्) उसको (नः) हम लोगों के लिये प्राप्त कीजिये (=कराइये) ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् हम लोगों की कामना करे उसकी हम लोग भी कामना करें। जो हम लोगों की कामना न करे उसकी हम भी कामना न करें, इससे परस्पर विद्या और सुख की कामना करते हुए आचार्य्य और विद्यार्थी लोग विद्या की उन्नति करें ॥ १० ॥

अन्वय: हे विद्वन् अस्मयुस्त्वष्टां भवान् नः पुरु पोषाय राये नाभा प्राणइव विष्यतु त्मना तुरीपमद्भुतं पुरु वारं धनमस्ति तन्न आवह ॥ १० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (तुरीपम्) तूर्णं रक्षकम् (अद्भुतम्) आश्चर्यस्वरूपम् (पुरु) बहु (वा) (अरम्) अलम् (पुरु) बहु (त्मना) आत्मना (त्वष्टा) विद्याधर्मेण राजमानः (पोषाय) पुष्टिकराय (वि) (स्यतु) प्राप्नोतु (राये) धनाय (नाभा) नाभौ (नः) अस्माकम् (अस्मयुः) अस्मान्कामयमानः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - यो विद्वानस्मान्कामयेत तं वयमपि कामयेमहि योस्मान्न कामयेत तं वयमपि न कामयेमहि तस्मात् परस्परस्य विद्यासुखे कामयमानावाचार्य्यविद्यार्थिनौ विद्योन्नतिं कुर्याताम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान आमची कामना करतो त्याची आम्ही कामना करावी. जो आमची कामना करीत नाही त्याची आम्हीही कामना करू नये. त्यासाठी परस्पर विद्या व सुखाची कामना करीत आचार्य व विद्यार्थी यांनी विद्येची वाढ करावी. ॥ १० ॥

• देवता - वनस्पतिः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अवसृज꣡न्न् उ꣡प त्म꣡ना
देवा꣡न् यक्षि वनस्पते
अग्नि꣡र् हव्या꣡ सुषूदति
देवो꣡ देवे꣡षु मे꣡धिरः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
avasr̥ján ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vanaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

suṣūdati ← √sūd- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

médhiraḥ ← médhira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒व॒ऽसृ॒जन् । उप॑ । त्मना॑ । दे॒वान् । य॒क्षि॒ । व॒न॒स्प॒ते॒ ।
अ॒ग्निः । ह॒व्या । सु॒सू॒द॒ति॒ । दे॒वः । दे॒वेषु॑ । मेधि॑रः ॥

• avasṛjann ← avasṛjan ← avasṛj ← √sṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “free; shoot; ejaculate.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• suṣūdati ← sūd
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sweeten; prepare.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• medhiraḥ ← medhira
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; intelligent.”

हे वनस्पते वनानां पालक यूपाभिमानिदेव अग्ने अवसृजन् स्वैरं वर्तयन् ऋत्विजः स्वस्वकर्मसु व्यापारयन् त्मना आत्मना देवान् हविर्भुजः उप यक्षि उपेत्य यज ॥ ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ॥ देवः द्योतमानः मेधिरः मेधावान् अग्निः आहवनीयः देवेषु उभयेषां मध्ये हव्या हवींषि सुसूदति प्रेरयति, स्वीकरोति । ‘षूद क्षरणे ‘। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ लेटोऽडाटौ ’ इति अडागमः ॥ यद्वा । यूपाग्निरेव परोक्षेणोच्यते । सोऽग्निर्हवींषि सुष्ठु स्वीकरोति ॥

English translation:

“Vanaspati, here present of your own accord, convey our offerings to the gods; the divine and intelligent Agni accepts (the oblations) for the deities.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vanaspati: the fire,or Agni of the sacrificial post, or yupa, from its being of timber

Releasing (the sacrificial victim) to the gods, sacrifice to the gods by yourself, o Lord of the Forest.
Agni sweetens the oblations, the wise god among the gods.

Vanaspati, give forth, thyself, and call the Gods to sacrifice.
May Agni, God intelligent, speed our oblation to the Gods.

Letting go (the sacrificial food to the gods) sacrifice by thyself to the gods, O tree 1. May 2 Agni make the offerings ready 3, the god among the gods, the wise one.

Das Opfertier für die Götter freigebend opfere den Göttern selbst, du Baum! Agni macht die Opferspenden schmackhaft, der weise Gott unter den Göttern.

Den Göttern opfre, Waldesherr, ergiessend recht den Opfertrank, Die Güsse machet Agni süss, der Gott den Göttern weisheitsvoll.

