१३४

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

आ꣡ त्वा जु꣡वो रारहाणा꣡ अभि꣡ प्र꣡यो
वा꣡यो व꣡हन्तु इह꣡ पूर्व꣡पीतये
सो꣡मस्य पूर्व꣡पीतये
ऊर्ध्वा꣡ ते अ꣡नु सूनृ꣡ता
म꣡नस् तिष्ठतु जानती꣡
नियु꣡त्वता र꣡थेना꣡ याहि दाव꣡ने
वा꣡यो मख꣡स्य दाव꣡ने

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

abhí ← abhí (invariable)
{}

júvaḥ ← jū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práyaḥ ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rārahāṇā́ḥ ← √raṁh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

pūrvápītaye ← pūrvápīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

váhantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pūrvápītaye ← pūrvápīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

sūnŕ̥tā ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ūrdhvā́ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jānatī́ ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tiṣṭhatu ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

niyútvatā ← niyútvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

makhásya ← makhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । त्वा॒ । जुवः॑ । र॒र॒हा॒णाः । अ॒भि । प्रयः॑ । वायो॒ इति॑ । वह॑न्तु । इ॒ह । पू॒र्वऽपी॑तये । सोम॑स्य । पू॒र्वऽपी॑तये ।
ऊ॒र्ध्वा । ते॒ । अनु॑ । सू॒नृता॑ । मनः॑ । ति॒ष्ठ॒तु॒ । जा॒न॒ती ।
नि॒युत्व॑ता । रथे॑न । आ । या॒हि॒ । दा॒वने॑ । वायो॒ इति॑ । म॒खस्य॑ । दा॒वने॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• juvo ← juvaḥ ← jū
• [noun], nominative, plural, masculine

• rārahāṇā ← rārahāṇāḥ ← raṃh
• [verb noun], nominative, plural
• “rush.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• prayo ← prayaḥ ← prayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• vahantv ← vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• pūrvapītaye ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pūrvapītaye ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• ūrdhvā ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• sūnṛtā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “liberality.”

• manas ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• tiṣṭhatu ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• jānatī ← jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• niyutvatā ← niyutvat
• [noun], instrumental, singular, masculine

• rathenā ← rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• rathenā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• makhasya ← makha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; Makha; festival.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

हे वायो त्वा त्वां जुवः गमनशीलाः ररहाणाः शीघ्रगामिनो बलवन्तो वा सामर्थ्यात् नियुत्संज्ञकाः अश्वाः ॥ ‘ रहि गतौ । लिटः कानच् । छान्दसोऽनुनासिकलोपः ॥ इह अस्मिन् यज्ञे प्रयः चरुपुरोडाशादि हविर्लक्षणमन्नं वहन्तु प्रापयन्तु । किमर्थम् । पूर्वपीतये° पूर्ववत्पानाय । पुनः किमर्थम् । पूर्वपीतये इतरदेवेभ्यः पुरा पानाय । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् ॥ किंच हे वायो ते तव संबन्धि मनः अनु सूनृता प्रियसत्यात्मिका स्तुतिरूपा अस्मदीया वाक् तिष्ठतु आश्रित्य सर्वदा वर्ततां हर्षयत्वित्यर्थः । सूनृतेति वाङ्नाम, ‘ सूनृता ब्रह्म इति तन्नामसु उक्तत्वात् । ऊर्ध्वा उन्नता तथा जानती तव गुणान् विशेषेणावगच्छन्ती । सोमपानार्थं स्तुत्यर्थं च हे वायो मखस्य यज्ञस्य दावने दातव्याय हविषे तत्स्वीकाराय । पुनः किमर्थम् । दावने अस्मभ्यमभिमतदानाय । उभयत्र ददातेः कर्मणि भावे च क्रमेण औणादिको वनिः । छान्दसः उपधालोपः ॥ नियुत्वता रथेन नियुद्भिर्युक्तेन रथेन आ याहि आगच्छ ।

English translation:

“Let your swift coursers, Vāyu, bring you quickly hither, that you may be the first to drink; the first (of the gods) to drink of the Soma. May our appraised, discriminating, and sincere (praise) be acceptable to your mind; come with your steed-yoked car for (the libation) to be presented to you; come, Vāyu, for granting (the objects of worship).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Steed-yoked car: niyutvatā rathenā: with the car having the niyuts; denominating the horse of Vāyu; For granting the objects: dāvane: from dav, to give; i.e. ‘come for that which is to be given by us’, dāyavyayu; and, ‘for giving to us that we solicit’

Let the speedy ones, hastening, convey you here to the pleasurable offering, o Vāyu, to drink first—to drink first of the soma.
Let Liberality stand upright following your intention, recognizing it. On a chariot with a team drive here for giving—o Vāyu, for the giving of bounty.

For makhá- as ‘bounty’, see disc. ad I.19.8.

Vayu, let fleet-foot coursers bring thee speedily to this our feast, to drink first of the juice we pour, to the first draught of Soma juice.
May our glad hymn, discerning well, uplifted, gratify thy mind.
Come with thy team-drawn car, O Vayu, to the gift, come to the sacrificer’s gift.

Dich, Vayu, sollen die schnellaufenden Rennpferde hierher zum Labetrank fahren, um zuerst zu trinken, um zuerst den Soma zu trinken. Die aufrecht stehende Großmut soll deinem Sinne willfahren, den sie kennt. Komm auf dem Niyutbespannten Wagen zum Schenken, o Vayu, zum Schenken der Gabe!

Dich Vaju mögen deine schnellen Rosse hier zum ersten Trunke dir zur Freude fahren her, zum ersten Trunk des Somatranks; Das Jubellied erhebe sich zu deinem Geist, des Wegs bewusst; Auf vielbespannten Wagen komme, zu empfahn, den Helden Soma zu empfahn.

Да привезут тебя быстрые кони,
О Ваю, сюда к жертвенной усладе для первого питья,
Для первого питья сомы!
Распрямившаяся Щедрость да овладеет
Твоим духом, зная (тебя)!
Приезжай на колеснице с упряжками – для дарения,
О Ваю, для дарения дружеского расположения!

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदत्यष्टिः
• गान्धारः

अब छः ऋचावाले एकसौ चौतीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् कैसे हों, इस विषय को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) पवन के समान वर्त्तमान विद्वान् ! (इह) इस संसार में (सोमस्य) ओषधि आदि पदार्थों के रस को (पूर्वपीतये) अगले सज्जनों के पीने के समान (पूर्वपीतये) जो पीना है उसके लिये (जुवः) वेगवान् (रारहाणाः) छोड़नेवाले पवन (त्वा) आपको (प्रयः) प्रीतिपूर्वक (अभि, आ, वहन्तु) चारों ओर से पहुँचावें। हे (वायो) ज्ञानवान् पुरुष ! जिस (ते) आपकी (ऊर्ध्वा) उन्नतियुक्त अति उत्तम (सूनृता) प्रिय वाणी (जानती) और ज्ञानवती हुई स्त्री (मनः) मन के (अनु, तिष्ठतु) अनुकूल स्थित हो सो आप (मखस्य) यज्ञ के सम्बन्ध में (दावने) दान करनेवाले के लिए जैसे वैसे (दावने) देनेवाले के लिये (नियुत्वता) जिसमें बहुत घोड़े विद्यमान हैं उस (रथेन) रमण करने योग्य यान से (आ, याहि) आओ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वान् लोग सर्व प्राणियों में प्राण के समान प्रिय होकर अनेक घोड़ों से जुते हुए रथों से जावें-आवें ॥ १ ॥

अन्वय: हे वायो विद्वन्निह सोमस्य पूर्वपीतय इव पूर्वपीतये जुवो रारहाणा वायवस्त्वा प्रयोभ्यावहन्तु। हे वायो यस्य ते ऊर्ध्वा सूनृता जानती मनोऽनुतिष्ठतु स त्वं मखस्य दावन इव दावने नियुत्वना रथेना याहि ॥ १ ॥

अथ विद्वांसः कीदृशा भवेयुरित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (त्वा) त्वाम् (जुवः) वेगवन्तः (रारहाणाः) त्यक्तारः। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदीर्घः। (अभि) (प्रयः) प्रीतिम् (वायो) वायुरिव वर्त्तमान (वहन्तु) प्राप्नुवन्तु (इह) अस्मिन् संसारे (पूर्वपीतये) पूर्वेषां पीतिः पानं तस्यै (सोमस्य) ओषध्यादिरसस्य (पूर्वपीतये) पूर्वेषां पानायेव (ऊर्ध्वा) उत्कृष्टा (ते) तव (अनु) (सूनृता) प्रिया वाक् (मनः) अन्तःकरणम् (तिष्ठतु) (जानती) या जानाति सा स्त्री (नियुत्वता) बहवो नियुतोऽश्वा विद्यन्ते यस्मिंस्तेन (रथेन) रमणीयेन यानेन (आ) समन्तात् (याहि) गच्छ (दावने) दात्रे (वायो) ज्ञानवान् (मखस्य) यज्ञस्य (दावने) दात्रे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्वांसः सर्वेषु प्राणिषु प्राणवत् प्रिया भूत्वाऽनेकाश्वयुक्तैर्यानैर्गच्छन्त्वागच्छन्तु च ॥ १ ॥

या सूक्तात वायूचा दृष्टान्त शूरवीराच्या न्यायविषयक प्रजेच्या कर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणावे.

