१३७

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अतिशक्वरी

सुषुमा᳓ यातम् अ᳓द्रिभिर्
गो᳓श्रीता मत्सरा᳓ इमे᳓
सो᳓मासो मत्सरा᳓ इमे᳓
आ᳓ राजाना दिविस्पृशा
अस्मत्रा᳓ गन्तम् उ᳓प नः
इमे᳓ वाम् मित्रावरुणा ग᳓वाशिरः
सो᳓माः शुक्रा᳓ ग᳓वाशिरः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

suṣumá ← √su- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

góśrītāḥ ← góśrīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

matsarā́ḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

matsarā́ḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

divispr̥śā ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rājānā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

asmatrā́ ← asmatrā́ (invariable)

gantam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

gávāśiraḥ ← gávāśir- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

gávāśiraḥ ← gávāśir- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सु॒षु॒म । आ । या॒त॒म् । अद्रि॑ऽभिः । गोऽश्री॑ताः । म॒त्स॒राः । इ॒मे । सोमा॑सः । म॒त्स॒राः । इ॒मे ।
आ । रा॒जा॒ना॒ । दि॒वि॒ऽस्पृ॒शा॒ । अ॒स्म॒ऽत्रा । ग॒न्त॒म् । उप॑ । नः॒ ।
इ॒मे । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । गोऽआ॑शिरः । सोमाः॑ । शु॒क्राः । गोऽआ॑शिरः ॥

• suṣumā ← suṣuma ← su
• [verb], plural, Perfect indicative
• “press out; su.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• adribhir ← adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• gośrītā ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gośrītā ← śrītāḥ ← śrī
• [verb noun], nominative, plural
• “cook; boil; heat; cook; mix.”

• matsarā ← matsarāḥ ← matsara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somāso ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• matsarā ← matsarāḥ ← matsara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rājānā ← rājan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• divispṛśāsmatrā ← divispṛśā ← divispṛś
• [noun], vocative, dual, masculine
• “heavenward.”

• divispṛśāsmatrā ← asmatrā
• [adverb]

• gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• gavāśiraḥ ← gavāśir
• [noun], nominative, plural, masculine

• somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• gavāśiraḥ ← gavāśir
• [noun], nominative, plural, masculine

हे मित्रावरुणौ आ यातम् अस्मद्यज्ञं प्रति आगच्छतम् । आगमनाय किमस्तीति चेत् तत्राह। अद्रिभिः अभिषवसाधनैर्ग्रावभिः सुषुम सोमं सुतवन्तो वयम् ॥ सुनोतेर्लिटि रूपम् । अतः गोश्रीताः । विकारे प्रकृतिशब्दः । पयोभिर्मिश्रिताः । तस्मान्मैत्रावरुणं पयसा श्रीणाति’ (तै. सं. ६. ४. ८. १) इति हि ब्राह्मणम् । मत्सराः तृप्तिहेतवः सोमाः ।’ मत्सरः सोमो मन्दतेस्तृप्तिकर्मणः । (निरु. २. ५) इति यास्कः । इमे पुरतो गृहीता वर्तन्ते । अतः आ यातम् । पुनस्त एव विशेष्यन्ते । इमे सोमासो मत्सराः मदहेतवो मादने मात्सर्यवन्तो वा इतरयज्ञगतसोमेभ्यः सोमाः। कीदृशौ युवाम् । राजाना राजनशीलौ दिविस्पृशा द्युलोकवासिनौ ॥’ हृद्यु्तभ्यां ङेरुपसंख्यानम् । (पा. सू. ६. ३. ९. १) इति अलुक् ॥ ईदृशौ युवाम् अस्मत्रा अस्मासु मध्ये अस्मत्पालकौ वा युवां नः अस्मत्संबन्धिनं यज्ञम् उप गन्तम् आगच्छतम् । किंच हे मित्रावरुणा एतन्नामानौ देवौ वां युवयोरर्थाय इमे सोमाः गवाशिरः । पूर्ववत् विकारे प्रकृतिशब्दः । गोभिः क्षीरैः आशिरो मिश्रिताः संजाताः। किंच गवाशिरः गोभिः उदकैः मिश्रिताः संजाताः । यद्वा । गोभिः स्तुतिलक्षणैर्मन्त्रैः मिश्रिताः । अत एव शुक्राः दीप्ताः संजाताः। ‘आशिरमव नयति सशुक्रत्वाय’ (तै. सं. ६. १. ६. ५) इति श्रुतेः ॥