Само отпуская (жертвенное животное),
Почти богов, о
дерево
Пусть Агни сделает вкусными жертвенные возлияния,
Бог, мудрый среди богов!

• वनस्पतिः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वनस्पते) रश्मियों के पति सूर्य्य के समान वर्त्तमान ! आप जिस कारण (त्मना) आत्मा से (देवान्) विद्या की कामना करते हुओं को (उपावसृजन्) अपने समीप नाना प्रकार की विद्या से परिपूरित करते हुए (देवेषु) प्रकाशमान लोकों में (देवः) अत्यन्त दीपते हुए (मेधिरः) सङ्ग करानेवाले (अग्निः) जैसे अग्नि (हव्या) होम से देने योग्य पदार्थों को (सुषूदति) सुन्दरता से ग्रहण कर परमाणुरूप करता है वैसे विद्या का (यक्षि) सङ्ग करते हो। इससे सत्कार करने योग्य हो ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्यमण्डल पृथिवी आदि दिव्य पदार्थों में दिव्यरूप हुआ जल को वर्षाता है, वैसे विद्वान् जन संसार में विद्यार्थियों में विद्या की वर्षा करावें ॥ ११ ॥

अन्वय: ये वनस्पते त्वं यतस्त्मना आत्मना देवानुपावसृजन्सन् देवेषु देवो मेधिरोऽग्निर्हव्या सुषूदतीव विद्यां यक्षि तस्मात् सत्कर्त्तव्योऽसि ॥ ११ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवसृजन्) विविधया विद्ययाऽलंकुर्वन् (उप) (त्मना) आत्मना (देवान्) विद्यां कामयमानान् (यक्षि) संगच्छसे (वनस्पते) रश्मिपतिः सूर्य्यइव वर्त्तमान (अग्निः) पावकः (हव्या) दातुमर्हाणि (सुसूदति) सुष्ठु क्षरति वर्षति (देवः) देदीप्यमानः (देवेषु) द्योतमानेषु लोकेषु (मेधिरः) संगमयिता ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यः पृथिव्यादिषु देवेषु दिव्येषु पदार्थेषु दिव्यस्वरूपस्सन् जलं वर्षयति तथा विद्वांसो जगति विद्यार्थिषु विद्यां वर्षयेयुः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सूर्यमंडळ, पृथ्वी इत्यादी दिव्य पदार्थांमध्ये दिव्यरूपी जलाचा वर्षाव करते, तसे संसारात विद्वानांनी विद्यार्थ्यांवर विद्येचा वर्षाव करावा. ॥ ११ ॥

• देवता - स्वाहाकृतयः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

पूषण्व꣡ते मरु꣡त्वते
विश्व꣡देवाय वाय꣡वे
स्वा꣡हा गायत्र꣡वेपसे
हव्य꣡म् इ꣡न्द्राय कर्तन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marútvate ← marútvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pūṣaṇváte ← pūṣaṇvánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

viśvádevāya ← viśvádeva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gāyatrávepase ← gāyatrávepasa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svā́hā ← svā́hā (invariable)
{}

havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kartana ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

पू॒ष॒ण्ऽवते॑ । म॒रुत्व॑ते । वि॒श्वऽदे॑वाय । वा॒यवे॑ ।
स्वाहा॑ । गा॒य॒त्रऽवे॑पसे । ह॒व्यम् । इन्द्रा॑य । क॒र्त॒न॒ ॥

• pūṣaṇvate ← pūṣaṇvat
• [noun], dative, singular, masculine

• marutvate ← marutvat
• [noun], dative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• viśvadevāya ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadevāya ← devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vāyave ← vāyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• gāyatravepase ← gāyatra
• [noun], neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• gāyatravepase ← vepase ← vepas
• [noun], dative, singular, masculine
• “inspiration; shaking.”

• havyam ← havya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kartana ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

पूषण्वते पूष्णा तद्वते ॥ ‘ अनो नुट् ’ इति नुट् । ‘ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम्॥ मरुत्वते मरुद्भिस्तद्वते विश्वदेवाय सर्वदेवसंघाय वायवे गमनशीलाय वायुदेवाय च तथा गायत्रवेपसे । वेप इति रूपनाम। गायत्रशब्दः इतरसामोपलक्षणः। गायत्रं वेपो रूपं यस्य तादृशाय इन्द्राय हव्यं हविः प्रदातुं स्वाहा कर्तन स्वाहाकारं कुरुत ऋत्विजः । करोतेर्लोटि’ तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तनबादेशः ॥

English translation:

“(Priests), present the oblation with svāhā to Indra, in the form of Gāyatra, along with Pūṣan and the Maruts; also to the assembled gods, and the Vāyu.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In the form of Gāyatra: Gāyatra-vepase–gāyatra is substituted for itara-sāma: vepas = rūpa; gāyatram- rūpam yasya;

Gāyatravepas = a name or form of Indra; along with Pūṣan and the Maruts: liṭ, having or possessed of Pūṣan or the Maruts: puṣanvate marutvate; viśvadevāya (singular) = viśvadeva- saṅghāya, the assemblage of all the gods; or, an epithet to identify Indra with all the deities; the person nification of Agni is svāhā, as one of the Āpris

To Vāyu, accompanied by Pūṣan and the Maruts, by all the gods, and to Indra, pulsing with excitement from the songs, make oblation with the svāhā-cry.

