१३५

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

स्तीर्ण꣡म् बर्हि꣡र् उ꣡प नो याहि वीत꣡ये
सह꣡स्रेण · नियु꣡ता नियुत्वते
शति꣡नीभिर् नियुत्वते
तु꣡भ्यं हि꣡ पूर्व꣡पीतये
देवा꣡ देवा꣡य येमिरे꣡
प्र꣡ ते सुता꣡सो म꣡धुमन्तो अस्थिरन्
म꣡दाय क्र꣡त्वे अस्थिरन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

stīrṇám ← √str̥̄- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

niyútā ← niyút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

niyutvate ← niyútvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahásreṇa ← sahásra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

niyutvate ← niyútvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śatínībhiḥ ← śatín- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)
{}

pūrvápītaye ← pūrvápīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́ya ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yemiré ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

asthiran ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

mádhumantaḥ ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)
{}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

asthiran ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

krátve ← krátu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

स्ती॒र्णम् । ब॒र्हिः । उप॑ । नः॒ । या॒हि॒ । वी॒तये॑ । स॒हस्रे॑ण । नि॒ऽयुता॑ । नि॒यु॒त्व॒ते॒ । श॒तिनी॑भिः । नि॒यु॒त्व॒ते॒ ।
तुभ्य॑म् । हि । पू॒र्वऽपी॑तये । दे॒वाः । दे॒वाय॑ । ये॒मि॒रे ।
प्र । ते॒ । सु॒तासः॑ । मधु॑ऽमन्तः । अ॒स्थि॒र॒न् । मदा॑य । क्रत्वे॑ । अ॒स्थि॒र॒न् ॥

• stīrṇam ← stṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• sahasreṇa ← sahasra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• niyutā ← niyut
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “gift; team.”

• niyutvate ← niyutvat
• [noun], dative, singular, masculine

• śatinībhir ← śatinībhiḥ ← śatin
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hundredfold.”

• niyutvate ← niyutvat
• [noun], dative, singular, masculine

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pūrvapītaye ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yemire ← yam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• sutāso ← sutāsaḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma.”

• madhumanto ← madhumantaḥ ← madhumat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• asthiran ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• kratve ← kratu
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• asthiran ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

हे वायो नः अस्मद्यज्ञार्थं स्तीर्णम् आस्तृतं बर्हिः अभिलक्ष्य उप याहि आगच्छ। किमर्थम्। वीतये हविषां भक्षणाय। केन साधनेनेति तदुच्यते। सहस्रेण सहस्रसंख्याकेन नियुता। जातावेकवचनम् ॥ नियुत इति वायोरश्वानां नामधेयं, ’ नियुतो वायोः’ (नि. १. १५. १०) इति निरुक्तत्वात् । तथा शतिनीभिः शतसंख्योपेताभिः नियुद्भिः आगच्छेति शेषः । यद्वा । सहस्रेण नियुता शतिनीभिश्च नियुद्भिः नियुत्वते तद्वते देवाय हविर्दीयते इति शेषः । यद्वा । तुभ्यमित्यनेन संबन्धः । उक्तसंख्याकाभिर्नियुद्भिः तद्वते देवाय द्योतमानाय तुभ्यम् ॥ ‘ ङयि च ’ ( पा. सू. ६. १. २१२) इति आद्युदात्तत्वम् ॥ पूर्वपीतये इतरदेवेभ्यः पूर्वं पानाय देवाः येमिरे यमितवन्तः । यद्वा । स्तोतारः ऋत्विजो देवाय तुभ्यं येमिरे । आहवनीयं प्रति सोमं नियमितवन्तः । अग्रं पिबा मधूनां सुतं वायो’ ( ऋ. सं. ४. ४६. १ ) इत्यादिमन्त्रान्तरप्रसिद्धिद्योतनार्थो हिशब्दः । किंच एते त्वदर्थं सुतासः अभिषुताः मधुमन्तः माधुर्योपेताः सोमाः मदाय तव मोदाय अस्थिरन् तिष्ठन्ति। किंच क्रत्वे कर्मणे तत्सिद्ध्यर्थम् अस्थिरन्। ऋत्विग्भिः धृताः तिष्ठन्ति । अतः त्वं पिबेति शेषः ॥ तिष्ठतेश्छान्दसे लुङि व्यत्ययेन झस्य रन् । ‘स्थाध्वोरिञ्च’ इति सिचः कित्त्वं धातोः इत्वं च । ‘ह्रस्वादङ्गात् ’ इति सिचोलोपः ॥

English translation:

“Approach our strewngrass, Vāyu, with (your) thousand steeds, to partake of the (offered) food, (prepared) for the lord of the steeds; (approach) with hundreds (to the sacrifice prepared) for thelord of the steeds; the gods holdback for you as the deity (entitled) first to drink (Soma); the sweet effused (Soma) are ready for your exhilaration; are redy for their function.”

The ritual grass is strewn. Drive up to us, to pursue it, with a thousandfold team, o teamster—with hundredfold (teams), o teamster—
for the gods have conceded to you, the god, to drink first.
The pressed, honeyed (soma drinks) have been set forth for you—have been set forth for your exhilaration and for your resolve.

Unaccented niyutvate in bc appears to be a voc. to an otherwise unattested -istem niyutvati-, whose formation would be morphologically peculiar (a secondary -istem built to a -vant-stem?!). It must be a nonce manipulation of the standard -vantstem niyútvant-. As Renou points out, vocatives in -pate may have had some influence in producing this rhyme form. Since Vāyu is almost the only referent of niyútvant-, it is highly unlikely that the form represents a dative to the -vant-stem that lost its accent for some reason.

STREWN is the sacred grass; come Vayu, to our feast, with team of thousands, come, Lord of the harnessed team, with hundreds, Lord of harnessed steeds!
The drops divine are lifted up for thee, the God, to drink them first.
The juices rich in sweets have raised them for thy joy, have raised themselves to give thee strength.

Das Barhis ist ausgelegt, komm zu uns zum Genuß mit dem Tausendgespann, du Niyut-Fahrer, mit den hundertfachen Gespannen, du Niyut-Fahrer, den die Götter haben dir, dem Gotte, das Recht auf den Ersttrunk zugestanden! Für dich sind die süßen Preßtränke aufgestellt, zum Rausche, nach deinen Sinnen aufgestellt.

Der Sitz ist fertig, komme her zu unserm Mahl mit tausendfachem Vielgespann, o Rosseherr, mit hundertfachem Vielgespann; Zum ersten Trunke sind gereicht die Göttertränke dir, dem Gott; Die süssen Säfte stehen dir zum Rausch bereit, sie stehn bereit zur Kräftigung.

Расстелена жертвенная солома. Приезжай к нам, чтобы вкушать,
С тысячью упряжек, о повелитель упряжек,
С сотенными (упряжками), о повелитель упряжек!
Ведь это тебе на первое питье (сомы)
Уступили (право) боги – богу.
Выжатые сладкие (соки сомы) выставлены для тебя,
Выставлены для опьянения, для силы духа.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदत्यष्टिः
• गान्धारः

अब नव ऋचावाले एकसौ पैंतीसवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में कौन किनके किससे किसको प्राप्त हों, इस विषय को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जिस (देवाय) दिव्यगुण के लिये (तुभ्यम्) (हि) आपको ही (पूर्वपीतये) प्रथम रस आदि पीने को (देवाः) विद्वान् जन (येमिरे) नियम करें उन (ते) आपके (मदाय) आनन्द और (क्रत्वे) उत्तम बुद्धि के लिये (मधुमन्तः) प्रशंसित मधुरगुणयुक्त (सुतासः) उत्पन्न किये हुए पदार्थ (प्रास्थिरन्) अच्छे प्रकार स्थिर हों और सुखरूप (अस्थिरन्) स्थिर हों वैसे सो आप (नः) हमारे (स्तीर्णम्) ढँपे हुए (बर्हिः) उत्तम विशाल घर को (वीतये) सुख पाने के लिये (उप, याहि) पास पहुँचो (नियुत्वते) जिसके बहुत घोड़े विद्यमान उसके लिये (सहस्रेण) हजारों (नियुता) निश्चित व्यवहार से पास पहुँचो और (शतिनीभिः) जिनमें सैकड़ों वीर विद्यमान उन सेनाओं के साथ (नियुत्वते) बहुत बल से मिले हुए के लिये अर्थात् अत्यन्त बलवान् के लिये पास पहुँचो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - विद्या और धर्म को जानने की इच्छा करनेवाले मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों का बुलाना सब कभी करें। उनकी सेवा और सङ्ग से विशेष ज्ञान की उन्नति कर नित्य आनन्दयुक्त हों ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वन्यस्मै देवाय तुभ्यं हि पूर्वपीतये देवा येमिरे यस्य ते तव मदाय क्रत्वे मधुमन्तः सुतासः प्राऽस्थिरन् भद्राऽस्थिरन् स त्वं नः स्तीर्णं बर्हिर्वीतय उप याहि नियुत्वते सहस्रेण नियुता उपयाहि शतिनीभिस्सह नियुत्वते उपयाहि ॥ १ ॥

पुनः के केषां केन किं प्राप्नुयुरित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तीर्णम्) आच्छादितम् (बर्हिः) उत्तमं विशालं गृहम् (उप) सामीप्ये (नः) अस्माकम् (याहि) प्राप्नुहि (वीतये) सुखप्राप्तये (सहस्रेण) असंख्यातेन (नियुता) निश्चितेन (नियुत्वते) नियुतो बहवोऽश्वा विद्यन्ते यस्य तस्मै, (शतिनीभिः) शतानि वहवो वीरा विद्यन्ते यासु सेनासु ताभिः (नियुत्वते) बहुबलमिश्रिताय (तुभ्यम्) (हि) खलु (पूर्वपीतये) पूर्वस्य पानाय (देवाः) विद्वांसः (देवाय) दिव्यगुणाय (येमिरे) यच्छेयुः (प्र) (ते) तव (सुतासः) निष्पादिताः (मधुमन्तः) प्रशस्तमधुरगुणयुक्ताः (अस्थिरन्) स्थिराः स्युः (मदाय) हर्षाय (क्रत्वे) प्रज्ञायै (अस्थिरन्) स्थिरा इवाचरेयुः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - विद्याधर्मजिज्ञासुभिर्मनुष्यैः विदुषामाह्वानं सर्वदा कार्य्यं तेषां सेवासङ्गाभ्या विज्ञानमुन्नीय नित्यमानन्दितव्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात माणसांच्या परस्पर वर्तनाबाबत सांगितलेले असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाचे पूर्वसूक्तार्थाबरोबर साम्य आहे हे जाणावे. ॥

भावार्थभाषाः - विद्या व धर्म जिज्ञासू माणसांनी विद्वानांना नेहमी आमंत्रण द्यावे. त्यांच्या संगतीने व त्यांची सेवा करून विशेष ज्ञान वाढवून सदैव आनंदाने राहावे. ॥ १ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

तु꣡भ्यायं꣡ सो꣡मः प꣡रिपूतो अ꣡द्रिभि
स्पार्हा꣡ व꣡सानः प꣡रि को꣡शम् अर्षति
शुक्रा꣡ व꣡सानो अर्षति
त꣡वाय꣡म् भाग꣡ आयु꣡षु
सो꣡मो देवे꣡षु हूयते
व꣡ह वायो नियु꣡तो याहि अस्मयु꣡र्
जुषाणो꣡ याहि अस्मयुः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

páripūtaḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túbhya ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kóśam ← kóśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

spārhā́ ← spārhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásānaḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śukrā́ ← śukrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásānaḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āyúṣu ← āyú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

bhāgáḥ ← bhāgá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

hūyate ← √hu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmayúḥ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

váha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asmayúḥ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

juṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

तुभ्य॑ । अ॒यम् । सोमः॑ । परि॑ऽपूतः । अद्रि॑ऽभिः । स्पा॒र्हा । वसा॑नः । परि॑ । कोश॑म् । अ॒र्ष॒ति॒ । शु॒क्रा । वसा॑नः । अ॒र्ष॒ति॒ ।
तव॑ । अ॒यम् । भा॒गः । आ॒युषु॑ । सोमः॑ । दे॒वेषु॑ । हू॒य॒ते॒ ।
वह॑ । वा॒यो॒ इति॑ । नि॒ऽयुतः॑ । या॒हि॒ । अ॒स्म॒ऽयुः । जु॒षा॒णः । या॒हि॒ । अ॒स्म॒ऽयुः ॥

• tubhyāyaṃ ← tubhya ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• tubhyāyaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• paripūto ← paripūtaḥ ← paripū ← √pū
• [verb noun], nominative, singular

• adribhi ← adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• spārhā ← spārha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “desirable.”