भावार्थभाषाः - भावार्थ- या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वान लोकांनी प्राण्यांमध्ये प्राणासारखे प्रिय बनावे व अनेक अश्वायुक्त अशा रथाद्वारे जावे-यावे. ॥ १ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

म꣡न्दन्तु त्वा मन्दि꣡नो वायव् इ꣡न्दवो
अस्म꣡त् क्राणा꣡सः सु꣡कृता अभि꣡द्यवो
गो꣡भिः क्राणा꣡ अभि꣡द्यवः
य꣡द् ध क्राणा꣡ इर꣡धियै
द꣡क्षं स꣡चन्त ऊत꣡यः
सध्रीचीना꣡ नियु꣡तो दाव꣡ने धि꣡य
उ꣡प ब्रुवत ईं धि꣡यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mándantu ← √mand- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mandínaḥ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

abhídyavaḥ ← abhídyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

krāṇā́saḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

súkr̥tāḥ ← súkr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhídyavaḥ ← abhídyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

krāṇā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

ha ← ha (invariable)
{}

irádhyai ← √iradh- (root)
{case:DAT, number:SG}

krāṇā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sácante ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sadhrīcīnā́ḥ ← sadhrīcīná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bruvate ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

īm ← īm (invariable)
{}

úpa ← úpa (invariable)
{}

मन्द॑न्तु । त्वा॒ । म॒न्दिनः॑ । वा॒यो॒॒ इति॑ । इन्द॑वः । अ॒स्मत् । क्रा॒णासः॑ । सुऽकृ॑ताः । अ॒भिऽद्य॑वः । गोभिः॑ । क्रा॒णाः । अ॒भिऽद्य॑वः ।
यत् । ह॒ । क्रा॒णाः । इ॒रध्यै॑ । दक्ष॑म् । सच॑न्ते । ऊ॒तयः॑ ।
स॒ध्री॒ची॒नाः । नि॒ऽयुतः॑ । दा॒वने॑ । धियः॑ । उप॑ । ब्रु॒व॒ते॒ । ई॒म् । धियः॑ ॥

• mandantu ← mad
• [verb], plural, Present imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• mandino ← mandinaḥ ← mandin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• vāyav ← vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• indavo ← indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• ‘smat ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• krāṇāsaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sukṛtā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtā ← kṛtāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• abhidyavo ← abhidyavaḥ ← abhidyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celestial; brilliant.”

• gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• krāṇā ← krāṇāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• abhidyavaḥ ← abhidyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celestial; brilliant.”

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• krāṇā ← krāṇāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• iradhyai ← rādh
• [verb noun]
• “thrive; boom; succeed.”

• dakṣaṃ ← dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• sacanta ← sacante ← sac
• [verb], plural, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sadhrīcīnā ← sadhrīcīnāḥ ← sadhrīcīna
• [noun], nominative, plural, feminine
• “concentrated; joint.”

• niyuto ← niyutaḥ ← niyut
• [noun], accusative, plural, feminine
• “gift; team.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dhiya ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruvata ← bruvate ← brū
• [verb], plural, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

हे वायो त्वा त्वाम् अस्मत् अस्माकं संबन्धिनः इन्दवः क्लेदयितारः सोमाः मन्दन्तु मादयन्तु । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥ कीदृशाः सोमाः । मन्दिनः मादयितारः क्राणासः कुर्वाणाः स्वकार्य हर्षादिकं सुकृताः अभिषवदशापवित्रशोधनग्रहणादिभिः सुष्ठु कृताः अभिद्यवः अभितो द्योतयन्तः गोभिः वाग्भिर्मन्त्ररूपाभिः क्राणाः क्रियमाणा हूयमानाः । यद्वा । गोभिः गन्तृभिः आहवनीयं प्रति आनेतृभिः क्राणा हूयमानाः ॥ करोतेः शानच् । छान्दसः शपो लुक् । तथा अभिद्यवः अभिगन्तारः । हे वायो यत् यस्मात् कारणात् । हशब्दः प्रसिद्धौ। दक्षम् अस्मद्यागदेशं प्रति गन्तुमुत्साहवन्तं समर्धयितारम् ईं त्वां नियुतः एतसंज्ञकास्तवाश्वा: दावने दानाय हविःस्वीकारनिमित्तं धियः कर्माणि उद्दिश्य सचन्ते त्वां संगच्छन्ते यागदेशं वा । किमर्थम् । इरध्यै प्रापयितुं परिचरितुं वा ॥ ‘ ईर गतौ । तुमर्थे कध्यैप्रत्ययः । ह्रस्वश्छान्दसः ॥ इरध्यतिः परिचरणकर्मा, इरध्यति विधेम’ (नि. ३. ५. १) इति तन्नामसूक्तत्वात् । कीदृशास्ताः। क्राणाः स्वव्यापारं रथवाहनादिकं कुर्वाणाः । ‘ क्राणाः कुर्वाणाः ’ ( निरु. ४. १९) इति यास्कः । ऊतयः रक्षणवत्यः प्रीतियुक्ता वा तथा सध्रीचीनाः त्वया सह अञ्चन्त्यो गच्छन्त्यः ॥ ‘ सहस्य सध्रिः’ । ‘विभाषाञ्चेः० इति स्वार्थे खः । व्यत्ययेनान्तोदात्तः ॥ किंच धियः कर्मवन्तो बुद्धिमन्तो वा ऋत्विजो यजमाना वा उप ब्रुवते उपेत्य ब्रुवन्ति स्वाभिमतं विज्ञापयन्ति वा ॥

English translation:

“May the exhilarating drops (of the libation) exhilarate you, Vāyu, being fitly prepared, doing their office, administered opportunely, rendered efficacious by (our) praises, and flowing (in due season); for which purpose, your docile and active steeds, the niyuts, attending (your presence, bring you) to the sacrificial hall to accept the offering; to the sacrifice in which the pious (priests) represent their desires.”

Let the invigorating drops invigorate you, Vāyu, as they are being prepared by us, well-prepared, heaven-bound—being prepared with cows [=milk], heaven-bound.
When his help, being prepared in order to succeed, follows his skill,
our teams, our poetic thoughts are directed toward a single goal, toward giving—our poetic thoughts call upon him [=Vāyu] (for giving).

vāyav índavo somewhat echoes the double voc. construction vāyav índraś ca, several exx. of which are found in the next hymn.

May the joy-giving drops, O Vayu gladden thee, effectual, well prepared, directed to the heavens, strong, blent with milk and seeking heaven;
That aids, effectual to fulfil, may wait upon our skilful power.
Associate teams come hitherward to grant our prayers: they shall address the hymns we sing.

Berauschen sollen dich die berauschenden Säfte, Vayu, von uns angemacht, wohlbereitet, für die Himmlischen bestimmt, mit der Kuhmilch angemacht, für die Himmlischen bestimmt. Da ja die Hilfen, die bereit sind sich gewinnen zu lassen, seinem Willen folgend, so vereinigen sich die Gebete, daß er Angebinde schenke, so reden ihm die Gebete zu.

Die lust’gen Indu’s mögen, Vaju, dich erfreun, die starken, die wir schön gebraut, die himmlischen, die milchgemischten himmlischen; Wenn Tränke, tüchtig deinen Sinn uns zu gewinnen, bei dir sind, Dann fordern Lieder die vereinte Rosseschar, die Speisen zu empfangen auf.