English translation:

“Come, (Mitra and Varuṇa, to our sacrifice); where we express (the Soma) with stones; these Soma mixed with milk are exhilarating; these (Soma) are exhilarating; come to us, royal divinities, dwellers in heaven and our protectors; these Soma are mixed with milk for you, Mitra and Varuṇa, they are pure, mixed with milk.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Matsarāḥ = the repetition of the word suggests the sense of ’envious’, envious or emulous of those presented at other ceremonies.

We have pressed—you two, drive hither—with the stones; these
exhilarating ones here are mixed with cows [=milk]—these
exhilarating soma drinks.
You two kings, touching heaven, come here right to us, into our midst. These with their milk mixture are for you two, Mitra and Varuṇa—the clear soma drinks and those with their milk mixture. ᳓

WITH stones have we pressed out: O come; these gladdening drops are blent with milk, these Soma-drops which gladden you.
Come to us, Kings who reach to heaven, approach us, coming hitherward.
These milky drops are yours, Mitra and Varuna, bright Soma juices blent with milk.

Wir haben ihn mit Steinen ausgepreßt -kommt herbei! Diese berauschenden sind mit Milch gemischt, diese berauschenden Somatränke. Kommt beide her zu uns, ihr bis zum Himmel reichenden Könige! Diese milchgemischten sind für euch beide, Mitra und Varuna, die klaren Somatränke, die mit Milch gemischten.

Gekeltert haben wir, o kommt, die Soma’s sind mit Milch gemischt, die kräftigen berauschenden; Kommt her, die ihr zum Himmel reicht, o Könige, zu uns herbei; Hier sind die milchgemischten, Mitra-Varuna, die hellen Soma’s, milchgemischt.

Мы его выжали – приходите! – камнями.
Смешаны с молоком пьянящие эти,
Соки сомы пьянящие эти.
О два царя, касающиеся неба,
К нам, сюда, приходите!
О Митра-Варуна, для вас эти разбавленные молоком
Соки сомы, прозрачные, разбавленные молоком.

• मित्रावरुणौ
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदतिशक्वरी
• पञ्चमः

अब दूसरे अष्टक में द्वितीय अध्याय का आरम्भ और तीन ऋचावाले एक सौ सैंतीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य इस संसार में किसके समान वर्त्ते, इस विषय को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) प्राण और उदान के समान वर्त्तमान (दिविस्पृशा) शुद्ध व्यवहार में स्पर्श करनेवाले (राजाना) प्रकाशमान सभासेनाधीशो ! जो (इमे) ये (अद्रिभिः) मेघों से (गोश्रीताः) किरणों को प्राप्त (मत्सराः) आनन्दप्रापक हम लोग (सुषुम) किसी व्यवहार को सिद्ध करें उसको (वाम्) तुम दोनों (आयातम्) आओ अच्छे प्रकार प्राप्त होओ, जो (इमे) ये (मत्सराः) आनन्द पहुँचानेहारी (सोमासः) सोमवल्ली आदि ओषधि हैं उनको (अस्मत्रा) हम लोगों में अच्छी प्रकार पहुँचाओ, जो (इमे) ये (गवाशिरः) गौएँ वा इन्द्रियों से व्याप्त होते उनके समान (शुक्राः) शुद्ध (सोमाः) ऐश्वर्ययुक्त पदार्थ और (गवाशिरः) गौएँ वा किरणों से व्याप्त होते उनको और (नः) हम लोगों के (उपागन्तम्) समीप पहुँचो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। इस जगत् में जैसे पृथिवी आदि पदार्थ जीवन के हेतु हैं, वैसे मेघ अतीव जीवन देनेवाले हैं, जैसे ये सब वर्त्त रहे हैं। वैसे मनुष्य वर्त्ते ॥ १ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणा दिविस्पृशा राजाना य इमेऽद्रिभिर्गोश्रीता मत्सरा वयं सुषुम तान्वां युवामायातम्। य इमे मत्सराः सोमासः सन्ति तानस्मत्राऽऽयातं य इमे गवाशिर इव शुक्राः सोमा गवाशिरस्तान्नोऽस्मांश्चोपागन्तम् ॥ १ ॥

