१३८

• देवता - पूषा
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

प्र꣡-प्र पूष्ण꣡स् तुविजात꣡स्य शस्यते
महित्व꣡म् अस्य तव꣡सो न꣡ तन्दते
स्तोत्र꣡म् अस्य न꣡ तन्दते
अ꣡र्चामि सुम्नय꣡न्न् अह꣡म्
अ꣡न्तिऊतिम् मयोभु꣡वम्
वि꣡श्वस्य यो꣡ म꣡न आयुयुवे꣡ मखो꣡
देव꣡ आयुयुवे꣡ मखः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prá-pra ← prá (invariable)
{}

pūṣṇáḥ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śasyate ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

tuvijātásya ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

tandate ← √tand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tavásaḥ ← tavás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

stotrám ← stotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tandate ← √tand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

árcāmi ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sumnayán ← √sumnay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ántyūtim ← ántyūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mayobhúvam ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āyuyuvé ← √yu- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

makháḥ ← makhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āyuyuvé ← √yu- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

makháḥ ← makhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्रऽप्र॑ । पू॒ष्णः । तु॒वि॒ऽजा॒तस्य॑ । श॒स्य॒ते॒ । म॒हि॒ऽत्वम् । अ॒स्य॒ । त॒वसः॑ । न । त॒न्द॒ते॒ । स्तो॒त्रम् । अ॒स्य॒ । न । त॒न्द॒ते॒ ।
अर्चा॑मि । सु॒म्न॒ऽयन् । अ॒हम् । अन्ति॑ऽऊतिम् । म॒यः॒ऽभुव॑म् ।
विश्व॑स्य । यः । मनः॑ । आ॒ऽयु॒यु॒वे । म॒खः । दे॒वः । आ॒ऽयु॒यु॒वे । म॒खः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pūṣṇas ← pūṣṇaḥ ← pūṣan
• [noun], genitive, singular
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• tuvijātasya ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvijātasya ← jātasya ← jan
• [verb noun], genitive, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• śasyate ← śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• mahitvam ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tavaso ← tavasaḥ ← tavas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tandate ← tand
• [verb], singular, Present indikative

• stotram ← stotra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tandate ← tand
• [verb], singular, Present indikative

• arcāmi ← arc
• [verb], singular, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• sumnayann ← sumnayan ← sumnay
• [verb noun], nominative, singular

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• antyūtim ← antyūti
• [noun], accusative, singular, masculine

• mayobhuvam ← mayobhu
• [noun], accusative, singular, masculine

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mana ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• āyuyuve ← āyu ← √yu
• [verb], singular, Perfect indicative

• makho ← makhaḥ ← makha
• [noun], nominative, singular, masculine

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• āyuyuve ← āyu ← √yu
• [verb], singular, Perfect indicative

• makhaḥ ← makha
• [noun], nominative, singular, masculine

तुविजातस्य बहुयजमानार्थमुत्पन्नस्य अस्य पूष्णः पोषकस्य एतन्नामकस्य देवस्य तवसः महित्वं बलस्य महत्त्वं प्रप्र शस्यते प्रस्तूयते सर्वैः ॥ वीप्सा पादपूरणे॥ न तन्दते न हिनस्ति कश्चित्तदपि । किंच अस्य पूष्णः स्तोत्रं न तन्दते न हिनस्ति न विरमति । सर्वोऽपि जनः एनं स्तौतीत्यर्थः । जगत्पोषकत्वादिति भावः । अतः कारणात् अहं अहमपि यजमानः सुम्नयन् सुखमिच्छन् अर्चामि स्तौमि । कीदृशं तम् । अन्त्यूतिम् आसन्नरक्षणम् ॥ ‘ कादिलोपो बहुलम्’ इति कलोपः ॥ स्तुत्यनन्तरमेव वरप्रदमित्यर्थः । मयोभुवं सुखस्योत्पादकं भावयितारं वा । यः पूषा मखः यज्ञवान् ॥ मत्वर्थों लुप्यते ॥ विश्वस्य सर्वस्य स्तोतुर्ऋत्विजः मनः आयुयुवे समन्तात् मिश्रयति । शीघ्रवरप्रदानात् इति भावः। किंच देवः दीप्यमानः एषः मखः मखं यज्ञम् आयुयुवे संपूर्तिपर्यन्तं मिश्रयति । यद्वा । विश्वस्य मनोमिश्रणे यजमाने किमायातमिति चेत् उच्यते । मखो यज्ञनिर्वाहकोऽयं पूषा देवो यजमानस्य मनः आयुयुवे समन्तात् मिश्रयति । सामर्थ्यात् यजमानस्य मन इति लभ्यते ॥ यौतेश्छान्दसो लिट्॥

English translation:

“The greatness of the strength of the many-worshipped Pūṣan is universally lauded; no one detracts (from his praise); his praise displeases no one. Desirous of happiness, I adore him, whose protection is ever nigh; who is the source of felicity; who, when devoutly worshipped, blends with the thoughts of all (his worshippers); who, (thought) a deity, is united with the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mana āyuyuve makha, deva āyuyuve makhaḥ : the text intends to identify Pūṣan, spiritually or mystically, with the performer and and the performance of the worship; a different explanation is offered: makha = yajñavān, having or receiving sacrifice, who confers the boon the sacrificer solicits, thus ‘mixing with’ or assenting to his thoughts or mind (mana ayuyuve samantād miśrayati s’Ighravara pradānāt); makha repeated is equated with makham, objective case, the sacrifice, with which Pūṣan mixes, or is present at, until completed, sampūrtiparyantam miśrayati

Ever further is (the greatness) of powerfully born Pūṣan proclaimed: the greatness of him, the powerful, does not flag—the praise of him does not flag.
Seeking his favor, I chant to him, whose help is nearby, who is
refreshment itself,
who, the bounteous, has bound to himself the mind of everyone—the bounteous god has bound it to himself.