• vasānaḥ ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “wear.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• kośam ← kośa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• śukrā ← śukra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• vasāno ← vasānaḥ ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “wear.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• tavāyam ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāyam ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhāga ← bhāgaḥ ← bhāga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• āyuṣu ← āyu
• [noun], locative, plural, masculine

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• hūyate ← hu
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• niyuto ← niyutaḥ ← niyut
• [noun], accusative, plural, feminine
• “gift; team.”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• asmayur ← asmayuḥ ← asmayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• juṣāṇo ← juṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• asmayuḥ ← asmayu
• [noun], nominative, singular, masculine

हे वायो तुभ्यं तुभ्यं त्वदर्थम् ॥ ‘ सुपां सुलुक्’ इति चतुर्थ्या लुक् ॥ अयं सोमः हूयमानः कोशं कोशस्थानीयं ग्रहम् अर्षति गच्छति प्राप्नोति। कीदृशः सोमः । अद्रिभिः परिपूतः अभिषवसाधनैः अपगतर्जीषत्वेन शोधितः । यद्वा। अद्रिभिरभिषुतो शापवित्रशोधनेन ग्रहणेन वा शोधितः । तथा स्पार्हा स्पृहणीयानि तेजांसि वसानः पिधानः । किंच शुक्रा निर्मलानि दीप्तानि वा तेजांसि वसानः सोमः अर्षति त्वां प्राप्नोति ॥ ऋषी गतौ’ । व्यत्ययेन शप् । हे वायो आयुषु मनुष्येषु यष्टव्यत्वेन स्थितः भागः भजनीयः सोमः तव त्वदर्थं देवेषु मध्ये हूयते । सत्स्वपि इतरेषु देवेषु यतः सोमस्तव भागः अतः प्रथमं तुभ्यं हूयते इत्यर्थः । किंच हे वायो एवं तं सोमम् अस्मयुः अस्माभिः तद्वान् ॥ मत्वर्थीयो युः ॥ त्वं नियुतः वह नियुत्संज्ञकानश्वान् वाहनाय प्रापय । ततः परं याहि दिवं प्रति गच्छ। तथा कुर्वन् अस्मयुः अस्माभिर्युक्तः सन् अस्माननुगृह्णन् अस्मान् कामयमानो वा ॥ क्यचि छान्दसेऽन्त्यलोपे ’ क्याच्छन्दसि ’ इति उः ॥ जुषाणः प्रीयमाणः याहि गच्छ॥

English translation:

“For you this Soma, purified by the stones (that bruise), and clothed with enviable (splendour), flows to its (appropriate) receptacle; clothed with brilliant (splendour), this Soma is offered as your portion amongst men and amongst gods; (having received it), harness your horses, and depart well effected towards us; gratified, and well disposed towards us, depart.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Paripūto adribhiḥ = abhiṣavaśādhanair apagatarjīśodhitaḥ, purified by the impurity which has been removed by the purifying means of the effusion;

Ṛjiṣa = gatasaraḥ soma, i.e. soma that has lost its strength; daśāpavitraśodhanena grahaṇena vā śodhitaḥ = purified by straining through kuśa grass, or by taking hold of; spārhā vasānaḥ = sprhaṇīyāni tejāṃsi pidhānaḥ, putting on desirable or enviable splendours; pari kośam arṣati = kośa-sthānīyam grahamprāpnoti, it goes to the ladle, as it were, in plural ce of a receptacle

For you has this soma been purified all around by the stones; clothing himself in coveted (garments) he rushes around the cask—clothing
himself in gleaming (garments) he rushes.
For you is this portion poured among the Āyus, is the soma poured among the gods.
Travel, Vāyu; drive to our teams [=poetic thoughts], seeking us—drive at your pleasure, seeking us.

On váha vāyo niyúto yāhy asmayúḥ see disc. ad VII.90.1.

Purified by the stones the Soma flows for thee, clothed with its lovely splendours, to the reservoir, flows clad in its refulgent light.
For thee the Soma is poured forth, thy portioned share mid Gods and men.
Drive thou thy horses, Vayu, come to us with love, come well-inclined and loving us.

Für dich ist dieser Soma mit seinen Steinen geläutert; in köstliche Farben sich kleidend umfließt er die Kufe, in helle Farben sich kleidend fließt er. Als dein Anteil wird dieser bei den Ayu´s, der Soma bei den Göttern geopfert. Fahr, o Vayu, die Niyut-Rosse, komm uns geneigt, komm gern, uns geneigt!

Geläutert von den Steinen strömt der Soma dir in schönes Gut sich kleidend rings zur Kufe hin, in Licht sich kleidend rieselt er; Bei Menschen und bei Göttern ist der Soma dein, ergiesst sich dir; Die Rosse lenke, Vaju, komm uns holdgesinnt, komm freundlich her, uns holdgesinnt.

Для тебя этот сома очищен повсюду давильными камнями.
Рядясь в завидные (одежды), он течет кругом по чану,
Рядясь в прозрачные (одежды), он течет.
Твоя доля, этот сома среди Аю
Разливается (и) среди богов.
Выезжай, о Ваю, на (своих) упряжках, приезжай (сюда), любя нас,
Радостный приезжай, любя нас!

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को क्या करके क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) विद्वान् ! आप (नियुतः) कला कौशल से नियत किये हुए घोड़ों को जैसे पवन वैसे अपने यानों को एक देश से दूसरे देश को (वह) पहुँचाओ और (जुषाणः) प्रसन्नचित्त (अस्मयुः) मेरे समान आचरण करते हुए (याहि) पहुँचो (अस्मयुः) मेरे समान आचरण करते हुए आओ जिस (तव) आपका (अयम्) यह (आयुषु) जीवनों और (देवेषु) विद्वानों में (सोमः) ओषधिगण के समान (भागः) सेवन करने योग्य भाग है वा जो आप (हूयते) स्तुति किये जाते हैं सो (वसानः) वस्त्र आदि ओढ़े हुए (शुक्रा) शुद्ध व्यवहारों को (अर्षति) प्राप्त होते हैं जो (अयम्) यह (अद्रिभिः) मेघों से (परिपूतः) सब ओर से पवित्र हुआ (सोमः) चन्द्रमा के समान प्रशंसा किया जाता वा (कोशम्) मेघ को (पर्य्यर्षति) सब ओर से प्राप्त होता उसके समान (स्पार्हा) चाहे हुए वस्त्रों को (वसानः) धारण किये हुए आप प्राप्त होवें, उन (तुभ्य) आपके लिये उक्त सब वस्तु प्राप्त हों ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य प्रशंसित कपड़े-गहने पहिने हुए सुन्दर रूपवान् अच्छे आचरण करते हैं, वे सर्वत्र प्रशंसा को प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे वायो त्वं नियुतः पवन इव स्वयानानि देशान्तरं वह जुषाणोऽस्मयुर्याहि। अस्मयुस्सन्नायाहि यस्य तवायमायुषु देवेषु सोमो भागोऽस्ति यो भवान् हूयते स वसानः सन् शुक्राऽर्षति योऽयमद्रिभिः परिपूतः सोमो हूयते कोशं पर्य्यर्षति तद्वत्स्पार्हा वसानस्त्वं याहि तस्य तुभ्य तत्सर्वमाप्नोतु ॥ २ ॥

पुनर्मनुष्यैः किं कृत्वा किं प्राप्तव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्य) तुभ्यम्। अत्र छान्दसो वर्णलोप इति मकारलोपः। (अयम्) सोमः ओषधिगण इव (परिपूतः) सर्वतः पवित्रः (अद्रिभिः) मेघैः (स्पार्हा) ईप्सितव्यानि वस्त्राणि (वसानः) आच्छादयन् (परि) (कोशम्) मेघम् (अर्षति) गच्छति (शुक्रा) शुद्धानि (वसानः) धरन् (अर्षति) प्राप्नुयात्। ऋ धातोर्लेट्प्रयोगोऽयम्। (तव) (अयम्) (भागः) भजनीयः (आयुषु) जीवनेषु (सोमः) चन्द्र इव (देवेषु) विद्वत्सु (हूयते) स्तूयते (वह) (वायो) पवन इव (नियुतः) नियुक्तानश्वान् (याहि) (अस्मयुः) अहमिवाचरन् (जुषाणः) प्रीतः (याहि) (अस्मयुः) ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः प्रशस्तवस्त्राभरणवेशाः शुभमाचरन्ति ते सर्वत्र प्रशंसां प्राप्नुवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे चांगली वस्त्रे व अलंकार घालून चांगले वर्तन करतात. ती सर्वत्र प्रशंसेस पात्र होतात. ॥ २ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

आ꣡ नो नियु꣡द्भिः शति꣡नीभिर् अध्वरं꣡
सहस्रि꣡णीभिर् उ꣡प याहि वीत꣡ये
वा꣡यो हव्या꣡नि वीत꣡ये
त꣡वाय꣡म् भाग꣡ ऋत्वि꣡यः
स꣡रश्मिः सू꣡रिये स꣡चा
अध्वर्यु꣡भिर् भ꣡रमाणा अयंसत
वा꣡यो शुक्रा꣡ अयंसत

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

niyúdbhiḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śatínībhiḥ ← śatín- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sahasríṇībhiḥ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāgáḥ ← bhāgá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tvíyaḥ ← r̥tvíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)
{}

sáraśmiḥ ← sáraśmi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

adhvaryúbhiḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ayaṁsata ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

bháramāṇāḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

ayaṁsata ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । नि॒युत्ऽभिः॑ । श॒तिनी॑भिः । अ॒ध्व॒रम् । स॒ह॒स्रिणी॑भिः । उप॑ । या॒हि॒ । वी॒तये॑ । वायो॒ इति॑ । ह॒व्यानि॑ । वी॒तये॑ ।
तव॑ । अ॒यम् । भा॒गः । ऋ॒त्वियः॑ । सऽर॑श्मिः । सूर्ये॑ । सचा॑ ।
अ॒ध्व॒र्युऽभिः॑ । भर॑माणाः । अ॒यं॒स॒त॒ । वायो॒ इति॑ । शु॒क्राः । अ॒यं॒स॒त॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• niyudbhiḥ ← niyut
• [noun], instrumental, plural
• “gift; team.”

• śatinībhir ← śatinībhiḥ ← śatin
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hundredfold.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• sahasriṇībhir ← sahasriṇībhiḥ ← sahasrin
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thousandfold.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• tavāyam ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāyam ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhāga ← bhāgaḥ ← bhāga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• ṛtviyaḥ ← ṛtviya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “regular; punctual; timely.”

