१४०

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

वेदिष꣡दे प्रिय꣡धामाय सुद्यु꣡ते
धासि꣡म् इव प्र꣡ भरा यो꣡निम् अग्न꣡ये
व꣡स्त्रेणेव वासया म꣡न्मना शु꣡चिं
ज्योती꣡रथं शुक्र꣡वर्णं तमोह꣡नम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
priyádhāmāya ← priyádhāma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sudyúte ← sudyút- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vediṣáde ← vediṣád- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhāsím ← dhāsí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

mánmanā ← mánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śúcim ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vāsaya ← √vas- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vástreṇa ← vástra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jyotī́ratham ← jyotī́ratha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śukrávarṇam ← śukrávarṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tamohánam ← tamohán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वे॒दि॒ऽसदे॑ । प्रि॒यऽधा॑माय । सु॒ऽद्युते॑ । धा॒सिम्ऽइ॑व । प्र । भ॒र॒ । योनि॑म् । अ॒ग्नये॑ ।
वस्त्रे॑णऽइव । वा॒स॒य॒ । मन्म॑ना । शुचि॑म् । ज्यो॒तिःऽर॑थम् । शु॒क्रऽव॑र्णम् । त॒मः॒ऽहन॑म् ॥

• vediṣade ← vediṣad
• [noun], dative, singular, masculine

• priyadhāmāya ← priya
• [noun]
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• priyadhāmāya ← dhāmāya ← dhāma
• [noun], dative, singular, masculine
• “Dhāma; blowing.”

• sudyute ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudyute ← dyute ← dyut
• [noun], dative, singular, masculine
• “beam.”

• dhāsim ← dhāsi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “seat; home.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bharā ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vastreṇeva ← vastreṇa ← vastra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fabric; clothing; dress; vastra [word].”

• vastreṇeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vāsayā ← vāsaya ← vāsay
• [verb], singular, Present imperative
• “soak; perfume.”

• manmanā ← manman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• śuciṃ ← śucim ← śuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• jyotīrathaṃ ← jyotīratham ← jyotīratha
• [noun], accusative, singular, masculine

• śukravarṇaṃ ← śukra
• [noun]
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śukravarṇaṃ ← varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• tamohanam ← tamaḥ ← tamas
• [noun], neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• tamohanam ← hanam ← han
• [noun], accusative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

हे अध्वर्यो वेदिषदे वेद्यां सीदते नित्यं प्रियधामाय प्रियधाम्ने प्रियस्थानाय उत्तरवेदिलक्षणप्रियाय सुद्युते शोभनद्योतनाय अग्नये अग्रनयनादिगुणविशिष्टाय योनिं स्थानं वेद्याख्यं धासिमिव हवीरूपमन्नमिव प्र भर प्रहर प्रकर्षेण संपादयेत्यर्थः। तच्च स्थानं वस्त्रेणेव तेन यथा मार्दवाय आस्तृणाति तद्वत् मन्मना मननीयेन संभारेण बर्हिषा वा वेदिस्थान वासय आच्छादय । कीदृशं तत्स्थानमिति तदुच्यते। शुचिम् उत्पवनप्रोक्षणादिना अमेध्यासुरादीनाम् अपगतत्वात् शुद्धं ज्योतीरथं ज्योतिषः आज्यादेरग्नेर्वा रथस्थानीयम् आधारभूतत्वात् शुक्रवर्णम् अग्न्युपेतत्वाद्दीप्तवर्णम् अत एव तमोहनं तमसोऽन्धकारस्य हन्तारमज्ञानस्य वा । अग्निसाध्ययज्ञादिद्वारा ज्ञानविचारकत्वादिति भावः । यद्वा । तस्यां योनौ स्थाने वस्त्रेण यथा गोपनीयं वस्तु गोपयन्ति तद्वत्तमग्निं वासय निवासय स्थापय । मन्मना मननीयेन हृद्येन वस्त्रसदृशेन मृदुकाष्ठादिना आच्छादय वा । कीदृशम्। ज्योतीरथं दीप्तिरथोपेतम् । शेषं पूर्ववत् ॥

English translation:

“Prepare a (fit) plural ce, as it were an offering, for the radiant Agni, who is seated on the altar, and fond of his station; strew the sacred, light-bearing, bright and gloom-dispelling (spot), with agreeable (kuśa grass), as with a garment.”

To him sitting on the altar, the very bright one whose domain is dear—to Agni bear forth his womb like a wellspring (of nourishment).
As if with a garment, clothe the blazing one with a thought—the
smiter of darkness whose chariot is of light, whose color is blazing bright.

The referent of dhāsí- ordinarily ‘wellspring’ (see comm. I.62.3), which is identified here as Agni’s yóni- ‘womb’, is unclear. In VIII.43.7, 29 and III.7.3 (also perhaps III.7.1) the dhāsí- is the plants (=firewood) to be “eaten,” i.e., burned, by the fire, hence the source (‘wellspring’) of the fire’s growth. Since whatever it is here can be carried (prá bharā), firewood makes sense, and this interpr. is supported by the fact that the plants that Agni burns are an important theme in this hymn (vss. 2ab, 6-8). Though in I.122.13, a passage adduced by Witzel Gotō, I render dhāsí- as ‘gush’ (developing a different aspect of ‘wellspring, fountain’; cf. also VI.67.6), that sense does not work well here because it must be identified with the yóni- and capable of being carried.

To splendid Agni seated by the altar, loving well his home, I bring the food as ’twere his place of birth.
I clothe the bright One with my hymn as with a robe, him with the car of light, bright-hued, dispelling gloom.

For him who sits on the Vedi (i. e. on the sacrificial bed), whose foundations are pleasant, for the brilliant Agni bring forward 1 a receptacle 2, which is to him like a drink. Clothe 1 the bright one in prayer as in a garment, him whose chariot is light, whose colour is bright, the destroyer of darkness.

Agni, dem Altarsitzer, der seine Geburtsstätte lieb hat, dem schön leuchtenden bring seinen Schoß dar wie eine Speise! Hülle den Reinen in Gebet ein wie ein Gewand, den Dunkelzerstörer, des Wagen Licht, des Farbe hell ist!

Der am Altar auf lieber Stätte schön erglänzt, dem Agni richt’ ich zu den Schooss wie Labetrunk; Den lichten schmück’ mit Liedern wie mit Kleidern ich, der hell an Glanz auf Flammen fährt, das Dunkel schlägt.

Сидящему на алтаре, любящему (свое) место, прекрасно сверкающему
Агни принеси (его) лоно, как расплавленную массу (жира)!
Словно покровом, покрой чистого молитвой,
(Его,) чья колесница – свет, чей цвет прозрачен, кто убивает мрак!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

अब १४० एकसौ चालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के पुरुषार्थ और गुणों का विषय कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! आप (मन्मना) जिससे मानते-जानते उस विचार से (वेदिषदे) जो वेदी में स्थिर होता उस (अग्नये) अग्नि के लिये (धासिमिव) जिससे प्राणों को धारण करते उस अन्न के समान हवन करने योग्य पदार्थ को जैसे वैसे (प्रियधामाय) जिसको स्थान पियारा उस (सुद्युते) सुन्दर कान्तिवाले विद्वान् के लिये (योनिम्) घर का (प्र, भर) अच्छे प्रकार धारण कर और उस (ज्योतीरथम्) ज्योति के समान (तमोहनम्) अन्धकार का विनाश करनेवाले (शुक्रवर्णम्) शुद्धस्वरूप (शुचिम्) पवित्र मनोहर यान को (वस्त्रेणेव) पट वस्त्र से जैसे (वासय) ढाँपो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे होता जन आग में समिधरूप काष्ठों को अच्छे प्रकार स्थिर कर और उसमें घृत आदि हवि का हवन कर इस आग को बढ़ाते हैं, वैसे शुद्ध जन को भोजन और आच्छादन अर्थात् वस्त्र आदि से विद्वान् जन बढ़ावें ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वँस्त्वं मन्मना वेदिषदेऽग्नये धासिमिव प्रियधामाय सुद्युते विदुषे योनिं प्रभर तं ज्योतीरथं तमोहनं शुक्रवर्णं रथं शुचिं वस्त्रेणेव वासय ॥ १ ॥

अथ विद्वत्पुरुषार्थगुणविषयः प्रोच्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वेदिषदे) यो वेद्यां सीदति तस्मै (प्रियधामाय) प्रियं धाम यस्य तस्मै (सुद्युते) शोभना द्युतिर्यस्य तत्सम्बुद्धौ (धासिमिव) दधति प्राणान् येन तमिव धासिरित्यन्नना०। निघं० २। ७। (प्र) (भर) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (योनिम्) गृहम् (अग्नये) पावकाय (वस्त्रेणेव) यथा पटेन (वासय) आच्छादय। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (मन्मना) मन्यते जानाति येन तेन (शुचिम्) पवित्रम् (ज्योतीरथम्) प्रकाशयुक्तं रमणीयं यानम् (शुक्रवर्णम्) शुद्धस्वरूपम् (तमोहनम्) यस्तमो हन्ति तम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा होतारौ वह्नौ काष्ठानि संस्थाप्य घृतादिहविर्हुत्वेमं वर्धयन्ति तथा पवित्रं जनं भोजनाऽऽच्छादनैर्विद्वांसो वर्द्धयेयुः ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वानांचा पुरुषार्थ व सुखाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणावे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे होतागण अग्नीत समिधारूपी काष्ठांना चांगल्या प्रकारे स्थिर करून त्यात घृत इत्यादी हवीचे हवन करून अग्नी वृद्धिंगत करतात तसे पवित्र लोकांनी भोजन व आच्छादन अर्थात् वस्त्र इत्यादींनी विद्वान लोकांना वाढवावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

अभि꣡ द्विज꣡न्मा त्रिवृ꣡द् अ꣡न्नम् ऋज्यते
संवत्सरे꣡ वावृधे जग्ध꣡म् ई पु꣡नः
अन्य꣡स्यासा꣡ जिह्व꣡या जे꣡नियो वृ꣡षा
नि꣡ अन्ये꣡न वनि꣡नो मृष्ट वारणः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dvijánmā ← dvijánman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥jyate ← √r̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

trivŕ̥t ← trivŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī ← ī (invariable)
{}

jagdhám ← √ghas- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, non-finite:PPP}

púnar ← púnar (invariable)
{}

saṁvatsaré ← saṁvatsará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

anyásya ← anyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jényaḥ ← jénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyéna ← anyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mr̥ṣṭa ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ní ← ní (invariable)
{}

vanínaḥ ← vanín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vāraṇáḥ ← vāraṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒भि । द्वि॒ऽजन्मा॑ । त्रि॒ऽवृत् । अन्न॑म् । ऋ॒ज्य॒ते॒ । सं॒व॒त्स॒रे । व॒वृ॒धे॒ । ज॒ग्धम् । ई॒मिति॑ । पुन॒रिति॑ ।
अ॒न्यस्य॑ । आ॒सा । जि॒ह्वया॑ । जेन्यः॑ । वृषा॑ । नि । अ॒न्येन॑ । व॒निनः॑ । मृ॒ष्ट॒ । वा॒र॒णः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• dvijanmā ← dvi
• [noun]
• “two; dvi [word]; second.”

• dvijanmā ← janmā ← janman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• trivṛd ← trivṛt
• [noun], accusative, singular, neuter
• “treble.”

• annam ← anna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• ṛjyate ← ṛj
• [verb], singular, Present indikative

• saṃvatsare ← saṃvatsara
• [noun], locative, singular, masculine
• “year; year; saṃvatsara [word].”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• jagdham ← jakṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “eat; devour.”

• ī
• [adverb]
• “īkāra.”

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• anyasyāsā ← anyasya ← anya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• anyasyāsā ← āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• jenyo ← jenyaḥ ← jenya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noble.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• anyena ← anya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vanino ← vaninaḥ ← vanin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “tree.”

• mṛṣṭa ← mṛj
• [verb], singular, Present injunctive
• “purify; polish; rub; remove.”

• vāraṇaḥ ← vāraṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “elephant; elephant hook.”

द्विजन्मा द्वाभ्यामरणीभ्यां जायमानः । यद्वा । मथनेन आधानसंस्कारेण च उत्पन्नत्वात् द्विजन्मत्वम् ॥ ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति मनिन् । अयमग्निः त्रिवृदन्नम् आज्यपुरोडाशसोमरूपेण त्रिप्रकारमन्नमदनीयम् अभि ऋज्यते प्राप्नोति अभितः आभिमुख्येन नयति भक्षयति ॥ ‘ऋज गतिस्थानार्जनोपार्जनेषु’। व्यत्ययेन श्यन् ॥ यद्वा । भृज्यते ॥ ‘भ्रस्जो पाके’ । पक्वं करोति वा । किंच ईं इदम् ॥ ईमित्यत्र सांहितिको मलोपश्छान्दसः ॥ जग्धं भक्षितं संवत्सरे पूर्णे पुनः ववृधे अग्निर्वर्धयति । जीर्णस्य पुनर्वृद्ध्यभावात् यजमानं हविर्वृद्धया प्रतिसंवत्सरं यागसमर्थं करोतीत्यर्थः । यद्वा । एकवारं भक्षितं हविः पुनः संवत्सरे पूर्णे संवत्सरे उदरस्थं वर्धते वर्धयति वा भक्षितारम् । किंचायमग्निः वृषा वर्षकः सन् अन्यस्य हविषः आसा आस्येन जिह्वया जेन्यः प्रभूतो भवतीति शेषः । यद्वा । वर्षिता सन् एकेन रूपेणान्यस्य यज्ञे होत्रादेर्जिह्वया तदुपलक्षितया सुचा जेन्यः प्रवृद्धो भवति । तथा अन्येन दावाग्निरूपेण वारणः सर्वेषां वारकः सन् वनिनः वनसंबन्धिनो वृक्षान् नि मृष्ट निमार्ष्टि दहतीत्यर्थः ॥ मृजेश्छन्दसे लङि व्यत्ययेन आत्मनेपदम् ॥

English translation:

“(Agni), the two-fold genitive rated, devours the triple (sacrificial) food, and when the year expires renovates what has been eaten; the showerer (of benefits) is invigorated (inone form), by eating with the tongue of another; in a different form the restrainer (of) all consumes the forest trees.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Two-fold genitive rated: either as produced by attrition from the two sticks, or first by attrition and second by consecration for sacrificial use; triple-food: trivṛd-annam; 1. clarified butter; 2. puroḍāśa butter, with other articles or cakes fried in butter; and 3. soma; renovates what has been eaten: same articles are offered annually; consumes the forest trees: anyasya-āsā jihvayā jenyo vṛṣānyanyena-mṛṣṭa = liṭ, the victorious showerer by the mouth-tongue of another; by another consumes. āsā = asyena, with the mouth;

Anyasya = of the oblation, or with the mouth in one form (or sacrificial fire) he receives the oblation through the tongue of another, i.e. the ladle of the ministering priest; in another form, i.e., the fire that burns forests, dāvāgni, he consumes the trees

Having two births, he stretches toward the threefold food. In a year what was eaten (by him) has grown again.
With the mouth and the tongue of one (of his forms) he is a
thoroughbred bull; with the other he drags down the trees (like) an
elephant.