Да опьянят тебя, о Ваю, пьянящие соки,
Нами приготовленные, прекрасно сделанные, сверкающие,
Приготовленные с коровьим (молоком), сверкающие!
Ведь когда готовые для покорения
Поддержки следуют за (его) силой действия,
Поэтические мысли (жреца, словно) упряжки, устремленные к одной цели, чтобы он дал,
Поэтические мысли обращаются к нему.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को किसका सेवन कर क्या प्राप्त करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) पवन के समान मनोहर विद्वान् ! (यत्) जो (अस्मत्) हम लोगों से (क्राणासः) उत्तम कर्म करते हुए (अभिद्यवः) जिनके चारों ओर से प्रकाश विद्यमान (सुकृताः) जो सुन्दर उत्तम कर्मवाले (अभिद्यवः) और सब ओर से सूर्य की किरणों के समान अत्यन्त प्रकाशमान (इन्दवः) आर्द्रचित्त (क्राणाः) पुरुषार्थ करते हुए सज्जनों के समान (मन्दिनः) और सुख की कामना करते हुए (त्वा) आपको (मन्दन्तु) चाहें, वे (ह) ही (ऊतयः) रक्षा आदि क्रियावान् (क्राणाः) कर्म करनेवाले (दक्षम्) बल को (गोभिः) भूमियों के साथ (इरध्यै) प्राप्त होने को (सचन्त) युक्त होते अर्थात् सम्बन्ध करते हैं। जो (दावने) दान के लिये (सध्रीचीनाः) साथ सत्कार पाने वा जाने आनेवाले (नियुतः) नियुक्त की अर्थात् किसी विषय में लगाई ही (धियः) बुद्धियों का (उप, ब्रुवते) उपदेश करते हैं, वे (ईम्) सब ओर से (धियः) कर्मों को प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य विद्वानों का सेवन करते और सत्य का उपदेश करते हैं, वे शरीर और आत्मा के बल को कैसे न प्राप्त हों ॥ २ ॥

अन्वय: हे वायो विद्वन्यद्येऽस्मत् क्राणासोऽभिद्यवः सुकृता अभिद्यव इवेन्दवः क्राणा इव मन्दिनस्त्वा मन्दन्तु ते ह ऊतयः क्राणा दक्षं गोभिरिरध्यै सचन्ते ये दावने सध्रीचीना नियुतो धिय उप ब्रुवते त ईं धियः प्राप्नुवन्ति ॥ २ ॥

पुनर्मनुष्यैः किं संसेव्य किं प्राप्तव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्दन्तु) कामयन्तु (त्वा) त्वाम् (मन्दिनः) सुखं कायमानाः (वायो) वायुरिव कमनीय (इन्दवः) आर्द्रीभूताः (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (क्राणासः) उत्तमानि कर्माणि कुर्वन्तः (सुकृताः) सुष्ठु कर्म येषां ते (अभिद्यवः) अभितो द्यवो विद्याप्रकाशा येषान्ते (गोभिः) पृथिवीभिस्सह (क्राणाः) पुरुषार्थं कुर्वाणाः (अभिद्यवः) अभितो द्यवः सूर्यकिरणा इव देदीप्यमानाः (यत्) ये (ह) (क्राणाः) कर्त्तुं शीलाः (इरध्यै) ईरितुं प्राप्तुम्। अत्र वर्णव्यत्ययेन ईकारस्थान इः। (दक्षम्) बलम् (सचन्ते) समवयन्ति (ऊतयः) रक्षादिक्रियावन्तः (सध्रीचीनाः) सहाञ्चन्तः (नियुतः) नियुक्ताः (दावने) दानाय (धियः) प्रज्ञाः (उप) (ब्रुवते) उपदिशन्ति (ईम्) सर्वतः (धियः) कर्माणि ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या विदुषः सेवन्ते सत्यमुपदिशन्ति च ते शरीरात्मबलं कथन्नाप्नुयुः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे विद्वानांचा अंगीकार करून सत्याचा उपदेश करतात त्यांना शरीर व आत्म्याचे बल कसे प्राप्त होणार नाही? ॥ २ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

वायु꣡र् युङ्क्ते रो꣡हिता वायु꣡र् अरुणा꣡
वायू꣡ र꣡थे अजिरा꣡ धुरि꣡ वो꣡ळ्हवे
व꣡हिष्ठा धुरि꣡ वो꣡ळ्हवे
प्र꣡ बोधया पु꣡रंधिं
जार꣡ आ꣡ ससती꣡म् इव
प्र꣡ चक्षय रो꣡दसी वासयोष꣡सः
श्र꣡वसे वासयोष꣡सः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aruṇā́ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

róhitā ← róhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuṅkte ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ajirā́ ← ajirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dhurí ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vóḷhave ← √vah- (root)
{case:DAT, number:SG}

dhurí ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

váhiṣṭhā ← váhiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vóḷhave ← √vah- (root)
{case:DAT, number:SG}

bodhaya ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

púraṁdhim ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sasatī́m ← √sas- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

cakṣaya ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vāsaya ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śrávase ← śrávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vāsaya ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

वा॒युः । यु॒ङ्क्ते॒ । रोहि॑ता । वा॒युः । अ॒रु॒णा । वा॒युः । रथे॑ । अ॒जि॒रा । धु॒रि । वोळ्ह॑वे । वहि॑ष्ठा । धु॒रि । वोळ्ह॑वे ।
प्र । बो॒ध॒य॒ । पुर॑म्ऽधिम् । जा॒रः । आ । स॒स॒तीम्ऽइ॑व ।
प्र । च॒क्ष॒य॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । वा॒स॒य॒ । उ॒षसः॑ । श्रव॑से । वा॒स॒य॒ । उ॒षसः॑ ॥

• vāyur ← vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• yuṅkte ← yuj
• [verb], singular, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• rohitā ← rohita
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red.”

• vāyur ← vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• aruṇā ← aruṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• vāyū ← vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ajirā ← ajira
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fast; agile; ajira [word].”

• dhuri ← dhur
• [noun], locative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• voﾱhave ← voḍhave ← vah
• [verb noun]
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vahiṣṭhā ← vahiṣṭha
• [noun], accusative, dual, masculine

• dhuri ← dhur
• [noun], locative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• voﾱhave ← voḍhave ← vah
• [verb noun]
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bodhayā ← bodhaya ← bodhay ← √budh
• [verb], singular, Present imperative
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

• purandhiṃ ← purandhim ← puraṃdhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

• jāra ← jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sasatīm ← sas
• [verb noun], accusative, singular
• “sleep.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• cakṣaya ← cakṣay ← √cakṣ
• [verb], singular, Present imperative

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• vāsayoṣasaḥ ← vāsaya ← vāsay ← √vas
• [verb], singular, Present imperative

• vāsayoṣasaḥ ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• śravase ← śravas
• [noun], dative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• vāsayoṣasaḥ ← vāsaya ← vāsay ← √vas
• [verb], singular, Present imperative

• vāsayoṣasaḥ ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

अयं वायुः रोहिता रोहितवर्णावश्वौ धुरि धारणप्रदेशे रथस्याग्रभागे यद्वा भारवहने युङ्क्ते क्वचिद्योजयति । तथा क्वचित् अरुणा अरुणवर्णौ धुरि युङ्क्ते। तथा अजिरा अजिरौ गमनशीलौ वर्णविशेषयुक्तौ कदाचिद्युङ्क्ते । यद्वा । एतदुभयत्र संबध्यते । किमर्थं युङ्क्ते इति तदाह । वोळ्हवे धुरं वोढुं भारवहनाय । किंच वहिष्ठा वहिष्ठौ अतिशयेन वोढारावश्वौ ॥ वोढृशब्दात् इष्टनि तुरिष्ठेमेयःसु’ इति तृलोपः । ढत्वादिकम् असिद्धत्वान्निवर्तते । द्विवचनस्य आकारः ॥ धुरि वोळ्हवे महद्भारं वोढुं महति भारे वोढव्ये सति । पुनःपुनर्वायुग्रहणम् अश्वयोजनवचनं च अतिशीघ्रमागच्छतीति ज्ञापनार्थम् । इदानीं प्रत्यक्षेणाह । हे वायो पुरंधिं बहुप्रज्ञं सामर्थ्यात् यजमानमिति गम्यते । पुरंधिर्बहुधीः " (निरु. ६. १३) इति यास्कः । तं प्र बोधय । रथेन शीघ्रमागत्य प्रज्ञापय हविःस्वीकारायेति भावः । तत्र दृष्टान्तः । जारः पारदारिकः आ ससतीम् उपपत्यागमनध्यानेन ईषत् स्वपन्तीं पुरंधिमिव प्रकृष्टशरीरधारिणीं योषितमिव । तां यथा स्वसङ्केतेन स प्रबोधयति तद्वत् त्वमपि कर्मव्यग्रेण ईषत्स्वपन्तं यजमानं प्र बोधय । किंच तदर्थं रोदसी द्यावापृथिव्यौ प्र चक्षय प्रकर्षेण प्रख्यापय प्रकाशयेत्यर्थः । तत्प्रकाशार्थम् उषसः वासय उषःकालानपि यथावत्स्थापय प्रभातं कुर्वित्यर्थः। पुनस्तदेव प्रार्थ्यते । श्रवसे । श्रव इत्यन्ननाम । तव हवीरूपान्नस्वीकाराय उषसः वासय ॥

English translation:

“Vāyu yokes to his car his two red horses; Vāyu (yokes) his purple steeds; Vāyu (yokes) his two unwearied (coursers) to his car to bear their burden; for most able are they to bear the burden. Arouse Vāyu the intelligent (sacrificer), as a gallant (awakens) his sleeping mistress; summon heaven and earth; light up the dawn; light up the dawn (to receive) your sacrificial food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rohita = red;

Aruṇa = purple

Vāyu yokes his chestnut pair, Vāyu his ruddy pair, Vāyu the two nimble ones to the chariot, to the chariot-pole to pull—the best pullers to the chariot-pole to pull.
Awaken Plenitude, as a lover awakens her who sleeps.
Reveal the two world-halves; make the dawns shine—for fame make the dawns shine.