To Vayu joined with Pusan, with the Maruts, and the host of Gods,
To Indra who inspires the hymn cry Glory! and present the gift.

For Him who is accompanied by Pûshan and by the Maruts, by the Visve devâh, (by) Vâyu 1, who is moved by the Gâyatra song, for Indra pronounce the Svâhâ over the offering.

Im Beisein des Pusan, der Marut, aller Götter, segnet für Vayu, der einen Schwall von Sangesweisen hat, für Indra das Opfer mit Svaha!

Dem Vāju, der mit Puschan kommt, mit Maruts und der Götterschar, Sei Heil dem, der Gesang erregt, dem Indra bringt den Opfertrank.

Для сопровождаемого Пушаном, Марутами,
Всеми-Богами, Ваю,
Для трепещущего от напева гаятри Индры
Совершите жертвенное возлияние (с возгласом)
Свага!

• स्वाहा कृतिः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम (स्वाहा) सत्य क्रिया से (पूषण्वते) जिसके बहुत पुष्टि करनेवाले गुण (मरुत्वते) जिसमें प्रशंसायुक्त विद्या की स्तुति करनेवाले (विश्वदेवाय) वा समस्त विद्वान् जन विद्यमान (वायवे) प्राप्त होने योग्य (गायत्रवेपसे) गानेवाले की रक्षा करता हुआ जिनसे रूप प्रकट होता उस (इन्द्राय) परमैश्वर्य के लिये (हव्यम्) ग्रहण करने योग्य कर्म को (कर्त्तन) करो ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - जिस धन से पुष्टि, विद्या विद्वानों का सत्कार, वेदविद्या की प्रवृत्ति और सर्वोपकार हो वही धर्म सम्बन्धी धन है, और नहीं ॥ १२ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं स्वाहा पूषण्वते मरुत्वते विश्वदेवाय वायवे गायत्रवेपस इन्द्राय हव्यं कर्त्तन ॥ १२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषण्वते) बहवः पूषणः पुष्टिकर्त्तारो गुणा विद्यन्ते यस्मिंस्तस्मिन् (मरुत्वते) प्रशंसिता मरुतो विद्यास्तावकाः सन्ति यस्मिन् (विश्वदेवाय) विश्वेऽखिला देवा विद्वांसो यस्मिंस्तस्मै (वायवे) प्राप्तुं योग्याय (स्वाहा) सत्यया क्रियया (गायत्रवेपसे) गायत्रं गायन्तं त्रायमाणं वेपो रूपं यस्मात् तस्मै (हव्यम्) आदातुमर्हं कर्म (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (कर्त्तन) कुरुत ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - येन धनेन पुष्टिर्विद्याविद्वत्सत्कारौ वेदविद्याप्रवृत्तिः सर्वोपकारश्च स्यात्तदेव धर्म्यं धनं भवति नेतरत् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या धनामुळे पुष्टी, विद्या, विद्वानांचा सत्कार वेदविद्येची प्रवृत्ती व सर्वोपकार करता येतो तेच धर्मयुक्त धन आहे, अन्य नव्हे. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स्वा꣡हाकृतानि आ꣡ गहि
उ꣡प हव्या꣡नि वीत꣡ये
इ꣡न्द्रा꣡ गहि श्रुधी꣡ ह꣡वं
तुवां꣡ हवन्ते अध्वरे꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

svā́hākr̥tāni ← svā́hākr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

havante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

स्वाहा॑ऽकृतानि । आ । ग॒हि॒ । उप॑ । ह॒व्यानि॑ । वी॒तये॑ ।
इन्द्र॑ । आ । ग॒हि॒ । श्रु॒धि । हव॑म् । त्वाम् । ह॒व॒न्ते॒ । अ॒ध्व॒रे ॥

• svāhākṛtāny ← svāhākṛtāni ← svāhākṛta
• [noun], accusative, plural, neuter

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahy ← gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• indrā ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• śrudhī ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