• saraśmiḥ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• saraśmiḥ ← raśmiḥ ← raśmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• adhvaryubhir ← adhvaryubhiḥ ← adhvaryu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• bharamāṇā ← bharamāṇāḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• ayaṃsata ← yam
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• ayaṃsata ← yam
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

हे वायो त्वं नः अध्वरम् अस्मत्संबन्धिनं यज्ञं शतिनीभिः नियुद्भिः सहस्रिणीभिः च ताभिस्त्वदीयैरश्वैः नः अस्मद्यज्ञम् उप आ याहि उपागच्छ । किमर्थम् । वीतये त्वदभिमतकामाय तत्पूर्तये । आगत्य च हव्यानि वीतये सोमादिहविर्भक्षणाय । अध्वरं हव्यानि च उपलक्ष्य तेषामेव भक्षणाय शतसहस्रैरश्वैः अतिशीघ्रमागच्छेत्यर्थः । किंच अयं तव भागः भजनीयः सोमः ऋत्वियः प्राप्तकालः प्रदानावसरं प्राप्तः । ऋतुशब्देन प्रदानकालो लक्ष्यते ॥ ‘ छन्दसि घस्’ (पा.सू. ५. १. १०६), ‘सिति च ’ (पा. सू. १. ४. १६) इति पदसंज्ञया भसंज्ञाया बाधात् ओर्गुणाभावे यण् ॥ किंच सोमः सूर्ये उदिते सति तस्य रश्मिभिः सचा सह सरश्मिः भवति समानदीप्तिर्भवति । यद्वा । तैः सहितो भवति । यतः सूर्ये उदिते सति रश्मिः भवति अतः प्राप्तकालः इत्यर्थः। किंच सोमाः अध्वर्युभिः चमसाध्वर्युभिः । तेषां दशत्वाद्बहुवचनम् । तैः भरमाणाः भ्रियमाणाः अयंसत नियता अभवन् । किंच हे वायो ते सोमाः शुक्राः अयंसत अत्यन्तदीप्ताः उद्यताः । अतः तेषां भक्षणाय अयाहीत्यर्थः ॥

English translation:

“Come with hundreds and thousand of your steeds to our sacrifice to partake of (the sacrificial) food; (come), Vāyu, to partake of the oblations; this is your reasonable portion, and it is radiant along with the sun; the Soma (portions) borne by the priests are prepared; the pure Soma (portions), Vāyu, are prepared.”

With your hundredfold teams drive here to our ceremony, with
thousandfold ones to pursue it—o Vāyu, to pursue our oblations.
Yours is this portion at its proper time, accompanying the reins [=rays] when the sun (rises).
Being carried, they have been guided by the Adhvaryus—o Vāyu, the gleaming (soma drinks) have been guided.

As indicated in the published introduction, this hymn is divided into tṛcas and each tṛca was probably originally a single hymn. This then is the final verse of 1-3, and it exhibits very heavy ring-composition: 3b … úpa yāhi vītáye reprises 1a úpa no yāhi vītáye almost exactly, and 3ab … niyúdbhiḥ śatínibhiḥ … sahasrínibhiḥ … echoes 1bc sahásreṇa niyútā … śatínībhiḥ. Note also 3d távāyám bhāgáḥ …, which is identical to the beginning of 2d.

As discussed ad I.134.3, the expression here, sáraśmiḥ sū́rye sácā “accompanying the reins [=rays] when the sun (rises)” seems to me a fuller version of the temporal expression raśmíṣu (/raśmíbhiḥ) “at/with the reins=rays.” See also I.137.2e sākáṃ sū́ryasya raśmíbhiḥ “simultaneous with the reins=rays of the sun.”

Come thou with hundreds, come with thousands in thy team to this our solemn rite, to taste the sacred food, Vayu, to taste the offerings.
This is thy seasonable share, that comes co-radiant with the Sun.
Brought by attendant priests pure juice is offered up, Vayu, pure juice is offered up.

Komm mit den hundertfachen Niyut-Gespannen zu unserem Opfer, mit den tausendfachen um zu genießen, o Vayu, um die Opfergaben zu genießen!Dies ist dein zeitgemäßer Anteil, der bei aufgehender Sonne bestrahlte. Von den Adhvaryu´s aufgetragen sind sie dargereicht, sind die klaren Somatränke dargereicht, o Vayu.

Mit hundertfachen Rossescharen komme her zum Opferfest, mit tausendfachen zu dem Mahl, o Vaju, zu dem Opfermahl; Hier ist der Theil der dir gebührt, der Sonne gleich an hellem Licht, Die hellen Tränke, von den Dienern dargebracht, die hellen sind dir dargereicht.

К нам на обряд с сотенными упряжками,
С тысячными приезжай, чтобы вкушать,
О Ваю, жертвенные возлияния, чтобы вкушать!
Твоя доля – этот (сома), вовремя приготовленный
Обладающий лучами вместе с солнцем.
Приносимые адхварью (соки сомы) поданы,
О Ваю, прозрачные поданы.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर राजा को प्रजाजनों से क्या लेना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) विद्वान् ! (तव) आपके जो (अध्वर्य्युभिः) अपने को यज्ञ की इच्छा करनेवालों ने (भरमाणाः) धारण किये मनुष्य (अयंसत) निवृत्त होवें सुख जैसे हो वैसे (अयंसत) निवृत्त हों अर्थात् सांसारिक सुख को छोड़े, जिन आपका (सूर्ये) सूर्य के बीच (सचा) अच्छे प्रकार संयोग किये हुई (शुक्राः) शुद्ध किरणों के समान (सरश्मिः) प्रकाशों के साथ वर्त्तमान (ऋत्वियः) जिसका ऋतु समय प्राप्त हुआ वह (अयम्) यह (भागः) भाग है सो आप (वीतये) व्याप्त होने के लिये (हव्यानि) ग्रहण करने योग्य पदार्थों को (उपयाहि) समीप पहुँचे प्राप्त हों। हे (वायो) प्रशंसित बलयुक्त जो (शतिनीभिः) प्रशंसित सैकड़ों अङ्गों से युक्त सेनाओं के साथ वा (सहस्रिणीभिः) जिनमें बहुत हजार शूरवीरों के समूह उन सेनाओं के साथ वा (नियुद्भिः) पवन के गुण के समान घोड़ों से (वीतये) कामना के लिये (नः) हम लोगों के (अध्वरम्) राज्यपालनरूप यज्ञ को प्राप्त होते, उनको आप (आ) आकर प्राप्त होओ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजपुरुषों को चाहिये कि शत्रुओं के बल से चौगुना वा अधिक बल कर दुष्ट शत्रुओं के साथ युद्ध करें और वे प्रतिवर्ष प्रजाजनों से जितना कर लेना योग्य हो उतना ही लेवें तथा सदैव धर्मात्मा विद्वानों की सेवा करें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे वायो तव येऽध्वर्य्युभिर्भरमाणा जना अयंसत ते सुखमयंसत यस्य तव सूर्ये सचा शुक्राः किरणा इव सरश्मिर्ऋत्विजोऽयं भागोऽस्ति स त्वं वीतये हव्यान्युपयाहि हे वायो ये शतिनीभिस्सहस्रिणीभिर्नियुद्भिर्वीतये नोऽध्वरमुपयान्ति ताँस्त्वमुपायाहि ॥ ३ ॥

पुना राज्ञा प्रजाभ्यः किं ग्राह्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्माकम् (नियुद्भिः) वायुगुणवद्वर्त्तमानैरश्वैः (शतिनीभिः) प्रशस्तासंख्यातसेनाङ्गयुक्ताभिश्चमूभिः (अध्वरम्) राज्यपालनाख्यं यज्ञम् (सहस्रिणीभिः) बहूनि सहस्राणि शूरवीरसंघा यासु ताभिः (उप) (याहि) (वीतये) कामनायै (वायो) विद्वन् (हव्यानि) आदातुमर्हाणि (वीतये) व्याप्तये (तव) (अयम्) (भागः) (ऋत्वियः) ऋतुः प्राप्तोऽस्य स ऋत्वियः (सरश्मिः) रश्मिभिः प्रकाशैः सह वर्त्तमानः (सूर्ये) (सचा) समवेताः (अध्वर्य्युभिः) य आत्मानमध्वरमिच्छन्ति तैः (भरमाणाः) धरमाणाः (अयंसत) उपयच्छेयुः (वायो) प्रशस्तबलयुक्त (शुक्राः) शुद्धाः (अयंसत) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजपुरुषैः शत्रोर्बलाच्चतुर्गुणं वाऽधिकं बलं कृत्वाऽधार्मिकैः शत्रुभिस्सह योद्धव्यम्। ते प्रतिवर्षं प्रजाभ्यो गृहीतव्यो यावान्करो भवेत् तावन्तमेव गृह्णीयुः सदैव धार्मिकान् विदुष उपसेवेरन् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. राजपुरुषांनी शत्रूच्या बलापेक्षा चौपट किंवा अधिक बलाने दुष्ट शत्रूंबरोबर युद्ध करावे व त्यांनी प्रत्येक वर्षी प्रजेकडून जेवढा कर घेणे योग्य आहे तितका घ्यावा. तसेच सदैव धार्मिक विद्वानांची सेवा करावी. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

आ꣡ वां र꣡थो नियु꣡त्वान् वक्षद् अ꣡वसे
अभि꣡ प्र꣡यांसि सु꣡धितानि वीत꣡ये
वा꣡यो हव्या꣡नि वीत꣡ये
पि꣡बतम् म꣡ध्वो अ꣡न्धसः
पूर्वपे꣡यं हि꣡ वां हित꣡म्
वा꣡यव् आ꣡ चन्द्रे꣡ण रा꣡धसा आ꣡ गतम्
इ꣡न्द्रश् च रा꣡धसा꣡ गतम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

niyútvān ← niyútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vakṣat ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

abhí ← abhí (invariable)
{}

práyāṁsi ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

súdhitāni ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)
{}

hitám ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

pūrvapéyam ← pūrvapéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

candréṇa ← candrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

आ । वा॒म् । रथः॑ । नि॒युत्वा॑न् । व॒क्ष॒त् । अव॑से । अ॒भि । प्रयां॑सि । सुऽधि॑तानि । वी॒तये॑ । वायो॒ इति॑ । ह॒व्यानि॑ । वी॒तये॑ ।
पिब॑तम् । मध्वः॑ । अन्ध॑सः । पू॒र्व॒ऽपेय॑म् । हि । वा॒म् । हि॒तम् ।
वायो॒ इति॑ । आ । च॒न्द्रेण॑ । राध॑सा । आ । ग॒त॒म् । इन्द्रः॑ । च॒ । राध॑सा । आ । ग॒त॒म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• niyutvān ← niyutvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• vakṣad ← vakṣat ← vah
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• avase ← avas
• [noun], dative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• prayāṃsi ← prayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• sudhitāni ← sudhita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sudhita [word].”

• vītaye ← vī
• [verb noun]
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vītaye ← vī
• [verb noun]
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “sweet; deft.”

• andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• pūrvapeyaṃ ← pūrvapeyam ← pūrvapeya
• [noun], nominative, singular, neuter

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• hitam ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vāyav ← vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• candreṇa ← candra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aglitter(p); shining.”