STRONG Pusan’s majesty is lauded evermore, the glory of his lordly might is never faint, his song of praise is never faint.
Seeking felicity I laud him nigh to help, the source, of bliss,
Who, Vigorous one, hath drawn to him the hearts of all, drawn them, the Vigorous One, the God.

Fort und fort wird die Macht des Pusan von starker Art gepriesen; seine, des Starken, Macht, erlahmt nicht, sein Lob erlahmt nicht. Ich besinge um seine Huld bittend ihn, der in der Nähe hilft, den erfreulichen; den freigebigen, der eines jeden Sinn gefesselt hat, als freigebiger Gott gefesselt hat.

Des allgewalt’gen Puschan Macht wird stets gerühmt, und nie erlahmt des starken grosse Herrlichkeit, und nie erlahmt sein Lobgesang, Ich preise Gunst begehrend ihn, der Freude bringt, mit Hülfe naht, Der als ein Held erfasst hält jedes Wesens Geist, der Gott als Held ihn an sich zieht.

Все больше и больше прославляется (величие) Пушана сильного рода.
Величие этого сильного не слабеет,
Его восхваление не слабеет.
Я воспеваю, надеясь на милость
Помогающего вблизи, благодатного,
(Того) щедрого, кто овладел мыслью каждого,
Щедрого бога, (который) овладел.

• पूषा
• परुच्छेपो
• निचृदत्यष्टिः
• गान्धारः

अब चार ऋचावाले एकसौ अड़तीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में पुष्टि करनेहारे की प्रशंसा विषय को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जिस (अस्य) इस (तुविजातस्य) बहुतों में प्रसिद्ध (पूष्णः) प्रजा की रक्षा करनेवाले राजपुरुष का (महित्वम्) बड़प्पन (प्रप्र, शस्यते) अतीव प्रशंसित किया जाता वा जिस (अस्य) इसके (तवसः) बल की (स्तोत्रम्) स्तुति (न) (तन्दते) प्रशंसक जन न नष्ट करते अर्थात् न छोड़ते और विद्या को (न) (तन्दते) न नष्ट करते हैं वा (यः) जो (मखः) विद्या पाये हुए (देवः) विद्वान् (विश्वस्य) संसार के (मनः) अन्तःकरण को (आयुयुवे) सब ओर से बाँधता अर्थात् अपनी ओर खींचता वा जो (मखः) यज्ञ के समान वर्त्तमान सुख का (आयुयुवे) प्रबन्ध बाँधता है उस (अन्त्यूतिम्) अपने निकट रक्षा आदि क्रिया रखने और (मयोभुवम्) सुख की भावना करानेवाले प्रजापोषक का (सुम्नयन्) सुख चाहता हुआ (अहम्) मैं (अर्चामि) सत्कार करता हूँ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो शुभ अच्छे कर्मों का आचरण करते हैं वे अत्यन्त प्रशंसित होते हैं, जो सुशीलता और नम्रता से सबके चित्त को धर्मयुक्त व्यवहारों में बाँधते हैं, वे ही सबको सत्कार करने योग्य हैं ॥ १ ॥

अन्वय: यस्याऽस्य तुविजातस्य पूष्णो महित्वं प्रप्र शस्यते यस्याऽस्य तवसः स्तोत्रं न तन्दते विद्यां च न तन्दते यो मखो देवो विश्वस्य मन आयुयुवे यश्च मखः सुखमायुयुवे तमन्त्यूतिं मयोभुवं पूष्णं सुम्नयन्नहमर्चामि ॥ १ ॥

अथ पुष्टिकर्त्तुः प्रशंसामाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रप्र) अतिप्रकृष्टे (पूष्णः) प्रजापोषकस्य (तुविजातस्य) बहुषु प्रसिद्धस्य (शस्यते) (महित्वम्) महिमा (अस्य) (तवसः) बलस्य (न) निषेधे (तन्दते) हिनस्ति (स्तोत्रम्) (अस्य) (न) (तन्दते) (अर्चामि) (सुम्नयन्) सुखमिच्छन् (अहम्) (अन्त्यूतिम्) अन्ति निकट ऊतीरक्षणाद्या क्रिया यस्य तम् (मयोभुवम्) सुखंभावुकम् (विश्वस्य) संसारस्य (यः) (मनः) अन्तःकरणम् (आयुयुवे) समन्ताद्बध्नाति (मखः) प्राप्तविद्यः (देवः) विद्वान् (आयुयुवे) (मखः) यज्ञ इव वर्त्तमानः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये शुभानि कर्माण्याचरन्ति तेऽतिप्रशंसिता भवन्ति ये सुशीलताविनयाभ्यां सर्वेषां चित्तं धर्म्येषु बध्नन्ति त एव सर्वैः सत्कर्त्तव्याः ॥ १ ॥