In f prá cakṣaya ródasī vāsayoṣásaḥ, ródasī is most naturally the obj. of prá cakṣaya and uṣásaḥ of vāsaya, but this seems to leave unaccented vāsaya opening its clause. The solution is easily found: in the tag-pāda g the same sequence vāsayoṣásaḥ is preceded in its clause by śrávase. Whether we attribute lack of accent in f to redactional erasure (so Oldenberg) or assume that vāsaya was originally unaccented because of its repetition in the tag-pāda does not matter much.

Two red steeds Vayu yokes, Vayu two purple steeds, swift-footed, to the chariot, to the pole to draw, most able, at the pole, to draw.
Wake up intelligence, as when a lover wakes his sleeping love.
Illumine heaven and earth, make thou the Dawns to shine, for glory make the Dawns to shine.

Vayu schirrt die beiden roten, Vayu die rötlichen Rosse, Vayu die beiden flinken an den Wagen, daß sie im Joche ziehen, die besten Zugpferde, daß sie im Joche ziehen. Wecke die Wunscherfüllung wie der Buhle die Schlafende! Erhelle beide Welten, laß die Morgenröten aufleuchten, dir zum Ruhm laß die Morgenröten aufleuchten!

Die rothen schirrt sich Vaju an, die flammenden, die schnellen an den Wagen, die bestfahrenden, zum Fahren an die Deichsel sich; Erwecke Segensfülle, wie die schlafende der Buhle weckt. Erhell die Welten und die Morgen mache licht zur Herrlichkeit erleuchte sie.

Ваю запрягает пару красных (коней), Ваю – пару рыжих,
Ваю – пару резвых в колесницу, чтоб везли за дышло,
Лучше всех возящих, чтоб везли за дышло.
Разбуди Изобилие,
Как любовник – спящую!
Освети оба мира! Зажги утренние зори!
Для славы зажги утренние зори!

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर विद्वानों को कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् (धुरि) सबके आधारभूत जगत् में (वोढवे) पदार्थों के पहुँचाने को (वहिष्ठा) अतीव पहुँचानेवाला (वायुः) पवन (वोढवे) देशान्तर में पहुँचाने के लिये (धुरि) चलाने के मुख्य भाग में (रोहिता) लाल-लाल रङ्ग के अग्नि आदि पदार्थों को वा (वायुः) पवन (अरुणा) पदार्थों को पहुँचाने में समर्थ जल, धूआँ आदि पदार्थों को (वायुः) पवन (अजिराः) फेंकने योग्य पदार्थों को (रथे) रथ में (युङ्क्ते) जोड़ता है अर्थात् कलाकौशल से प्रेरणा को प्राप्त हुआ उन पदार्थों का सम्बन्ध करता है इससे आप (जारः) जाल्म पुरुष जैसे (ससतीमिव) सोती हुई स्त्री को जगावे वैसे (पुरन्धिम्) बहुत उत्तम बुद्धिमती स्त्री को (प्राबोधय) भली भाँति बोध कराओ, (रोदसी) प्रकाश और पृथिवी का (प्र, चक्षय) उत्तम व्याख्यान करो अर्थात् उनके गुणों को कहो, (उषसः) दाह आदि के करनेवाले पदार्थों अर्थात् अग्नि आदि को कलायन्त्रादिकों में (वासय) वसाओ स्थापन करो और (श्रवसे) सन्देशादि सुनने के लिये (उषसः) दिनों को (वासय) तार बिजुली की विद्या से स्थिर करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो पवन के समान अच्छा यत्न करते और उत्तम धर्मात्मा के समान मनुष्यों को बोध कराते हैं, वे सूर्य्य और पृथिवी के समान प्रकाश और सहनशीलता से युक्त होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे विद्वन् धुरि वोढवे वहिष्ठा वायुर्वोढवे धुरि रोहिता वायुररुणा वायुरजिरा रथे युङ्क्त इति त्वं जारः ससतीमिव पुरन्धिं प्राबोधय रोदसी प्रचक्षय तद्गुणानाख्यापयोषसो वासय श्रवसे चोषसो वासय ॥ ३ ॥

पुनर्विद्वद्भिः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वायुः) पवन इव (युङ्क्ते) कलाकौशलेन प्रेरितः संपर्चयति (रोहिता) रोहितानि रक्तगुणविशिष्टान्यग्न्यादीनि द्रव्याणि (वायुः) सूक्ष्मः (अरुणा) पदार्थप्रापणसमर्थानि (वायु) स्थूलः पवनः (रथे) रमणीये याने (अजिरा) अजिराणि क्षेप्तुं गमयितुमनर्हाणि (धुरि) सर्वाधारे (वोढवे) वोढुम् अत्र। तुमर्थे तवेन्प्रत्ययः। (वहिष्ठा) अतिशयेन वोढा। अत्राकारादेशः। (धुरि) (वोढवे) वोढुं देशान्तरे वहनाय (प्र, बोधय) (पुरन्धिम्) बहुप्रज्ञम् (जारः) (आ) समन्तात् (ससतीमिव) यथा (सुप्ताम्) (प्र) (चक्षय) प्रख्यापय (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (वासय) कलायन्त्रादिषु स्थापय (उषसः) दाहादिकर्तॄन् पदार्थान् (श्रवसे) संदेशादि श्रवणाय (वासय) विद्युद्विद्यया स्थापय (उषसः) दिनानि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये वायुवत्प्रयतन्त आप्तवज्जनान् प्रबोधयन्ति ते सूर्यवत्पृथिवीवच्च प्रकाशिता सोढारो जायन्ते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे वायूसारखा चांगला प्रयत्न करतात. उत्तम धर्मात्म्याप्रमाणे माणसांना बोध करवितात ते सूर्य व पृथ्वीसारखे प्रकाश व सहनशीलता यांनी युक्त होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

तु꣡भ्यम् उषा꣡सः शु꣡चयः पराव꣡ति
भद्रा꣡ व꣡स्त्रा तन्वते दं꣡सु रश्मि꣡षु
चित्रा꣡ न꣡व्येषु रश्मि꣡षु
तु꣡भ्यं धेनुः꣡ सबर्दु꣡घा
वि꣡श्वा व꣡सूनि दोहते
अ꣡जनयो मरु꣡तो वक्ष꣡णाभियो
दिव꣡ आ꣡ वक्ष꣡णाभियः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
parāváti ← parāvát- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

uṣā́saḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dáṁsu ← dám- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

raśmíṣu ← raśmí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

tanvate ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vástrā ← vástra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

návyeṣu ← návya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

raśmíṣu ← raśmí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sabardúghā ← sabardúgha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

dohate ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ájanayaḥ ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vakṣáṇābhyaḥ ← vakṣáṇā- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vakṣáṇābhyaḥ ← vakṣáṇā- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:PL}

तुभ्य॑म् । उ॒षसः॑ । शुच॑यः । प॒रा॒ऽवति॑ । भ॒द्रा । वस्त्रा॑ । त॒न्व॒ते॒ । दंऽसु॑ । र॒श्मिषु॑ । चि॒त्रा । नव्ये॑षु । र॒श्मिषु॑ ।
तुभ्य॑म् । धे॒नुः । स॒बः॒ऽदुघा॑ । विश्वा॑ । वसू॑नि । दो॒ह॒ते॒ ।
अज॑नयः । म॒रुतः॑ । व॒क्षणा॑भ्यः । दि॒वः । आ । व॒क्षणा॑भ्यः ॥

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• uṣāsaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, feminine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• parāvati ← parāvat
• [noun], locative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• vastrā ← vastra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fabric; clothing; dress; vastra [word].”

• tanvate ← tan
• [verb], plural, Present indikative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• daṃsu
• [noun], accusative, singular, neuter

• raśmiṣu ← raśmi
• [noun], locative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• citrā ← citra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• navyeṣu ← navya
• [noun], locative, plural, masculine
• “new; fresh.”

• raśmiṣu ← raśmi
• [noun], locative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• sabardughā ← sabardugha
• [noun], nominative, singular, feminine

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• dohate ← duh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “milk.”

• ajanayo ← ajanayaḥ ← janay ← √jan
• [verb], singular, Imperfect
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vakṣaṇābhyo ← vakṣaṇābhyaḥ ← vakṣaṇā
• [noun], ablative, plural, feminine
• “abdomen; udder; inside.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vakṣaṇābhyaḥ ← vakṣaṇā
• [noun], ablative, plural, feminine
• “abdomen; udder; inside.”