अथ मनुष्याः किंवदत्र वर्त्तेरन्नित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुषुम) निष्पादयेम। (आ) (यातम्) समन्तात् प्राप्नुतम् (अद्रिभिः) मेघैः। अद्रिभिरिति मेघना०। निघं० १। १०। (गोश्रीताः) गाः किरणान् श्रीताः प्राप्ताः (मत्सराः) आनन्दप्रापकाः (इमे) (सोमासः) सोमाद्योषधिसमूहाः (मत्सराः) आनन्दयुक्ताः (इमे) (आ) (राजाना) प्रकाशमानौ (दिविस्पृशा) यौ दिवि शुद्धे व्यवहारे स्पृशतस्तौ (अस्मत्रा) अस्मासु मध्ये (गन्तम्) प्राप्नुतम् (उप) (नः) अस्मान् (इमे) (वाम्) युवाम् (मित्रावरुणा) प्राणोदानाविव वर्त्तमानौ (गवाशिरः) ये गोभिरिन्द्रियैर्वाऽश्यन्ते (सोमाः) ऐश्वर्ययुक्ताः पदार्थाः (शुक्राः) शुद्धाः (गवाशिरः) ये गोभिः किरणैरश्यन्ते ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। अस्मिञ्जगति यथा पृथिव्यादयः पदार्था जीवनहेतवः सन्ति तथा मेघा अतीवप्राणप्रदास्सन्ति यथेमे वर्त्तन्ते तथैव मनुष्या वर्त्तेरन् ॥ १ ॥

या सूक्तात सोमलतेच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. या जगात पृथ्वी इत्यादी पदार्थ जीवनाचे हेतू आहेत. तसे मेघ अत्यंत जीवनदायी आहेत. जसे ते सर्व व्यवहार करतात तसे माणसांनी वागावे. ॥ १ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अतिशक्वरी

इम᳓ आ᳓ यातम् इ᳓न्दवः
सो᳓मासो द᳓धिआशिरः
सुता᳓सो द᳓धिआशिरः
उत᳓ वाम् उष᳓सो बुधि᳓
साकं᳓ सू᳓र्यस्य रश्मि᳓भिः
सुतो᳓ मित्रा᳓य व᳓रुणाय पीत᳓ये
चा᳓रुर् ऋता᳓य पीत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dádhyāśiraḥ ← dádhyāśir- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dádhyāśiraḥ ← dádhyāśir- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

budhí ← búdh- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sākám ← sākám (invariable)

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mitrā́ya ← mitrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cā́ruḥ ← cā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

r̥tā́ya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

इ॒मे । आ । या॒त॒म् । इन्द॑वः । सोमा॑सः । दधि॑ऽआशिरः । सु॒तासः॑ । दधि॑ऽआशिरः ।
उ॒त । वा॒म् । उ॒षसः॑ । बु॒धि । सा॒कम् । सूर्य॑स्य । र॒श्मिऽभिः॑ ।
सु॒तः । मि॒त्राय॑ । वरु॑णाय । पी॒तये॑ । चारुः॑ । ऋ॒ताय॑ । पी॒तये॑ ॥

• ima ← ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• somāso ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dadhyāśiraḥ ← dadhi
• [noun], neuter
• “sour milk; curd; dadhi [word].”