या सूक्तात पुष्टी करणारा विद्वान किंवा धार्मिक लोकांच्या प्रशंसेच्या वर्णनाने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जे शुभ कर्मांचे आचरण करतात ते प्रशंसनीय ठरतात. जे सुशीलतेने व नम्रतेने सर्वांच्या चित्तांना धर्मयुक्त व्यवहाराच्या बंधनात बांधतात त्यांचाच सर्वांनी सत्कार केला पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

प्र꣡ हि꣡ त्वा पूषन्न् अजिरं꣡ न꣡ या꣡मनि
स्तो꣡मेभिः कृण्व꣡ ऋण꣡वो य꣡था मृ꣡ध
उ꣡ष्ट्रो न꣡ पीपरो मृ꣡धः
हुवे꣡ य꣡त् त्वा मयोभु꣡वं
देवं꣡ सख्या꣡य म꣡र्तियः
अस्मा꣡कम् · आङ्गूषा꣡न् द्युम्नि꣡नस् कृधि
वा꣡जेषु द्युम्नि꣡नस् कृधि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajirám ← ajirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yā́mani ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kr̥ṇvé ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mŕ̥dhaḥ ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥ṇávaḥ ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

mŕ̥dhaḥ ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

pīparaḥ ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

úṣṭraḥ ← úṣṭra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mayobhúvam ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

āṅgūṣā́n ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dyumnínaḥ ← dyumnín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

dyumnínaḥ ← dyumnín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

प्र । हि । त्वा॒ । पू॒ष॒न् । अ॒जि॒रम् । न । याम॑नि । स्तोमे॑भिः । कृ॒ण्वे । ऋ॒णवः॑ । यथा॑ । मृधः॑ । उष्ट्रः॑ । न । पी॒प॒रः॒ । मृधः॑ ।
हु॒वे । यत् । त्वा॒ । म॒यः॒ऽभुव॑म् । दे॒वम् । स॒ख्याय॑ । मर्त्यः॑ ।
अ॒स्माक॑म् । आ॒ङ्गू॒षान् । द्यु॒म्निनः॑ । कृ॒धि॒ । वाजे॑षु । द्यु॒म्निनः॑ । कृ॒धि॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• ajiraṃ ← ajiram ← ajira
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fast; agile; ajira [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yāmani ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• kṛṇva ← kṛṇve ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ṛṇavo ← ṛṇavaḥ ← ṛch
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• mṛdha ← mṛdhaḥ ← mṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “enemy; adversary.”

• uṣṭro ← uṣṭraḥ ← uṣṭra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “camel; uṣṭra [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pīparo ← pīparaḥ ← pṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “protect; promote; rescue; help.”

• mṛdhaḥ ← mṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “enemy; adversary.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• mayobhuvaṃ ← mayobhuvam ← mayobhu
• [noun], accusative, singular, masculine

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āṅgūṣān ← āṅgūṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hymn.”

• dyumninas ← dyumninaḥ ← dyumnin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “powerful; imperial.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• dyumninas ← dyumninaḥ ← dyumnin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “powerful; imperial.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे पूषन् अजिरं यज्ञदेशं प्रति गमनवन्तं त्वा त्वां यामनि गमने निमित्तभूते सति स्तोमेभिः स्तोमैः प्र कृण्वे प्रकृष्टं करोमि। तत्र दृष्टान्तः । यामनि शीघ्रगमनेऽजिरं न शीघ्रगामिनमश्वमिव । स यथा प्रस्तूयते तद्वत् । किंच यथा मृधः संग्रामानुद्दिश्य ऋणवः गच्छेः तथा प्र कृण्वे । यद्वा । यथा ऋणवः अस्मद्यज्ञं प्रति गच्छेः ॥ ‘ ऋणु गतौ’। तानादिकः। लेटि अडागमः ॥ तथा त्वां कृण्वे । किंच मृधः हिंसकान् योद्धॄन् संग्रामे पीपरः पारं नयसि ॥ पारयतेर्लुङि चडि रूपम् ॥ तत्र दृष्टान्तः । उष्ट्रो न । उष्ट्रो यथा भारं वोढा पारयति तद्वत् मृधः संग्रामात् पीपरः पारं नयसि । अतः कारणात् त्वा त्वां मयोभुवं सुखस्य भावयितारं देवं देवनशीलं पूषणं मर्त्यः मरणधर्मा मनुष्योऽहं हुवे आह्वयामि । किमर्थम् । सख्याय समानख्यानाय प्रियकरणाय । एवमाहूतः सन् अस्माकमाङ्गूषान् आघोषान् स्तोमान् । आङ्गूषः स्तोम आघोषः’ इति यास्कः (५.११) । द्युम्निनस्कृधि द्योतनवतः कुरु । यद्वा । स्तोमान् यशोवतोऽन्नवतो वा कृधि अस्मत्स्तुत्या प्रीतस्त्वम् एवं कुर्वित्यर्थः । किंच वाजेषु संग्रामेषु द्युम्निनः अन्नवतः कृधि अस्मद्वैरिणो जित्वा तेषामन्नं मयि कुर्वित्यर्थः ॥

English translation:

“I exalt you, Pūṣan, with praises, that you may hasten (to the sacrifice), like a rapid (courser) to the battle; that you may bear us across the combat, like a camel; therefore do I, a mortal, invoke you, the divine bestower of happiness, for your friendship; and do you render our invocation productive (of benefit); render them productive (of success) in battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uṣṭro na = like a camel; as a camel bears a burden; productive of benefit: dyumninaskṛdhi, make them possessed of wealth = dyumna = dyotanavataḥ, brilliant or having fame of food, yaśovataḥ or annavataḥ; in the reiteration, the latter is explained as the result of conquests.