I take trivṛ́t as a qualifier of ánnam ‘food’ (so also Renou, Oldenberg [SBE], Sāyaṇa, Witzel Gotō); however, I am not sure what tripartition of food is meant. Geldner in his n. (2a) suggests wood, ghee, and soma (more or less flg. Sāyaṇa), but because the next pāda concerns only the plant food that Agni has eaten and that regenerates in a year, I am reluctant to divide the focus. It is also possible to take trivṛ́t as an adverb, as Geldner does (“… eilt dreifältig …”), but this merely transfers the problem.

In the second hemistich “the one / the other” are easier to identify. Pāda c concerns the ritual fire, while d treats the wild fire, each represented by a characteristic animal: in c the “thoroughbred bull” (jényo vṛ́ṣā), which, despite its power, is a domesticated beast, while the (wild) elephant (vāraṇáḥ) of d rampages in the forest.

I don’t understand the position of ī: ī(m) and sīm generally occupy Wackernagel’s position. In this case it may mark jagdhám as a notional relative clause, as in my tr. “what was eaten,” though the following word púnaḥ unfortunately must be construed with the main verb vāvṛdhe.

In c the initial position of anyásya violates my rule (1997, Fs. Beekes) for definite anyá- placement, but anyéna in d is correctly positioned.

Child of a double birth he grasps at triple food; in the year’s course what he hath swallowed grows anew.
He, by another’s mouth and tongue a noble Bull, with other, as an elephant, consumes the trees.

He who has a twofold birth 1, presses on towards the threefold food 2; what he has eaten grows again after a year 3. With the mouth and the tongue of the one he (shows himself as) the noble, manly one; with the other (mouth) the stubborn (Agni) wipes off the trees 4.

Der Zweigeborene eilt dreifältig auf die Speise los. In Jahresfrist wächst wieder, was er verzehrt hat. Mit dem Munde, der Zunge des einen ist er der häusliche Stier, mit dem anderen zieht der Elefant die Bäume hernieder.

Der zwiegeborne greift nach dreierlei Genuss, im Lauf des Jahres wächst das aufgezehrte wieder neu; Mit anderm Mund und Zunge zehrt aufs neue er, der edle Stier, der mächtige die Bäume auf.

Дваждырожденный кидается на тройную пищу.
Что съедено (им), снова вырастает за год.
С устами (и) языком одного (своего облика) он – благородный бык,
Другим (обликом этот) слон сметает лесные деревья.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जिसने (संवत्सरे) संवत्सर पूरे हुए पर (त्रिवृत्) कर्म, उपासना और ज्ञानविषय में जो साधनरूप से वर्त्तमान उस (अन्नम्) भोगने योग्य पदार्थ वा (ऋज्यते) उपार्जन किया वा (अन्यस्य) और के (आसा) मुख और (जिह्वया) जीभ के साथ (ईम्) वही अन्न (पुनः) वारवार (जग्धम्) खाया हो वह (द्विजन्मा) विद्या में द्वितीय जन्मवाला ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्य कुल का जन (अभि, वावृधे) सब ओर से बढ़ता (जेन्यः) विजयशील और (वृषा) बैल के समान अत्यन्त बली होता है इससे (अन्येन) और मित्रवर्ग के साथ (वारणः) समस्त दोषों की निवृत्ति करनेवाला तूँ (वनिनः) जलों को (नि, मृष्ट) निरन्तर शुद्ध कर ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य अन्न आदि बहुत पदार्थ इकट्ठे कर उनको बना और भोजन करते वा दूसरों को कराते तथा हवन आदि उत्तम कामों से वर्षा की शुद्धि करते हैं, वे अत्यन्त बली होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे जिज्ञासो येन संवत्सरे पूर्णे त्रिवृदन्नमृज्यतेऽन्यस्यासा जिह्वया तदन्नमीं पुनर्जग्धं स द्विजन्माऽभिवावृधे जेन्यो वृषा च भवत्यतोऽन्येन वारणो वनिनो निमृष्ट ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) (द्विजन्मा) विद्याजन्मद्वितीयः (त्रिवृत्) यत् कर्मोपासनाज्ञानेषु साधकत्वेन वर्त्तसे (अन्नम्) अत्तव्यम् (ऋज्यते) उपार्ज्यते (संवत्सरे) (वावृधे) वर्द्धते। अत्र तुजादीनामभ्यासदीर्घत्वम्। (जग्धम्) भक्तम् (ईम्) सर्वतः (पुनः) (अन्यस्य) (आसा) आस्येन (जिह्वया) (जेन्यः) जेतुं शीलः (वृषा) वृषेव बलिष्ठः (नि) (अन्येय) (वनिनः) वनानि जलानि। वनमित्युदकना०। निघं० १। १२। (मृष्ट) मार्जय (वारणः) सर्वदोषनिवारकः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या अन्नादीन्पदार्थान् पुष्कलान् संचित्य सुसंस्कृत्य भुञ्जतेऽन्यान् भोजयन्ति तथा हवनादिना वृष्टिशुद्धिं कुर्वन्ति ते बलिष्ठा जायन्ते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे अन्न इत्यादी पुष्कळ पदार्थांचा संचय करून त्यांना संस्कारित करून भोजन करतात व इतरांना करवितात आणि हवन इत्यादी उत्तम कार्याने वृष्टीची शुद्धी करतात ते अत्यंत बलिष्ठ होतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

कृष्णप्रु꣡तौ वेविजे꣡ अस्य सक्षि꣡ता
उभा꣡ तरेते अभि꣡ मात꣡रा शि꣡शुम्
प्राचा꣡जिह्वं ध्वस꣡यन्तं तृषुच्यु꣡तम्
आ꣡ सा꣡चियं कु꣡पयं व꣡र्धनम् पितुः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṇaprútau ← kr̥ṣṇaprút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sakṣítau ← sakṣít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vevijé ← vevijá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

abhí ← abhí (invariable)
{}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

śíśum ← śíśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tarete ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dhvasáyantam ← √dhvaṁs- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prācā́jihvam ← prācā́jihva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tr̥ṣucyútam ← tr̥ṣucyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

kúpayam ← kúpaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sā́cyam ← sā́cya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

várdhanam ← várdhana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

कृ॒ष्ण॒ऽप्रुतौ॑ । वे॒वि॒जे इति॑ । अ॒स्य॒ । स॒ऽक्षितौ॑ । उ॒भा । त॒रे॒ते॒ इति॑ । अ॒भि । मा॒तरा॑ । शिशु॑म् ।
प्रा॒चाऽजि॑ह्वम् । ध्व॒सय॑न्तम् । तृ॒षु॒ऽच्युत॑म् । आ । साच्य॑म् । कुप॑यम् । वर्ध॑नम् । पि॒तुः ॥

• kṛṣṇaprutau ← kṛṣṇa
• [noun], neuter
• “sauvīrāñjana; kṛṣṇalavaṇa; lead; kṛṣṇavarga; añjana; kācalavaṇa; sauvarcala; iron; pepper; darkness; black.”

• kṛṣṇaprutau ← prutau ← prut
• [noun], nominative, dual, feminine

• vevije ← vevija
• [noun], nominative, dual, feminine

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sakṣitā ← sakṣitau ← sakṣit
• [noun], nominative, dual, feminine

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, feminine
• “both(a).”

• tarete ← tṛ
• [verb], dual, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], nominative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• śiśum ← śiśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• prācājihvaṃ ← prācājihvam ← prācājihva
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhvasayantaṃ ← dhvasayantam ← dhvasay ← √dhvaṃs
• [verb noun], accusative, singular

• tṛṣucyutam ← tṛṣu
• [noun]
• “dry.”

• tṛṣucyutam ← cyutam ← cyut
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shaking; dropping.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sācyaṃ ← sācyam ← sācya
• [noun], accusative, singular, masculine

• kupayaṃ ← kupayam ← kupaya
• [noun], accusative, singular, masculine

• vardhanam ← vardhana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

अस्य अग्नेः मातरा मातृस्थानीये उत्पादयित्र्यौ उभा उभे अरण्याख्ये मातरौ वेविजे चलतः ॥ ‘ओविजी भयचलनयोः । अस्मात् यङ्लुगन्तात् व्यत्ययेन आत्मनेपदमेकवचनं च । ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु ’ इति तलोपः । ‘चादिलोपे विभाषा’ इति निघाताभावः ॥ मथनोपक्रमे कृष्णप्रुतौ अग्निसंपर्कात् कृष्णवर्णतां प्राप्नुवत्यौ प्रापयन्त्यौ वा भूमिं तथा सक्षितौ समानकार्यमग्न्युत्पादनं गच्छन्त्यौ एवंभूते मातरौ शिशुं शिशुवदुत्पत्तिसमये अत्यल्पमग्निम् अभि तरेते आभिमुख्येन प्राप्नुतश्च । कीदृशं शिशुम् । प्राचाजिह्वं प्राग्देशस्थितजिह्वास्थानीयज्वालं ध्वसयन्तं तमो नाशयन्तं तृषुच्युतम् अरणीभ्यां क्षिप्रं निर्गच्छन्तम् अक्लेशेन योनेः सकाशात् शीघ्रमुत्पद्यमानम्। आ ईषत् साच्यं समवेतव्यं मृदुकाष्ठचूर्णादिना कुपयं गोपनीयं पितुः पालकस्य यजमानस्य वर्धनं प्रवर्धनं प्रवर्धयितारम् । उक्तप्रकारैः लौकिकशिशुसाधारणैः उपेतं शिशुमग्निं मातरावुत्पादयतः इत्यर्थः ॥

English translation:

“Both his associated mothers, blackened (by combustion), are in movement, and give birth to an infant, whose tongue (of flame glows) in the east; (who) dissipates darkness; (who) rapidly issues forth; (who) is readily developed; (who) is (ever) to be cherished, and is the augmenter (of the prosperity) of his parent, (the instrumental tutor of the rite).”

Plunging into the black, jerking back and forth, both his mothers [=kindling sticks], sharing the same abode, move athwart each other toward their child—
to him, producing smoke, his tongues stretching forward, stirring
thirstily, quivering, worthy to be attended upon, the increaser of his father [=priest].

The middle voice of tarete, fairly rare for forms of √tṝ, is responsible for my “move athwart each other,” against a more standard “hasten towards” or the like. It is also a reasonable representation of the movement of the kindling sticks rubbing against each other.

On √dhvaṃs see comm. ad IV.19.7.

Both sā́cya and kúpaya- are hapaxes, though the likely root affiliation of the former with √sac ‘accompany, attend upon’ makes its interpr. easier. With AiG II.2.793, 798, I take it to be a gerundive to this root. As for kúpaya-, I find it hard to separate it from the root √kup ‘quiver, quake’, despite the unclarity of its formation (suffix? accent?), and find the alternative analysis as ku-paya(s?)- (most recently, tentatively Witzel Gotō) unlikely.

várdhanam pitúḥ “the increaser of his father” is one of the RVic poet’s beloved paradoxes. The priest generates the ritual fire and is therefore its father, but the well-tended fire in turn produces prosperity and increase for the ritual officiants.

The pair who dwell together, moving in the dark bestir themselves: both parents hasten to the babe,
Impetuous-tongued, destroying, springing swiftly forth, one to be watched and cherished, strengthener of his sire.

Both his mothers 1, dwelling together, immersed in darkness, and affrighted, proceed towards the young child who stretches forward his tongue, who sparkling moves about thirstily, whom men should attach to themselves, who agitates (the world), the increaser of his father 2.

Die Schwarzantilopen hüpfend, zitternd, laufen sich seine beiden beisammen wohnenden Mütter um das Kind ab, das die Zunge vorstreckt, Funken stiebt, gierig, sich bewegt, um den Pflegling, den ……, den Förderer seines Vaters.

Zu ihrem Sohne gehn erschreckt die Aeltern hin, die mit ihm wohnen, die im Dunkel wallenden; Zu ihm, der züngelnd sprüht, dem gierig eilenden, dem gern man dient, der flackernd seinen Vater labt.

Обе его погруженные в черное, трепещущие матери,
Живущие вместе, бросаются к ребенку,
Высунувшему язык, поднимающему дым, жадно мечущемуся,
Цепкому, возбужденному, усиливающему (своего) отца.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जिस (प्राचाजिह्वम्) दुग्ध आदि के देने से पहिले अच्छे प्रकार जीभ निकालने (ध्वसयन्तम्) गोदी से नीचे गिरने (तृषुच्युतम्) वा शीघ्र गिरे हुए (आ, साच्यम्) अच्छे प्रकार सम्बन्ध करने अर्थात् उठा लेने (कुपयम्) गोपित रखने योग्य और (पितुः) पिता का (वर्द्धनम्) यश वा प्रेम बढ़ानेवाले (शिशुम्) बालक को (सक्षितौ) एक साथ रहनेवाली (मातरा) धायी और माता (अभि, तरेते) दुःख से उत्तीर्ण करती (अस्य) इस बालक की वे (उभा) दोनों मातायें (कृष्णप्रुतौ) विद्वानों के उपदेश से चित्त के आकर्षण धर्म को प्राप्त हुई (वेविजे) निरन्तर कँपती हैं अर्थात् डरती हैं कि कथंचित् बालक को दुःख न हो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - भले-बुरे का ज्ञान बढ़ाने, रोग आदि बढ़े क्लेशों को दूर करने और प्रेम उत्पन्न करानेवाले विद्वानो के उपदेश को पाये हुए भी बालक की माता अर्थात् दूध पिलानेवाली धाय और उत्पन्न करानेवाली निज माता अपने प्रेम से सर्वदा डरती हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: यं प्राचाजिह्वं ध्वसयन्तं तृषुच्युतमासाच्यं कुपयं पितुर्वर्द्धनं शिशुं सक्षितौ मातराभितरेते अस्य तावुभा मातरा कृष्णप्रुतौ वेविजे ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कृष्णप्रुतौ) विद्वदुपदेशेन चित्ताकर्षणवृत्तिं प्राप्नुवत्यौ (वेविजे) भृशं बिभीतः। ओविजी भयचलनयोरित्यस्माद् यङ्लुगन्ताद्व्यत्ययेनात्मनेपदमेकवचनं च। (अस्य) (सक्षितौ) सह निवसन्त्यौ (उभा) उभे (तरेते) (अभि) (मातरा) मातरौ धात्रीजनन्यौ (शिशुम्) बालकम् (प्राचाजिह्वम्) प्राक्दुग्धप्रदानादितः पूर्वं समन्ताज्जिह्वा यस्य तम् (ध्वसयन्तम्) चाञ्चल्येनाधःपतन्तम्। ध्वसु ध्वंसु अधःपतन इत्यस्मात् स्वार्थे णिच्। (तृषुच्युतम्) क्षिप्रं पतितम्। तृष्विति क्षिप्रना०। निघं० २। १५। (आ) (साच्यम्) साचितुं समवेतुं योग्यम् (कुपयम्) गोपनीयम् (वर्धनम्) वर्द्धयितारम् (पितुः) जनकस्य ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - सदसद्ज्ञानवर्द्धकं रोगादिक्लेशनिवारकं प्रेमोत्पादकं विद्वदुपदेशं प्राप्ते अपि बालकस्य जनन्यौ निजप्रेम्णा सर्वदा बिभीतः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - चांगल्या वाईट गोष्टीचे ज्ञान वाढविणारी, रोगांचे निवारण करणारी, प्रेम उत्पन्न करणारी अशी बालकाची माता किंवा दाई विद्वानांचा उपदेश प्राप्त होऊनही बालकावरील प्रेमामुळे सदैव घाबरते. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