हे वायो तुभ्यं त्वदर्थम् उषासः उषसः पूर्वोक्तरीत्या त्वया प्रकाशिताः शुचयः शुद्धा दीप्ता वा परावति अत्यन्तदूरदेशे अन्तरिक्षे दंसु दंसेषु कर्मवत्सु। यद्वा । गृहनामैतत् ॥ अन्त्यलोपश्छान्दसः ॥ गृहवत् आच्छादकेषु । रश्मिषु स्वकीयेषु तैः भद्रा भन्दनीयानि कल्याणानि वस्त्रा आच्छादनयोग्यानि वस्त्राणि तन्वते विस्तारयन्ति । यद्वा । उषसो दंसु यागगृहेषु देवयजनेषु रश्मिषु होमाय प्रदीप्ताग्निज्वालावत्सु आगताय तुभ्यं भद्रा वस्त्रा तन्वते अग्निज्वाला एव वस्त्राणि विस्तारयन्तीत्यर्थः । उषःकाले अग्नीनां प्रज्वाल्यमानत्वात् ता एव वस्त्राणीत्युपचर्यते । ननु केवलं साधारणानि वस्त्राणि नेत्याह । नव्येषु नूतनेषु स्तूयमानेषु ॥ ‘णु स्तुतौ ’ । अचो यत् । ‘वान्तो यि प्रत्यये ’ इति अवादेशः । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ रश्मिषु चित्राणि नानावर्णयुक्तानि आश्चर्यभूतानि तन्वते । उषःकाले रश्मीनां नानावर्णत्वादिति भावः । अग्निद्वारेति पक्षे ज्वालानां कालीकरालीत्यादिरूपेण नानावर्णत्वाच्चित्रत्वम् ॥ किंच हे वायो तुभ्यं त्वदर्थं त्वद्यागार्थमेव धेनुः घृतादिना प्रीणयित्री गौः । जातानेकवचनम् । ‘सबर्दुघा । सबरिति अमृतनाम । तस्य दोग्ध्री ॥ ‘ दुहः कब्धश्च ’ इति कप् ॥ सती विश्वा वसूनि सर्वाणि धनानि आज्यादिरूपाणि दोहते स्वयमेव दुग्धे प्रीणयतीत्यर्थः । कर्मकर्तरि ’ न दुहस्नुनमाम् ’ (पा. सू. ३. १. ८९ ) इति यगभावः । छान्दसः शपो लुगभावः ॥ कस्तत्र विशेषः इति चेत् उच्यते । हे वायो दिवः दीप्तादन्तरिक्षात् मरुतः एतन्नामकान् मेघं विशीर्य वृष्ट्युत्पादकान् त्वदंशभूतान् देवान् अजनयः जनयसि उत्पादयसि । किमर्थमिति तदुच्यते । वक्षणाभ्यः प्रवहण-शीलाभ्यः अद्भ्यो वृष्टिलक्षणाभ्यः । तथा वक्षणाभ्यः । नदीनामैतत्, ‘वक्षणाः रुजानाः’ ( नि. १. १३. ९) इति तन्नामसु पाठात् । तासामर्थाय ॥

For you, the radiant Uṣā-s, the auspicious clothing in the distant realm
stretch-out, into the [celestial] houses, into bright rays, into the new rays.
For you the cow, yielding milk, milks out all wealth,
You generated the Maruts from the womb-center, from womb-center of heaven.

English translation:

“For you, the brilliant dawns, (rising) from afar, spread abroad their auspicious raiment in inviting rays; in variegated and glorious rays; for these, the cow that yields ambrosia milks all kinds of treasure; you beget the Maruts, of the firmament, for (the purpose) of showering rain; (for the purpose of replenishing) the rivers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Inviting rays: daṃsu, raśmiṣu: daṃsu = daṃseṣu karmavatsu, doing their work; or, daṃsa = a house, i.e. in rays investing or covering the world like a house; or, it may refer to the chamber of sacrifice, in which the fires are lighted at dawn, and the rays or flames of the fire may be said to offer a raiment to Vāyu; bhadra vastra, auspicious garments;

Sabardughā: sabar = amṛta

For you do the gleaming dawns stretch their auspicious garments in the distance, into the houses at the rays (of the sun)—their brilliant (garments) at the new rays.
For you will the milk-cow, milking her juice, milk out all good things. You begat the Maruts from the belly—from the belly of heaven.

I take dáṃsu here and in I.141.4 as the loc. pl. of the root noun dám- ‘house’ (so also Witzel Gotō) rather than as adv. ‘wondrously’ (Grassmann, Renou). Geldner refuses to tr.

As with raśmíbhiḥ in I.132.5 I take raśmíṣu here as a temporal expr., contrary to the standard tr. The extended phrases in I.135.3, 137.2 support this view.

On vakṣáṇā- ‘belly’ as a pl. tantum, see comm. ad X.27.16.

For thee the radiant Dawns in the far-distant sky broaden their lovely garments forth in wondrous beams, bright-coloured in their new-born beams.
For thee the nectar-yielding Cow pours all rich treasures forth as milk.
The Marut host hast thou engendered from the womb, the Maruts from the womb of heaven.

Für dich breiten die reinen Morgenröten in der Ferne ihre schönen Gewänder ….. in ihren Strahlen aus, die bunten Gewänder in den neuen Strahlen. Für dich soll die Kuh Sabardugha alle Güter milchen. Du erzeugtest die Marut aus den Eutern, aus den Eutern des Himmels.

Die hellen Morgen breiten in der Ferne dir in Wunderstrahlen schöne bunte Kleider aus, in ihrem neuen Strahlenschein; Die Kuh, die Nektar milchende, sie strömt dir alle Güter zu; Und aus des Himmels Mutterleibe zeugtest du die Maruts, aus des Himmels Leib.

Для тебя чистые утренние зори вдалеке
Ткут счастливые одежды из чудесных лучей,
Яркие – из новых лучей.
Для тебя дойная корова, вечно доящаяся,
Доится всеми благами.
Ты породил Марутов из грудей,
Из грудей неба.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• गान्धारः

फिर कौन मनुष्य कल्याण करनेवाले होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य ! जैसे (शुचयः) शुद्ध (उषासः) प्रातः समय के पवन (परावति) दूर देश में (दंसु) जिनमें मनुष्य मन का दमन करते उन (रश्मिषु) किरणों में और (नव्येषु) नवीन (रश्मिषु) किरणों में वैसे (तुभ्यम्) तेरे लिये (चित्रा) चित्र-विचित्र अद्भुत (भद्रा) सुख करनेवाले (वस्त्रा) वस्त्र वा ढाँपने के अन्य पदार्थों का (तन्वते) विस्तार करते वा जैसे (सबर्दुघा) सब कामों को पूर्ण करती हुई (धेनुः) वाणी (तुभ्यम्) तेरे लिये (विश्वा) समस्त (वसूनि) धनों को (दोहते) पूरा करती वा जैसे (अजनयः) न उत्पन्न होनेवाले (मरुतः) पवन (वक्षणाभ्यः) जो जलादि पदार्थों को बहानेवाली नदियों में (दिवः) प्रकाश के बीच (वक्षणाभ्यः) बहानेवाली किरणों से जल का (आ) अच्छे प्रकार विस्तार करते, वैसा तू हो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य किरणों के समान न्याय के प्रकाश और अच्छी शिक्षा युक्त वाणी के समान वक्तृता बोल-चाल और नदी के समान अच्छे गुणों की प्राप्ति करते, वे समग्र सुख को प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्य यथा शुचय उषासः परावति दंसु रश्मिषु नव्येषु रश्मिष्विव तुभ्यं चित्रा भद्रा वस्त्रा तन्वते। यथा सबर्दुघा धेनुर्वाक् तुभ्यं विश्वा वसूनि दोहते यथाऽजनयो मरुतो वक्षणाभ्य इव दिवो वक्षणाभ्यो जलमातन्वते तथा त्वं भव ॥ ४ ॥