So, Pūṣan, with praises I put you forward, like a nimble (horse) on its course, so that you will get the negligent ones on the move—like a
camel you will carry (us) beyond the negligent ones.
When I, a mortal, call upon you, a god, who are refreshment itself, for fellowship—
make our songs brilliant—make them brilliant when prizes (are at stake).

Note krṇ̥ vá rṇ̥ ávo in b.

The rather surprising appearance of the camel in c is best explained as Geldner does: the simile is incomplete and should read “as a camel (does) its load.” Still the camel adds a specificity that seems out of keeping with the context.

Thee, then, O Pusan, like a swift one on his way, I urge with lauds that thou mayst make the foemen flee, drive, camel-like, our foes afar.
As I, a man, call thee, a God, giver of bliss, to be my Friend,
So make our loudly-chanted praises glorious, in battles make them glorious.

Denn ich treibe dich, Pusan, mit Lobesworten wie einen Renner auf der Fahrt voran, auf daß du die Verächter auf den Trab bringst. Wie ein Kamel sollst du die Verächter fortschaffen. Wenn ich dich, den erfreulichen Gott als Sterblicher zum Freundesdienst aufrufe, so mache unsere Lieder zündend, mache sie in den Entscheidungskämpfen zündend!

Denn dich, o Puschan, wie den schnellen Wanderer, bewege ich durch Loblied, dass du schlägst den Feind, dem Büffel gleich den Feind verjagst; Wenn ich, der Sterbliche, dich Gott der Freude bringt, zum Bündniss ruf’, So lasse unsre Lobgesänge kräftig sein, in Schlachten lass sie kräftig sein.

Ведь я подгоняю тебя вперед, о Пушан, восхвалениями,
Как скакуна – в движении, чтобы ты рассеял враждебные замыслы.
Как верблюд (-груз), переправь (нас через) враждебные замыслы!
Когда я зову тебя, благодатного
Бога, (я,) смертный, для дружбы,
Сделай наши похвалы блистательными,
Для получения наград сделай (их) блистательными!

• पूषा
• परुच्छेपो
• निचृदत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले ! (यथा) जैसे आप (मृधः) संग्रामों को (ऋणवः) प्राप्त करो अर्थात् हम लोगों को पहुँचाओ वा (उष्ट्रः) उष्ट्र के (न) समान (मृधः) संग्रामों को (पीपरः) पार कराओ अर्थात् उनसे उद्धार करो वैसे (स्तोमेभिः) स्तुतियों से (यामनि) पहुँचानेवाले व्यवहार में (अजिरम्) ज्ञानवान् अर्थात् अति प्रवीण के (न) समान (त्वा) आपको (प्र, कण्वे) प्रशंसित करता हूँ और आपको मैं (हुवे) हठ से बुलाता हूँ, (यत्) जिस कारण (सख्याय) मित्रपन के लिये (मयोभुवम्) सुख करनेवाले (देवम्) मनोहर (त्वा) आपको (मर्त्यः) मरण धर्म मनुष्य मैं हठ से बुलाता हूँ इस कारण (अस्माकम्) हमारे (आङ्गूषान्) विद्या पाये हुए वीरों को (द्युम्निनः) यशस्वी (कृधि) करो और (वाजेषु) संग्रामों में (द्युम्निनः) प्रशंसित कीर्त्तिवाले (हि) ही (कृधि) करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य बुद्धिमान् विद्यार्थियों को विद्यावान् करें, शत्रुओं को जीतें, वे अच्छी कीर्त्ति के साथ माननीय हों ॥ २ ॥

अन्वय: हे पूषन् यथा त्वं मृध ऋणव उष्ट्रो न मृधः पीपरस्तथा स्तोमेभिर्यामन्यजिरं न त्वा प्रकृण्वे त्वामहं हुवे यत् सख्याय मयोभुवं दैवं त्वा मर्त्योऽहं दुवे ततोऽस्माकमाङ्गूषान् वीरान् द्युम्निनः कृधि। वाजेषु द्युम्निनो हि कृधि ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकर्षे (हि) (त्वा) त्वाम् (पूषन्) पुष्टिकर्त्तः (अजिरम्) ज्ञानवन्तम् (न) इव (यामनि) यातरि (स्तोमेभिः) स्तुतिभिः (कृण्वे) करोमि (ऋणवः) प्राप्नुयाः (यथा) (मृधः) संग्रामान् (उष्ट्रः) (न) इव (पीपरः) पारये। अत्र लुङि बहुलं छन्दसीत्यडभावः। (मृधः) संग्रामान् (हुवे) स्पर्द्धे (यत्) यतः (त्वा) त्वाम् (मयोभुवम्) सुखकारकम् (देवम्) कान्तारम् (सख्याय) सखित्वाय (मर्त्यः) मनुष्यः (अस्माकम्) (आङ्गूषान्) प्राप्तविद्यान् (द्युम्निनः) यशस्विनः (कृधि) कुरु (वाजेषु) संग्रामेषु (द्युम्निनः) प्रशस्तकीर्त्तिमतः (कृधि) ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या धीमतो विद्यार्थिनो विद्यावतः कुर्युः शत्रून् विजयेरन् ते कीर्त्या माननीयाः स्युः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे बुद्धिमान विद्यार्थ्यांना विद्वान करतात, शत्रूंना जिंकतात ती उत्तम कीर्तिमान व माननीय ठरतात. ॥ २ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