मुमुक्षु꣡वो म꣡नवे मानवस्यते꣡
रघुद्रु꣡वः कृष्ण꣡सीतास ऊ जु꣡वः
असमना꣡ अजिरा꣡सो रघुष्य꣡दो
वा꣡तजूता उ꣡प युज्यन्त आश꣡वः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mānavasyaté ← √mānavasy- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mumukṣvàḥ ← mumukṣú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL, mood:DES}

júvaḥ ← jū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kr̥ṣṇásītāsaḥ ← kr̥ṣṇásīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

raghudrúvaḥ ← raghudrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)
{}

ajirā́saḥ ← ajirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asamanā́ḥ ← asamaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

raghuṣyádaḥ ← raghuṣyád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āśávaḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vā́tajūtāḥ ← vā́tajūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yujyante ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

मु॒मु॒क्ष्वः॑ । मन॑वे । मा॒न॒व॒स्य॒ते । र॒घु॒ऽद्रुवः॑ । कृ॒ष्णऽसी॑तासः । ऊं॒ इति॑ । जुवः॑ ।
अ॒स॒म॒नाः । अ॒जि॒रासः॑ । र॒घु॒ऽस्यदः॑ । वात॑ऽजूताः । उप॑ । यु॒ज्य॒न्ते॒ । आ॒शवः॑ ॥

• mumukṣvo ← mumukṣvaḥ ← mumukṣu
• [noun], nominative, plural, feminine

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• mānavasyate ← mānavasy
• [verb noun], dative, singular

• raghudruvaḥ ← raghudru
• [noun], nominative, plural, feminine

• kṛṣṇasītāsa ← kṛṣṇa
• [noun]
• “black; dark; dark; blue; black.”

• kṛṣṇasītāsa ← sītāsaḥ ← sītā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Sita; Sītā; furrow; sītā [word]; Devi.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• juvaḥ ← jū
• [noun], nominative, plural, masculine

• asamanā ← asamanāḥ ← asamana
• [noun], nominative, plural, masculine

• ajirāso ← ajirāsaḥ ← ajira
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fast; agile; ajira [word].”

• raghuṣyado ← raghuṣyadaḥ ← raghuṣyad
• [noun], nominative, plural, masculine

• vātajūtā ← vāta
• [noun], masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• vātajūtā ← jūtāḥ ← jū
• [verb noun], nominative, plural
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yujyanta ← yujyante ← yuj
• [verb], plural, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• āśavaḥ ← āśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

मनवे मननवते मानवस्यते मानवान् ऋत्विजः कर्मार्थमिच्छते यजमानाय तदर्थमध्वर्य्वादिभिः अग्नेर्ज्वालाः उप युज्यन्ते यज्ञेषु। सूक्तस्याग्नेयत्वात् औचित्यात् ज्वाला इति गम्यते । कीदृश्यस्ताः । मुमुक्ष्वः मुमुक्षव आहुतिद्वारा यजमानं मोक्तुमिच्छन्त्यः ब्रह्मलोकं प्रापयन्त्यः ॥ ‘जसादिषु च्छन्दसि वावचनम्’ इति गुणाभावः। ज्वालानामाहुतिद्वारा ब्रह्मलोकप्राप्तिसाधनत्वं काली कराली’ इत्युपक्रम्य श्रूयते-’एतेषु यश्चरते भ्राजमानेषु यथाकालं चाहुतयो ह्याददायन्। तं नयन्त्येताः सूर्यस्य रश्मयो यत्र देवानां पतिरेकोऽधिवासः ’ (मु. उ. १. २. ४-५) इति । रघुद्रुवः क्षिप्रं गच्छन्त्यः कृष्णसीतासः कृष्णमार्गाः । उकारः समुच्चयार्थः। जुवः जवनशीलाः शीघ्रकारिण्यः स्वव्यापारेषु असमनाः असमानमनस्काः । काश्चन प्राङ्मुख्यो गच्छन्ति काश्चन प्रत्यङमुख्यः इति विविधमनस्काः॥ व्यत्ययेनैकवचनम् ॥ यद्वा । असमना भिन्नवर्णाः । भिन्नवर्णत्वं च तत्रैव श्रूयते-’काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा। स्फुलिङ्गिनी विश्वभुवी च देवी लेलायमान इति सप्त जिह्वाः’ इति । अजिरासः गमनशीलाः रघुस्यदः शीघ् स्यन्दमानाः वातजूताः वातप्रेरिताः । ‘तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । आशवः व्यापनशीलाः ॥

English translation:

“The (flames of Agni), light-moving, dark-tracked, quick (consuming), capricious, restless, plural ying lightly, fanned by the wind, wide-spreading, and ensuring liberation (to the devout), are kindled for (the benefit of) the pious reverencer of (holy) priests.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

‘Flames of Agni’ is inserted to explain the epithets: raghu-druvaḥ, going lightly; kṛṣṇasītāsaḥ, black-pathed; juvaḥ, quick; asamanā, not same-minded (some going east, some west or in different colours); ajirāsaḥ, moving; raghuṣyadaḥ, light-gliding; vātajūtaḥ, wind-impelled; āśavaḥ, pervading; mumukṣvaḥ, giving liberation

For Manu and the offspring of Manu to come they are harnessed—the speedy (horses) seeking to break free, running fast, drawing black furrows, quick, racing fast, breaking ranks, sped by the wind, swift.

The thrust of this vs. is a pile-up of adjectives describing Agni’s flamehorses, set within a frame consisting of the verb úpa yujyante “they are harnessed,” postponed until the final pāda, and a dative of benefit occurring in the first: mánave mānavasyaté.

mānavasyaté is found only here, and both its sense and its formation are unclear. It is generally rendered as if it were a denominative (Geldner ‘dem Menschenfreundlichen’, Renou ‘agissant en homme’), but this would assume a -yáformation built to a vṛddhi-derivative pseudo-s-stem *mānavas- (beside mānavá-, loosely like mánus- beside mánu-). I instead interpret it as a (pseudo-)future participle in -syánt- built to the common vṛddhi deriv. mānava-. The future suffix reinforces the sense of the vṛddhi deriv. ‘descending from Manu’ by emphasizing the fact that (some of) these descendants are still to come. (If such a derivation seems too radical, it could be mediated by a denom. *mānava-yá- + -syánt-, which underwent haplology.) asamaná- means lit. something like ‘not together, not gathered’; ‘breaking ranks’ seems a dynamic tr. of the underlying concept (Renou ‘allant en sens divers’).

(See also VII.5.3.) It thus forms a semantic pair with mumukṣvàḥ ‘seeking to break free’ in a. I do not follow Geldner (/Witzel Gotō) in their derivation from the extended meaning of sámana- as ‘battle’, hence (Geldner) ‘ohne Kampf’.

Note the phonetic figure opening the vs.: mumukṣvò mánave mānavasyaté.

For man, thou Friend of men, these steeds of thine are yoked, impatient, lightly running, ploughing blackened lines,
Discordant-minded, fleet, gliding with easy speed, urged onward by the wind and rapid in their course.

Thy speedy (teams) 1 that strive to break loose for the benefit of the man who acts as men do, the swift ones, drawing black furrows-thy quick (horses), striving apart, the agile, swift runners, incited by the wind, are yoked.

Dem Menschenfreundlichen werden die schnellfüßigen Rennstuten angeschirrt, die dem Menschen durchgehen wollen, die schwarze Furchen ziehen, die behenden auch ohne Kampf schnellaufend, wie windgetriebene Renner.

Dem menschengleichen Gotte werden angeschirrt die flücht’gen Renner, die nach Freiheit trachtenden, Die auseinanderstrebend schwarze Furchen ziehn, die windschnell eilen raschen Laufes, raschen Flugs.

На благо человеку, действующему по-человечески, запрягаются
Стремящиеся освободиться, быстро бегущие, оставляющие черты борозды,
Торопливые, разбегающиеся в разные стороны, стремительные,
Быстро мчащиеся, поторапливаемые ветром кони.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मुमुक्ष्वः) संसार से छूटने की इच्छा करनेवाले हैं वे जैसे (रघुद्रुवः) स्वादिष्ठ अन्नों को प्राप्त होनेवाले (जुवः) वेगवान् (असमनाः) एकसा जिनका मन न हो (अजिरासः) जिनको शील प्राप्त है (रघुस्यदः) जो सन्मार्गों में चलनेवाले (वातजूताः) और पवन के समान वेगयुक्त (आशवः) शुभ गुणों में व्याप्त (कृष्णसीतासः) जिनके कि खेती का काम निकालनेवाली हर की यष्टि विद्यमान वे खेतीहर खेती के कामों का (उ) तर्क-वितर्क के साथ (उप, युज्यन्ते) उपयोग करते हैं वैसे (मानवस्यते) अपने को मनुष्यों की इच्छा करनेवाले (मनवे) मननशील विद्वान् योगी पुरुष के लिये उपयोग करें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे खेती करनेवाले जन खेतों को अच्छे प्रकार जोत बोने के योग्य भली भाँति करके और उसमें बीज बोय फलवान् होते हैं, वैसे मुमुक्षु पुरुष दम नियम से इन्द्रियों को खैंच और शम अर्थात् शान्तिभाव से मन को शान्त कर अपने आत्मा को पवित्र कर ब्रह्मवेत्ता जनों की सेवा करें ॥ ४ ॥

अन्वय: ये मुमुक्ष्वस्ते यथा रघुद्रुवो जुवोऽसमना अजिरासो रघुस्यदो वातजूता आशवः कृष्णसीतासः कृषीवलाः कृषिकर्मण्युपयुज्यन्ते तथा मानवस्यते मनवे विदुषे योगिन उपयुज्यन्ताम् ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मुमुक्ष्वः) मोक्तुमिच्छन्तः। अत्र जसादिषु वा वचनमिति गुणाभावः। (मनवे) (मानवस्यते) मानवान् आत्मन इच्छते (रघुद्रुवः) ये रघून्यास्वादनीयान्यन्नानि द्रवन्ति (कृष्णसीतासः) कृष्णा कृषिसाधिनी सीता येषां ते (उ) (जुवः) जववन्तः (असमनाः) असमानमनस्काः (अजिरासः) प्राप्तशीलाः (रघुस्यदः) ये रघुषु स्यन्दन्ते (वातजूताः) वात इव जूतं शीघ्रगमनं येषान्ते (उप) (युज्यन्ते) अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (आशवः) शुभगुणव्यापिनः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा कृषीवलाः क्षेत्राणि सम्यक् कर्षित्वा सुसंपाद्य बीजानि उप्त्वा फलवन्तो जायन्ते तथा मुमुक्षवो दमेनेन्द्रियाण्याकृष्य शमेन मन उपशाम्य स्वात्मानं पवित्रीकृत्य ब्रह्मविदो जनान् सेवेरन् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे कृषक शेत नांगरून बीज पेरतात व धान्य काढतात तसे मुमुक्षु पुरुषाने दम इत्यादी नियमांनी इंद्रिये नियंत्रित करून शम अर्थात् शांत भावाने मनाला शांत करून आपल्या आत्म्याला पवित्र करून ब्रह्मवेत्त्या जनांची सेवा करावी. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

आ꣡द् अस्य ते꣡ ध्वस꣡यन्तो वृ꣡थेरते
कृष्ण꣡म् अ꣡भ्वम् म꣡हि व꣡र्पः क꣡रिक्रतः
य꣡त् सीम् मही꣡म् अव꣡निम् प्रा꣡भि꣡ म꣡र्मृशद्
अभिश्वस꣡न् स्तन꣡यन्न् ए꣡ति ना꣡नदत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)
{}

dhvasáyantaḥ ← √dhvaṁs- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)
{}

ábhvam ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kárikrataḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥ṣṇám ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várpaḥ ← várpas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

avánim ← aváni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mármr̥śat ← √mr̥ś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

sīm ← sīm (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhiśvasán ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

éti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nā́nadat ← √nad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

stanáyan ← √stanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

आत् । अ॒स्य॒ । ते । ध्व॒सय॑न्तः । वृथा॑ । ई॒र॒ते॒ । कृ॒ष्णम् । अभ्व॑म् । महि॑ । वर्पः॑ । करि॑क्रतः ।
यत् । सी॒म् । म॒हीम् । अ॒वनि॑म् । प्र । अ॒भि । मर्मृ॑शत् । अ॒भि॒ऽश्व॒सन् । स्त॒नयन् । एति॑ । नान॑दत् ॥

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhvasayanto ← dhvasayantaḥ ← dhvasay ← √dhvaṃs
• [verb noun], nominative, plural

• vṛtherate ← vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

• vṛtherate ← īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• kṛṣṇam ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• abhvam ← abhva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “monstrosity; nothingness; void; force.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• varpaḥ ← varpas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; look; disguise.”

• karikrataḥ ← karikṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “produce.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sīm
• [adverb]

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• avanim ← avani
• [noun], accusative, singular, feminine
• “river; earth; floor; path; bed; course.”

• prābhi ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• marmṛśad ← marmṛśat ← marmṛś ← √mṛś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• abhiśvasan ← abhiśvas ← √śvas
• [verb noun], nominative, singular

• stanayann ← stanayan ← stanay ← √stan
• [verb noun], nominative, singular
• “thunder; thunder.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• nānadat ← nānad ← √nad
• [verb noun], nominative, singular
• “bellow.”

आत् अनन्तरम् अस्य स्तूयमानस्याग्ने ते प्रसिद्धा विस्फुलिङ्गाः वृथा सहैव ईरते सर्वतो गच्छन्ति । कीदृशास्ते । ध्वसयन्तः तमांसि ध्वंसयन्तः तथा कृष्णवर्णम् अभ्वं महान्तमभिभवद्गमनमार्गं महि महत् वर्पः रूपं प्रकाशं करिक्रतः अत्यर्थं कुर्वन्तः। कस्मिन् काले इति तदुच्यते । यत् यदा महीं महतीम् अवनिं भूमिं सीं सर्वतः मर्मृशत् पुनःपुनरामृशत् ॥ मृशेर्यङलुगन्तात् शतरि ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ अभिश्वसन सर्वतश्चेष्टमानः स्तनयन् शब्दं कुर्वन् नानदत् अत्यर्थं शब्दयन् ॥ पूर्ववत् प्रत्ययस्वरौ ॥ अभितः प्रकर्षेण एति गच्छति । यदा इतस्ततो जिह्वाभिर्लेलिहानो भुगुभुगुध्वनिं कुर्वन् ज्वलति तदैव विस्फुलिङ्गा उद्भवन्तीत्यर्थः ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Thereupon those (flames of Agni) extend together in all directions, dispersing gloom, and spreading great light along the path of darkness; when (Agni) illumines repeatedly the whole earth, and proceeds panting thundering, and roaring aloud.”