पुनः के मनुष्याः कल्याणकरा भवन्तीत्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्यम्) (उषासः) प्रभातवाताः। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (शुचयः) पवित्राः (परावति) दूरदेशे (भद्रा) कल्याणकराणि (वस्त्रा) वस्त्राण्याच्छादनानि (तन्वते) विस्तृणन्ति (दंसु) दाम्यन्ति जना येषु (रश्मिषु) किरणेषु (चित्रा) चित्राण्यद्भुतानि (नव्येषु) नवीनेषु (रश्मिषु) किरणेषु (तुभ्यम्) (धेनुः) वाणीः (सबर्दुघा) सर्वान् कामान् पूरयन्ति (विश्वा) सर्वाणि (वसूनि) धनानि (दोहते) प्रपिपर्त्ति (अजनयः) अजायमानाः (मरुतः) वायवः (वक्षणाभ्यः) वोढ्रीभ्यो नदीभ्यः (दिवः) प्रकाशस्य मध्ये (आ) समन्तात् (वक्षणाभ्यः) वहमानाभ्यः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या रश्मिवन्न्यायप्रकाशसुशिक्षितवाणीवद्वक्तृत्वं नदीवत् शुभगुणवहनं कुर्वन्ति तं समग्रं कल्याणमश्नुवते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे किरणासारखा न्यायाचा प्रकाश व सुशिक्षित वाणीप्रमाणे वक्तृत्व व नदीप्रमाणे शुभगुणांचे वहन करतात. त्यांचे संपूर्ण कल्याण होते. ॥ ४ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

तु꣡भ्यं शुक्रा꣡सः शु꣡चयस् तुरण्य꣡वो
म꣡देषु उग्रा꣡ इषणन्त भुर्व꣡णि
अपा꣡म् इषन्त भुर्व꣡णि
तुवां꣡ त्सारी꣡ द꣡समानो
भ꣡गम् ईट्टे तक्ववी꣡ये
त्वं꣡ वि꣡श्वस्माद् भु꣡वनात् पासि ध꣡र्मणा
असुर्या᳡त् पासि ध꣡र्मणा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śukrā́saḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

turaṇyávaḥ ← turaṇyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhurváṇi ← bhurváṇi- (nominal stem)
{}

iṣaṇanta ← √iṣaṇ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mádeṣu ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ugrā́ḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

bhurváṇi ← bhurváṇi- (nominal stem)
{}

iṣanta ← √iṣ- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

dásamānaḥ ← √das- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

tsārī́ ← tsārín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īṭṭe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

takvavī́ye ← takvavī́ya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhúvanāt ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

dhármaṇā ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

asuryā̀t ← asuryà- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

dhármaṇā ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

तुभ्य॑म् । शु॒क्रासः॑ । शुच॑यः । तु॒र॒ण्यवः॑ । मदे॑षु । उ॒ग्राः । इ॒ष॒ण॒न्त॒ । भु॒र्वणि॑ । अ॒पाम् । इ॒ष॒न्त॒ । भु॒र्वणि॑ ।
त्वाम् । त्सा॒री । दस॑मानः । भग॑म् । ई॒ट्टे॒ । त॒क्व॒ऽवीये॑ ।
त्वम् । विश्व॑स्मात् । भुव॑नात् । पा॒सि॒ । धर्म॑णा । अ॒सु॒र्या॑त् । पा॒सि॒ । धर्म॑णा ॥

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• śukrāsaḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śucayas ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• turaṇyavo ← turaṇyavaḥ ← turaṇyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fleet.”

• madeṣūgrā ← madeṣu ← mada
• [noun], locative, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• madeṣūgrā ← ugrāḥ ← ugra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• iṣaṇanta ← iṣaṇ
• [verb], plural, Present injunctive

• bhurvaṇy ← bhurvaṇi
• [noun], accusative, singular, neuter

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• iṣanta ← iṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “send.”

• bhurvaṇi
• [noun], accusative, singular, neuter

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tsārī ← tsārin
• [noun], nominative, singular, masculine

• dasamāno ← dasamānaḥ ← das
• [verb noun], nominative, singular

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• īṭṭe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• takvavīye ← takvavī
• [noun], dative, singular, masculine

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• viśvasmād ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāt ← bhuvana
• [noun], ablative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• pāsi ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• dharmaṇāsuryāt ← dharmaṇā ← dharman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• dharmaṇāsuryāt ← asuryāt ← asurya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dignity.”

• pāsi ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• dharmaṇā ← dharman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

हे वायो तुभ्यं त्वदर्थं शुक्रासः दीप्ताः शुचयः शुद्धाः । सोमस्य पातारोऽत्यन्तं शुद्धा भवन्ति । किमु वक्तव्यं तेषां शुद्धत्वे। तुरण्यवः त्वरणयुक्ताः त्वां प्राप्तुं उग्राः उद्गूर्णतेजसः सोमाः मदेषु तव मदेषु निमित्तभूतेषु भुर्वणि भरणवति यागे इषणन्त आहवनीयं प्रति गच्छन्ति इच्छन्ति वा ॥ व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । शश्नमौ द्वौ विकरणौ ॥ किंच अपां भुर्वणि मेघे इषन्त उदकमिच्छन्ति उत्पादयितुम् । अग्नौ हूयमानस्य आहुतेरादित्यद्वारा वृष्ट्युत्पादकत्वात् । यद्वा । यजमानाः त्वामुद्दिश्य आजुह्वाना अपां वर्षणम् इषन्त इच्छन्ति। किंच हे वायो भगं भजनीयं त्वां त्सारी त्सरणवान् अत्यन्तभीतः दसमानः उपक्षीणो यज्ञविघातकैः पयोव्रतादिनियमैर्वा यजमानः तक्ववीये तस्कराणां यज्ञविघातिनाम् अन्यत्र गमनाय ईट्टे स्तौति ॥ ‘ ईड स्तुतौ ‘। अदादित्वात् शपो लुक् ॥ यतः त्वं विश्वस्माद्भुवनात् सर्वस्माल्लोकात् भूतजाताद्वा लोकत्रयसंबन्धिनो भयात् धर्मणा अस्मदीयहविषां धारणेन पासि पालयसि । किंच असुर्यात् असुरसंबन्धिनो भयात् विशेषेण पासि धर्मणा अस्मद्धारणेन पोषणेन वा युक्तः सन् । यत एवं करोषि अतः स्तौमीत्यर्थः ॥

For you the shining, pure, swift, formidable [soma] libations,
flowing as ripples [even as] the waves rippling on water .
You (accusative) the stealthy, tiring warrior invokes for luck in his rapid chase
You drink before every being [ordained] by the dharma of your asura-hood, you drink [as ordained] by the dharma.

Here we may take this dharman, which is described as stemming from Vāyu’s asura-hood, as a signal of his primacy. Moreover, his refreshing the stealthy warrior [perhaps as a zephyr] in his chase reminds one of the Hanumat refreshing the crestfallen Vānara-s in their pursuit when reminded by the old bear Jāmbavant of his Vāyu-hood.

Also note the word takvavīye derived from takva-vī [falcon], literally meaning the falcon-chase suggesting that the Aryan-s hunted with falcons like other steppe people after them. The word vI: it is a cognate of avis in Latin i.e. bird, which is of PIE provenance. It occurs in the R^igveda in context of hunt or chase under derived word takva-vIye, from takva-vI (falcon)meaning chase with falcon.

This is earliest textual evidence for hunting with falcon/eagle suggesting that it was 1st initiated by IEans on the steppe& later continued by other steppe peoples as still seen in today’s Mongolia.

English translation:

“For you, the bright, pure, quick-flowing (Soma), potent for exhilaration, are eager for the (fire of) oblation; are eager for the cloud (showering) waters. The timid and anxious (worshipper) praises you, who are auspicious, for (driving away) thieves; for you defend (us) from all beings, (as the reward) of our righteousness; you protect us from the fear of evil spirits, (as the reward) of our righteousness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The oblations that are offered to fire are the remote cause of the rain;

Bhurvan = yāga, a sacrifice; and, a cloud; You who are auspicious: tvām bhagamo takvavīye: bhajanīyam, that which is to be enjoyed, that which is agreeable or acceptable; taskarāṇām yajña- vighatinām anyatra gamanāya, for causing to go elsewhere thieves,i.e., obstructers of sacrifices

For you do the glittering, gleaming, rapid, strong ones [=soma drinks / horses] set themselves aquiver at the revels—(like waves) of the waters they set themselves aquiver.
You does the stealthy (hunter), as he wearies, reverently invoke for good fortune in his swooping pursuit.
You drink before every creature by statute—you drink because of your lordship by statute.

Note the plethora of -an-forms in abc: turaṇyávaḥ, iṣananta, bhurváṇi (2x).

In b iṣananta bhurváṇi is echoed by iṣanta bhurváṇi in the tag-pāda c. Witzel Gotō take iṣananta and iṣanta to two different verbs (“treiben” and “wünschen” respectively), but as Renou remarks, the formal variation is insignificant in Atyaṣṭi (see duhre, duhrate in 6fg below), and it would be far more disruptive to this structure to change the verb root in the echo. This twinning of iṣananta and iṣanta here makes it likely that the former has only minimal connections to the other forms belonging to a stem iṣaṇa-, otherwise confined to the Indra hymns of IV. See comm. ad IV.16.9.