य꣡स्य ते पूषन् सखिये꣡ विपन्य꣡वः
क्र꣡त्वा चित् स꣡न्तो अ꣡वसा बुभुज्रिर꣡
इ꣡ति क्र꣡त्वा बुभुज्रिरे꣡
ता꣡म् अ꣡नु त्वा न꣡वीयसीं
नियु꣡तं राय꣡ ईमहे
अ꣡हेळमान उरुशंस स꣡री भव
वा꣡जे-वाजे स꣡री भव

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vipanyávaḥ ← vipanyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bubhujriré ← √bhuj- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

cit ← cit (invariable)
{}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sántaḥ ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

bubhujriré ← √bhuj- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

íti ← íti (invariable)
{}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

návīyasīm ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

niyútam ← niyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áheḷamānaḥ ← áheḷamāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sárī ← sárin- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uruśaṁsa ← uruśáṁsa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sárī ← sárin- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́je-vāje ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । ते॒ । पू॒ष॒न् । स॒ख्ये । वि॒प॒न्यवः॑ । क्रत्वा॑ । चि॒त् । सन्तः॑ । अव॑सा । बु॒भु॒ज्रि॒रे । इति॑ । क्रत्वा॑ । बु॒भु॒ज्रि॒रे ।
ताम् । अनु॑ । त्वा॒ । नवी॑यसीम् । नि॒ऽयुत॑म् । रा॒यः । ई॒म॒हे॒ ।
अहे॑ळमानः । उ॒रु॒ऽशं॒स॒ । सरी॑ । भ॒व॒ । वाजे॑ऽवाजे । सरी॑ । भ॒व॒ ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• sakhye ← sakhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• vipanyavaḥ ← vipanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “admiring; laudatory.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• santo ← santaḥ ← as
• [verb noun], nominative, plural
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ‘vasā ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• bubhujrira ← bubhujrire ← bhuj
• [verb], plural, Perfect indicative
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• bubhujrire ← bhuj
• [verb], plural, Perfect indicative
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

• tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• navīyasīṃ ← navīyasīm ← navīyas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• niyutaṃ ← niyutam ← niyut
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; team.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• aheﾱamāna ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aheﾱamāna ← heḍamānaḥ ← hīḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “anger; stew.”

• uruśaṃsa ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruśaṃsa ← śaṃsa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• sarī ← sarin
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vāje ← vāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vāje ← vāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sarī ← sarin
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे पूषन् देव यस्य ते रक्षकत्वेन प्रसिद्धस्य तव सख्ये सखित्वे हितकरणे सति क्रत्वा चित क्रतुना प्रकृष्टेन कर्मणैव ॥ ‘ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम्’ इति नाभावाभावः ॥ सन्तः भवन्तं प्रीणयितारः सन्तः विपन्यवः विशेषेण स्तोत्रशीलाः । यद्वा । मेधाविनामैतत् । मेधाविनः यजमानाः अवसा त्वत्कृतेन रक्षणेन रक्षिताः सन्तः बुभुज्रिरे भुञ्जते भोगान् । इति एवमेव सर्वदा क्रत्वा कर्मणा बुभुज्रिरे भुञ्जते सर्वे पाल्यन्ते इति वा ॥ भुजेश्छन्दसि लिटि ‘बहुलं छन्दसि इति रुट्॥ तां तादृशीं नवीयसीं नवतरां स्तुत्यां वा रक्षाम् अनु अनुसृत्य रक्षाया अनन्तरं त्वां नियुतं रायः एतत्संख्याकान् धनानि ईमहे याचामहे । किंच हे उरुशंस बहुधा स्तुत्य त्वम् अहेळमानः अक्रुध्यन् अस्मासु सुमनाः सन् सरी भव अस्माभिर्गन्तव्यो भव ॥ सर्तेः औणादिकः इनिप्रत्ययः । आद्युदात्तत्वम् ॥ किंच त्वं वाजेवाजे सर्वेष्वपि संग्रामेषु सरी भव गमनशीलो भव पुरतो गन्ता भवेत्यर्थः ॥

English translation:

“Through your friendship, Pūṣan, they who are diligent in your praise and assiduous in your worship enjoy (abundance), through your protection; by (assiduous) worship they enjoy (abundance); as consequent upon your recent favour, we solicit infinite riches. Free from anger, and entitled to ample praise, be ever accessible to us; be our leader in every encounter.”

Pūṣan, since in fellowship with you your admirers who have just this purpose have benefitted by your aid—have benefitted with such a
purpose (as ours)—
in accordance with this we implore you for a newer team of wealth.
O you who are not wrathful, who are widely proclaimed, be a
contender—whenever a prize (is at stake), be a contender.

The syntax of this verse is quite contorted.

The hapax sárī is problematic. Flg. Oldenberg, I think it must be interpr. in the context of the idiom vā́jam √sṛ ‘run for the prize’; cf. the root noun cmpd. vāja-sṛ́tand passages like I.62.16 sómo vā́jam ivāsarat. But what sort of form is sárī? Grassmann takes it as an -in- stem, which would be the simplest solution save for the accent, which should fall on the suffix (*sarī́). AiG II.2.328 explicitly rejects this analysis, suggesting instead (p. 407, flg. a brief mention by Oldenberg, in turn inspired by Ludwig) that, with following bhava, it is an early example of a cvi construction. But again, we should expect suffixal accent (see Whitney, Grassmann §1093), and moreover the cvi construction is at best embryonic at this period (akhkhalīkṛ́tya VII.103.3 being the only likely example in the RV). Taking it as a rathī́-type masc. confronts the same issue with accent. Since an analysis as an -in-stem encounters only the accentual problem, not the chronological one of the cvi construction, and since -in-stems are considerably better attested than rathī́- masculines, an -in-stem analysis with unexplained accent retraction seems the best among the poor choices. As for my tr., since “be a runner after” seemed clumsy, I have substituted “be a contender.”