हे इन्द्र स्वाहाकृतानि । स्वाहा इत्येवंपूर्वां कृतिः करणमुच्चारणं यक्ष्यमाणदेवतानां ताः स्वाहाकृतयः । तद्वन्ति हव्यानि हवींषि । अत्र प्रयाजेषु वषट्कारप्रदानात् स्वाहाकृतं हविरित्यर्थः । तद्धविः उपेत्य वीतये भक्षणाय आ गहि आगच्छ। गमेश्छान्दसः शपो लुक् । ‘अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः । तथा हे इन्द्र आ गहि स्तोत्राण्यभिलक्ष्य आगच्छ । आगत्य हवम् अस्मदीयमाह्वानं श्रुधि शृणु । यतः त्वाम् अध्वरे अहिंसात्मके यागे हवन्ते आह्वयन्ति ऋत्विजः अतः श्रुधि । ह्वयतेः ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Approach, Indra, to partake of the oblations consecrated with svāhā; approach and hear the invocation, as they invoke you to the sacrifice.”

Come here right up to the oblations made with the svāhā-cry, to pursue them.
Indra, come! Hear our summons! You do they summon at the
ceremony.

Come hither to enjoy the gifts prepared with cry of Glory! Come,
O Indra, hear their calling; they invite thee to the sacrifice.

Come hither to the offerings over which the Svâhâ has been pronounced, in order to feast. Indra! Come hither! Hear our call! Thee they call at the worship.

Komm herbei zum Genuß der mit Svaha gesegneten Opferspenden; Indra, komm her, hör auf meinen Ruf! Dich rufen sie zum Gottesdienst.

Zu jedem Heilruf komm herbei, und zu den Opfern her zum Mahl, O Indra, komm und hör den Ruf, sie rufen dich beim Opferfest.

Приди, чтобы отведать,
Жертвенные возлияния, приготовленные (под возглас) Свага!
О Индра, приди, услышь зов!
Тебя зовут во время обряда.

• इन्द्र:
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य को युक्त करनेवाले विद्वान् ! आप (अध्वरे) न नष्ट करने योग्य व्यवहार में (वीतये) विद्या की प्राप्ति के लिये (स्वाहाकृतानि) सत्य क्रिया से (हव्यानि) ग्रहण करने योग्य पदार्थों को (उपागहि) प्राप्त होओ, जिन (त्वाम्) तुम्हारी (हवन्ते) विद्या का ज्ञान चाहते हुए विद्यार्थी जन स्तुति करते हैं सो आप (आ, गहि) आओ और (हवम्) स्तुति को (श्रुधि) सुनो ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अध्यापक जितना शास्त्र विद्यार्थियों को पढ़ावे उसकी प्रतिदिन वा प्रतिमास परीक्षा करे और विद्यार्थियों में जो जिनको विद्या देवें वे उनकी तन, मन, धन से सेवा करें ॥ १३ ॥इस सूक्त में पढ़ने-पढ़ानेवालों के गुणों और विद्या की प्रशंसा होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जानना चाहिये ॥यह एकसौ बयालीसवाँ सूक्त और ग्यारहवाँ वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र विद्वन् अध्वरे वीतये स्वाहाकृतानि हव्यान्युपागहि यं त्वां विद्यां जिज्ञासवो हवन्ते स त्वमागहि हवं श्रुधि ॥ १३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वाहाकृतानि) सत्यक्रियया निष्पादितानि (आ) (गहि) आगच्छ (उप) सामीप्ये (हव्यानि) आदातुमर्हाणि (वीतये) विद्याव्याप्तये (इन्द्र) परमैश्वर्ययोजक (आ) (गहि) (श्रुधी) शृणु। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हवम्) स्तवनम् (त्वाम्) (हवन्ते) स्तुवन्ति (अध्वरे) अहिंसनीये व्यवहारे ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अध्यापको यावच्छास्त्रमध्यापयेत् तावत्प्रत्यहं प्रतिमासं वा परीक्षेत। विद्यार्थिषु ये येभ्यो विद्याः प्रदद्युस्ते तेषां शरीरेण मनसा धनेन सेवां कुर्य्युः ॥ १३ ॥अत्राध्यापकाऽध्येतृविद्यागुणप्रशंसनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति बोध्यम् ॥इति द्विचत्वारिशदुत्तरं शततमं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - अध्यापक जितके शास्त्र विद्यार्थ्यांना शिकवितो त्याची प्रत्येक दिवशी किंवा प्रत्येक महिन्याला परीक्षा घ्यावी व विद्यार्थ्यांनी त्यांची तन, मन, धनाने सेवा करावी. ॥ १३ ॥