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

केवलं वायुं स्तुत्वा व्यासक्ततया इन्द्रवायू स्तौति । हे वायो त्वामिन्द्रं च वां युष्मान् रथः युवयोः संबन्धी रथः नियुत्वान् नियुद्भिरश्वैः तद्वान् सन्” आ वक्षत् देवयजनं प्रति युष्मानावहतु॥ वहेर्लेटि अडागमः । ‘ सिब्बहुलम् ’ इति सिप् ॥ यद्यपि नियुतो वायोरेव रथस्योचिताः तथापि व्यासक्तदेवतात्वात् सहैवागमनात् इन्द्रार्थमपि वहन्ति । किमर्थम् । अवसे गमनाय रक्षणाय वा । पुनश्च किमर्थम्। प्रयांसि अन्नानि सोमलक्षणानि सुधितानि सुष्ठु गृहीतानि वीतये तेषां भक्षणाय। तथा हव्यानि वीतये इतरेषां सवनीयपुरोडाशादीनां खादनाय ॥ वेतेः क्तिन् । ‘ मन्त्रे वृष°’ इत्यादिना तस्योदात्तत्वम् ॥ किंच मध्वः मधुररसस्य अन्धसः अन्नस्य सोमरूपस्य ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ मधुरं सोमं पिबतम् । यतः पूर्वपेयम् इतरदेवेभ्यः पूर्वपानं वां युवयोः हितम् ॥ पातेः ’ अचो यत्’ इति यत् । ‘ ईद्यति’ इति ईकारः ॥ अभिमतम् । अतः प्रथमं पिबतमित्यर्थः । यद्यपि इन्द्रादपि वायोः पूर्वपानं त्वं हि पूर्वपा असि’ ( ऋ. सं. ४. ४६. १ ), ’ देव दधिषे पूर्वपेयम्’ (ऋ. सं. ७. ९२. १ ) इत्यादिषु सर्वत्र प्रसिद्धं तथापि इन्द्रस्य इतरदेवेभ्यः पूर्वं वायुना सह पानं च इन्द्रतुरीयार्थवादनब्राह्मणे ‘ देवा वै सोमस्य राज्ञोऽग्रपेये न समपादयन् ’ ( ऐ. ब्रा. २. २५) इत्यत्र प्रतिपादितम् । किंच आगमनसमये हे वायो त्वम् इन्द्रश्च चन्द्रेण अस्मदाह्लादकेन हिरण्येन राधसा गवादिरूपेण धनेन च सह आ गतम् आगच्छतम्। राधसा रत्नेन धनेन सह आ गतम् ॥ गमेर्लोटि छान्दसः शपो लुक् । अनुदात्तोपदेश’ इति अनुनासिकलोपः । लुङि च ’ मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक् ॥

English translation:

“Let the chariot drawn by the Niyuts convey you both, (Indra and Vāyu, to the sacrifice), for our preservation, and to partake of the consecrated viands; to partake, Vāyu, of the oblations; drink of the sweet beverage;for the first draught is your (joing) due. Vāyu (and Indra), come with joy-bestowing wealth; Indra (and Vāyu), come with wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Precedence is given to Vāyu; Vāyavāgatam, nominative is in the singular and the verb in the dual; indraśca-āgatam, implying therefore, that one of the two is understood

The chariot with its team will convey you two here for aid, to pursue the well-placed pleasurable offerings—o Vāyu, to pursue the oblations.
Drink of the honey of the stalk, for the first drinking was established for you two.
O Vāyu, you two come here with shimmering bounty—and Indra, you two come here with bounty.

The vā́yav índraś ca construction here unfolds over two pādas.

The chariot with its team of horses bring you both, to guard us and to taste the well-appointed food, Vayu, to taste the offerings!
Drink of the pleasant-flavoured juice: the first draught is assigned to you.
O Vayu, with your splendid bounty come ye both, Indra, with bounty come ye both.

Euch beide soll der mit den Niyut bespannten Wagen herfahren zur Gunst, um die wohlbereiteten Labetränke zu genießen, o Vayu, um die Opfergaben zu genießen. Trinkt beide vom süßen Trank, denn euch ist der Ersttrunk bestimmt! Vayu und Indra, kommt mit blinkender Ehrengabe her, kommt mit der Ehrengabe!

Euch fahr der vielbespannte Wagen zum Genuss, zu diesen aufgetragnen Speisen hin zum Mahl, o Vaju, zu dem Opfermahl; Trinkt beide von dem süssen Kraut; denn erster Trunk ist euch geweiht, O Vaju, Indra, kommt mit reicher Gabe her, mit reicher Gabe kommt herbei.

Да привезет вас двоих колесница с упряжками (нам) на помощь,
Хорошо расставленные жертвенные услады чтобы вкушать,
О Ваю, жертвенные возлияния чтобы вкушать!
Испейте сладкого соку!
Ведь вам положено (право) на первое питье.
О Ваю и Индра, придите со сверкающим подарком,
С подарком придите!

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को किसके समान होना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभासेनाधीशो ! जो (वाम्) तुम्हारा (नियुत्वान्) पवन के समान वेगवान् (रथः) रथ (पीतये) आनन्द की प्राप्ति के लिये (सुधितानि) अच्छे प्रकार धारण किये हुए (प्रयांसि) प्रीति के अनुकूल पदार्थों को (अभ्यावक्षत्) चारों ओर से अच्छे प्रकार पहुँचे और (अवसे) विजय की प्राप्ति वा (वीतये) धर्म की प्रवृत्ति के लिए (हव्यानि) देने योग्य पदार्थों को चारों ओर भली-भाँति पहुँचावे, वे तुम जैसे (इन्द्रः) बिजुली रूप आग (च) और पवन आवें वैसे (राधसा) जिससे सिद्धि को प्राप्त होते उस पदार्थ के साथ (आ, गतम्) आओ, जो (मध्वः) मीठे (अन्धसः) अन्न का (पूर्वपेयम्) अगले मनुष्यों के पीने योग्य (वाम्) और तुम दोनों के लिये (हितम्) सुखरूप भाग है उसको (पिबतम्) पिओ और (चन्द्रेण) सुवर्णरूप (राधसा) उत्तम सिद्धि करनेवाले धन के साथ (आगतम्) आओ। हे (वायो) पवन के समान प्रिय ! आप उत्तम सिद्धि करनेवाले सुवर्ण के साथ सुखभोग को (आ) प्राप्त होओ और हे (वायो) दुष्टों की हिंसा करनेवाले ! लेने-देने योग्य पदार्थों को भी (आ) प्राप्त होओ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे पवन और बिजुली सब में अभिव्याप्त होकर सब वस्तुओं का सेवन करते, वैसे सज्जनों को चाहिये कि ऐश्वर्य्य की प्राप्ति के लिये सब साधनों का सेवन करें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे सभासेनेशौ यो वां नियुत्वान्रथो वीतये सुधितानि प्रयांस्यभ्यावक्षदवसे वीतये हव्यानि च तौ युवां यथेन्द्रो वायुश्च तथा राधसा गतम्। वां हि यन्मध्वोऽन्धसः पूर्वपेयं वां हितमस्ति तत्पिबतं चन्द्रेण राधसाऽगतम्। हे वायो त्वं चन्द्रेण राधसा हितमायाहि हे वायो हव्यानि चायाहि ॥ ४ ॥

पुनर्मनुष्यैः किंवद्भवितव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वाम्) युवयोः (रथः) (नियुत्वान्) वायुवद्वेगवान् (वक्षत्) वहेत् (अवसे) विजयाऽगमाय (अभि) आभिमुख्ये (प्रयांसि) प्रीतानि (सुधितानि) सुष्ठु धृतानि (वीतये) आनन्दप्राप्तये (वायो) वायुवत् प्रिय (हव्यानि) दातुमर्हाणि (वीतये) धर्मप्रवेशाय (पिबतम्) (मध्वः) मधुरगुणयुक्तस्य (अन्धसः) अन्नस्य, (पूर्वपेयम्) पूर्वैः पातुं योग्यम् (हि) खलु (वाम्) युवाभ्याम् (हितम्) (वायो) दुष्टानां हिंसक (आ) समन्तात् (चन्द्रेण) सुवर्णेन। चन्द्रमिति हिरण्यना०। निघं० १। २। (राधसा) राध्नुवन्ति संसिद्धिं प्राप्नुवन्ति येन तेन (आ) (गतम्) गच्छतं प्राप्नुतम् (इन्द्रः) विद्युत् (च) चकारद्वायुः (राधसा) (आ) संसिद्धिकरेण साधनेन सह (गतम्) प्राप्नुतम्। अत्रोभयत्र बहुलं छन्दसीति शपो लुक् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वायुविद्युतौ सर्वाऽभिव्याप्ते भूत्वा सर्वाणि वस्तूनि सेवेते तथा सज्जनैरैश्वर्यप्राप्तये सर्वाणि साधनानि सेवनीयानि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे वायू व विद्युत सर्वांमध्ये अभिव्याप्त असून सर्व वस्तूंचे ग्रहण करतात. तसे सज्जनांनी ऐश्वर्याच्या प्राप्तीसाठी सर्व साधनांचा स्वीकार करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

आ꣡ वां धि꣡यो ववृत्युर् अध्वराँ꣡ उ꣡प
इम꣡म् इ꣡न्दुम् · मर्मृजन्त वाजि꣡नम्
आशु꣡म् अ꣡त्यं न꣡ वाजि꣡नम्
ते꣡षाम् पिबतम् अस्मयू꣡
आ꣡ नो गन्तम् इहो꣡तिया꣡
इ꣡न्द्रवायू सुता꣡नाम् अ꣡द्रिभिर् युव꣡म्
म꣡दाय वाजदा युव꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adhvarā́n ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vavr̥tyuḥ ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marmr̥janta ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átyam ← átya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmayū́ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gantam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūtyā́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índravāyū ← indra-vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sutā́nām ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vājadā ← vājadā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

आ । वा॒म् । धियः॑ । व॒वृ॒त्युः॒ । अ॒ध्व॒रान् । उप॑ । इ॒मम् । इन्दु॑म् । म॒र्मृ॒ज॒न्त॒ । वा॒जिन॑म् । आ॒शुम् । अत्य॑म् । न । वा॒जिन॑म् ।
तेषा॑म् । पि॒ब॒त॒म् । अ॒स्म॒यू इत्य॑स्म॒ऽयू । आ । नः॒ । ग॒न्त॒म् । इ॒ह । ऊ॒त्या ।
इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । सु॒ताना॑म् । अद्रि॑ऽभिः । यु॒वम् । मदा॑य । वा॒ज॒ऽदा॒ । यु॒वम् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vavṛtyur ← vavṛtyuḥ ← vṛt
• [verb], plural, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• adhvarāṃ ← adhvara
• [noun], accusative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• upemam ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upemam ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• marmṛjanta ← marmṛj ← √mṛj
• [verb], plural, Present injunctive
• “groom; wash; rub.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• atyaṃ ← atyam ← atya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• asmayū ← asmayu
• [noun], nominative, dual, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• ihotyā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihotyā ← ūtyā ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• indravāyū ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indravāyū ← vāyū ← vāyu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• sutānām ← suta
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Soma.”

• adribhir ← adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• vājadā ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājadā ← dā
• [noun], nominative, dual, masculine
• “giving.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

हे इन्द्रवायू वां युवां धियः कर्माणि स्तोत्रादिलक्षणानि अध्वरान् उप अस्मदीयान् यज्ञान् लक्षीकृत्य ववृत्युः अतिशयेन वर्तयन्ति प्रवर्तयन्ति । किंच युष्मदर्थं वाजिनं ग्रहणाय द्रोणकलशात् ग्रहान् प्रति गमनवन्तम् आमिक्षावन्तं वा ‘इममिन्दुं पुरतो वर्तमानं सोमं मर्मृजन्त अध्वर्यवो दशापवित्रेण संमार्जयन्ति। मार्जने दृष्टान्तः । आशुम् अतिशीघ्रगामिनम् अत्यं न सततं गन्तारं वाजिनं वेजनवन्तमश्वमिव । तं यथा स्वेदाद्यपनयनेन संमार्जयन्ति तद्वत् । किंच हे इन्द्रवायू तेषाम् अध्वर्यूणां संबन्धिनः शोधितान् सोमान् पिबतं पानं कुरुतम् । तदर्थं नः अस्माकं यज्ञं प्रति इह इदानीम् ऊत्या अस्मद्रक्षणेन सह आ गन्तम् आगच्छतम् । किंच हे इन्द्रवायू अस्मयू अस्मद्यज्ञमिच्छन्तौ युवं युवाम् अद्रिभिः ग्रावभिः सुतानाम् अभिषुतानाम् ॥ पूर्ववत्कर्मणि षष्ठी ॥ तान् पिबतमिति शेषः । किमर्थम् । मदाय तृप्तये मोदाय वा। यतः युवं युवां वाजदा वाजस्यान्नस्य दातारौ अतः पिबतमित्यन्वयः ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“The pious acts (addressed) to you have given augmented (efficacy) to our sacrifices; for you, (the priests) strain this quick-dropping Soma, as (the grooms rub down) a fleet, quick-running courser; drink of their (libations), and come hither, well disposed towards us, for our protection; do you both drink of the Soma that have been expressed by the stones, for you are both givers of food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As the grooms rub down: the intended verb is: marmṛjanta, have strained or cleaned, or rubbed; vājinam, āśumatyam na vājinam = lit. going quick, like a quick horse, going quick

Our thoughts should turn you two hither to our ceremonies; they keep grooming this drop, the prizewinner—(the drop) swift like a
prizewinning steed.
Drink of these (soma drinks), seeking us; come here to us with help. O Indra and Vāyu, (drink) of them, pressed by stones, you two—(drink) to exhilaration, you two prize-givers. ꣡

May our songs bring you hither to our solemn rites: these drops of mighty vigour have they beautified, like a swift steed of mighty strength.
Drink of them well-inclined to us, come hitherward to be our help.
Drink, Indra-Vayu, of these Juices pressed with stones, Strength-givers! till they gladden you.