Thou, Pusan, in whose friendship they who sing forth praise enjoy advantage, even in wisdom, through thy grace, in wisdom even they are advanced.
So, after this most recent course, we come to thee with prayers for wealth.
Not stirred to anger, O Wide-Ruler, come to us, come thou to us in every fight.

Dich, Pusan, dessen Gunst in deiner Freundschaft die Lobredner genossen haben, die es recht aus Überzeugung sind, in solcher Überzeugung genossen haben - dich bitten wir nach dieser noch um eine neue Zuwendung von Reichtum. Sei du, dessen Worte weithin reichen, ohne Groll, sei ein ……, in jedem Entscheidungskampf sei ein …..

O Puschan, dich, in dessen Bund die preisenden auch wenn sie stark sind, deiner Hülfe sich erfreun, so deiner Kraft sich auch erfreun, Dich gehen wir um Reichthum an bei deinem neusten Wagenzug; Komm eilend her, nicht zürnend, weitgebietender, in jeder Schlacht komm eilend her.

О Пушан, (тот,) благодаря чьей дружбе восхвалители

• А они таковы по силе духа – наслаждались твоей помощью,
  Да, по силе духа – наслаждались,
  Тебя мы просим
  О новом дарении богатства.
  Негневливый, с широкой славой, будь (готов) примчаться (к нам на помощь),
  Ради каждой награды будь (готов) примчаться (к нам на помощь)!

• पूषा
• परुच्छेपो
• निचृदत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले विद्वन् ! (यस्य) जिस (ते) आपकी (सख्ये) मित्रता में (क्रत्वा) उत्तम बुद्धि से (अवसा) रक्षा आदि के साथ (विपन्यवः) विशेषता से अपनी प्रशंसा चाहनेवाले जन (नियुतम्) असंख्यात (रायः) राज्यलक्ष्मियों को (बुभुज्रिरे) भोगते हैं (इति) इस प्रकार (चित्) ही (सन्तः) होते हुए (क्रत्वा) उत्तम बुद्धि से जिस असंख्यात राज्यश्री को (बुभुज्रिरे) भोगते हैं (ताम्) उस (नवीयसीम्) अतीव नवीन उक्त श्री को और (अनु) अनुकूलता से (त्वा) आपको हम लोग (ईमहे) माँगते हैं। हे (उरुशंस) बहुत प्रशंसायुक्त विद्वान् ! हम लोगों से (अहेडमानः) अनादर को न प्राप्त होते हुए आप (वाजेवाजे) प्रत्येक संग्राम में (सरी) प्रशंसित ज्ञाता जन जिसके विद्यमान ऐसे (भव) हूजिये और धर्मयुक्त व्यवहार में भी (सरी) उक्त गुणी (भव) हूजिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो बुद्धिमानों के सङ्ग और मित्रपन से नवीन-नवीन विद्या को प्राप्त होते हैं, वे प्राज्ञ उत्तम ज्ञानवान् होकर विजयी होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे पूषन् विद्वन् यस्य ये तव सख्ये क्रत्वाऽवसा सह विपन्यवो नियुतं रायो बुभुज्रिरे इति चित्सन्तः क्रत्वा यां नियुतं रायो बुभिज्रिरे तां नवीयसीं नियुतं रायोऽनु त्वा वयमीमहे। हे उरुशंस अस्माभिरहेडमानस्त्वं वाजेवाजे सरी भव धर्म्ये व्यवहारे च सरी भव ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) (ते) तव (पूषन्) पुष्टिकारक (सख्ये) (विपन्यवः) विशेषेणात्मनः पनं स्तवनमिच्छवः। विपन्यव इति मेधाविना०। निघं० ३। १५। (क्रत्वा) प्रज्ञया (चित्) (सन्तः) (अवसा) रक्षणाद्येन (बुभुज्रिरे) (इति) अनेन प्रकारेण (क्रत्वा) (बुभुज्रिरे) भुञ्जते (ताम्) (अनु) (त्वा) त्वाम् (नवीयसीम्) अतिशयेन नूतनाम् (नियुतम्) असंख्यातम् (रायः) राज्यश्रियः (ईमहे) याचामहे (अहेळमानः) अनादृतः सन् (उरुशंस) उरु बहु शंसः प्रशंसा यस्य तत्संबुद्धौ (सरी) सरति जानाति यः स प्रशस्तो विद्यते यस्य सः (भव) (वाजेवाजे) संग्रामे संग्रामे (सरी) (भव) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ये धीमतां संगमित्रत्वाभ्यां नूतनां नूतनां विद्यां प्राप्नुवन्ति ते प्राज्ञा भूत्वा विजयिनो भवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जे बुद्धिमानांची संगती व मैत्री करून नवनवीन विद्या प्राप्त करतात ते प्राज्ञ बनून विजयी होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