After that do these (flames) of his, producing smoke, rise at will, making and remaking a black void and a great form,
while he goes forth, stroking the great (earth) as his streambed, snorting, thundering, constantly roaring.

The vs. contains three “intensive” participles: kárikrataḥ, mármṛśat, and nā́nadat. All three, in my opinion, express repetitive or repeated action. In particular kárikrataḥ, in my tr. ‘making and remaking’, nicely reflects the constantly changing shape of the smoke rising from the raging flames.

I take mahī́m ‘great’ (fem.) separately from avánim and referring to the earth; by this interpr. the whole earth serves as Agni’s course (‘stream bed’).

Dispelling on their way the horror of black gloom, making a glorious show these flames of his fly forth,
When o’er the spacious tract he spreads himself abroad, and rushes panting on with thunder and with roar.

When he stroking his wide course proceeds panting, thundering, roaring, then those sparkling (rays) of his fly about wildly, displaying wondrous darkness, a large sight 1.

Dann brechen ausgelassen seine Flammen hervor, Funken stiebend, indem sie das schwarze Ungeheuer, die große Gestalt hervorwirbeln. Wenn er zupackend, anschnaubend, donnernd, laut brüllend seine , mächtige Bahn zieht.

Dann steigen spielend seine sprüh’nden Flammen auf, wenn schwarzes Graun und grosse Pracht er wechselnd schafft, Wenn kräftig er die grosse Himmelsbahn durchstreicht, wenn schnaufend, donnernd er und laut erdröhnend geht.

Вот легко приходят в движение эти его дымящие (языки пламени),
Создающие черное чудище – великую личину,
Когда он, захватывая великую землю,
Движется сопя, гремя, ревя.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (कृष्णम्) काले वर्ण के (अभ्वम्) न होनेवाले (महि) बड़े (वर्पः) रूप को (ध्वसयन्तः) विनाश करते हुए से (करिक्रतः) अत्यन्त कार्य करनेवाले जन (वृथा) मिथ्या (प्रेरते) प्रेरणा करते हैं (ते) वे (अस्य) इस मोक्ष की प्राप्ति को नहीं योग्य हैं जो (महीम्) बड़ी (अवनिम्) पृथिवी को (अभि, मर्मृशत्) सब ओर से अत्यन्त सहता (अभिश्वसन्) सब ओर से श्वास लेता (नानदत्) अत्यन्त बोलता और (स्तनयन्) बिजुली के समान गर्जना करता हुआ अच्छे गुणों को (सीम्) सब ओर से (एति) प्राप्त होता है (आत्) इसके अनन्तर वह मुक्ति को प्राप्त होता है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य इस संसार में शरीर का आश्रय कर अधर्म करते हैं, वे दृढ़ बन्धन को पाते हैं और जो शास्त्रों को पढ़, योगाभ्यास कर, धर्म का अनुष्ठान करते, उन्हीं की मुक्ति होती है ॥ ५ ॥

अन्वय: यद्ये कृष्णमभ्वं महि वर्पो ध्वसयन्तः करिक्रतो वृथा प्रेरते तेऽस्य मोक्षस्य प्राप्तिं नार्हन्ति यो महीमवनिमभिमर्मृशदभिश्वसन् नानदत् स्तनयन् शुभान् गुणान् सीमेति आत् स मुक्तिमाप्नोति ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आत्) आनन्तर्ये (अस्य) (ते) (ध्वसयन्तः) ध्वसमिवाचरन्तः (वृथा) मिथ्या (ईरते) (कृष्णम्) वर्णम् (अभ्वम्) अभवन्तम् (महि) महत् (वर्पः) (करिक्रतः) येऽतिशयेन कुर्वन्ति (यत्) ये (सीम्) सर्वतः (महीम्) महतीम् (अवनिम्) पृथिवीम् (प्र) (अभि) (मर्मृशत्) अतिशयेन सहमानः (अभिश्वसन्) सर्वतः श्वसन्प्राणं धरन् (स्तनयन्) विद्युदिव शब्दयन् (एति) गच्छति (नानदत्) अतिशयेन नादं कुर्वन् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या इह शरीरमवलम्ब्याधर्ममाचरन्ति ते दृढं बन्धमाप्नुवन्ति ये च शास्त्राण्यधीत्य योगमभ्यस्य धर्ममनुतिष्ठन्ते तेषामेव मुक्तिर्जायत इति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे या जगात शरीराद्वारे अधर्म करतात ती दृढ बंधनात अडकतात व जी शास्त्र वाचून योगाभ्यास करून धर्माचे अनुष्ठान करतात त्यांनाच मुक्ती मिळते. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

भू꣡षन् न꣡ यो꣡ अ꣡धि बभ्रू꣡षु न꣡म्नते
वृ꣡षेव प꣡त्नीर् अभि꣡ एति रो꣡रुवत्
ओजाय꣡मानस् तनु꣡वश् च शुम्भते
भीमो꣡ न꣡ शृ꣡ङ्गा दविधाव दुर्गृ꣡भिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

babhrū́ṣu ← babhrú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

bhū́ṣan ← √bhūṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

námnate ← √nam- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)
{}

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

róruvat ← √rū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

ojāyámānaḥ ← √ojāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

śumbhate ← √śubh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

davidhāva ← √dhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

durgŕ̥bhiḥ ← durgŕ̥bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

śŕ̥ṅgā ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

भूष॑न् । न । यः । अधि॑ । ब॒भ्रूषु॑ । नम्न॑ते । वृषा॑ऽइव । पत्नीः॑ । अ॒भि । ए॒ति॒ । रोरु॑वत् ।
ओ॒जा॒यमा॑नः । त॒न्वः॑ । च॒ । शु॒म्भ॒ते॒ । भी॒मः । न । शृङ्गा॑ । द॒वि॒धा॒व॒ । दुः॒ऽगृभिः॑ ॥

• bhūṣan ← bhūṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “endeavor; attend; strive.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ‘dhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• babhrūṣu ← babhru
• [noun], locative, plural, feminine
• “tawny; brown.”

• namnate ← nannate ← nannam ← √nam
• [verb], singular, Present indikative

• vṛṣeva ← vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• patnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• roruvat ← roro ← √ru
• [verb noun], nominative, singular
• “bellow.”

• ojāyamānas ← ojāyamānaḥ ← ojāy
• [verb noun], nominative, singular

• tanvaś ← tanvaḥ ← tanū
• [noun], accusative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śumbhate ← śubh
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; beautify.”

• bhīmo ← bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śṛṅgā ← śṛṅga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• davidhāva ← dodhu ← √dhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “shake.”

• durgṛbhiḥ ← durgṛbhi
• [noun], nominative, singular, masculine

यः अग्निः बभ्रूषु बभ्रुवर्णास्वोषधीषु भरणकुशलासु वा जगताम् अधि अधिकं नम्नते नमति काष्ठानि प्रविशति । नमतेर्लेटि अडागमः । व्यत्ययेन श्ना । यद्वा । लटि छान्दसः शपः श्लुः । व्यत्ययेन हलादिशेषाभावः॥ भूषन्न भूतान्येव स्वतेजसा भूषयन्निव। किंचायं प्रविशन् वृषेव सेक्ता वृषभ इव पत्नीः तमेव पालयित्रीः समर्धयित्रीः ओषधीः रोरुवत् । रौतेर्यङ्लुगन्तात् शतरि ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ अत्यर्थं शब्दयन् अभ्येति अभितो गच्छति । प्रथमम् ओषधीः प्रविश्य पश्चात् प्रबुद्धः सन् ता एव दहतीत्यर्थः । किंचैवं कृत्वा ओजायमानः । ओज इति बलनाम । स्वयं बलमिवाचरन् ॥ ‘कर्तुः क्यङ् सलोपश्च’ इति क्यङ्सलोपौ ॥ धूमादिभिर्विना केवलं तेजोरूप एव सन् तन्वश्च शुम्भते स्वशरीरभूता ज्वाला अपि दीपयति पोषयतीत्यर्थः । किंच प्रवृद्धज्वालः दुर्गृभिः केनचिदपि ग्रहीतुमशक्यः सन् भीमो न भयंकरो मृग इव स यथा दुर्ग्रहः सन् शृङ्गं चालयति तद्वदयमपि शृङ्गाणि’ शृङ्गवदुन्नता ज्वालाः दविधाव अत्यर्थं चालयति ॥ धुनोतेर्यङ्लुगन्तात् लिटि रूपम् । अस्य च दाधर्त्यादौ इति शब्देन संग्रहो द्रष्टव्यः ॥

English translation:

“He stoops down among the bushes as if embellishing them (with his lustre), and rushes roaring like a bull amongst (a herd of) cows; thence increasing in intensity, he enhances (the fierceness) of his form, and is difficult to be arrested as a formidable (animal), when he brandishes his horns. Like a bull amongst: vṛṣeva pantir abhyeti; patnir = pālayitrīḥ, those who cherish him, Agni, i.e., bushes, timber; patnī = a cow].”

He who, like a busy attendant, keeps bending over the brown (females [=plants])—he goes toward (them) like a bull to his wives, constantly bellowing. And, showing his power, he beautifies their [?] bodies. Like a fearsome (bull), the one difficult to grasp keeps shaking his horns.

The concentration of intensives continues in this verse: námnate (a), róruvat (b), davidhāva (d).

The ‘bending’ of pāda a of course describes the flickering motion of the flames.

Because of the theme mentioned ad vss. 6-8, of the bodily transformation of the plants by burning, I take tanvàs in c as referring to the bodies of the plants, not, with most tr., that of Agni.

I don’t entirely understand the position of ca in c. Klein (DGRV I.222-23, 259-60) suggests that it has been bumped by the participle opening the clause and pāda. It is certainly the case that ca could not immediately follow that first word without metrical distress: five-syllable ojāyámānaḥ entirely fills the opening, and since the caesura cannot precede an enclitic, placing ca after the participle would result in an opening of 6.

Amid brown plants he stoops as if adorning them, and rushes bellowing like a bull upon his wives.
Proving his might, he decks the glory of his form, and shakes his horns like one terrific, hard to stay.

When he bends down over the brown (plants) 1 like a busy (servant), he roars and approaches his wives like a bull. Displaying his power he adorns his bodies with beauty; like a terrible beast, difficult to seize, he shakes his horns.

Der sich über die braunen Hölzer beugt, wie einer, der bereit ist; er bespringt sie brüllend wie der Bulle die Weibchen. Und seine Kraft zeigend macht er seine Leiber schön; wie ein furchtbarer Büffel schüttelt er die Hörner, schwer zu packen.

Der sich geschäftig über braune Hölzer neigt, er eilet brüllend wie ein Bull den Kühen zu, Und Kraft erweisend lässt er strahlen seinen Leib, die Hörner schüttelnd wie ein furchtbar wilder Stier.

Он мощно склоняется над коричневыми (деревьями), как тот, кто готов,
Ревя, он спаривается (с ними), словно бык с коровами.
Играя силой, он украшает (свои) тела.
Словно страшный (бык), трясет рогами (этот бог, кого) трудно схватить.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

कौन मनुष्य इस जगत् में शोभायमान होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (भूषन्) अलंकृत करता हुआ (न) सा (बभ्रूषु) धर्म की धारणा करनेवालियों में (अधि, नम्नते) अधिक नम्र होता वा (पत्नीः) यज्ञसम्बन्ध करनेवाली स्त्रियों को (रोरुवत्) अत्यन्त बातचीत कह सुनाता वा (वृषेव) बैल के समान बल को और (दुर्गृभिः) दुःख से पकड़ने योग्य (भीमः) भयङ्कर सिंह (शृङ्गा) सींगो को (न) जैसे वैसे (ओजायमानः) बैल के समान आचरण करता हुआ (तन्वः) शरीर को (च) भी (शुम्भते) सुन्दर शोभायमान करता वा (दविधाव) निरन्तर चलाता अर्थात् उनसे चेष्टा करता वह अत्यन्त सुख को (अभि, एति) प्राप्त होता है ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य सिंह के तुल्य शत्रुओं से अग्राह्य, बैल के तुल्य अति बली, पुष्ट, नीरोग शरीरवाले, बड़ी ओषधियों के सेवक सब सज्जनों को शोभित करें, वे इस जगत् में शोभायमान होते हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: यो भूषन्नेव बभ्रूष्वधिनम्नते पत्नीरोरुवद्वृषेव बलं दुर्गृभिर्भीमः सिंहः शृङ्गा नेवोजायमानस्तन्वश्च शुम्भते दविधाव सोऽत्यन्तं सुखमभ्येति ॥ ६ ॥

के जना इह शोभन्त इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (भूषन्) अलंकुर्वन् (न) इव (यः) (अधि) (बभ्रूषु) धर्मं धरन्तीषु (नम्नते) (वृषेव) यथा वृषा (पत्नीः) यज्ञसम्बन्धिनीः स्त्रियः (अभि) (एति) प्राप्नोति (रोरुवत्) अतिशयेन शब्दयन् (ओजायमानः) ओज इवाचरन् (तन्वः) तनूः शरीराणि (च) (शुम्भते) सुशोभते। अत्र व्यत्येनात्मनेपदम्। (भीमः) भयङ्करः (न) इव (शृङ्गा) शृङ्गाणि (दविधाव) भृशं चालयति (दुर्गृभिः) दुःखेन ग्रहीतुं योग्यैः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये सिंहवच्छत्रुदुर्ग्राह्या वृषभवद्बलिष्ठाः पुष्टाऽऽरोग्यशरीरा महौषधिसेविनः सर्वान् सज्जनान् भूषयेयुस्तेऽत्र सुशोभन्ते ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे सिंहाप्रमाणे शत्रूंकडून बाधित न होणारी, बैलांप्रमाणे अत्यंत बलवान, पुष्ट, निरोगी शरीर असणारी उत्तम औषध सेवन करणारी, सर्व सज्जनांमध्ये भूषण ठरतात, ती या जगात शोभून दिसतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

स꣡ संस्ति꣡रो विष्टि꣡रः सं꣡ गृभायति
जान꣡न्न् एव꣡ जानती꣡र् नि꣡त्य आ꣡ शये
पु꣡नर् वर्धन्ते अ꣡पि यन्ति देवि꣡यम्
अन्य꣡द् व꣡र्पः पितरोः꣡+ कृण्वते स꣡चा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gr̥bhāyati ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

saṁstíraḥ ← saṁstír- (nominal stem)
{}

viṣṭíraḥ ← viṣṭír- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

evá ← evá (invariable)
{}

jānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jānatī́ḥ ← √jñā- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

nítyaḥ ← nítya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śaye ← √śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ápi ← ápi (invariable)
{}

devyàm ← devyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)
{}

vardhante ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇvate ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pitróḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

sácā ← sácā (invariable)
{}

várpaḥ ← várpas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । स॒म्ऽस्तिरः॑ । वि॒ऽस्तिरः॑ । सम् । गृ॒भा॒य॒ति॒ । जा॒नन् । ए॒व । जा॒न॒तीः । नित्यः॑ । आ । श॒ये॒ ।
पुनः॑ । व॒र्ध॒न्ते॒ । अपि॑ । य॒न्ति॒ । दे॒व्य॑म् । अ॒न्यत् । वर्पः॑ । पि॒त्रोः । कृ॒ण्व॒ते॒ । सचा॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• saṃstiro ← saṃstiraḥ ← saṃstir
• [noun], accusative, plural, masculine

• viṣṭiraḥ ← viṣṭir
• [noun], accusative, plural, feminine

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• gṛbhāyati ← gṛbhāy ← √grah
• [verb], singular, Present indikative
• “accept.”