• dadhyāśiraḥ ← āśiraḥ ← āśir
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mixture.”

• sutāso ← sutāsaḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma.”

• dadhyāśiraḥ ← dadhi
• [noun], neuter
• “sour milk; curd; dadhi [word].”

• dadhyāśiraḥ ← āśiraḥ ← āśir
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mixture.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• budhi ← budh
• [noun], locative, singular, masculine

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• suto ← sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• mitrāya ← mitra
• [noun], dative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• cārur ← cāruḥ ← cāru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• ṛtāya ← ṛta
• [noun], dative, singular, masculine
• “timely; honest.”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे मित्रावरुणौ आ यातम् आगच्छतम् । यतो युष्मदर्थम् इन्दवः क्लेदनसमर्थाः सोमासः सोमाः दध्याशिरः दध्नाश्रयणवन्तः सन्तः इमे पुरतो ग्रहेण गृहीता वर्तन्ते अतः आ यातम् । किंच दध्याशिरः धीयमानाशिरः सोमाः सुतासः मन्त्रेण ग्रावभिरभिषुताः संपन्नाः । अत आ यातमिति शेषः। आदित्यग्रहे दध्यवनयसद्भावात् तदपेक्षया दध्याशिर इत्युक्तम्। उत अपि च वां युवयोः प्रीतये पालनाय उषसो बुधि उषसः संबन्धिनि बोधे सति ॥ संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। ‘ सावेकाचः । इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ प्रकाशे संजाते सति । न केवलमुषस एव बोधे अपि तु सूर्यस्य रश्मिभिः साकं सूर्यकिरणैः सह प्रकाशे हविष्प्रदानाय संजाते सति सुतः सोमोऽभिषुतः। इदानीं वियुज्य उच्यते । मित्राय सर्वहिताय एतन्नामकाय अहरभिमानिदेवाय तथा वरणाय आवरकाय रात्र्यभिमानिदेवाय च तदर्थं सोमः सुतः इति शेषः । किंच ऋताय यज्ञाय तन्निर्वाहकाय तदर्थं पीतये पानाय । यज्ञसिद्ध्यर्थं हि देवानां सोमपानम् । यद्वा ॥ कर्तरि क्तिच् ॥ पीतये पात्रे ऋत्विगादये ऋताय यज्ञाय तन्निर्वाहकाय । चारुः चरणीयो भक्षणीयः सोमः सुतोऽभिषुतः ॥

English translation:

“Come, for the dipping Soma are mixed with curds; they are expressed and mixed with curds; whether they be prepared for you at the awaking of the dawn, or (be associated) with the rays of the sun; the juice is effused for Mitra and Varuṇa, for their drinking the grateful (libation); for their drinking at the sacrifice.”

Here—you two, drive hither—are the drops, the soma drinks mixed with curds—the pressings mixed with curds.
And at the waking of the dawn, simultaneous with the rays of the sun, it is pressed for you two, Mitra and Varuṇa, for drinking—the pleasing one (pressed) for truth and for drinking.

For the temporal expression in e, see disc. ad I.135.3.

Here are the droppings; come ye nigh the Soma-droppings blent with curd, juices expressed and blent with curd.
Now for the wakening of your Dawn together with the Sun-God’s rays,
juice waits for Mitra and for Varuna to drink, fair juice for drink, for sacrifice.

Diese Somasäfte sind mit saurer Milch gemischt - kommt her - die ausgepreßten sind mit saurer Milch gemischt. Auch für euch beide ist er bei dem Erwachen der Morgenröte, gleichzeitig mit den ersten Strahlen der Sonne gepreßt, für Mitra, für Varuna zum Trunke, der angenehme für den Wahrhaften zum Trunke.

Hier sind die Indu’s, kommet her, die milchgemischten Soma’s hier, die milchgemischten Säfte hier; Und bei des Morgens Anbruch auch und bei der Sonne erstem Strahl Steht schöner Saft zum Trunk euch, Mitra-Varuna, bereit zu regelrechtem Trunk.