अस्या꣡ ऊ षु꣡ ण उ꣡प सात꣡ये भुवो
अ꣡हेळमानो ररिवाँ꣡ अजाशुव
श्रवस्यता꣡म् अजाशुव
ओ꣡ षु꣡ त्वा ववृतीमहि
स्तो꣡मेभिर् दस्म साधु꣡भिः
नहि꣡ त्वा पूषन्न् अतिम꣡न्य आघृणे
न꣡ ते सख्य꣡म् अपह्नुवे꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

bhuvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)
{}

u ← u (invariable)
{}

úpa ← úpa (invariable)
{}

áheḷamānaḥ ← áheḷamāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajāśva ← ajā́śva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rarivā́n ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ajāśva ← ajā́śva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śravasyatā́m ← √śravasy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

sú ← sú (invariable)
{}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

vavr̥tīmahi ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:MED}

dasma ← dasmá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sādhúbhiḥ ← sādhú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

āghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

atimánye ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nahí ← nahí (invariable)
{}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

apahnuvé ← √hnu- (root)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अ॒स्याः । ऊं॒ इति॑ । सु । नः॒ । उप॑ । सा॒तये॑ । भु॒वः॒ । अहे॑ळमानः । र॒रि॒ऽवान् । अ॒ज॒ऽअ॒श्व॒ । श्र॒व॒स्य॒ताम् । अ॒ज॒ऽअ॒श्व॒ ।
ओ इति॑ । सु । त्वा॒ । व॒वृ॒ती॒म॒हि॒ । स्तोमे॑ऽभिः । द॒स्म॒ । सा॒धुऽभिः॑ ।
न॒हि । त्वा॒ । पू॒ष॒न् । अ॒ति॒ऽमन्ये॑ । आ॒घृ॒णे॒ । न । ते॒ । स॒ख्यम् । अ॒प॒ऽह्नु॒वे ॥

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ṇa ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• bhuvo ← bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ‘heﾱamāno ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ‘heﾱamāno ← heḍamānaḥ ← hīḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “anger; stew.”

• rarivāṃ ← rarivān ← rā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; impart.”

• ajāśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan.”

• śravasyatām ← śravasy
• [verb noun], genitive, plural

• ajāśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan.”

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vavṛtīmahi ← vṛt
• [verb], plural, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• dasma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “overlord.”

• sādhubhiḥ ← sādhu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• nahi
• [adverb]

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• atimanya ← atimanye ← atiman ← √man
• [verb], singular, Present indikative
• “contemn.”

• āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• apahnuve ← apahnu ← √hnu
• [verb], singular, Present indikative
• “deny.”

हे अजाश्व पूषन् । ‘ अजाश्वेति पूषणमाह ’ (निरु. ४. २५) इति यास्कः । नः अस्माकम् अस्याः अस्यै ॥ चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥ सातये लाभाय अहेळमानः अक्रुध्यन् अनादरमकुर्वन् ररिवान् दाता च सन् सु सुष्ठु उप भुवः समीपस्थो भव ॥ रातेश्छान्दसस्य लिटः क्वसुः । पदसंज्ञाया अभावेऽपि पपिवांसं तस्थिवांसमित्यादौ छान्दसोऽवग्रहो दृश्यते । ऊ इति पादपूरणः ॥ किंच श्रवस्यताम् अन्नमिच्छतामस्माकं हे अजाश्व अजा एवाश्वस्थानीया यस्य तादृश त्वम् । पूषनामेदम् । ररिवांश्च सन् उप भुवः । ‘ अजाः पूष्णः’ (नि. १. १५, ५) इति यास्कः । ओ इति निपातद्वयसमुदायात्मक एको निपातः । हे दस्म शत्रूणामुपक्षपयितः पूषन् त्वा त्वाम् ओ षु ववृतीमहि सर्वत एव सुतरां वर्तयेमहि ॥ वृतेः अन्तर्भावितण्यर्थात् लिङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः ॥ यज्ञान्तरगमनात निवर्तयामः इत्यर्थः । केन साधनेनेति तदुच्यते । साधुभिः स्तोमेभिः त्वां प्रीणयितुं समर्थैः स्तोत्रैः । किंच हे पूषन् आघृणे सर्वतो वृष्टेः क्षारयितः । यद्वा । आघृणे हविषामाहर्तः स्वीकर्तः त्वां नहि अतिमन्ये अवमति नैव करोमि। न केवलमनतिक्रममात्रं किंतु ते सख्यं तव सखित्वं हितकर्तृत्वं नहि अपह्नुवे नैवापयामि न त्यजामि सर्वतः प्रख्यापयामि इत्यर्थः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Free from anger, and liberal of gifts, be nigh to us, Ajāśva, for the acceptance of this our (offering); be nigh to those, Ajāśva, who solicit food; we have recourse to you, destroyer of enemies, with pious hymns. I never cease, Pūṣan, accepter of offerings, to think of you; I never disregard your friendship.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ajāśva = he who is drawn by goats, or has goats for horses, according to Yāska

Will you come near to us, for the winning of this (“team” of wealth), you who have goats for horses, who are not wrathful but bestowing—you who have goats for horses, (for the benefit) of those who seek fame?
We would turn you hither with praises that achieve their goal,
wondrous one,
for I do not disdain you, glowing Pūṣan, nor do I spurn your fellowship.

Not stirred to anger, come, Free-giver, nigh to us, to take this gift of ours, thou who hast goats for steeds, Goat-borne! their gift who long for fame.
So, Wonder-Worker! may we turn thee hither with effectual lauds.
I slight thee not, O Pusan, thou Resplendent One: thy friendship may not be despised.