Euch sollen die Gebete herbringen zu den Opfern. Sie putzen diesen Saft, der den Preis gewinnt, wie ein schnelles Roß, das den Preis gewinnt. Trinkt davon, uns geneigt - kommt hierher zu uns mit Gunst - Indra und Vayu, trinkt von dem mit Steinen ausgepreßten Soma, ihr Geber des Siegerpreises, zum Rausch!

Euch mögen lenken die Gebete zu dem Fest; sie haben diesen kräft’gen Indu euch geschmückt, den kräft’gen, wie ein schnelles Ross; O trinkt von ihm uns holdgesinnt, mit Hülfe kommet her zu uns; Die steingepressten Säfte, Indra, Vaju, trinkt, zum Rausche, Kraftverleiher ihr.

Да обратят вас поэтические мысли к обрядам!
Они осветляют этот сок, приносящий награду,
Как (чистят) быстрого коня, приносящего награду.
Пейте эти (соки), любя нас!
Приходите к нам сюда с поддержкой!
О Индра-Ваю, (испейте) выжатых камнями (соков),
Для опьянения, вы, дающие награду!

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• भुरिगष्टिः
• मध्यमः

फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रवायू) सूर्य्य और पवन के समान सभा सेनाधीशो ! जो उपदेश करने वा पढ़ानेवाले विद्वान् जन (वाम्) तुम्हारे (धियः) बुद्धि और कर्मों वा (अध्वरान्) हिंसा न करनेवाले जनों (इमम्) इस (इन्दुम्) परम ऐश्वर्य्य और (वाजिनम्) प्रशंसित वेगयुक्त (आशुम्) काम में शीघ्रता करनेवाले (वाजिनम्) अनेक शुभ लक्षणों से युक्त (अत्यम्) निरन्तर गमन करते हुए घोड़े के (न) समान (आ, ववृत्युः) अच्छे प्रकार वर्त्तें, कार्य्य में लावें और इस परम ऐश्वर्य्य को (उप, मर्मृजन्त) समीप में अत्यन्त शुद्ध करें (तेषाम्) उनके (अद्रिभिः) अच्छे प्रकार पर्वत के टूंक वा उखली मूशलों से (सुतानाम्) सिद्ध किये अर्थात् कूट-पीट बनाए हुए पदार्थों के रस को (मदाय) आनन्द के लिये (युवम्) तुम (पिबतम्) पीओ तथा (अस्मयू) हम लोगों के समान आचरण करते हुए (वाजदा) विशेष ज्ञान देनेवाले (युवम्) तुम दोनों इस संसार में (ऊत्या) रक्षा आदि उत्तम क्रिया से (नः) हम लोगों को (आगन्तम्) प्राप्त होओ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार हैं। जो उपदेश करने और पढ़ानेवाले मनुष्यों की बुद्धियों को शुद्ध कर अच्छे सिखाये हुए घोड़े के समान पराक्रम युक्त कराते, वे आनन्द सेवनवाले होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्रवायू ये वां धियोऽध्वरानिममिन्दुं वाजिनं चाशु वाजिनमत्यं नेवा ववृत्युरिममिन्दुमुपमर्मृजन्त तेषामद्रिभिः सुतानां रसं मदाय युवं पिबतमस्मयू वाजदा युवमिहोत्या नोऽस्मानागन्तम् ॥ ५ ॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वाम्) युवयोः (धियः) प्रज्ञाः कर्माणि वा (ववृत्युः) वर्त्तेरन्। अत्र बहुलं छन्दसीति शपः श्लुर्व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (अध्वरान्) अहिंसकान् जनान् (उप) (इमम्) (इन्दुम्) परमैश्वर्यम्। अत्रेदिधातोर्बाहुलकादुः प्रत्ययः। (मर्मृजन्त) अत्यन्तं मार्जयन्तु शोधयन्तु (वाजिनम्) प्रशस्तवेगम् (आशुम्) शीघ्रकारिणम् (अत्यम्) अतन्तमश्वम् (न) इव (वाजिनम्) बहुशुभलक्षणाऽन्वितम् (तेषाम्) (पिबतम्) (अस्मयू) आवामिवाचरन्तौ (आ) (नः) अस्मान् (गन्तम्) गच्छतम्। अत्राडभावो बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। (इह) अस्मिन्संसारे (ऊत्या) रक्षणादिसत्क्रियया (इन्द्रवायू) सर्प्पपवनाविव (सुतानाम्) संसिद्धानाम् (अद्रिभिः) शैलाऽवयवैरुलूखलादिभिः (युवम्) (मदाय) आनन्दाय (वाजदा) विज्ञानप्रदौ (युवम्) युवाम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। य उपदेशका अध्यापकाश्च जनानां बुद्धीः शोधयित्वा सुशिक्षिताऽश्ववत्पराक्रमयन्ति त आनन्दभागिनो भवन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे उपदेश करणाऱ्या व शिकविणाऱ्या माणसांची बुद्धी शुद्ध व सुशिक्षित करून अश्वाप्रमाणे पराक्रमयुक्त करवितात ते आनंदात सहभागी असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

इमे꣡ वां सो꣡मा अप्सु꣡ आ꣡ सुता꣡ इह꣡
अध्वर्यु꣡भिर् भ꣡रमाणा अयंसत
वा꣡यो शुक्रा꣡ अयंसत
एते꣡ वाम् अभ्य् अ᳡सृक्षत
तिरः꣡ पवि꣡त्रम् आश꣡वः
युवाय꣡वो अ꣡ति रो꣡माणि अव्य꣡या
सो꣡मासो अ꣡ति अव्य꣡या

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)
{}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

adhvaryúbhiḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ayaṁsata ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

bháramāṇāḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

ayaṁsata ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

asr̥kṣata ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

āśávaḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pavítram ← pavítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tirás ← tirás (invariable)
{}

áti ← áti (invariable)
{}

avyáyā ← avyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rómāṇi ← róman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yuvāyávaḥ ← yuvāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áti ← áti (invariable)
{}

avyáyā ← avyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

इ॒मे । वा॒म् । सोमाः॑ । अ॒प्ऽसु । आ । सु॒ताः । इ॒ह । अ॒ध्व॒र्युऽभिः॑ । भर॑माणाः । अ॒यं॒स॒त॒ । वायो॒ इति॑ । शु॒क्राः । अ॒यं॒स॒त॒ ।
ए॒ते । वा॒म् । अ॒भि । अ॒सृ॒क्ष॒त॒ । ति॒रः । प॒वित्र॑म् । आ॒शवः॑ ।
यु॒वा॒ऽयवः॑ । अति॑ । रोमा॑णि । अ॒व्यया॑ । सोमा॑सः । अति॑ । अ॒व्यया॑ ॥

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• somā ← somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• apsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sutā ← sutāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• ihādhvaryubhir ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihādhvaryubhir ← adhvaryubhiḥ ← adhvaryu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• bharamāṇā ← bharamāṇāḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• ayaṃsata ← yam
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• ayaṃsata ← yam
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• asṛkṣata ← sṛj
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• tiraḥ ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• pavitram ← pavitra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strainer.”

• āśavaḥ ← āśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• yuvāyavo ← yuvāyavaḥ ← yuvāyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• ’ti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• romāṇy ← romāṇi ← roman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hair; bristle; mane.”

• avyayā ← avyaya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sheep.”

• somāso ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• aty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• avyayā ← avyaya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sheep.”

हे वायो वां युवयोः तव च इन्द्रस्य च स्वभूताः इमे सोमाः अप्सु अस्मदीयेषु कर्मसु ॥ ‘ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ इह अस्मिन् अभिषवस्थाने सुताः अध्वर्युभिः भरमाणाः तैर्भ्रियमाणाः गृहीता होतुं वा ह्रियमाणाः॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः॥सन्तः आ अयंसत आगच्छन्त युवयोर्नियता भवन्ति । किंच त एव सोमाः शुक्राः शुभ्रा दीप्ताः अयंसत नियता भवन्ति । किंच एते आशवः व्यापकाः सोमाः वां युबां प्रीणयितुमिति शेषः । तिरः पवित्रं तिर्यग्भूतं सोमान्तर्धायकं वा ऊर्णामयं पवित्रम् अभ्यसृक्षत अभिलक्ष्य असृज्यन्त सृष्टा भवन्ति ॥ सृजेः कर्मणि लुङि ‘ लिङ्सिचावात्मनेपदेषु ’ इति सिचः कित्त्वात् गुणाभावः अमागमाभावश्च ॥ किंच युवायवः युवां कामयमानाः सोमासः सोमाः अव्यया अव्ययानि अच्छिन्नानि रोमाणि पवित्रसंबन्धीनि अविरोमाणि । यद्वा । अव्यया अविमयानि ॥ मकारो लुप्यते । तादृशानि रोमाणि अति अतिक्रम्य पात्रात् गच्छन्तीति शेषः । पुनस्त एवं विशेष्यन्ते । अति अतिशयेम अव्यया व्ययरहिताः सोमासः सोमाः असृक्षतेति शेषः ॥

English translation:

“These Soma, poured out in our rites, and borne by the priests, are prepared for you both; the pure Soma, Vāyu (and Indra), are prepared; these pervading (effusions) have passed through the oblique filter for you both; the Soma intended for you both, pass through the woolly fleece; the inexhaustible soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Abhyasṛkṣata tiraḥ pavitram: pavitram is a term applied to bundle of kuśa grass, which is supposed to purify the Soma or the butter poured upon it; it is here explained the receiver of the Soma plural ced slopingly or obliquely, or a filter or a strainer made of wool. atiromāṇyavyayā somāso atyavyayā: Soma having gone through (ati) the unclipped (avyayāni for acchinnāni) hairs; or, avyaya = avimayāni, made from the sheep, sheep’s wool; fall into the vessel that receives them; in the second occurrence, avyayā = unexpended, unexhausted

These soma drinks were pressed here in the waters for you two. Being carried, they have been guided by the Adhvaryus—o Vāyu, the
gleaming (soma drinks) have been guided.
They have surged toward you two, swift across the filter,
seeking you two beyond the sheep’s fleece—the soma drinks beyond the sheep’s (fleece). ꣡

These Soma juices pressed for you in waters here, borne by attendant priests, are offered up to you: bright, Vayu, are they offered up.
Swift through the strainer have they flowed, and here are shed for both of you,
Soma-drops, fain for you, over the wether’s fleece, Somas over the wether’s fleece.

Für euch beide sind diese Somatränke hier ins Wasser ausgepreßt. Von den Adhvaryu´s aufgetragen sind sie dargereicht, sind die klaren dir, Vayu, dargereicht. Diese sind für euch beide durch die Seihe gesprengt wie rasche Rosse, nach euch verlangend durch die Schafhaare, die Somatränke durch die Schafhaare.

Im Wasser sind die Soma’s hier euch ausgepresst, gebracht von Dienern sind sie hier euch dargereicht, die hellen, Vaju, dargereicht; Euch beiden sind ergossen sie, die schnellen durch die Seihe hier; Zu euch hindringend durch der Widderwolle Sieb die Soma’s durch das Widderfell.