Вот – приходите! – капли
Сомы, разбавленные простоквашей,
Выжатые, разбавленные простоквашей.
А также для вас двоих при пробуждении зари
Вместе с лучами солнца
Выжат Митре (и) Варуне для питья
Милый (сома) – по закону, для питья.

• मित्रावरुणौ
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडतिशक्वरी
• पञ्चमः

अब ओषधि आदि पदार्थों के रस के पीने आदि के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे पढ़ाने वा पढ़नेवाले ! जो (चारुः) सुन्दर (मित्राय) मित्र के लिये (पीतये) पीने को और (वरुणाय) उत्तम जन के लिये (ऋताय) सत्याचरण और (पीतये) पीने को (उषसः) प्रभात वेला के (बुधि) प्रबोध में (सूर्य्यस्य) सूर्यमण्डल की (रश्मिभिः) किरणों के (साकम्) साथ ओषधियों का रस (सुतः) सब ओर से सिद्ध किया गया है उसको तुम (आयातम्) प्राप्त होओ तथा (वाम्) तुम्हारे लिये (इमे) ये (इन्दवः) गीले वा टपकते हुए (सोमासः) दिव्य ओषधियों के रस और (दध्याशिरः) जो पदार्थ दही के साथ भोजन किये जाते उनके समान (दध्याशिरः) दही से मिले हुए भोजन (सुतासः) सिद्ध किये गये हैं (उत) उन्हें भी प्राप्त होओ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि इस संसार में जितने रस वा ओषधियों को सिद्ध करें, उन सबको मित्रपन और उत्तम कर्म सेवने को तथा आलस्यादि दोषों के नाश करने को समर्पण करें ॥ २ ॥

अन्वय: हेऽध्यापकाऽध्येतारौ यश्चारुर्मित्राय पीतये वरुणायर्ताय पीतये चोषसो बुधि सूर्यस्य रश्मिभिः साकं सोमस्सुतस्तं युवामायातम्। वां य इम इन्दवः सोमासो दध्याशिर इव दध्याशिरस्सुतासः सन्ति तानुताप्यायातम् ॥ २ ॥

अथौषध्यादिरसपानविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमे) (आ) (यातम्) (इन्दवः) आर्द्रीभूताः (सोमासः) दिव्यौषधिरसाः (दध्याशिरः) ये दध्ना अश्यन्ते ते (सुतासः) संपादिताः (दध्याशिरः) (उत) अपि (वाम्) युवाभ्याम् (उषसः) (बुधि) बोधे। अत्र संपदादिलक्षणः क्विप्। (साकम्) सह (सूर्य्यस्य) (रश्मिभिः) किरणैः (सुतः) अभिनिष्पादितः (मित्राय) सुहृदे (वरुणाय) वराय (पीतये) पानाय (चारुः) सुन्दरः (ऋताय) सत्याचाराय (पीतये) पानाय ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैरस्मिन्संसारे यावन्तो रसा ओषधयश्च निर्मातव्यास्तावन्तः सर्वे सौहार्दोत्तमकर्मसेवनायालस्यादिनाशाय च समर्पणीयाः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या जगात जितका रस किंवा औषधी सिद्ध केली जाते त्या सर्वांना माणसांनी सौहार्द व उत्तम कर्म अंगीकारण्यासाठी तसेच आळस इत्यादी दोषांचा नाश करण्यासाठी समर्पित करावे. ॥ २ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अतिशक्वरी