• jānann ← jānan ← jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• jānatīr ← jānatīḥ ← jñā
• [verb noun], accusative, plural
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• nitya ← nityaḥ ← nitya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śaye ← śī
• [verb], singular, Present indikative
• “lie; sleep.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• vardhante ← vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• devyam ← devya
• [noun], accusative, singular, neuter

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• varpaḥ ← varpas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; look; disguise.”

• pitroḥ ← pitṛ
• [noun], locative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• kṛṇvate ← kṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

सः अग्निः संस्तिरः आच्छन्नः ॥ संपूर्वात् स्तृणातेर्मूलविभुजादित्वात् कप्रत्ययः (पा. सू. ३. २. ५. २.)। ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ तथा विस्तिरः कदाचित् विस्तीर्णः सन् सं गृभायति संगृह्णात्योषधीः । किंचायं जानन्नेव यजमानार्थं प्रवृद्धेन भवितव्यम् अतो ज्वालाभिः संयोज्यः इत्यधिगच्छन्नेव जानतीः यजमानार्थं प्रवृद्धाभिर्भवितव्यम् इत्यवगच्छन्तीर्ज्वालाः नित्यः अविच्छिन्नः सन् आ शये आशेते आश्रयतीत्यर्थः ॥ ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । एवंभूतज्वालाः पुनः पूर्वं प्रवृद्धा एव पुनरपि यागयोग्या यथा भवन्ति तथा वर्धन्ते । देव्यं यागादिव्यवहारयोग्यं स्तुत्यं वा अग्निम् अपि यन्ति प्राप्नुवन्ति । यद्यप्यग्निज्वालयोरेकत्वं तथापि ‘राहोः शिरः’ इतिवदौपचारिको गन्तृगन्तव्यभावः । किचैवं प्रवृद्धा ज्वाला ओषधयो वा सचा अग्निना सह पित्रोः जगत्पालयित्रोस्ताभ्यां संभूय द्यावापृथिव्योः अन्यत् पूर्वमविद्यमानं तेजोमयं वर्पः रूपं कृण्वते कुर्वन्ति लोकद्वयं स्पृशन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“Now hidden, now displayed, he seizes (on the fuel), as if understanding (the purpose of the worshipper), and even reposes amidst the conscious (flames); again they break forth, and repair to the divine (fire of sacrifice), blending with which they give a different (luminous)form to their parents, (heaven and earth).”

He masses together those spread asunder and those close-packed [=plants]. Recognizing the (females) just as they recognize him, he
lies in his own (place).
They grow again; they approach divinity. They make for themselves a form different from their parents, (though) in company with them.

The idiom punar √vṛdh ‘grow again’ recurs from 2b, again referring to the plants immolated by the fire (at least in my opinion; others take the subject to be the flames). Here their regeneration is linked with their contact or merger with divinity.

The final pāda is variously interpreted. I take the plants still to be the subject and the form “different from their parents” refers to their burned residue as ash and cinders, as opposed to the branches and leaves that were fed to the fire. But if pitróḥ is taken as a loc., the referent may be different; some take it as referring to Heaven and Earth (Sāyaṇa, Oldenberg [SBE], Witzel Gotō).

Now covered, now displayed he grasps as one who knows his resting-place in those who know him well.
A second time they wax and gather Godlike power, and blending both together change their Parents’ form.

He clasps (the plants, &c.) that have been laid together and have been laid out 1. Knowing them, while they know him, and being their own (friend or lover) he lies on them. They grow again and attain godhead. They produce together another shape of the parents 2.

Die engstehenden und die weitstehenden erfasst er. Als Bekannter liegt er bei Bekannten als rechtmäßiger Gatte. Sie wachsen wieder und gehen in der göttlichen Wesenheit auf. Bei den Eltern nehmen sie eine andere Gestalt an.

Die sich vereinen und zerstreuen, hält er fest, vertraut auf die vertrauten legt er dauernd sich, Sie wachsen wieder und erlangen Gotteskraft, und andres Ansehn schaffen ihren Aeltern sie.

Он схватывает сложенных (и) разложенных.
Как знающий, лежит он – близкий (друг), – со знающими женами.
Они снова растут (и) соединяются в божественной сути.
У родителей они создают себе иную личину.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (सः) वह (संस्तिरः) अच्छा ढाँपने (विष्टिरः) वा सुख फैलानेवाला विद्वान् (सं, गृभायति) सुन्दरता से पदार्थों का ग्रहण करता वैसे (जानन्) जानता हुआ (नित्यः) नित्य मैं (जानतीः) ज्ञानवती उत्तम स्त्रियों के (एव) ही (आ, शये) पास सोता हूँ। जो (पित्रोः) माता-पिता के (अन्यत्) और (देव्यम्) विद्वानों में प्रसिद्ध (वर्पः) रूप को (अपि, यन्ति) निश्चय से प्राप्त होते हैं वे (पुनः) बार-बार (वर्द्धन्ते) बढ़ते हैं और (कृण्वते) उत्तम-उत्तम कार्यों को भी करते हैं वैसे तुम भी (सचा) मिला हुआ काम किया करो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जिन विद्वानों के साथ विदुषी स्त्रियों का विवाह होता है, वे विद्वान् जन नित्य बढ़ते हैं, जो उत्तम गुणों का ग्रहण करते, वे यहाँ पुरुषार्थी होकर जन्मान्तर में भी सुखयुक्त होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा स संस्तिरो विष्टिरो विद्वान् संगृभायति तथा जानन्नित्योऽहं जानतीरेवाशये। ये पित्रोरन्यद्देव्यं वर्पोऽपियन्ति ते पुनर्वर्धन्ते कृण्वत च तथा यूयमपि सचा कुरुत ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (संस्तिरः) सम्यगाच्छादकः (विस्तिरः) सुखविस्तारकः (सम्) (गृभायति) गृह्णाति। अत्र हस्य श्नः शायच्। (जानन्) (एव) (जानतीः) ज्ञानयुक्ताः (नित्यः) (आ) (शये) (पुनः) (वर्धन्ते) (अपि) (यन्ति) (देव्यम्) देवेषु विद्वत्सु भवम् (अन्यत्) (वर्पः) रूपम् (पित्रोः) जननीजनकयोः (कृण्वते) कुर्वन्ति (सचा) समवेतम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यैर्विद्यावद्भिः सह विदुषीणां विवाहो जायते ते नित्यं वर्धन्ते। ये सद्गुणान् गृह्णन्ति तेऽत्र पुरुषार्थिनो भूत्वा जन्मान्तरेऽपि सुखिनो जायन्ते ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्या विद्वानांबरोबर विदुषी स्त्रियांचा विवाह होतो ते विद्वान नित्य वाढतात. जे नित्य उत्तम गुण ग्रहण करतात ते येथे पुरुषार्थी बनून जन्मजन्मान्तरी सुखी होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

त꣡म् अग्रु꣡वः केशि꣡नीः सं꣡ हि꣡ रेभिर꣡
ऊर्ध्वा꣡स् तस्थुर् मम्रु꣡षीः प्रा꣡य꣡वे पु꣡नः
ता꣡सां जरा꣡म् प्रमुञ्च꣡न् एति ना꣡नदद्
अ꣡सुम् प꣡रं जन꣡यञ् जीव꣡म् अ꣡स्तृतम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agrúvaḥ ← agrū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)
{}

keśínīḥ ← keśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

rebhiré ← √rabh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sám ← sám (invariable)
{}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āyáve ← āyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mamrúṣīḥ ← √mr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

púnar ← púnar (invariable)
{}

tasthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūrdhvā́ḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jarā́m ← jarā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nā́nadat ← √nad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

pramuñcán ← √muc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tā́sām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ástr̥tam ← ástr̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ásum ← ásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

janáyan ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jīvám ← jīvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

páram ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । अ॒ग्रुवः॑ । के॒शिनीः॑ । सम् । हि । रे॒भि॒रे । ऊ॒र्ध्वाः । त॒स्थुः॒ । म॒म्रुषीः॑ । प्र । आ॒यवे॑ । पुन॒रिति॑ ।
तासा॑म् । ज॒राम् । प्र॑ऽमु॒ञ्चन् । ए॒ति॒ । नान॑दत् । असु॑म् । पर॑म् । ज॒नय॑न् । जी॒वम् । अस्तृ॑तम् ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agruvaḥ ← agru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “unmarried.”

• keśinīḥ ← keśin
• [noun], nominative, plural, feminine
• “haired.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• rebhira ← rebhire ← rabh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “clasp.”

• ūrdhvās ← ūrdhvāḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• tasthur ← tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• mamruṣīḥ ← mṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “mṛ; die; disappear; go out.”

• prāyave ← prāyu
• [noun], dative, singular, masculine

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• tāsāṃ ← tāsām ← tad
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jarām ← jarā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “old age; decrepitude; digestion; Jarā; jarā [word]; vṛddhabandha; grey hair.”

• pramuñcann ← pramuñcan ← pramuc ← √muc
• [verb noun], nominative, singular
• “emit; free; release; uncover; dig; shoot; cure; ejaculate.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• nānadad ← nānadat ← nānad ← √nad
• [verb noun], nominative, singular
• “bellow.”

• asum ← asu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “life.”

• paraṃ ← param ← para
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• janayañ ← janayan ← janay ← √jan
• [verb noun], nominative, singular
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• jīvam ← jīva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “being; animal; life; jīva [word].”

• astṛtam ← astṛta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “durable; invincible.”

तम् अग्निम् अग्रुवः अग्रतः स्थिताः । यद्वा । अङ्गुलिनामैतत् । अङ्गुलय इव अकुटिलाः । केशिनीः केशस्थानीयोर्ध्वभाविकार्ष्ण्योपेता: ज्वालाः सं रेभिरे हि परिरम्भं कुर्वन्ति खलु आलिङ्गन्ति । किंचैवं कुर्वत्यः मम्रुषीः मृता अङ्गारभावापन्ना अपि ॥ म्रियतेः क्वसुप्रत्ययान्तात् ङीपि रूपम् ॥ आयवे आगच्छतेऽग्नये भर्त्रे पुनः स्वोपद्रवमजानत्यः ऊर्ध्वाः प्र तस्थुः ऊर्ध्वमुखा उन्नताः प्रतस्थिरे मृतप्राया अपि प्रत्युत्थानं कृतवत्य इत्यर्थः । एवं कृतवतीषु सतीषु स भर्ताग्निः तासां ज्वालानां जरां वयोहानिं प्रमुञ्चन् प्रकर्षेण मोचयन् नानदत् जरापरिहाराय मन्त्रयन्निव अत्यर्थं शब्दयन् । न केवलं जराहानिरेव अपि तु परं निरतिशयम् असुं प्राणम् अस्तृतं काष्ठोदकादिप्रक्षेपेणाप्यहिंसितं जीवं प्राणधारणसामर्थ्यं जनयन् उत्पादयन् एति गच्छति । तासां ज्वालाना संनिधिं प्राप्नोति । यथा लोके काश्चन रमण्यो रमणेन सह निर्भरं क्रीडित्वा पश्चात् प्रोषिते तस्मिन् विरहेण जीर्णा म्रियमाणाः पश्चात् तस्मिन्नागते सति स्वदौर्बल्यमगणयित्वा संतोषेण परिष्वङ्गाय चेष्टन्ते । स भर्ता मन्त्रोच्चारणेन जराम् अपनीय उचितप्रदानेन प्राणयन् रक्षति इत्ययं भावोऽत्रानुसंधेयः॥

English translation:

“The curving tresses (of the flames) embrace him, (Agni), and when expiring spring aloft again to (greet) their coming (lord); rescuing them from decrepitude, he comes sounding aloud, genitive rating (in them) intenser animation and unimpaired vitality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The curving tresses: agruva keśinīḥ;

Agruvaḥ = fingers, as an attributive, implies either those that are in front, agrataḥ sthitaḥ, or crooked or curved like fingers

For the long-haired spinsters embrace him; despite having died, they stand erect (to go) forth once again for Āyu [=Agni?].
Removing their old age, he goes constantly roaring, generating a
further living life-force (for them?), which cannot be laid low.

Again there is a difference of opinion as to referent. With Oldenberg (SBE) I take the plants once again as the subjects of pāda a (so, partly, Witzel Gotō), contra Sāyaṇa, Geldner, Renou, Kümmel (419), who interpret them as flames.

The maidens with long, tresses hold him in embrace; dead, they rise up again to meet the Living One.
Releasing them from age with a loud roar he comes, filling them with new spirit, living, unsubdued.

The long-haired virgins 1 have embraced him. Having died they stand upright again for him (Agni) the living one (or, for him the Âyu). Delivering them of old age he proceeds roaring, procreating another vital spirit, an indestructible life.

Denn ihn halten die langhaarigen Unvermählten umfasst; schon gestorben haben sie sich für den Langlebigen wieder aufgerichtet. Das Alter von ihnen nehmend kommt er brüllend, höheren Geist, unverwüstliches Leben erzeugend.

Die Jungfraun, die langhaar’gen, halten ihn umfasst, die todten sind erstanden neu dem lebenden, Ihr Alter lösend geht er brausend, zeugend nun lebend’gen Odem, bessern, unbezwinglichen.