Эти соки сомы выжаты здесь для вас в водах.
Приносимые адхварью (соки сомы) поданы,
О Ваю, прозрачные поданы.
Они вылиты для вас,
Быстрые, через цедилку,
Любя вас, – через овечьи шерстинки,
Соки сомы-через овечьи.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदष्टिः
• मध्यमः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमऐश्वर्य्ययुक्त और (वायो) पवन के समान बलवान् ! जो (इमे) ये (इह) इस संसार में (अध्वर्युभिः) यज्ञ की चाहना करनेवालों ने (अप्सु) जलों में (सुताः) उत्पन्न की (सोमाः) बड़ी-बड़ी ओषधि (भरमाणाः) पुष्टि करती हुई तुम दोनों को (अयंसत) देवें और (शुक्राः) शुद्ध वे (अयंसत) लेवें वा जो (एते) ये (आशवः) इकट्ठे होते और (युवायवः) तुम दोनों की इच्छा करते हुए (सोमासः) ऐश्वर्य्ययुक्त (अव्यया) नाशरहित (अति, रोमाणि) अतीव रोमा अर्थात् नारियल की जटाओं के आकार (अति, अव्यया) सनातन सुखों के समान (तिरः) औरों से तिरछे (पवित्रम्) शुद्धि करनेवाले पदार्थों और (वाम्) तुम दोनों को (अभि, असृक्षत) चारों ओर से सिद्ध करें उनको तुम पीओ और अच्छे प्रकार प्राप्त होओ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिनके सेवन से दृढ़ और आरोग्ययुक्त देह और आत्मा होते हैं तथा जो अन्तःकरण को शुद्ध करते, उनका तुम नित्य सेवन करो ॥ ६ ॥

अन्वय: हे इन्द्र वायो य इम इहाध्वर्युभिरप्सु सुताः सोमा भरमाणा वामयंसत शुक्रा अयंसत य एते आशवो युवायवः सोमासोऽव्ययाऽतिरोमाण्यत्यव्ययेव तिरः पवित्रं वामभ्यसृक्षत तान् युवां पिबतं संगच्छेतां च ॥ ६ ॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमे) (वाम्) (सोमाः) महौषधयः (अप्सु) जलेषु (आ) (सुताः) (इह) अस्मिँल्लोके (अध्वर्युभिः) अध्वरं यज्ञमिच्छद्भिः (भरमाणाः) (अयंसत) यच्छेयुः (वायो) वायुवद्बलिष्ठ (शुक्राः) शुद्धाः (अयंसत) गृह्णीयुः (एते) (वाम्) युवाम् (अभि) आभिमुख्ये (असृक्षत) सृजेयुः (तिरः) तिरश्चीनम् (पवित्रम्) शुद्धिकरम् (आशवः) ये अश्नुवन्ति ते (युवायवः) युवामिच्छवः (अति) (रोमाणि) लोमानि (अव्यया) व्ययरहितानि (सोमासः) ऐश्वर्य्ययुक्ताः (अति) (अव्यया) नाशरहितानि सुखानि ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या येषां सेवनेन दृढाऽरोग्ययुक्ता देहात्मानो भवन्ति येऽन्तःकरणं शोधयन्ति तान् यूयं नित्यं सेवध्वम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्यांचे सेवन केल्याने देह व आत्मा दृढ आणि आरोग्यवान होतात व जे अंतःकरण शुद्ध करतात त्यांचे तुम्ही नित्य सेवन करा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अष्टिः

अ꣡ति वायो ससतो꣡ याहि श꣡श्वतो
य꣡त्र ग्रा꣡वा व꣡दति त꣡त्र गछतं
गृह꣡म् इ꣡न्द्रश् च गछतम्
वि꣡ सूनृ꣡ता द꣡दृशे री꣡यते घृत꣡म्
आ꣡ पूर्ण꣡या नियु꣡ता याथो अध्वर꣡म्
इ꣡न्द्रश् च याथो अध्वर꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áti ← áti (invariable)
{}

sasatáḥ ← √sas- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śáśvataḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

grā́vā ← grā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tátra ← tátra (invariable)
{}

vádati ← √vadⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

gachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dádr̥śe ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rī́yate ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sūnŕ̥tā ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

niyútā ← niyút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pūrṇáyā ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:INS, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

yāthaḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāthaḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अति॑ । वा॒यो॒ इति॑ । स॒स॒तः । या॒हि॒ । शश्व॑तः । यत्र॑ । ग्रावा॑ । वद॑ति । तत्र॑ । ग॒च्छ॒त॒म् । गृ॒हम् । इन्द्रः॑ । च॒ । ग॒च्छ॒त॒म् ।
वि । सू॒नृता॑ । ददृ॑शे । रीय॑ते । घृ॒तम् । आ । पू॒र्णया॑ । नि॒ऽयुता॑ । या॒थः॒ । अ॒ध्व॒रम् । इन्द्रः॑ । च॒ । या॒थः॒ । अ॒ध्व॒रम् ॥

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• sasato ← sasataḥ ← sas
• [verb noun], accusative, plural
• “sleep.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śaśvato ← śaśvataḥ ← śaśvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); each(a).”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• grāvā ← grāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• vadati ← vad
• [verb], singular, Present indikative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• tatra
• [adverb]
• “there; now; then; then; there; in that place; then; locative; respectively; there; tatra [word]; inside; therefore.”

• gacchataṃ ← gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• sūnṛtā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “liberality.”

• dadṛśe ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• rīyate ← ri
• [verb], singular, Present indikative
• “free; liberate; run; let go of.”

• ghṛtam ← ghṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pūrṇayā ← pṛ
• [verb noun], instrumental, singular
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• niyutā ← niyut
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “gift; team.”

• yātho ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yātho ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

हे वायो त्वं ससतः आलस्यादिना निद्रां कुर्वतः शश्वतः बहून् यजमानान् । शश्वदि बहुनाम, ‘शश्वत् विश्वम्’ (नि. ३. १. ५) इति तन्नामसु पाठात् । अति अतिक्रम्य उपेक्ष्य अस्मद्यज्ञं याहि गच्छ। इन्द्रश्च तथा करोतु । कं देशमिति तमाह। यत्र ग्रावा वदति यस्मिन्देशे अभिषवार्थः पाषाणध्वनिः श्रूयते तत्र गच्छतं तं देशं प्रति आगच्छतम् । गृहं यज्ञगृहं गच्छतम् । पुनः स्थानमेव विशेष्यते । सूनृता प्रियतथ्यात्मिका स्तुतिरूपा वाक् यत्र वि ददृशे विशेषेण दृश्यते श्रूयते इत्यर्थः। तत्र गच्छतम् । यत्र च घृतम् अत्यन्तदीप्तमाज्यं होमार्थं गृहीतं रीयते गच्छति आहवनीयं प्रति नीयते ॥ ‘ रीङ स्रवणे ‘। दिवादित्वात् श्यन् ॥ तत्र गच्छतम् । गमनप्रकारः एव विशेष्यते । पूर्णया संपूर्णया पुष्टाङ्गया नियुता ॥ जातावेकवचनम् ॥ नियुज्जात्या अध्वरम् अस्मदीयं यज्ञम् आ याथः अभिमुख्येन प्रयाथः। किंच हे वायो त्वम् इन्द्रश्च युवाम् अध्वरम् अस्मदीयं यागम् आ याथः सहैवागच्छतम् । तथा अस्माभिरपि सहैव गच्छतमित्यर्थः ॥

English translation:

“Pass, (Vāyu), by the many sleeping (worshippers) and go (with Indra) to the house where the stone resounds; Indra (and Vāyu), go to that dwelling; (go where) the (word of) truth is manifest; (go where) the butter flows; go both well-fed horses to the sacrifice; Indra (and Vāyu), repair to the sacrifice.”

O Vāyu, drive beyond sleeper after sleeper. Where the pressing stone speaks, you two go there—(you) and Indra, go to that house.
Liberality has been sighted; the ghee is flowing. With a full team you two drive to the ceremony—(you) and Indra drive to the ceremony.

Here the vā́yav índraś ca construction is stretched from a to c, and in f the sequence índraś ca yāthaḥ (lit. “and Indra, you two drive”) presupposes a 2nd ps. sg.

to produce the conjoined subject. This latter construction further attenuates the vā́yav índraś ca construction.

Note the little figure sasató … śáśvato.

O Vayu, pass thou over all the slumberers, and where the press-stone rings enter ye both that house, yea, Indra, go ye both within.
The joyous Maiden is beheld, the butter flows. With richly laden team come to our solemn rite, yea, Indra, come ye to the rite.

An allen Schläfern geh vorüber, Vayu! Wo der Stein ertönt, dorthin kommt, du und Indra, kommt ins Haus! Die Großmut ließ sich sehen, das Schmalz fließt. Ihr fahret mit vollzähligem Gespann zum Opfer; du und Indra, ihr fahret zum Opfer.

O Vaju schreite über alle Schlafenden, wo tönt der Pressstein, dahin kommet in das Haus, dahin, o Indra, Vaju, kommt; Wo lieblich scheint der Morgen und die Butter fliesst, zum Opfer kommt mit reichgefülltem Wagenzug, zum Opfer Indra, Vaju ihr.

О Ваю, несись надо всеми спящими!
Где говорит давильный камень, туда отправляйтесь,
О Индра, в дом отправляйтесь!
Щедрость явила себя взорам, струится жир.
С полной упряжкой вы едете на обряд,
О Индра, вы едете на обряд.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• अष्टिः
• मध्यमः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) पवन के समान बलवान् विद्वान् ! आप (ससतः) अविद्या को उल्लङ्घन किये और (शश्वतः) सनातन विद्या से युक्त पुरुषों को (याहि) प्राप्त होओ (यत्र) जहाँ (ग्रावा) धीर बुद्धि पुरुष (अति, वदति) अत्यन्त उपदेश करता (तत्र) वहाँ आप (च) और (इन्द्रः) ऐश्वर्ययुक्त मनुष्य (गच्छतम्) जाओ और (गृहम्) घर (गच्छतम्) जाओ जहाँ (सूनृता) उत्तमशिक्षा युक्त सत्यप्रिय वाणी (वि, ददृशे) विशेषता से देखी जाती और (घृतम्) प्रकाशित विज्ञान (आ, रीयते) अच्छे प्रकार सम्बद्ध होता अर्थात् मिलता वहाँ (पूर्णया) पूरी (नियुता) पवन की चाल के समान चाल से जो आप (इन्द्रः, च) और ऐश्वर्य्ययुक्त जन (अध्वरम्) अहिंसादि लक्षण धर्म को (याथः) प्राप्त होते हो, वे तुम दोनों (अध्वरम्) यज्ञ को (याथः) प्राप्त होते हो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग जिस देश वा स्थान में शास्त्रवेत्ता आप्त विद्वान् सत्य का उपदेश करें, उनके स्थान पर जाके उनके उपदेश को नित्य सुना करें, जिससे विद्यायुक्त वाणी और सत्य विज्ञान और धर्मज्ञान को प्राप्त होवें ॥ ७ ॥

अन्वय: हे वायो विद्वँस्त्वं ससतः शश्वतो याहि यत्र ग्रावा वदति तत्र त्वमिन्द्रश्च गच्छतं गृहं गच्छतं यत्र सूनृता विददृशे घृतमारीयते तत्र पूर्णया नियुता यौ त्वमिन्द्रश्चाध्वरं यथास्तौ युवामध्वरं याथः ॥ ७ ॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अति) अतिशये (वायो) वायुवद्बलवन् (ससतः) अविद्यामुल्लङ्घमानान् (याहि) (शश्वतः) सनातनविद्यायुक्तान् (यत्र) (ग्रावा) मेधावी (वदति) उपदिशति (तत्र) (गच्छतम्) प्राप्नुतम् (गृहम्) (इन्द्रः) (च) (गच्छतम्) (वि) (सूनृता) सुशिक्षिता सत्यप्रिया वाक् (ददृशे) दृश्यते (रीयते) श्लिष्यते सम्बध्यते (घृतम्) प्रदीप्तविज्ञानम् (आ) (पूर्णया) (नियुता) अखिलाङ्गयुक्तया वायोर्गतिवद्गत्या (याथः) प्राप्नुथः (अध्वरम्) अहिंसादिलक्षणं धर्मम् (इन्द्रः) ऐश्वर्ययुक्तः (च) (याथः) गच्छथः (अध्वरम्) यज्ञम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यस्मिन्देशे स्थले वाऽऽप्ता विद्वांसः सत्यमुपदिशेयुस्तत्स्थानं गत्वा तदुपदेशं नित्यं शृणुयुः। येन विद्यावाणीं सत्यं विज्ञानं धर्मज्ञानं च प्राप्नुयुः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या देशी व ज्या स्थानी शास्त्रवेत्ते, आप्त, विद्वान सत्याचा उपदेश करतात तेथे माणसांनी जावे व त्यांचा उपदेश नित्य ऐकावा, ज्यामुळे विद्यायुक्त वाणी, सत्यविज्ञान व धर्मज्ञान प्राप्त होईल. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रवायू
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अष्टिः