I take bhurváṇi as an adverbial complement to the verb (“set themselves aquiver”)(sim. Oldenberg and Renou), and therefore in c I am reluctant to construe apā́m with bhurváṇi as Geldner (and differently Witzel Gotō) do. My solution, which is admittedly ad hoc, is to supply a simile containing *ūrmáyaḥ (cf., e.g., IX.95.3 apā́m ivéd ūrmáyas tárturāṇāḥ for soma drinks [as here] compared to waves of water constantly in motion).

In its two occurrences (I.151.5, X.91.2) takva-vī́- ‘(in) swooping pursuit’ refers to a bird of prey. In this passage most tr. take tsā́rin- ‘stealthy one’ as a hunter in pursuit of game; this may be correct and is reflected in the published translation However, it’s possible that the stealthy one is the bird of prey, becoming weary as he circles in the air (“in his swooping pursuit” takvavī́ye). It might seem odd for the bird to “reverently invoke” Indra, but this is hardly beyond the range of RVic discourse.

The verb pāsi in fg is universally taken as belonging to √pā ‘protect’, and this is morphologically the easier interpretation: it would be a straightforward root present. However, context favors a connection with √pā ‘drink’. As Oldenberg points out, dhármaṇā is used in IX.25.2, 63.22 to refer to Vāyu’s right to the first drink of soma, and the next verse here, 6abc, spells out this entitlement in almost over-literal detail; it can be considered a species of poetic repair, making it clear that pāsi here belongs to ‘drink’. (See also I.135.1de.) Moreover, “protect from every creature” seems an odd expression, since “creatures” are generally positively viewed or at least neutral.

The problem with ‘drink’ of course is that this root makes a root aorist, not a root present. But at least one other form with primary endings is universally taken to the ‘drink’ root: pānti in II.11.14, which in fact describes the same situation as here, Vāyu’s first drink of soma: prá vāyávaḥ pānty ágraṇītim “The Winds drink the first offering.” These two primary forms may be nonce presents or subjunctives (in which case the tr. here should be “you will drink …”), or pāsi here could be a nonce -si imperative.

I take the two abl. in fg in different senses: víśvasmād bhúvanāt as a temporal expression, but asuryā̀t as causal.

For thee the pure bright quickly-flowing Soma-drops, strong in their heightening power, hasten to mix themselves, hasten to the water to be mixed.
To thee the weary coward prays for luck that he may speed away.
Thou by thy law protectest us from every world, yea, from the world of highest Gods.

Für dich regen sich die klaren, reinen, eilenden, in berauschender Wirkung starken Somasäfte im Gewoge, regen sich im Gewoge des Wassers. Dich ruft der hungrige Jäger um Glück auf der Jagd an. Du schützest, wie es dir zukommt, vor aller Welt; du schützest vor der Asuramacht, wie es dir zukommt.

Es regen dir die hellen, reinen, eilenden die starken bei dem Somatrunk den Strudel auf, den Strudel der Gewässer auf; Der schleichende, verschmachtende, er fleht dich emsig an um Heil; Nach deiner Art beschirmst vor jedem Wesen du, beschirmest vor der Geisterwelt.

Для тебя прозрачные чистые быстрые (соки сомы),
(Грозные) при опьянениях, устремляются в волнении,
Среди вод устремляются в волнении.
Тебя измученный охотник
Призывает на удачу в преследовании дичи.
Ты охраняешь от любого существа по (своему) расположению,
Ты охраняешь от мира асуров по (своему) расположению.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• अष्टिः
• मध्यमः

फिर मनुष्य कैसे अपना वर्त्ताव वर्त्ते, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जो (त्वम्) आप (धर्मणा) धर्म से (असुर्यात्) दुष्टों के निज व्यवहार से (पासि) रक्षा करते हो वा (धर्मणा) धर्म के साथ (विश्वस्मात्) समग्र (भुवनात्) संसार से (पासि) रक्षा करते हो तथा (त्सारी) तिरछे-बाँके चलते और (दसमानः) शत्रुओं का संहार करते हुए आप (तक्ववीये) जिसमें चोरों का सम्बन्ध नहीं उस मार्ग में (भगम्) ऐश्वर्य्य की (ईट्टे) प्रशंसा करते उन (त्वाम्) आपको जो (अपाम्) जल वा कर्मों की (भुर्वणि) धारणावाले व्यवहार में (इषन्त) चाहते हैं, वे (तुरण्यवः) पालना और (शुचयः) पवित्रता करनेवाले (शुक्रासः) शुद्ध वीर्य (उग्राः) तीव्र जन (मदेषु) आनन्दों में (भुर्वणि) और पालन-पोषण करनेवाले व्यवहार में (तुभ्यम्) तुम्हारे लिये (इषणन्त) इच्छा करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों की योग्यता है कि जो जिनकी रक्षा करें, उनकी वे भी रक्षा करें। दुष्टों की निवृत्ति से ऐश्वर्य्य को चाहें और कभी दुष्टों में विश्वास न करें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वन् यस्त्वं धर्मणाऽसुर्यात्पासि धर्मणा विश्वस्माद्भुवनात्पासि त्सारी दसमानो भवान् तक्ववीये भगमीट्टे त्वं त्वां येऽपां भुर्वणीषन्त। तुरण्यवः शुचयः शुक्रास उग्रा मदेषु भुर्वणि तुभ्यमिषणन्त ॥ ५ ॥

पुनर्मनुष्याः कथं वर्त्तेरन्नित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्यम्) (शुक्रासः) शुद्धवीर्य्याः (शुचयः) पवित्रकारकाः (तुरण्यवः) पालकाः (मदेषु) हर्षेषु (उग्राः) तीव्राः (इषणन्त) इच्छन्तु (भुर्वणि) धारणवति (अपाम्) (इषन्त) प्राप्नुवन्तु (भुर्वणि) पोषणवति (त्वाम्) (त्सारी) कुटिलगामी (दसमानः) शत्रूनुपक्षयन् (भगम्) ऐश्वर्य्यम् (ईट्टे) स्तौति (तक्ववीये) तक्वनां स्तेनानामसम्बन्धे मार्गे (त्वम्) (विश्वस्मात्) सर्वस्मात् (भुवनात्) संसारात् (पासि) रक्षसि (धर्मणा) (असुर्यात्) असुराणां दुष्टानां निजव्यवहारात् (पासि) (धर्मणा) धर्मेण ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्याणां योग्यताऽस्ति ये यान् रक्षेयुस्तांस्तेऽपि रक्षेयुर्दुष्टानां निवारणेनैश्वर्यमिच्छन्तु न कदाचिद्दुष्टेषु विश्वासं कुर्य्युः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणावे की, जे त्यांचे रक्षण करतात. त्यांचे त्यांनीही रक्षण करावे. दुष्टांचा नाश करून ऐश्वर्याची इच्छा बाळगावी. तसेच दुष्टांवर कधीही विश्वास ठेवू नये. ॥ ५ ॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अष्टिः

तुवं꣡ नो वायव् एषा᳐म् अ꣡पूर्वियः
सो꣡माना᳐म् प्रथमः꣡ पीति꣡म् अर्हसि
सुता꣡नाम् पीति꣡म् अर्हसि
उतो꣡ विहु꣡त्मतीनां᳐
विशां꣡ ववर्जु꣡षीणा᳐म्
वि꣡श्वा इ꣡त् ते धेन꣡वो दुह्र आशि꣡रं
घृतं꣡ दुह्रत आशि꣡रम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápūrvyaḥ ← ápūrvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

arhasi ← √arh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pītím ← pītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómānām ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

arhasi ← √arh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pītím ← pītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sutā́nām ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

u ← u (invariable)
{}

utá ← utá (invariable)
{}

vihútmatīnām ← vihútmant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vavarjúṣīṇām ← √vr̥j- 1 (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

āśíram ← āśír- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

duhre ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ít ← ít (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

āśíram ← āśír- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

duhrate ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । नः॒ । वा॒यो॒ इति॑ । ए॒षा॒म् । अपू॑र्व्यः । सोमा॑नाम् । प्र॒थ॒मः । पी॒तिम् । अ॒र्ह॒सि॒ । सु॒ताना॑म् । पी॒तिम् । अ॒र्ह॒सि॒ ।
उ॒तो इति॑ । वि॒हुत्म॑तीनाम् । वि॒शाम् । व॒व॒र्जुषी॑णाम् ।
विश्वाः॑ । इत् । ते॒ । धे॒नवः॑ । दु॒ह्रे॒ । आ॒ऽशिर॑म् । घृ॒तम् । दु॒ह्र॒ते॒ । आ॒ऽशिर॑म् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vāyav ← vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• apūrvyaḥ ← apūrvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “incomparable.”

• somānām ← soma
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• pītim ← pīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• arhasi ← arh
• [verb], singular, Present indikative
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• sutānām ← suta
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Soma.”