Косматые девы обняли его.
Умерев, они поднялись снова, (чтобы продвигаться) вперед для Аю.
Освобождая их от старости, он идет, громко ревя,
Рождая высшее жизненное дыхание, несокрушимую жизнь.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अग्रुवः) अग्रगण्य (केशिनीः) प्रशंसनीय केशोंवाली युवावस्था को प्राप्त होती हुई कन्या (तम्) उस विद्वान् पति को (सं, रेभिरे) सुन्दरता से कहती हैं वे (हि) ही (प्रायवे) पठाने अर्थात् दूसरे देश उस पति के पहुँचाने को (मम्रुषीः) मरी सी हों (पुनः) फिर उसीके घर आने समय (ऊर्ध्वाः) ऊँची पदवी पाये हुई सी (तस्थुः) स्थिर होती हैं, जो (अस्तृतम्) नष्ट न किया गया (परम्) सबको इष्ट (असुम्) ऐसे प्राण को वा (जीवम्) जीवात्मा को (नानदत्) निरन्तर रटावे और (तासाम्) उक्त उन कन्याओं के (जराम्) बुढ़ापे को (प्रमुञ्चन्) अच्छे प्रकार छोड़ता और विद्याओं को (जनयन्) उत्पन्न कराता हुआ उत्तम शिक्षाओं का प्रचार कराता है वह उत्तम जन्म (एति) पाता है ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जो कन्या जन ब्रह्मचर्य्य के साथ समस्त विद्याओं का अभ्यास करती हैं, वे इस संसार में प्रशंसित हो और बहुत सुख भोग जन्मान्तर में भी उत्तम सुख को प्राप्त होती हैं और जो विद्वान् लोग भी शरीर और आत्मा के बल को नष्ट नहीं करते, वे वृद्धावस्था और रोगों से रहित होते हैं ॥ ८ ॥

अन्वय: या अग्रुवः केशिनीस्तं संरेभिरे ता हि प्रायवे मम्रुषीः पुनरूर्ध्वास्तस्थुः। योऽस्तृतं परमसुं जीवं नानदत् तासां जरां प्रमुञ्चन् विद्या जनयन् सुशिक्षाः प्रचारयति स उत्तमं जन्मैति ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) विद्वांसं पतिम् (अग्रुवः) अग्रगण्याः (केशिनीः) प्रशंसनीयकेशाः (सम्) (हि) खलु (रेभिरे) (ऊर्ध्वाः) उच्चपदव्यः (तस्थुः) तिष्ठन्ति (मम्रुषीः) म्रियमाणाः (प्र, आयवे) प्रापणाय (पुनः) (तासाम्) (जराम्) वृद्धावस्थाम् (प्रमुञ्चन्) हापयन् (एति) प्राप्नोति (नानदत्) (असुम्) प्राणम् (परम्) इष्टम् (जनयन्) प्रकाशयन् (जीवम्) जीवात्मानम् (अस्तृतम्) अहिंसितम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - याः कन्या ब्रह्मचर्य्येणाऽखिला अभ्यस्यन्ति ता इह प्रशंसिता भूत्वा बहुसुखं भुक्त्वा जन्मान्तरेऽपि श्रेष्ठं सुखं प्राप्नुवन्ति, ये विद्वांसोऽपि शरीरात्मबलं न हिंसन्ति ते जरारोगरहिता जायन्ते ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या कन्या ब्रह्मचर्यपूर्वक संपूर्ण विद्यांचा अभ्यास करतात त्यांची या जगात प्रशंसा होते व पुष्कळ सुख मिळते तसेच जन्मान्तरीही उत्तम सुख प्राप्त होते व जे विद्वान लोक शरीर व आत्म्याचे बळ नष्ट करीत नाहीत त्यांना वृद्धावस्था व त्रास देत नाहीत. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

अधीवास꣡म् प꣡रि मातू꣡ रिह꣡न्न् अ꣡ह
तुविग्रे꣡भिः स꣡त्वभिर् याति वि꣡ ज्र꣡यः
व꣡यो द꣡धत् पद्व꣡ते रे꣡रिहत् स꣡दा
अ꣡नु श्ये꣡नी सचते वर्तनी꣡र् अ꣡ह

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhīvāsám ← adhīvāsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áha ← áha (invariable)
{}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

rihán ← √rih- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jráyaḥ ← jráyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sátvabhiḥ ← sátvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tuvigrébhiḥ ← tuvigrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dádhat ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

padváte ← padvánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

rérihat ← √rih- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)
{}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áha ← áha (invariable)
{}

ánu ← ánu (invariable)
{}

sacate ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śyénī ← śyetá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vartanī́ḥ ← vartaní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

अ॒धी॒वा॒सम् । परि॑ । मा॒तुः । रि॒हन् । अह॑ । तु॒वि॒ऽग्रेभिः॑ । सत्व॑ऽभिः । या॒ति॒ । वि । ज्रयः॑ ।
वयः॑ । दध॑त् । प॒त्ऽवते॑ । रेरि॑हत् । सदा॑ । अनु॑ । श्येनी॑ । स॒च॒ते॒ । व॒र्त॒निः । अह॑ ॥

• adhīvāsam ← adhīvāsa
• [noun], accusative, singular, masculine

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• mātū ← mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• rihann ← rihan ← rih
• [verb noun], nominative, singular
• “lick.”

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• tuvigrebhiḥ ← tuvigra
• [noun], instrumental, plural, masculine

• satvabhir ← satvabhiḥ ← satvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “warrior.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jrayaḥ ← jrayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “expanse; area.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dadhat ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• padvate ← padvat
• [noun], dative, singular, masculine
• “footed.”

• rerihat ← rerih ← √rih
• [verb noun], nominative, singular
• “lick.”

• sadānu ← sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• sadānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• śyenī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “śyenī.”

• sacate ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• vartanīr ← vartanīḥ ← vartani
• [noun], accusative, plural, feminine
• “path; East; way.”

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

दावाग्निः स्तूयते । अयमग्निः मातुः भूतानां निर्मातुर्भूमेः अधीवासम् उपर्याच्छादनस्थानीयं तृणगुल्मौषध्यादिकं परि परितः रिहन् लिहन् । अह इति प्रसिद्धौ । यद्वा । मातुर्भूमेरधीवासम् उपरि धार्यमाणं वस्त्रं परि परितो रिहन् संपादयन् । तुविग्रेभिः प्रभूतं शब्दयद्भिः प्रभूतगमनैर्वा सत्वभिः प्राणिभिः सहितः ज्रयः ज्रयसा जवेन वि याति विविधं गच्छति। किंच ‘पद्वते पादवते द्विपदे चतुष्पदे च वयः अन्नं तत्तदुचितं दधत् ददत् । विवने दावानले भीत्या पलायमानान् प्राणिनो व्याघ्रादयो भक्षयन्तीति प्रसिद्धम् । किं कुर्वन् । सदा सर्वदा तृणादिकं रेरिहत् दहन। किंच श्येनी श्यामवर्णः वर्तनिः मार्गो वियान्तम् अनु अनुक्रमेण सचते सेवते । यत्र यत्राग्निर्गच्छति तत्र तत्र मार्गोऽपि कृष्णो भवति । अह इति प्रसिद्धौ ॥

English translation:

“Licking up the (verdant) vesture of the mother (of all things, earth), the rapid (Agni) proceeds with resounding existences; granting sustenance to (every) footed (creature); ever consuming (fuel), so that a blackened track follows (hispath).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Proceeds with resounding existences: tuvigrebhiḥ satvabhiḥ viyāti = he goes variously with living beings, sounding loudly, or going quickly, accompanied by the cries or the flight of animals when he sets fire to a forest;

Footed: padvate = to that which has feet, either bipeds or quadrupeds

Licking all around his mother’s [=earth’s] over-garment, he drives across the expanse with his powerfully spirited warriors,
producing vigor for the footed, while licking and licking always. The white (track of ash) follows along his tracks.

The hapax tuvigrá- in b is generally interpr. as having a thematized form of √gṝ ‘swallow’ as 2nd member, hence ‘powerfully swallowing’ vel sim. But to a seṭ root we should probably expect *-gira- (like -tír-: -tira-; (-)túr-: túra-). I follow instead a suggestion of Insler’s, that it represents a haplologized *tuvi-vigrá- ‘powerfully spirited’.

With most, I take śyénī as the fem. of the color term śyetá-, rather than, with Geldner, as the fem. of śyená- ‘falcon’ (Adlerweibchen). Among other things, we would probably expect the fem. of ‘falcon’ to have vṛkī́- inflection, like vṛkī́- itself and siṃhī́- ‘lioness’ to siṃhá- ‘lion’; it should therefore have suffixal accent, and in this sandhi context the nom. sg. should have come out as *śyenī́ḥ. Moreover there is no obvious role for a female falcon in context. The white trail of ash here contrasts nicely with the black furrows (kṛṣṇásīta-) the fire creates in 4b.

Licking the mantle of the Mother, far and wide he wanders over fields with beasts that flee apace.
Strengthening all that walk, licking up all around, a blackened path, forsooth, he leaves where’er he goes.

Licking everywhere the upper garment of the mother 1, he spreads himself over the space with his mightily devouring warriors, giving strength to everything that has feet, licking and licking. The reddish white one 2 follows her ways 3.

Das Obergewand der Mutter Erde rings beleckend nimmt er mit den lautschreienden Kriegern seinen Lauf querdurch, dem was Füße hat, Stärkung schaffend, immer hin und her leckend. - Das Adlerweibchen folgt seinen Bahnen nach.

Und seiner Mutter Oberkleid beleckend rings durchläuft die Flur er mit den starken, gierigen, Kraft gebend dem, was Füsse hat, und leckend stets; die Morgenröthe folget seinen Bahnen nach.

Вылизывая кругом верхний покров матери,
Он пересекает поверхность со (своими) мощно пожирающими солдатами,
Наделяя телесной силой (всех тех,) у кого есть ноги, всегда вылизывая (землю).
За ним следует красноватая колея.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वीर ! जैसे (ज्रयः) वेगयुक्त अग्नि (मातुः) मान देनेवाली पृथिवी के (अधिवासम्) ऊपर से शरीर को जिससे ढाँपते उस वस्त्र के समान घास आदि को (परि, रिहन्) परित्याग करता हुआ (अह) प्रसिद्ध में (तुविग्रेभिः) बहुत शब्दोंवाले (सत्वभिः) प्राणियों के साथ (वि, याति) विविध प्रकार से प्राप्त होता है और जैसे (वर्त्तनिः) वर्त्तमान (श्येनी) वाज पक्षी की स्त्री वाजिनी (वयः) अवस्था को (दधत्) धारण करती हुई (पद्वते) पगोंवाले द्विपद-चतुष्पद प्राणी के लिये (सचते) प्राप्त होती है वैसे दुष्टों को (अनु, रेरिहत्) अनुक्रम से बार-बार छोड़ते हुए आप (सदा) सदा (अह) ही उनको निग्रह स्थान को पहुँचाओ ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे अग्नि जङ्गलादिकों को जलाता वा पर्वतों को तोड़ता वैसे अन्याय और अधर्मात्माओं की निवृत्ति कर और दुष्टों के अभिमानों को तोड़के सत्य धर्म का तुम प्रचार करो ॥ ९ ॥

अन्वय: हे वीर यथा ज्रयोऽग्निमातुरधिवासं परिरिहन्नह तुविग्रेभिः सत्वभिर्वियाति यथा च वर्त्तनिः श्येनी वयो दधत् पद्वते सचते तथा दुष्टाननु रेरिहत् सन् भवान् सदाह निगृह्णीयात् ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अधीवासम्) अधीवासमिव घासादिकम् (परि) (मातुः) मान्यप्रदायाः पृथिव्याः (रिहन्) परित्यजन् (अह) (तुविग्रेभिः) बहुशब्दवद्भिः (सत्वभिः) प्राणिभिः (याति) प्राप्नोति (वि) (ज्रयः) वेगयुक्तः (वयः) आयुः (दधत्) धरन् (पद्वते) पादौ विद्येते यस्य तस्मै (रेरिहत्) अतिशयेन त्यजेत् (सदा) (अनु) (श्येनी) श्येनस्य स्त्री (सचते) प्राप्नोति (वर्त्तनिः) वर्त्तमानः (अह) निरोधे ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथाऽग्निर्जङ्गलानि दहति पर्वतान् त्रोटयति तथाऽन्यायमधार्मिकांश्च निवर्त्य दुष्टानामभिमानान् त्रोटयित्वा सत्यधर्मं यूयं प्रचारयत ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसा अग्नी जंगलांना जाळतो किंवा पर्वत तोडतो तसे अन्याय व अधर्मात्म्यांचा नाश करून दुष्टांचा अभिमान नष्ट करून सत्य धर्माचा प्रचार करा. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती त्रिष्टुब्वा

अस्मा꣡कम् अग्ने मघ꣡वत्सु दीदिहि
अ꣡ध श्व꣡सीवान् वृषभो꣡ द꣡मूनाः
अवा꣡सिआ शि꣡शुमतीर् अदीदेर्
व꣡र्मेव युत्सु꣡ परिज꣡र्भुराणः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

dīdihi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

maghávatsu ← maghávan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ádha ← ádha (invariable)
{}

dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śvásīvān ← śvásīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adīdeḥ ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

avā́sya ← √as- 2 (root)
{non-finite:CVB}

śíśumatīḥ ← śíśumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

parijárbhurāṇaḥ ← √bhur- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

várma ← várman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yutsú ← yúdh- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

अ॒स्माक॑म् । अ॒ग्ने॒ । म॒घव॑त्ऽसु । दी॒दि॒हि॒ । अध॑ । श्वसी॑वान् । वृ॒ष॒भः । दमू॑नाः ।
अ॒व॒ऽअस्य॑ । शिशु॑ऽमतीः । अ॒दी॒देः॒ । वर्म॑ऽइव । यु॒त्ऽसु । प॒रि॒ऽजर्भु॑राणः ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• maghavatsu ← maghavan
• [noun], locative, plural, masculine
• “big.”

• dīdihy ← dīdihi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• śvasīvān ← śvasīvas
• [noun], nominative, singular, masculine

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

• avāsyā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• śiśumatīr ← śiśumatīḥ ← śiśumat
• [noun], accusative, plural, feminine

• adīder ← adīdeḥ ← dīdī
• [verb], singular, Imperfect
• “shine; glitter.”

• varmeva ← varmā ← varman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cuirass; armor; varman [word]; protective covering; Varman; varman.”

• varmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yutsu ← yudh
• [noun], locative, plural
• “battle; fight; war; combat.”

• parijarbhurāṇaḥ ← parijarbhur ← √bhur
• [verb noun], nominative, singular

हे अग्ने अस्माकं मघवत्सु अस्मत्संबन्धिषु अन्नवत्सु यागेषु गृहेषु वा दीदिहि दीप्यस्व । अध अथानन्तरं श्वसीवान् श्वसनवान् ज्वालाभिश्चेष्टवान् अस्मस्प्राणनवान् वा वृषभः वर्षिता अभिमतानां दमूनाः दानमना दममना दान्तमना वा सर्वत्र भवेति शेषः । स उक्तलक्षणस्त्वं शिशुमतीः अवास्य । शिशुशब्देन तदवस्था लक्ष्यते । शैशववतीर्ज्वाला अपक्षेप्य विहाय अदीदेः भृशं दीप्यस्व । कीदृशस्त्वम् । युत्सु संग्रामेषु वर्मेव कवचमिव परिजर्भुराणः अस्मद्द्वेष्टॄन् पुनःपुनः परिहरन् । यद्वा । युत्सु संग्रामेषु वर्मेव परिजर्भुराणो भव ॥ हस्तेर्यङ्लुगन्तात् व्यत्ययेन शानच् । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ उक्तगुणको भव मघवत्सु यज्ञेषु दीप्यस्व ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Shine, Agni, in our opulent (abodes), vivifying, showering (blessings), bounteous, casting off infantine (glimmerings); blaze (fiercely), repelling repeatedly, like a coat of mail, (our enemies) in combats.”

Shine upon our bounteous (patrons), o Agni. Then as the snorting bull, the master of the household,
*having set loose the females who have young [=flames], you have
shone, ever flickering and enveloping like armor in battles.