अ꣡त्रा꣡ह त꣡द् वहेथे म꣡ध्व आ꣡हुतिं
य꣡म् अश्वत्थ꣡म् उपति꣡ष्ठन्त जाय꣡वो
अस्मे꣡ ते꣡ सन्तु जाय꣡वः
साकं꣡ गा꣡वः सु꣡वते प꣡च्यते य꣡वो
न꣡ ते वाय उ꣡प दस्यन्ति धेन꣡वो
ना꣡प दस्यन्ति धेन꣡वः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áha ← áha (invariable)
{}

ā́hutim ← ā́huti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

átra ← átra (invariable)
{}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vahethe ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

aśvatthám ← aśvatthá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jāyávaḥ ← jāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

upatíṣṭhanta ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

jāyávaḥ ← jāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pácyate ← √pac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sākám ← sākám (invariable)
{}

súvate ← √sū- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yávaḥ ← yáva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dasyanti ← √das- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)
{}

dasyanti ← √das- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

अत्र॑ । अह॑ । तत् । व॒हे॒थे॒ इति॑ । मध्वः॑ । आऽहु॑तिम् । यम् । अ॒श्व॒त्थम् । उ॒प॒ऽतिष्ठ॑न्त । जा॒यवः॑ । अ॒स्मे इति॑ । ते । स॒न्तु॒ । जा॒यवः॑ ।
सा॒कम् । गावः॑ । सुव॑ते । पच्य॑ते । यवः॑ । न । ते॒ । वा॒यो॒ इति॑ । उप॑ । द॒स्य॒न्ति॒ । धे॒नवः॑ । न । अप॑ । द॒स्य॒न्ति॒ । धे॒नवः॑ ॥

• atrāha ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• atrāha ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vahethe ← vah
• [verb], dual, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• āhutiṃ ← āhutim ← āhuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “āhuti; offering.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aśvattham ← aśvattha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pipal; aśvattha [word].”

• upatiṣṭhanta ← upasthā ← √sthā
• [verb], plural, Imperfect
• “approach; approach; worship; serve; originate; enter (a state); entertain; arise; stand; happen; become.”

• jāyavo ← jāyavaḥ ← jāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “victorious.”

• ‘sme ← asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• jāyavaḥ ← jāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “victorious.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• suvate ← sū
• [verb], plural, Present indikative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• pacyate ← pac
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “heat; cook; digest; boil; ripen; fester; burn; boil; cauterize; fry; cook; suppurate; inflame.”

• yavo ← yavaḥ ← yava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vāya ← vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dasyanti ← das
• [verb], plural, Present indikative

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• nāpa ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāpa ← apa
• [adverb]
• “away.”

• dasyanti ← das
• [verb], plural, Present indikative

• dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

हे इन्द्रवायू अत्र अह अस्मिन्नेव यज्ञे ॥ अहेति विनिग्रहार्थीयः ॥ मध्वः मधुरस्य मधुसदृशस्य वा तत् तस्य आहुतिं प्रदेयद्रव्यं वहेथे धारयतम् । यं सोमम् अश्वत्थं पर्वतादिव्याप्तिप्रदेशे स्थितं जायवः जेतारो यजमानाः उपतिष्ठन्त उपेत्य तिष्ठन्ति क्रयाद्यर्थम् । किंच अस्मे अस्माकं संबन्धिनः जायवः जेतारः कर्मनिर्वहितारः ते ऋत्विजः सन्तु समर्था भवन्तु यज्ञं निर्वहन्त्वित्यर्थः । यद्वा । ते प्रसिद्धाः प्रयोगकुशला जायवो जेतारः ऋत्विजः अस्मे सन्तु नान्यस्य । अत्र वहेथे इत्युक्तम् । कोऽत्र विशेष इति तत्राह । हे इन्द्रवायू अस्मिन् यज्ञे गावः धेनवः साकं सहैव सुवते युष्मदर्थमेव क्षीरमुत्पादयन्ति दोग्ध्र्यो भवन्तीत्यर्थः । यद्वा । गावः साकं सहैव सुवते अपत्यमुत्पादयन्ति त्वद्दोहनार्थम् ॥ आदादिकः । ङित्त्वात् ‘ तास्यनुदात्तेत्’ इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः ॥ किंच यवः । जातावेकवचनम् । उपलक्षणमेतत् । यवादिभिः पुरोडाशादिकं पच्यते इत्यर्थः । किंच हे वायो इन्द्र च यतो गावः एवं सुवते अतः ते त्वदर्थाः धेनवः न उप दस्यन्ति नोपक्षीणा भवन्ति रोगादिना कृशा न भवन्ति । न केवलमनुपक्षीणाः किंतु धेनवः युष्मत्प्रीणयित्र्यः गावः नाप दस्यन्ति चौराद्युपहारैः उपक्षीणा नष्टा न भवन्ति ॥

English translation:

“Then, accept the libations of the sweet Soma at the sacrifice in which the triumphant priests stand round the rock-born (plural nt); may they ever be victorious for us; (for you) together the cows distil (their milk); the (offering of) barley is dressed; and never for you, (Vāyu), will the cows grow meagre. never will the kine be carried off (by thieves).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aśvattham upatiṣṭhanti: aśvattha = the religious fig tree; explained here as the Soma found spread through mountains and the like, parvatādi vyātipradeśe sthitam; na upadasyanti dhenavaḥ-nāpa dasyanti dhenavaḥ: upadas = infirm, or wasted by sickness;

Apadas = to be carried off by thieves

Just now you two travel to the poured offering of honey. The victorious ones [=soma drinks? Maruts?] that approach the fig tree—let these be victorious for us.
All at once the cows give birth and the grain ripens; the milk-cows do not give out for you, o Vāyu—the milk-cows do not give up.

As indicated in the published introduction, I have no idea what the figtree represents here. Some of the verse seems anagrammatic for vāyú-: the repeated jāyávo (bc) and yávo (d).

The accent on súvate in d must result from juxtaposition with pácyate.

Ride hither to the offering of the pleasant juice, the holy Fig-tree which victorious priests surround: victorious be they still for us.
At once the cows yield milk, the barley-meal is dressed. For thee,
O Vayu, never shall the cows grow thin, never for thee shall they be dry.

Zu diesem fahret ihr nun, zu der Opferung des Süßtranks. Die unter den Asvattha-Baum als Sieger traten, die Sieger sollen bei uns sein. Mit einem Male gebären die Kühe, reift das Korn. Nicht versiegen deine Milchkühe, o Vayu, nicht versiegen deine Milchkühe.

Ihr fahrt ja hin zu dieses Opfertranks Erguss zum Feigenholz, in dem die Tränke kräftig stehn; bei uns auch seien kräftig sie; Die Küh’ gebären und die Gerste reift zugleich; nie geht, o Vaju, dir die Milch der Kühe aus, die Milch versieget nimmer dir.

Теперь же сюда вы едете к возлиянию сладкого (сока).
Перед каким деревом ашваттха находятся победные (соки сомы), –
Да будут эти (соки) для нас победными!
Все вместе телятся коровы, созревает зерно.
Не истощаются, о Ваю, твои дойные коровы,
Не истощаются дойные коровы!

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदष्टिः
• मध्यमः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) पवन के समान विद्वान् ! जो पढ़ाने और उपदेश करनेवाले (अत्राह) यहीं निश्चय से (तत्) उस विषय को (वहेथे) प्राप्त कराते वा (अश्वत्थम्) जैसे पीपलवृक्ष को पखेरू वैसे (जायवः) जीतनेहारे (यम्) जिन आपके (उपतिष्ठन्त) समीप स्थित हों और (मध्वः) मधुर विज्ञान के (आहुतिम्) सब प्रकार ग्रहण करने को उपस्थित हों (ते) वे (अस्मे) हम लोगों के बीच (जायवः) जीतनेहारे शूर (सन्त) हों, ऐसे अच्छे प्रकार आचरण करते हुए (ते) आपकी (गावः) गौयें (साकम्) साथ (सुवते) विआती (यवः) मिला वा पृथक्-पृथक् व्यवहार साथ (पच्यते) सिद्ध होता तथा (धेनवः) गौयें जैसे (अप, दस्यन्ति) नष्ट नहीं होतीं (न) वैसे (धेनवः) वाणी (न, उप, दस्यन्ति) नहीं नष्ट होतीं ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो सब मनुष्यों से श्रेष्ठ मनुष्यों के सङ्ग की कामना और आपस में प्रीति की जाय तो उनकी विद्या बल की हानि और भेदबुद्धि न उत्पन्न हो ॥ ८ ॥

अन्वय: हे वायो विद्वन् यावध्यापकोपदेशकावत्राऽह तद्वहेथे अश्वत्थं पक्षिण इव जायवो यं त्वामुपतिष्ठन्त मध्व आहुतिं चोपतिष्ठन्त तेऽस्मे जायवः सन्तु। एवं समाचरतस्ते गावः साकं सुवते यवः साकं पच्यते धेनवो नापदस्यन्ति धेनवो नोपदस्यन्ति ॥ ८ ॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्र) (अह) किल (तत्) (वहेथे) प्रापयतः (मध्वः) मधुरस्य विज्ञानस्य (आहुतिम्) समन्ताद्ग्रहणम् (यम्) (अश्वत्थम्) पिप्पलमिव (उपतिष्ठन्त) उपतिष्ठन्तु (जायवः) जयशीलाः (अस्मे) अस्माकम् (ते) (सन्तु) (जायवः) जेतारः शूराः (साकम्) सह (गावः) धेनवः (सुवते) गर्भान् विमुञ्चन्ति (पच्यते) परिपक्वो भवति (यवः) मिश्रामिश्रव्यवहारः (न) इव (ते) तव (वायो) वायुवद्बलयुक्त (उप) (दस्यन्ति) क्षयन्ति (धेनवः) (न) निषेधे (अप) (दस्यन्ति) (धेनवः) वाण्यः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यदि सर्वैर्मनुष्यैः श्रेष्ठमनुष्याणां संगस्थकामना परस्परस्मिन्प्रीतिः क्रियेत तर्हि तेषां विद्याबलह्रासो भेदबुद्धिश्च नोपजायेत ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे सर्व माणसांमध्ये श्रेष्ठ असलेल्या माणसांमध्ये राहण्याची कामना करतात व आपापसात प्रेम करतात. त्यांच्या विद्या व बलाची हानी होत नाही व भेदबुद्धीही उत्पन्न होत नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

इमे꣡ ये꣡ ते सु꣡ वायो बाहु꣡ओजसो
अन्त꣡र् नदी꣡ ते पत꣡यन्ति उक्ष꣡णो
म꣡हि व्रा꣡धन्त उक्ष꣡णः
ध꣡न्वञ् चिद् ये꣡ अनाश꣡वो
जीरा꣡श् चिद् अ꣡गिरौकसः
सू꣡र्यस्येव रश्म꣡यो दुर्निय꣡न्तवो
ह꣡स्तयोर् दुर्निय꣡न्तवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bāhvòjasaḥ ← bāhvòjas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sú ← sú (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

antár ← antár (invariable)
{}

nadī́ ← nadī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

patáyanti ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ukṣáṇaḥ ← ukṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ukṣáṇaḥ ← ukṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vrā́dhantaḥ ← √vrādh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

anāśávaḥ ← anāśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)
{}

dhánvan ← dhánvan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ágiraukasaḥ ← ágiraukas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)
{}

jīrā́ḥ ← jīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

durniyántavaḥ ← durniyántu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

raśmáyaḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

durniyántavaḥ ← durniyántu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hástayoḥ ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

इ॒मे । ये । ते॒ । सु । वा॒यो॒ इति॑ । बा॒हुऽओ॑जसः । अ॒न्तः । न॒दी इति॑ । ते॒ । प॒तय॑न्ति । उ॒क्षणः॑ । महि॑ । व्राध॑न्तः । उ॒क्षणः॑ ।
धन्व॑न् । चि॒त् । ये । अ॒ना॒शवः॑ । जी॒राः । चि॒त् । अगि॑राऽओकसः ।
सूर्य॑स्यऽइव । र॒श्मयः॑ । दुः॒ऽनि॒यन्त॑वः । हस्त॑योः । दुः॒ऽनि॒यन्त॑वः ॥

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• bāhvojaso ← bāhu
• [noun], masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• bāhvojaso ← ojasaḥ ← ojas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• ’ntar ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• nadī
• [noun], locative, singular, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• patayanty ← patayanti ← patay ← √pat
• [verb], plural, Present indikative
• “fly.”