Sei uns fein behilflich zum Gewinn von dieser Zuwendung, ohne Groll, gern gewährend, du Böckefahrer, uns, die wir nach Auszeichnungen verlangen, du Böckefahrer. Wir wollen dich fein herlenken mit gelungenen Lobliedern, du Meister. Denn ich erachte dich nicht zu gering, o ……, noch verleugne ich deine Freundschaft.

Dies zu empfangen sei uns schnell mit Hülfe nah, nicht zürnend, spendend, o der du mit Ziegen fährst, den schatzbegier’gen spendend du; O, dass wir, wunderbarer, dich herwendeten durch gutes Lob; Denn nicht verschmäh’ ich, glutenreicher Puschan dich, noch schlag’ ich deine Freundschaft aus.

Будь при нас, чтобы легко добыть это (богатство),
Негневливый, дарящий, о тот, у кого козлы – кони,
(При нас,) жаждущих славы, о тот, у кого козлы – кони!
Мы хотим легко обратить тебя сюда
Восхвалениями, идущими к цели, о чудесный!
Ведь я не пренебрегаю тобой, о Пушан жгучий,
Не отклоняю твоей дружбы.

• पूषा
• परुच्छेपो
• विराडत्यष्टिः
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले ! (अजाश्व) जिनके छेरी और घोड़े विद्यमान हैं ऐसे (श्रवस्यताम्) अपने को धन चाहनेवालों में (अजाश्व) जिनकी छेरी घोड़ों के तुल्य उनके समान हे विद्वन् ! आप (नः) हमारे लिये (अस्याः) इस उत्तम बुद्धि के (सातये) बाँटने को (ररिवान्) देनेवाले और (अहेडमानः) सत्कारयुक्त (सूप, भुवः) उत्तमता से समीप में हूजिये, हे (आघृणे) सब ओर से प्रकाशमान पुष्टि करनेवाले पुरुष ! मैं (ते) आपके (सख्यम्) मित्रपन और मित्रता के काम को (न) न (अपह्नुवे) छिपाऊँ (त्वा) आपका (नहि, अतिमन्ये) अत्यन्त मान्य न करूँ किन्तु यथायोग्य आपको मानूँ (उ) और (ओ) हे (दस्म) दुःख मिटानेवाले (स्तोमेभिः) स्तुतियों से युक्त (साधुभिः) सज्जनों के साथ वर्त्तमान हम लोग (त्वा) आपको (सु, ववृतीमहि) अच्छे प्रकार निरन्तर वर्त्तें अर्थात् आपके अनुकूल रहें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। धार्मिक विद्वानों के साथ सिद्ध मित्रभाव को वर्त्त कर सब मनुष्यों को चाहिये कि बहुत प्रकार की उत्तम-उत्तम बुद्धियों को प्राप्त होवें और कभी किसी शिष्ट पुरुष का तिरस्कार न करें ॥ ४ ॥ इस सूक्त में पुष्टि करनेवाले विद्वान् वा धार्मिक सामान्य जन की प्रशंसा के वर्णन से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ अड़तीसवाँ सूक्त और दूसरा वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे पूषन्नजाश्व श्रवस्यतामजाश्वेव त्वं नोऽस्याः प्रज्ञायाः सातये ररिवानहेडमानः सूपभुवः। हे आघृणे पूषन्नहं ते तव सख्यं नापह्नुवे त्वा नह्यतिमन्ये ओ दस्म स्तोमेभिः साधुभिः सह वर्त्तमाना वयमु त्वा त्वां सुववृतीमहि ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्याः) प्रज्ञायाः (उ) वितर्के (सु) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मभ्यम् (उप) (सातये) विभागाय (भुवः) भव। अत्र लुङि विकरणव्यत्ययेन शः प्रत्ययोऽडभावश्च (अहेळमानः) सत्कृतः सन् (ररिवान्) दाता (अजाश्व) अजा अश्वाश्च विद्यन्ते यस्य तत्सम्बुद्धौ (श्रवस्यताम्) आत्मनः श्रवो धनमिच्छताम् (अजाश्व) (ओ) सम्बोधने (सु) (त्वा) त्वाम् (ववृतीमहि) भृशं वर्त्तेमहि (स्तोमेभिः) स्तुतिभिः (दस्म) दुखोपक्षयितः (साधुभिः) सज्जनैः सह (नहि) (त्वा) त्वाम् (पूषन्) (अतिमन्ये) अतिमानं कुर्याम् (आघृणे) समन्ताद्देदीप्यमान (न) (ते) तव (सख्यम्) मित्रस्य भावं कर्म वा (अपह्नुवे) आच्छादयेयम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। धार्मिकैर्विद्वद्भिः सह प्रसिद्धं मित्रभावं वर्त्तित्वा बहुविधाः प्रज्ञाः सर्वैर्मनुष्यैः प्राप्तव्याः। न कदाचित् कस्यच्छिष्टस्य तिरस्कारः कर्त्तव्यः ॥ ४ ॥अत्र पुष्टिकर्त्तॄणां धार्मिकाणां च प्रशंसावर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति बोध्यम् ॥इत्यष्टत्रिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. धार्मिक विद्वानांबरोबर मित्रत्वाने वागून सर्व माणसांनी पुष्कळ प्रकारची उत्तम प्रज्ञा प्राप्त करावी व कधीही सभ्य पुरुषाचा तिरस्कार करू नये. ॥ ४ ॥