I read pāda b with cd, contrary to the standard tr., which take it as independent. I might, however, replace the tr. of ádha as ‘then’ with ‘and’ or the like.

The first word of c, avā́s i ya, is generally taken as the gerund to áva √as lit.

‘throw down’. I am dubious about this interpr., since that lexeme is not found elsewhere in the RV or, acdg. to Monier Williams, anywhere else in Sanskrit. I therefore derive it rather from áva √sā / si ‘let loose, unhitch’, despite the formal difficulties. The idiom is used regularly for letting loose horses, to which Agni’s flames are compared here, and see X.61.20, where Agni is the subject of áva syati, a verse that contains vocabulary that resonates here: dvivartaní- and śíśu-. The problem is that we should expect avasā́ya with full-grade root and root accent (cf. I.104.1) or possibly *avasi yà (this zero-gr. form is recorded in Whitney’s Roots). I can only explain the accented long vowel in avā́s i ya as arising from confusion produced by augmented forms (cf. ávāsuḥ ‘they unhitched’ I.179.2).

I take the śíśumatīḥ ‘(females) possessing young’ to be Agni’s flames; they have young because flames beget more flames as they spread.

I take d as a paradox: the fire is in constant circling motion (parijárbhurāṇaḥ), but still produces a protective encirclement like armor.

O Agni, shine resplendent with our wealthy chiefs, like a loud-snorting bull, accustomed to the house.
Thou casting off thine infant wrappings blazest forth as though thou hadst put on a coat of mail for war.

Shine, O Agni, among our liberal lords, for thou art a mightily breathing bull, a friend of the house. Throwing down the (mothers) of the young child 1 thou hast shone, (a protector of thy friends) like a coat of mail in battles, hurrying around.

Bei unserem Lohnherren leuchte, o Agni, und sei der Hausgebieter, du der schnaubende Stier! Die Mütter abstoßend leuchtest du auf, wie ein Panzer in den Schlachten hin und her funkelnd.

O Agni, leuchte unsern Opferherren hell, und mächtig schnaufend wie ein Stier ans Haus gewöhnt,Die samenreichen niederlegend strahltest du hellfunkelnd, wie ein Panzer in den Schlachten glänzt.

У наших щедрых покровителей сверкай, о Агни,
(Ты,) сопящий бык, домашний (бог)!
Ты засверкал, швырнув (языки пламени) с отпрысками,
Разбрасывая искры, словно щит в сражениях.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) पावक के समान वर्त्तमान विद्वान् ! (वृषभः) श्रेष्ठ (दमूनाः) इन्द्रियों का दमन करनेवाले (श्वसीवान्) प्राणवान् और (परिजर्भुराणः) सब ओर से पुष्ट होते हुए आप (अस्माकम्) हमारे (युत्सु) संग्राम और (मघवत्सु) बहुत हैं धन जिनमें उन घरों वा मित्रवर्गों में (वर्मेव) कवच के समान (शिशुमतीः) प्रशंसित बालकोंवाली स्त्री वा प्रजाओं को (दीदिहि) प्रकाशित करो (अध) इसके अनन्तर दुःखों को (अवास्य) विरुद्धता से दूर पहुँचा सुखों को (अदीदेः) प्रकाशित करो ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे विद्वान् ! संग्राम में जैसे कवच से शरीर संरक्षित किया जाता है, वैसे न्याय से प्रजाजनों की रक्षा कीजिये और युद्ध में स्त्रियों को न मारिये, जैसे धनी पुरुषों की स्त्रियाँ नित्य आनन्द भोगती हैं, वैसे ही प्रजाजनों को आनन्दित कीजिये ॥ १० ॥

अन्वय: हे अग्ने वृषभो दमूना श्वसीवान् परजर्भुराणस्त्वमस्माकं युत्सु मघवत्सु वर्मेव शिशुमतीर्दीदिहि। अधे दुःखान्यवास्यसुखान्यदीदेः ॥ १० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (अग्ने) पावक इव वर्त्तमान (मघवत्सु) बहुधनेषु (दीदिहि) प्रकाशय (अध) अनन्तरम् (श्वसीवान्) प्राणवान् (वृषभः) श्रेष्ठः (दमूनाः) दान्तः (अवास्य) विरुद्धतया प्रक्षिप्य। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (शिशुमतीः) प्रशस्ताः शिशवो बालका विद्यन्ते यासां ताः (अदीदेः) प्रकाशयेः (वर्मेव) कवचमिव (युत्सु) संग्रामेषु (परिजर्भुराणः) परितः सर्वतोऽतिशयेन पुष्यन् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे विद्वन् संग्रामे यथा वर्म्मणा शरीरं रक्ष्यते तथा न्यायेन प्रजा रक्षेः संग्रामे स्त्रियो न हन्याः। यथा धनाढ्यानां स्त्रियो नित्यं मोदन्ते तथैव प्रजा मोदयेः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो! लढाईत जसे कवच घालून शरीराचे रक्षण केले जाते तसे न्यायाने प्रजेचे रक्षण करा व युद्धात स्त्रियांना मारू नका. जशा धनवान पुरुषांच्या स्त्रिया नित्य आनंद भोगतात तसेच प्रजाजनांना आनंदित करा. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - जगती

इद꣡म् अग्ने सु꣡धितं दु꣡र्धिताद् अ꣡धि
प्रिया꣡द् उ चिन् म꣡न्मनः प्रे꣡यो अस्तु ते
य꣡त् ते शुक्रं꣡ तनु꣡वो रो꣡चते शु꣡चि
ते꣡नास्म꣡भ्यं वनसे र꣡त्नम् आ꣡ तुव꣡म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dúrdhitāt ← dúrdhita- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

súdhitam ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

mánmanaḥ ← mánman- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

préyaḥ ← préyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

priyā́t ← priyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

rócate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śúci ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vanase ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

इ॒दम् । अ॒ग्ने॒ । सुऽधि॑तम् । दुःऽधि॑तात् । अधि॑ । प्रि॒यात् । ऊं॒ इति॑ । चि॒त् । मन्म॑नः । प्रेयः॑ । अ॒स्तु॒ । ते॒ ।
यत् । ते॒ । शु॒क्रम् । त॒न्वः॑ । रोच॑ते । शुचि॑ । तेन॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । व॒न॒से॒ । रत्न॑म् । आ । त्वम् ॥

• idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sudhitaṃ ← sudhitam ← sudhita
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sudhita [word].”

• durdhitād ← durdhitāt ← durdhita
• [noun], ablative, singular, neuter

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• priyād ← priyāt ← priya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• manmanaḥ ← manman
• [noun], ablative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• preyo ← preyaḥ ← preyas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dearer.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śukraṃ ← śukram ← śukra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• tanvo ← tanvaḥ ← tanū
• [noun], genitive, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• śuci
• [noun], nominative, singular, neuter
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• tenāsmabhyaṃ ← tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tenāsmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vanase ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

हे अग्ने इदम् अस्मदीयं सोमादिरूपं हविः । कीदृशं तत् । दुर्धितात् दुष्टं स्थापितात् कठिनात् काष्ठादेः अधि उपरि सुधितं सुहितं सुष्ठु दत्तम् । मन्मनः मननीयात् प्रियादु चित् तव हृद्यादपि । उशब्दोऽवधारणे । चिच्छब्दोऽपिशब्दार्थः । ते तव प्रेयः अतिप्रियतमम् अस्तु । तत्किमित्याह । हे अग्ने ते तव तन्वः शरीरस्य घृतेनोज्ज्वलिताया ज्वालायाः शुचि निर्मलं शुक्रं दीप्तं यत् तेजः रोचते तेन सह रत्नं रमणीयं मणिमुक्तादिकं वितरन् अस्मभ्यं वनसे अस्मान् संभजस्व ॥ वनतेर्व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥

English translation:

“May this oblation, Agni, carefully plural ced upon the rugged but agreeable (pile of fuel), be most acceptable to you, so that the pure radiance of your person n may shine brightly, and you may grant us wealth.”

Let this well-formed (thought) be dearer to you than one poorly formed, o Agni, and dearer to you even than your own dear thought. With what of your body shines blazing bright you will win treasure for us.

Most take the expression in b to mean “let it be dearer to you than a dear thought”; this seems to me nonsensical or at least rhetorically weak. I suggest that there is a pun on priyá-, which can mean both ‘dear’ and ‘own’. Here the poet suggests that his composed thought will be dearer to Agni than anything the god himself might produce.

May this our perfect prayer be dearer unto thee than an imperfect prayer although it please thee well.
With the pure brilliancy that radiates from thy form, mayest thou grant to us abundant store of wealth.

May this well-composed (prayer), O Agni, be more welcome to thee than a badly-composed one—more welcome than even a welcome prayer. With the bright light of thy body win thou treasures for us.

Dieses wohlgeratene Gedicht soll dir mehr als ein schlechtgeratenes, lieber noch selbst als ein liebes Gedicht sein, o Agni. Was Helles, Reines an deinem Körper glänzt, damit gewinnst du für uns das Kleinod.

Dies schön beschaffne sei, o Agni, lieber dir als schlechtes Opfer, ja auch als ein liebes Lied; Was leuchtend dir von deinem Leibe hell erstrahlt, mit dem gewähre du uns reiche Kostbarkeit.

Эта хорошо сложенная (песнь) да будет тебе приятнее,
Чем плохо сложенная, (приятнее) даже, чем та, которая приятна!
Что сверкает у тебя на теле светлое, чистое,
Этим ты добываешь нам сокровище.

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् ! (दुर्धितात्) दुःख के साथ धारण किये हुए व्यवहार (उ) या तो (प्रियात्) प्रिय व्यवहार से (सुधितम्) सुन्दर धारण किया हुआ (इदम्) यह (मन्मनः) मेरा मन (ते) तुम्हारा (प्रेयः) अतीव पियारा (अस्तु) हो और (यत्) जो (ते) तुम्हारे (चित्) निश्चय के साथ (तन्वः) शरीर का (शुचि) पवित्र करनेवाला (शुक्रम्) शुद्ध पराक्रम (अधिरोचते) अधिकतर प्रकाशमान होता है (तेन) उससे (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (त्वम्) आप (रत्नम्) मनोहर धन का (आ, वनसे) अच्छे प्रकार सेवन करते हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को दुःख से सोच न करना चाहिये और न सुख से हर्ष मानना चाहिये, जिससे एक दूसरे के उपकार के लिये चित्त अच्छे प्रकार लगाया जाय और जो ऐश्वर्य हो, वह सबके सुख के लिये बाँटा जाय ॥ ११ ॥

अन्वय: हे अग्ने दुर्धितादु प्रियात्सुधितमिदं मन्मनस्ते प्रेयोऽस्तु यत्ते चित् तन्वः शुचि शुक्रमधिरोचते तेनास्मभ्यं त्वं रत्नमावनसे ॥ ११ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) (अग्ने) विद्वन् (सुधितम्) सुष्ठु धृतम् (दुर्धितात्) दुःखेन धृतात् (अधि) (प्रियात्) (उ) वितर्के (चित्) अपि (मन्मनः) मम मनः (प्रेयः) अतिशयेन प्रियम् (अस्तु) भवतु (ते) तुभ्यम् (यत्) (ते) तव (शुक्रम्) शुद्धम् (तन्वः) शरीरस्य (रोचते) (शुचि) पवित्रकारकम् (तेन) (अस्मभ्यम्) (वनसे) संभजसि) (रत्नम्) (आ) (त्वम्) ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्दुःखान्न शोचितव्यं सुखाच्च न हर्षितव्यं यतः परस्परस्योपकाराय चित्तं संलग्येत यदैश्वर्यं तत्सर्वेषां सुखाय विभज्येत ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी दुःखात शोक व सुखात हर्ष मानू नये. एक दुसऱ्यावर उपकार करण्यासाठी मन लावावे व ऐश्वर्य सर्वांच्या सुखासाठी वापरावे. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

र꣡थाय ना꣡वम् उत꣡ नो गृहा꣡य
नि꣡त्यारित्राम् पद्व꣡तीं रासि अग्ने
अस्मा꣡कं वीराँ꣡ उत꣡ नो मघो꣡नो
ज꣡नांश् च या꣡ पार꣡याच् छ꣡र्म या꣡ च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gr̥hā́ya ← gr̥há- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nā́vam ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ráthāya ← rátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nítyāritrām ← nítyāritra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

padvátīm ← padvánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rāsi ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

maghónaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pāráyāt ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

रथा॑य । नाव॑म् । उ॒त । नः॒ । गृ॒हाय॑ । नित्य॑ऽअरित्राम् । प॒त्ऽवती॑म् । रा॒सि॒ । अ॒ग्ने॒ ।
अ॒स्माक॑म् । वी॒रान् । उ॒त । नः॒ । म॒घोनः॑ । जना॑न् । च॒ । या । पा॒रया॑त् । शर्म॑ । या । च॒ ॥

• rathāya ← ratha
• [noun], dative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• nāvam ← nau
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ship; boat; nau [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• gṛhāya ← gṛha
• [noun], dative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• nityāritrām ← nitya
• [noun]
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• nityāritrām ← aritrām ← aritra
• [noun], accusative, singular, feminine
• “oar.”

• padvatīṃ ← padvatīm ← padvat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “footed.”

• rāsy ← rāsi ← rā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; impart.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vīrāṃ ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• maghono ← maghonaḥ ← maghavan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “big.”

• janāṃś ← janān ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pārayāccharma ← pārayāt ← pāray ← √pṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

• pārayāccharma ← śarma ← śarman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे अग्ने उत अपि च रथाय रंहणाय गृहाय सर्वस्यायतनभूताय नः अस्माकं यजमानाय नावं संसारोत्तारिकां सोमयागात्मिकां नावम् । ‘यज्ञो वै सुतर्मा नौः ’ ( ऐ. ब्रा. १. १३ ) इत्यादिषु श्रुतिषु नौरूपत्वेन स्तुतत्वात् । कीदृशीं ताम् । नित्यारित्रां नियतर्त्विग्रूपोदकाकर्षणकाष्ठसाधनोपेतां पद्वतीम् ॥ ‘ह्रस्वनुड्भ्याम्’ इति मतुप उदात्तत्वम् ॥ द्रव्यदेवतामन्त्रादिरूपपादोपेताम् । ईदृशीं यज्ञात्मिकां नावं रासि देहि संपादय । रातिर्दानकर्मा ‘ दासति राति (नि. ३. २०. ४ ) इति तन्नामसु पाठात् । सैव विशेष्यते । उत अपि च या नौः अस्माकं वीरान अस्मत्संबन्धिनः पुत्रादीन् मघोनः हविर्लक्षणान्नवतः करोति । जनांश्च यजमानानस्मानपि या नौः पारयात् पारयेत् उत्तारयेत् ॥ पारयतेर्लेटि आडागमः ॥ जननमरणादिबहुदुःखात्मकस्य पारं निरतिशयसुखास्पदं ब्रह्मलोकं प्रापयेत् । एष वः पुण्यः सुकृतो ब्रह्मलोकः’ (मु. उ. १.३.६) इति यागाद्यनुष्ठानवता श्रूयमाणत्वात्। एवं प्रापय्य च या नौः शर्म सुखं निरतिशयं ब्रह्म प्रापयेत् ‘परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम् ’ इत्युक्तत्वात् । चित्तशुद्ध्युत्पादनद्वारा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन’ (बृ. उ. ४. ४. २२ ) इति श्रुतेः ॥

English translation:

“Bestow, Agni, upon our exfellent patron a boat ever fitted with oars and feet, (one that may render) our posterity prosperous, and may bear mankind across (the ocean of life) to felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Upon our excellent patron: rathāya no gṛhāya = lit. to our carriage-house; rathāya, an adjective for raṅhanāya, agreeable; gṛha, a house (applies to the yajamāna, as the asylum of the needy, or of the priests); a boat ever fitted: nāvam nityāritrām padvatīm; the boat is explained by yajña the sacrifice, the oars are the priests, the materials are the fuel and apparatus and the feet are the divinities, the prayers, and offerings.