• pītim ← pīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• arhasi ← arh
• [verb], singular, Present indikative
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vihutmatīnāṃ ← vihutmatīnām ← vihutmat
• [noun], genitive, plural, feminine

• viśāṃ ← viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• vavarjuṣīṇām ← vṛj
• [verb noun], genitive, plural

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• duhra ← duhre ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• āśiraṃ ← āśiram ← āśir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mixture.”

• ghṛtaṃ ← ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• duhrata ← duhrate ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• āśiram ← āśir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mixture.”

हे वायो त्वम् अपूर्व्यः । न विद्यते पूर्वं यस्मात् तत्पानमपूर्वम् । तदर्हतीत्यपूर्व्यः । तादृशः अत एव प्रथमः इतरदेवेभ्यः पूर्वभूतः सन् सोमानां पीतिं पानम् अर्हसि प्राप्नोषि। सुतानाम् अभिषवकृतानां सोमानां पीतिं पानम् अर्हसि । यत्र यत्र अभिषवोऽस्ति तत्र सर्वत्र नियमेन पिबसीत्यर्थः । पूर्वं प्राथम्याभिप्रायेण इदानीं तु सर्वत्र सोमवति यागे अस्य पानमस्तीति ज्ञापयितुं पृथगभिधानम् । न केवलं सोमपानमात्रम् उतो अपि तु विहुत्मतीनां विशेषेण होमवतीनामाह्वानवतीनां वा ॥ जुहोतेः संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । ततो मतुब्ङीपौ ॥ ववर्जुषीणाम् अनभिमतपापं वर्जयन्तीनाम् ॥ वर्जयतेर्लिटः क्वसुङीप्संप्रसारणत्वानि ॥ विशाम् ऋत्विग्यजमानरूपाणां प्रजानां संबन्धि हविः स्वीकरोषीति शेषः । यद्वा । तेषां यष्टॄणां विश्वाः इत् धेनवः सर्वा अपि गावः ते त्वदर्थम् आशिरम् आश्रयणद्रव्यं क्षीरं दुहे दुहन्ति स्वयमेव ॥ कर्मकर्तरि ‘ न दुहस्नुनमाम्° इति यगभावः । ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति रुट् ॥ तथा आशिरं घृतम् उपस्तरणाभिघारणाद्याश्रयणाय योग्यं करणं द्रव्यं दुह्रते ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“You, Vāyu, who are preceded by none, are entitled to drink first of these our Soma libations; you are entitled to drink of the effused, moreover, (of all) oblations and sin-offerings of men; for you, their cattle yield milk; (for you) they yield butter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Āśiram = kṣīram; ghṛta; in both meanings, aṣrayana dravyam, an article which is the material of oblations and the like

You, Vāyu, with no one ahead, have first right to the drinking of these soma drinks of ours—you have the right to the drinking of these
pressings.
And of the clans with their vying oblations who have twisted (you
toward them)—
all their milk-cows have milked out the milk-mixture for you—have milked out the ghee and the milk-mixture.

For abc as a “repair” of pāsi in 5fg, see disc. there.

Most supply barhis as the obj. of the perf. part. vavarjúṣīṇām, and this is quite possibly correct. By contrast I take it in the metaphorical sense “twist s.o. towards oneself,” that is, attract to the sacrifice – though we might prefer a medial form in that sense. And the mention of barhis at the beginning of the next hymn (I.135.1a) may support that standard view. As Kümmel points out (461 and n. 873), there’s no obvious explanation for the full-grade stem (expect *vavṛjúṣ-).

Thou, Vayu, who hast none before thee, first of all hast right to drink these offerings of Soma juice, hast right to drink the juice out-poured,
Yea, poured by all invoking tribes who free themselves from taint of sin,
For thee all cows are milked to yield the Soma-milk, to yield the butter and the milk.

Du, Vayu, hast als allererster das Anrecht auf den Trunk dieser Somatränke von uns, hast das Anrecht auf den Trunk der ausgepreßten. Und wenn die um die Wette opfernden Stämme dich in Beschlag genommen haben, so geben alle Milchkühe für dich ihre Mischmilch her, geben ihren Schmalz, ihre Mischmilch her.

Vor allen andern dir zuerst gebührt der Trunk, o Vaju, dieser unsrer Somatränke hier der Säfte Trunk gebühret dir, Der opferreichen Stämme Trank, die dir die Streu bereiteten; Dir strömen alle Kühe fettes Milchgemisch, sie strömen dir das Milchgemisch.

Ты, о Ваю, первым, не имеющим предшественников,
Заслуживаешь питья этих наших соков сомы,
Ты заслуживаешь питья выжатых (соков).
А также у зовущих (тебя) наперебой
Племен, старающихся (тебя) привлечь,
Все до одной коровы доятся для тебя молоком для обряда,
Жиром доятся, молоком для обряда.

• वायु:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडष्टिः
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वायो) प्राण के समान वर्त्तमान परम बलवान् (अपूर्व्यः) जो अगलों ने नहीं प्रसिद्ध किये वे अपूर्व गुणी (त्वम्) आप (नः) हमारे (सुतानाम्) उत्तम क्रिया से निकाले हुए (सोमानाम्) ऐश्वर्य्य करनेवाले बड़ी-बड़ी ओषधियों के रसों के (पीतिम्) पीने को (अर्हसि) योग्य हो और (प्रथमः) प्रथम विख्यात आप (एषाम्) इन उक्त पदार्थों के रसों के (पीतिमर्हसि) पीने को योग्य हो जो (ते) आपकी (विश्वाः) समस्त (धेनवः) गौएँ (इत्) ही (आशिरम्) भोगने के (घृतम्) कान्तियुक्त घृत को (दुहते) पूरा करती और (आशिरम्) अच्छे प्रकार भोजन करने योग्य दुग्ध आदि पदार्थ को (दुहे) पूरा करती उनकी और (ववर्जुषीणाम्) निरन्तर दोषों को त्याग करती हुई (विहुत्मतीनाम्) जिनमें विशेषता से होम करनेवाला विचारशील मनुष्य विद्यमान उन (विशाम्) प्रजाओं की (उतो) निश्चय से पालना कीजिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजपुरुषों को चाहिये कि ब्रह्मचर्य्य और उत्तम औषध के सेवन और योग्य आहार-विहारों से शरीर और आत्मा के बल की उन्नति कर धर्म से प्रजा की पालना करने में स्थिर हों ॥ ६ ॥।इस सूक्त में पवन के दृष्टान्त से शूरवीरों के न्यायविषयकों में प्रजा कर्म के वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ चौंतीसवाँ सूक्त और तेईसवाँ वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे वायो परमबलवन् अपूर्व्यस्त्वं नः सुतानां सोमानां पीतिमर्हसि प्रथमस्त्वमेषां पीतिमर्हसि यास्ते विश्वा धेनव इदेवाशिरं घृतं दुह्रत आशिरं दुह्रे तासां ववर्जुषीणां विहुत्मतीनां विशामुतो रक्षणं सततं कुरु ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (नः) अस्माकम् (वायो) प्राण इव वर्त्तमान (एषाम्) (अपूर्व्यः) पूर्वैः कृतः पूर्व्यो न पूर्व्योऽपूर्व्यः (सोमानाम्) ऐश्वर्यकारकाणां महौषधिरसानाम् (प्रथमः) आदिमः प्रख्याता वा (पीतिम्) पानम् (अर्हसि) कर्त्तुं योग्योऽसि (सुतानाम्) सुक्रियया निष्पादितानाम् (पीतिम्) पानम् (अर्हसि) (उतो) अपि (विहुत्मतीनाम्) जुह्वति स्वीकुर्वन्ति याभिस्ता विहुतो मतयो यासु तासाम् (विशाम्) प्रजानाम् (ववर्जुषीणाम्) भृशं दोषान्वर्जयन्तीनाम्। अत्र यङ्लुगन्ताद्व्रजेः क्विबन्तं रूपम्। (विश्वाः) सर्वाः (इत्) एव (ते) तव (धेनवः) गावः (दुह्रे) पिपुरति (आशिरम्) भोगम् (घृतम्) प्रदीप्तम् (दुह्रते) प्रपूरयन्ति (आशिरम्) समन्ताद्भोग्यम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। राजपुरुषैर्ब्रह्मचर्यस्वौषधसेवनयुक्ताहारविहारैः शरीरात्मबलमुन्नीय धर्मेण प्रजापालने स्थिरैर्भवितव्यम् ॥ ६ ॥अत्र वायुदृष्टान्तेन शूरन्यायेषु प्रजाकर्मवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीत्यवगन्तव्यम् ॥इति चतुस्त्रिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं त्रयोविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. राजपुरुषांनी, ब्रह्मचर्य, उत्तम औषध व योग्य आहार-विहाराने शरीर व आत्म्याने बल वाढवून धर्माने प्रजेच्या पालनात स्थिर व्हावे. ॥ ६ ॥