तां᳓ वां धेनुं᳓ न᳓ वासरी᳓म्
अंशुं᳓ दुहन्ति अ᳓द्रिभिः
सो᳓मं दुहन्ति अ᳓द्रिभिः
अस्मत्रा᳓ गन्तम् उ᳓प नो
अर्वा᳓ञ्चा सो᳓मपीतये
अयं᳓ वाम् मित्रावरुणा नृ᳓भिः सुतः᳓
सो᳓म आ᳓ पीत᳓ये सुतः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vāsarī́m ← vāsará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

aṁśúm ← aṁśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duhanti ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

duhanti ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmatrā́ ← asmatrā́ (invariable)

gantam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

arvā́ñcā ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ताम् । वा॒म् । धे॒नुम् । न । वा॒स॒रीम् । अं॒शुम् । दु॒ह॒न्ति॒ । अद्रि॑ऽभिः । सोम॑म् । दु॒ह॒न्ति॒ । अद्रि॑ऽभिः ।
अ॒स्म॒ऽत्रा । ग॒न्त॒म् । उप॑ । नः॒ । अ॒र्वाञ्चा॑ । सोम॑ऽपीतये ।
अ॒यम् । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । नृऽभिः॑ । सु॒तः । सोमः॑ । आ । पी॒तये॑ । सु॒तः ॥

• tāṃ ← tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• dhenuṃ ← dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vāsarīm ← vāsara
• [noun], accusative, singular, feminine
• “matutinal.”

• aṃśuṃ ← aṃśum ← aṃśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• duhanty ← duhanti ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• duhanty ← duhanti ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• asmatrā
• [adverb]

• gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘rvāñcā ← arvāñcā ← arvāñc
• [noun], nominative, dual, masculine
• “approaching; facing; less.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇāḥ ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

वां युवयोः संबन्धिनम् अंशुं वल्लीरूपं सोमं दुहन्ति संपादयन्त्यध्वर्यवः । किमिव । तां प्रसिद्धामग्निहोत्राद्यर्थां वासरीं सर्वाङ्गाच्छादितपयस्कां बहुक्षीरामित्यर्थः । यद्वा । पयआदिनाच्छादयित्रीम् ॥ ‘वस आच्छादने’। औणादिकः अरिप्रत्ययः। ’ कृतिकारादक्तिनः’ इति ङीष् । यद्वा । केवलः औणादिकः अरप्रत्ययः स्वार्थिकः अण् ॥ धेनुं न प्रीणयित्रीं गामिव । केन साधनेनेति तदाह । अद्रिभिः अभिषवसाधनैर्ग्रावभिः । किच अद्रिभिः तैरेव साधनैः सोमं युष्मदर्थमेव दुहन्ति वल्लीरूपं सोमं युष्मदर्थमेव उदकेन आप्लाव्य रसं दुहन्ति। किंच अर्वाञ्चा अस्मदभिमुखौ सन्तौ सोमपीतये सोमपानाय अस्मत्रा अस्मत्त्रातारौ युवां नः अस्मदीयं यज्ञम् उप गन्तम् उपागच्छतम्। किंच वां युष्मदर्थम् अयं सोमः नृभिः नेतृभिर्यज्ञनिर्वाहकैर्ऋत्विग्भिः सुतः अभिषुतः । किंच आ पीतये संपूर्णपानाय सुतः अतः आगच्छतमित्यर्थः ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“They milk for you two with stones, that succulent creeper, like a productive cow; they milk the Soma with stones; come to us as our protectors; be present with us to drink the Soma; thos Soma has been effused, Mitra and Varuṇa, for you both; effused for your drinking.”

This plant, like a dawn cow, do they milk for you two with the stones— the soma they milk with the stones.
Come here right to us, into our midst, nearby, to drink the soma.
Here it is, pressed by men for you two, Mitra and Varuṇa—the soma pressed for drinking.

As ’twere a radiant-coloured cow, they milk with stones the stalk for you, with stones they milk the Soma-plant.
May ye come nigh us, may ye turn hither to drink the Soma juice.
The men pressed out this juice, Mitra and Varuna, pressed out this Soma for your drink.

Diesen Stengel melken sie für euch mit den Steinen wie die Kuh am Morgen, den Soma melken sie mit den Steinen aus. Kommt zu uns herbei zum Somatrunk! Dieser ist für euch beide, Mitra und Varuna, von den Männern ausgepreßt, der Soma zum Trunke ausgepreßt.