For our chariot and for our house, o Agni, give us a boat with built-in oars and a foot [=keel? rudder?],
which will carry our heroes and our bounteous (patrons) and our
peoples to the further shore and which (will be) our shelter.

See published introduction. for speculation on the “foot” of the boat.

Geldner suggests persuasively that “chariot and house” are used metaphorically for (times of) war and peace.

Grant to our chariot, to our house, O Agni, a boat with moving feet and constant oarage,
One that may further well our wealthy princes and all the folk, and be our certain refuge.

Grant us, Agni, for our chariot and for our house a ship which has its own rudders and which has feet 1, which may save our strong men and our liberal lords and our people, and which may be a shelter for us.

Gewähre, Agni, unserem Wagen und Haus ein Schiff mit eigenen Rudern und mit Füßen, das unsere Mannen und unsere Lohnherren und die Leute hinübertrage und das eine Zuflucht sei.

Gib, Agni, unserm Wagen, unserm Hause das Schiff, das selbst sich rudert und beweget, Das unsre Helden überfährt, die Fürsten und alles Volk, und sichre Zuflucht bietet.

(Нашей) колеснице, а также нашему дому подари,
О Агни, ладью с собственными веслами-ногами,
Которая переправила бы наших мужей, а также наших
Щедрых покровителей и людей, которая (была бы) защитой!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) शिल्पविद्या पाये हुए विद्वान् ! आप (या) जो (अस्माकम्) हमारे (वीरान्) वीरों (उत) और भी (मघोनः) धनवान् (जनान्) मनुष्यों और (नः) हम लोगों को (च) भी समुद्र के (पारयात्) पार उतारे (च) और (या) जो हमको (शर्म) सुख को अच्छे प्रकार प्राप्त करे उस (नित्यारित्राम्) नित्य दृढ़ बन्धनयुक्त जल की गहराई की परीक्षा करनेवाले स्तम्भों तथा (पद्वतीम्) पैरों के समान प्रशंसित पहियों से युक्त (नावम्) बड़ी नाव को (नः) हमारे (रथाय) समुद्र आदि में रमण के लिये (उत) वा (गृहाय) घर के लिये (रासि) देते हो ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि जैसे मनुष्य और घोड़े आदि पशु पैरों से चलते हैं, वैसे चलनेवाली बड़ी नाव रचके और एक द्वीप से दूसरे द्वीप वा समुद्र में युद्ध अथवा व्यवहार के लिये जाय-आय (=जाना-आना) करके ऐश्वर्य की उन्नति निरन्तर करें ॥ १२ ॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वँस्त्वं या अस्माकं वीरानुत मघोनो जनान्नोऽस्माँश्च समुद्रं पारयात् या च नः शर्मागमयेत् तां नित्यारित्रां पद्वतीं नावं नो रथायोत गृहाय रासि ॥ १२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (रथाय) समुद्रादिषु रमणाय (नावम्) बृहतीं नौकाम् (उत) अपि (नः) अस्माकम् (गृहाय) निवासस्थानाय (नित्यारित्राम्) नित्यानि अरित्राणि स्तम्भनानि जलगाम्भीर्य्यपरीक्षकाणि यस्यां ताम् (पद्वतीम्) पादा इव प्रशस्तानि चक्राणि विद्यन्ते यस्यां ताम् (रासि) ददासि (अग्ने) प्राप्तशिल्पविद्य (अस्माकम्) (वीरान्) अतिरथान्योद्धॄन् (उत) अपि (नः) अस्मान् (मघोनः) धनाढ्यान् (जनान्) प्रसिद्धान् विदुषः (च) (या) (पारयात्) समुद्रपारं गमयेत् (शर्म) गृहम् (या) (च) ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिर्यथा मनुष्या अश्वादयश्च पद्भ्यां गच्छन्ति तादृशीं बृहतीं नावं रचयित्वा द्वीपान्तरे समुद्रे युद्धाय व्यवहाराय च गत्वाऽऽगत्य ऐश्वर्योन्नतिः सततं कार्य्या ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - जशी माणसे, घोडे व पशू पायांनी चालतात तशा विद्वानांनी नावा तयार करून एका द्वीपाहून दुसऱ्या द्वीपात किंवा समुद्रात युद्ध अथवा व्यवहारासाठी जाणे येणे करून ऐश्वर्य वाढवावे ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभी꣡ नो अग्न उक्थ꣡म् इ꣡ज् जुगुर्या
द्या꣡वाक्षा꣡मा सि꣡न्धवश् च स्व꣡गूर्ताः
ग꣡व्यं य꣡वियं य꣡न्तो दीर्घा꣡ अ꣡हा
इ꣡षं व꣡रम् अरुणि꣡यो वरन्त

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

juguryāḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ukthám ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

dyā́vākṣā́mā ← dyā́vā-kṣā́mā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svágūrtāḥ ← svágūrta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áhā ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dīrghā́ ← dīrghá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

gávyam ← gávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yávyam ← yávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aruṇyàḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

váram ← vára- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

varanta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

अ॒भि । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । उ॒क्थम् । इत् । जु॒गु॒र्याः॒ । द्यावा॒क्षामा॑ । सिन्ध॑वः । च॒ । स्वऽगू॑र्ताः ।
गव्य॑म् । यव्य॑म् । यन्तः॑ । दी॒र्घा । अहा॑ । इष॑म् । वर॑म् । अ॒रु॒ण्यः॑ । व॒र॒न्त॒ ॥

• abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• uktham ← uktha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ij ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• juguryā ← juguryāḥ ← gur
• [verb], singular, Perfect optative

• dyāvākṣāmā ← dyāvākṣam
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• sindhavaś ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• svagūrtāḥ ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svagūrtāḥ ← gūrtāḥ ← gur
• [verb noun], nominative, plural

• gavyaṃ ← gavyam ← gavya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bovine.”

• yavyaṃ ← yavyam ← yavya
• [noun], accusative, singular, neuter

• yanto ← yantaḥ ← i
• [verb noun], nominative, plural
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dīrghāheṣaṃ ← dīrghā ← dīrgha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• dīrghāheṣaṃ ← ahā ← aha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; aha [word]; day.”

• dīrghāheṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• varam ← vara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• aruṇyo ← aruṇyaḥ ← aruṇī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dawn.”

• varanta ← vṛ
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “choose; ask.”

हे अग्ने नः उक्थं शस्त्रम् अभि जुगुर्याः आभिमुख्येन स्तुहि प्रोत्साहय सम्यक् शस्तमित्यङ्गीकुरु॥ ‘गॄ शब्दे’। लिङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य श्लुः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति उत्वम् ॥ तथा द्यावाक्षामा द्यावापृथिव्यावपि यज्ञसाधनसंपादनेन प्रोत्साहयताम् । तथा सिन्धवः स्यन्दनशीला नद्यः च स्वगूर्ताः स्वयमेव गामिन्यः गव्यं गोसंभवं क्षीरादिकं गवां तृणाद्युत्पादनद्वारा यव्यम् । उपलक्षणमेतत् । यवव्रीह्यादिजन्यं पुरोडाशादिकं यन्तः प्रापयन्तः प्रोत्साहयन्तु । तथा अरुण्यः अरूणवर्णगोयुक्ताः ॥ मत्वर्थीयो लुप्यते ॥ अरुण्यसाधनभूताः उषसः । तद्धेतुत्वात् ताच्छब्द्यम् । दीर्घाहा सर्वाण्यहानि सर्वकालम् इषम् इष्यमाणमन्नरसादिकं वरं वरणीयं श्रेष्ठम् अन्यदपि यागसाधनं वरन्त प्रापयन्तु ॥ ‘वृङ् संभक्तौ ’ । अन्तर्भावितण्यर्थात् छान्दसो लङ् । व्यत्ययेन शप् ॥ साधयन्तु । एतत्सर्वमग्नेः प्रसादात् इत्यग्नेरेव स्तुतित्वात् आग्नेयत्वमविरुद्धम् ॥ ॥७॥

English translation:

“Agni, be propitiated by this our earnest praise, and may heaven and earth, and the spontaneously-flowing (streams), provide for us the produce of the herd, and of the field; and may the purple coursers (of the dawn) bestow upon us abundant food through a length of days.”

O Agni, may you welcome just our recitation, (as may) heaven and earth, and the rivers, which sing their own praises
as they go toward an abundance of cattle and of grain through the
long days. The ruddy (dawns/cattle?) will choose refreshment as their boon (for us?).

The problem in this verse is to determine which pādas go together. Geldner and Renou construe ab and cd together, but this leads to a gender problem: the subj. of cd should be fem. pl. aruṇyàḥ in d, but c contains a nom. pl. masc. part. yántaḥ. (Oldenberg [SBE] suggests that this form is corrupt because of the metrical problems in the pāda; he treats these at length in Noten, but does not seem to favor emendation of the participle.) The problem is not entirely solved by taking c with (a)b, as Oldenberg (SBE) and I do, but it becomes somewhat attenuated by the variety of possible subjects: Agni (m.), Heaven and Earth (dyā́vā-kṣā́mā, dual dvandva, whose gender is listed by Grassmann as fem., but there are no diagnostic passages), the rivers (síndhu-, sometimes fem., sometimes masc. [see common acc. pl. síndhūn]) – with masc. prevailing either because masc. is the default in such gender clashes or because síndhavaḥ is the closest subject to yántaḥ. Witzel Gotō also take d with the nominatives of b, by somehow taking aruṇyàḥ as a temporal expression “bei den (Morgen)röten,” but one would expect a loc. for this meaning (as opposed to the extent of time in the temporal dīrghā́hā “through the long days” of c).

Welcome our laud with thine approval, Agni. May earth and heaven and freely flowing rivers
Yield us long life and food and corn and cattle, and may the red Dawns choose for us their choicest.

Approve, O Agni, our hymn alone. May Heaven and Earth and the Rivers, delightful by their own nature 1, going their way 2, (choose for us) bliss in cows and crops, long days; may the red (Dawns) choose food for us as a choice boon.

Unser Preislied mögest du Agni, beifällig aufnehmen, Himmel und Erde und die Flüsse, die ihr eigenes Lob singen. Die Morgenröten um Rind- und Kornreichtum angehend, um lange Lebenstage, bitten sie sich Speisegenuß als Lohngabe aus.

Du nimm, o Agni, freundlich unser Lied an, und Erd’ und Himmel und erfreut die Ströme; Sie mögen wandernd Rind und Korn und Alter die Morgenröthen Trunk und Schatz uns spenden.

Прими же благосклонно наш гимн, о Агни!
Небо-и-Земля и реки, прославленные за их собственные (деяния),
Красноватые (утренние зори), идя (ради нас), пусть выберут (нам) этот дар:
Богатство из коров, из злаков, долгие дни (жизни), жертвенную усладу!

• अग्निः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (द्यावाक्षामा) अन्तरिक्ष और भूमि (सिन्धवः) समुद्र और नदी तथा (अरुण्यः) उषःकाल (च) और (वरम्) उत्तम रत्नादि पदार्थ (इषम्) अन्न (उक्थम्) प्रशंसनीय (गव्यम्) गौ का दूध आदि वा (यव्यम्) जौ के होनेवाले खेत को (यन्तः) प्राप्त होते हुए (स्वगूर्त्ताः) अपने अपने स्वाभाविक गुणों से उद्यत (दीर्घा) बहुत (अहा) दिनों को (वरन्त) स्वीकार करें वैसे हे (अग्ने) विद्वान् ! (नः) हम लोगों को (अभि, इत्, जुगुर्याः) सब ओर से उद्यम ही में लगाइये ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को सदा पुरुषार्थी होना चाहिये, जिन यानों से भूमि, अन्तरिक्ष, समुद्र और नदियों में सुख से शीघ्र जाना हो, उन यानों पर चढ़कर प्रतिदिन रात्रि के चौथे प्रहर में उठकर और दिन में न सोयकर सदा प्रयत्न करना चाहिये, जिससे उद्यमी ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥ १३ ॥इस सूक्त में विद्वानों के पुरुषार्थ और गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ चालीसवाँ सूक्त और सातवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यथा द्यावाक्षामा सिन्धवोऽरुण्यश्च वरमिषमुक्थं गव्यं यव्यं यन्तः स्वगूर्त्ताः सन्तः दीर्घाहावरन्त तथाग्ने नोऽभीज्जुगुर्य्याः ॥ १३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नः) अस्मान् (अग्ने) विद्वन् (उक्थम्) प्रशंसनीयम् (इत्) (जुगुर्याः) उद्यच्छेः। उद्यमिनः कुर्याः (द्यावाक्षामा) अन्तरिक्षं भूमिश्च (सिन्धवः) समुद्रा नद्यश्च (च) (स्वगूर्त्ताः) स्वैरुद्यताः (गव्यम्) गोर्विकारं दुग्धादिकं सुवर्णादिकं वा (यव्यम्) यवानां भवनं क्षेत्रम् (यन्तः) प्राप्नुवन्तः (दीर्घा) दीर्घाणि (अहा) दिनानि (इषम्) अन्नम् (वरम्) रत्नादिकम् (अरुण्यः) उषःकाला (वरन्त) स्वीकुर्युः। अत्र व्यत्ययेन शप् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः सदा पुरुषार्थिभिर्भवितव्यं यैर्यानैः भूम्यन्तरिक्षसमुद्रनदीषु सुखेन गमनं स्यात्तानि यानान्यारुह्य प्रतिदिनं रजन्याश्चतुर्थे प्रहर उत्थाय दिवसेऽसुप्त्वा सदा प्रयतितव्यं यत उद्यमिन ऐश्वर्यमुपयन्त्यत इति ॥ १३ ॥अत्र विद्वत्पुरुषार्थगुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति चत्वारिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं सप्तमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी नेहमी पुरुषार्थी व्हावे. ज्या यानांनी भूमी, अंतरिक्ष, समुद्र व नद्यातून सुखाने जलद जाता येईल अशा यानांतून दररोज रात्रीच्या चौथ्या प्रहरी उठून दिवसा न झोपता सदैव प्रयत्न केला पाहिजे ज्यामुळे ऐश्वर्य प्राप्त व्हावे ॥ १३ ॥