• ukṣaṇo ← ukṣaṇaḥ ← ukṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; ukṣan [word].”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• vrādhanta ← vrādh
• [verb], plural, Imperfect

• ukṣaṇaḥ ← ukṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; ukṣan [word].”

• dhanvañ ← dhanvan
• [noun], locative, singular, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• anāśavo ← anāśavaḥ ← anāśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “slow.”

• jīrāś ← jīrāḥ ← jīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “agile; quick; fast.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• agiraukasaḥ ← agira
• [noun], masculine

• agiraukasaḥ ← okasaḥ ← oka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “home; house; oka [word].”

• sūryasyeva ← sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sūryasyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• raśmayo ← raśmayaḥ ← raśmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• durniyantavo ← durniyantavaḥ ← durniyantu
• [noun], nominative, plural, masculine

• hastayor ← hastayoḥ ← hasta
• [noun], locative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• durniyantavaḥ ← durniyantu
• [noun], nominative, plural, masculine

हे सु वायो शोभनफलप्रद वायुदेव ते तव स्वभूताः इमे पुरतो दृश्यमानाः ये अश्वाः सन्ति ते नदी नदने द्यावापृथिव्यौ अन्तः तयोरन्तराले तं त्वां पतयन्ति पातयन्ति गमयन्ति । यद्वा । ते तव संबन्धिनोऽश्वाः पतयन्ति पतन्ति यज्ञदेशं गच्छन्ति ॥ ‘पत गतौ ’ । चौरादिरदन्तः ॥ कीदृशास्ते । बाह्रोजसः बाहुषु प्रकृष्टबलवन्तः । उपलक्षणमेतत् । सर्वाङ्गबला इत्यर्थः । किंच उक्षणः सेक्तारः। युवान इत्यर्थः । महि महदतिप्रभूतं व्राधन्तः वर्धमानाः तथा उक्षणः उक्षाणः तत्सदृशाः इत्यर्थः ॥‘वा षपूर्वस्य निगमे ’ इति दीर्घाभावः ॥ किंच धन्वन् चित् धन्वनि उदकनिर्गमनापादानभूतेऽन्तरिक्षेऽपि निरालम्बे अनाशवः नाशरहिता अव्याप्ता वा । आकाशे विलम्बमकुर्वाणा इत्यर्थः । अत एव" जीराश्चित् । चिच्छब्दः पूजायाम् । अत्यन्तं क्षिप्रगतयः । यद्वा । अनाशवः इत्यनेन सह समुच्चयार्थश्चिच्छब्दः । आकाशमार्गेऽक्षीणाः शीघ्रगतयश्चेत्यर्थः । किंच अगिरौकसः । गिरा ओकः स्थानं येषां नास्ति ते तादृशाः । भर्त्सनादिना स्थितिमलभमाना इत्यर्थः ॥ छान्दसः तृतीयाया अलुक् ॥ तदेव स्पष्टयति । सूर्यस्य रश्मयः इव दुर्नियन्तवः दुःखेन नियन्तव्याः । ते यथा क्षणेन दश दिशो व्याप्नुवन्ति बहवश्व तद्वदेतेऽपीत्यर्थः । पूर्वं गिरा अनिर्ग्राह्यत्वमुक्तम् । इदानीं हस्तेनापि अनिर्ग्राह्यत्वमाह । हस्तयोः दुर्नियन्तवः उभाभ्यामपि हस्ताभ्यां दुःखेन नियन्तव्याः देवयजनगमनाय शीघ्रगामिन इत्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“These your horses, excellent Vāyu, strong of limb, youthful and full of vigour, bear you through the space between heaven and earth; growing (are they) in bulk, and strong as oxen; they are not lost in the firmament, but hold on their speed, unretarded by reviling; difficult are they to be arrested as the beams of the sun; difficult are they to be arrested by force.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Unretarded by reviling: agiraukasaḥ = lit. having no dweling by speech; i.e. they are not brought to a stop by abusive speech of the like, bhartsnādinā sthitim alabhamānāḥ; hastayor dur-niyantavaḥ, difficult to be checked by both hands, or by physical force; they are not to be deterred by words, such as voḥ voḥ; or by pulling up the rains, from coming to the sacrifice

Here, o Vāyu, are those oxen of yours [=soma drinks? Maruts?],
arm-strong, which fly in the river—the oxen that are greatly arrogant— that are not swift though on dry land, yet are nimble in the mountains though their home is not there,
like the reins [=rays] of the sun difficult to hold back—difficult for the hands to hold back.

The references here are also murky, but I am inclined to see the plural referents as both Maruts and soma drinks. In favor of the Maruts: 1) they are called bāhv-òjas -in VIII.20.6; 2) they are sometimes called ukṣán- (e.g., V.52.3); 3) the non-waning cows of 8ef are also found in the Marut hymn V.55.5 ná vo dasrā úpa dasyanti dhenávaḥ; 4) they fly (e.g. V.59.7), and they’re associated with the shaking of mountains and the flowing of rivers (flying in the river could be rain); 5) approaching the figtree in 8b might be like V.54.12, where they “shake the gleaming berry (píppalam)” – the pippala is supposed to be a fig.

nadī́is one of the rare loc. sg.s to a vṛkī́-fem.; see sarasī́in VIII.103.2, gaurī́ in IX.12.3, and AiG III.170.

These Bulls of thine, O Vayu with the arm of strength, who swiftly fly within the current of thy stream, the Bulls increasing in their might,
Horseless, yet even through the waste swift-moving, whom no shout can stay,
Hard to be checked are they, like sunbeams, in their course. hard to be checked by both the hands.

Diese sind fein deine beinstarken Stiere, o Vayu, die im Flusse fliegen, die mächtig sich reckenden Stiere, die auch im Steppenlande nicht schnell, und doch im Gebirge gar flink sind, obwohl im Gebirge nicht zu Hause, die schwer zu regieren sind wie die Zügel der Sonne, in den Händen schwer zu regieren.

Die Helden stark an Armen, die du, Vaju, hast, die zwischen beiden Weltenströmen fliegen hin, die Helden gross und stark an Kraft, Die ohne Rosse eilen doch in schneller Fahrt und ohne Rast, Sie sind unhemmbar wie der Sonne Strahlen stets, man hemmt sie mit den Händen nicht.

Те твои, что с очень сильными передними ногами,
Они в реке летают, быки,
Мощно растущие быки,
Что даже на равнине не скоры,
Хотя быстры (в горах, притом что) в горах не дома,
Словно лучи солнца трудно управляемые,
Руками трудно управляемые.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• भुरिगष्टिः
• मध्यमः

फिर राजा को युद्ध के लिये कौन पठाने योग्य हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) विद्वन् ! (ये) जो (इमे) ये योद्धा लोग (ते) आपके सहाय से (बाह्वोजसः) भुजाओं के बल के (अन्तः) बीच (सु, पतयन्ति) पालनेवाले के समान आचरण करते, उनको (उक्षणः) सींचने में समर्थ कीजिये, (ये) जो (ते) आपके उपदेश से (मही) बहुत (व्राधन्तः) बढ़ते हुए अच्छे प्रकार पालनेवाले समान आचरण करते हैं उनको (उक्षणः) बल देनेवाले कीजिये, जो (धन्वन्) अन्तरिक्ष में (नदी) नदी के (चित्) समान वर्त्तमान (अनाशवः) किसी में व्याप्त नहीं (जीराः) वेगवान् (अगिरौकसः) जिनका अविद्यमान वाणी के साथ ठहरने का स्थान (दुर्नियन्तवः) जो दुःख से ग्रहण करने के योग्य वे (रश्मयः) किरण जैसे (सूर्यस्येव) सूर्य को वैसे (चित्) और (हस्तयोः) अपनी भुजाओं के प्रताप से शत्रुओं ने (दुर्नियन्तवः) दुःख से ग्रहण करने योग्य अच्छी पालना करनेवाले के समान आचरण करें, उन वीरों का निरन्तर सत्कार करो ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। राजपुरुषों को चाहिये कि बाहुबलयुक्त शत्रुओं से न डरनेवाले वीर पुरुषों को सेना में सदैव रक्खें, जिससे राज्य का प्रताप सदा बढ़े ॥ ९ ॥इस सूक्त में मनुष्यों का परस्पर वर्त्ताव कहने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ एकता है, यह जानना चाहिये ॥यह १३५ एकसौ पैंतीसवाँ सूक्त और पच्चीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वायो य इमे ते तव सहायेन बाह्वोजसोऽन्तः सुपतयन्ति तानुक्षणः संपादय य इमे ते तवोपदेशेन महि व्राधन्तः सुपतयन्ति तानुक्षणः कुरु। ये धन्वन्नदी चिदिवानाशवो जीरा अगिरौकसो दुर्नियन्तवो रश्मयः सूर्यस्येव चिद्धस्तयोः प्रतापेन शत्रुभिर्दुर्नियन्तवः सुपतयन्ति तान् सततं सत्कुरु ॥ ९ ॥

पुना राज्ञा युद्धाय के प्रेषणीया इत्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमे) (ये) (ते) तव (सु) (वायो) विद्वन् (बाह्वोजसः) भुजबलस्य (अन्तः) मध्ये (नदी) नदी इव वर्त्तमानौ (ते) तव (पतयन्ति) पतिरिवाचरन्ति (उक्षणः) सेचनसमर्थान् (महि) महतः (व्राधन्तः) वर्धमानाः। अत्र पृषोदरादिना पूर्वस्याऽऽकारादेशो व्यत्ययेन परस्मैपदं च। (उक्षणः) बलप्रदान् (धन्वन्) धन्वन्यन्तरिक्षे (चित्) (ये) (अनाशवः) अव्याप्ताः (जीराः) वेगवन्तः (चित्) (अगिरौकसः) अविद्यमानया गिरा सहौको गृहं येषां ते। अत्र तृतीयाया अलुक्। (सूर्यस्येव) यथा सवितुः (रश्मयः) किरणाः (दुर्नियन्तवः) दुःखेन नियन्तुं निग्रहीतुं योग्याः (हस्तयोः) भुजयोः (दुर्नियन्तवः) ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। राजपुरुषैर्बाहुबलयुक्ताः शत्रुभिरधृष्यमाणा वीराः पुरुषाः सेनायां सदैव रक्षणीया येन राजप्रतापः सदा वर्द्धेतेति ॥ ९ ॥अत्र मनुष्याणां परस्परवर्त्तमानोक्तत्वादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति पञ्चत्रिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं पञ्चविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. राजपुरुषांनी बलवान शत्रूंना न घाबरणाऱ्या वीर पुरुषांना सदैव सेनेत बाळगावे. ज्यामुळे राज्याचा पराक्रम वाढेल. ॥ ९ ॥