Mit Steinen melken sie den Schaft, wie eine Kuh im Morgenroth, mit Steinen melken Soma sie; Ihr möget kommen zu uns her, recht nahe zu dem Somatrunk, Euch ist der Soma, Mitra-Varuna, gebraut, von Männern euch zum Trunk gebraut

Для вас двоих, как ту утреннюю корову,
Они доят стебель камнями,
Сому доят камнями.
К нам, сюда, приходите,
Обращенные сюда – для питья сомы!
Вот для вас, о Митра-Варуна, мужами выжат
Сома, для питья выжат.

• मित्रावरुणौ
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• भुरिक्शक्वरी
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) प्राण और उदान के समान सर्वमित्र और सर्वोत्तम सज्जनो ! (नः) हमारे (अर्वाञ्चा) अभिमुख होते हुए तुम (वाम्) तुम्हारी जिस (वासरीम्) निवास करानेवाली (धेनुम्) धेनु के (न) समान (अद्रिभिः) पत्थरों से (अंशुम्) बढ़ी हुई सोमवल्ली को (दुहन्ति) दुहते जलादि से पूर्ण करते वा (अद्रिभिः) मेघों से (सोमपीतये) उत्तम ओषधि रस जिसमें पीये जाते उसके लिये (सोमम्) ऐश्वर्य को (दुहन्ति) परिपूर्ण करते (ताम्) उसको (अस्मत्रा) हमारे (उपागन्तम्) समीप पहुँचाओ, जो (अयम्) यह (नृभिः) मनुष्यों ने (सोमः) सोमवल्ली आदि लताओं का रस (सुतः) सिद्ध किया है वह (वाम्) तुम्हारे (आपीतये) अच्छे प्रकार पीने को (सुतः) सिद्ध किया गया है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे दूध देनेवाली गौयें सुखों को पूरा करती हैं, वैसे युक्ति से सिद्ध किया हुआ सोमवल्ली आदि का रस सब रोगों का नाश करता है ॥ ३ ॥इस सूक्त में सोमलता के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ सैंतीसवाँ सूक्त और पहिला वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणा नोऽर्वाञ्चा सन्तौ युवां वां यां वासरीं धेनुं नेवाऽद्रिभिरंशुं दुहन्त्यद्रिभिः सोमपीतये सोमं दुहन्ति तामस्मत्रोपागन्तं योऽयं नृभिः सोमः सुतः स वामापीतये सुतोऽस्ति ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) (वाम्) युवयोः (धेनुम्) (न) इव (वासरीम्) निवासयित्रीम् (अंशुम्) विभक्तां सोमवल्लीम् (दुहन्ति) प्रपिपुरति (अद्रिभिः) मेघैः (सोमम्) ऐश्वर्यम् (दुहन्ति) प्रपूरयन्ति (अद्रिभिः) प्रस्तरैः (अस्मत्रा) अस्मासु (गन्तम्) गमयतम् (उप) (नः) अस्माकम् (अर्वाञ्चा) अर्वागञ्चतौ (सोमपीतये) सोमा ओषधिरसाः पीयन्ते यस्मिँस्तस्मै (अयम्) (वाम्) युवाभ्याम् (मित्रावरुणा) प्राणोदानाविव (नृभिः) नायकैः सह (सुतः) संपादितः (सोमः) सोमलतादिरसः (आ) समन्तात् (पीतये) पानाय (सुतः) निष्पादितः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा दुग्धदा गावः सुखान्यलङ्कुर्वन्ति तथा युक्त्या निर्मितः सोमलतादिरसः सर्वान् रोगान् निहन्ति ॥ ३ ॥अत्र सोमगुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तोक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति सप्तत्रिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं प्रथमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशा दूध देणाऱ्या गाई सुख देतात तसे युक्तीने सिद्ध केलेला सोमवल्ली इत्यादींचा रस सर्व रोगांचा नाश करतो. ॥ ३ ॥