१३३

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उभे᳓ पुनामि रो᳓दसी ऋते᳓न
द्रु᳓हो दहामि स᳓म् मही᳓र् अनिन्द्राः᳓
अभिव्ल᳓ग्य य᳓त्र हता᳓ अमि᳓त्रा
वैलस्थान᳓म् प᳓रि तृळ्हा᳓ अ᳓शेरन्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
punāmi ← √pū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

anindrā́ḥ ← anindrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dahāmi ← √dah- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

drúhaḥ ← drúh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mahī́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

abhivlágya ← √vlag- (root)
{non-finite:CVB}

amítrāḥ ← amítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hatā́ḥ ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

yátra ← yátra (invariable)

áśeran ← √śī- (root)
{number:PL, person:3, tense:PRS, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

tr̥ḷhā́ḥ ← √tr̥h- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vailasthānám ← vailasthāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒भे इति॑ । पु॒ना॒मि॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । ऋ॒तेन॑ । द्रुहः॑ । द॒हा॒मि॒ । सम् । म॒हीः । अ॒नि॒न्द्राः ।
अ॒भि॒ऽव्लग्य॑ । यत्र॑ । ह॒ताः । अ॒मित्राः॑ । वै॒ल॒ऽस्था॒नम् । परि॑ । तृ॒ळ्हाः । अशे॑रन् ॥

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• punāmi ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• druho ← druhaḥ ← druh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “deception; druh; misrepresentation; fraudulence; offense; injury.”

• dahāmi ← dah
• [verb], singular, Present indikative
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• mahīr ← mahīḥ ← mahi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “great; firm.”

• anindrāḥ ← an
• [adverb]
• “not.”

• anindrāḥ ← indrāḥ ← indra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• abhivlagya ← abhivlag ← √vlag
• [verb noun]

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• hatā ← hatāḥ ← han
• [verb noun], nominative, plural
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• amitrā ← amitrāḥ ← amitra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enemy; foe.”

• vailasthānam ← vailasthāna
• [noun], accusative, singular, neuter

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• tṛﾱhā ← tṛﾱhāḥ ← tṛh
• [verb noun], nominative, plural

• aśeran ← śī
• [verb], plural, Imperfect
• “lie; sleep.”

हे इन्द्र ऋतेन त्वदुद्देश्येन यज्ञेन बलेन’ उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ पुनामि लोकद्वयं हिंसकानां तव अयष्टॄणां वा अपगमनेन पावयामि । किंच भूलोके अनिन्द्राः इन्द्रविरहितानाम् आश्रयभूताः महीः उर्वीः अत एव द्रुहः द्रोहिणामाधारभूतत्वात् स्वयमपि द्रोग्धीः सं दहामि संभूय एकहेलया दहामि । पुनस्ता एव विशेष्यन्ते । यत्र यासु भूमिषु अमित्राः शत्रवः अभिव्लग्य अभितो गत्वा हताः सर्वतः प्राप्ताः अस्माभिर्घातिता वा ॥ व्लगतिर्गतिकर्मा छान्दसो धातुः ॥ ते सर्वे परि तृळ्हाः हिंसिताः ॥ तृहू हिंसार्थः । ऊदित्त्वात् “ यस्य विभाषा ’ इति इट्प्रतिषेधः ॥ हिंसिताः सन्तः अशेरन् शयनं प्राप्ताः ॥ शेतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम् ।’ शीङो रुट्’ (पा. सू. ७. १. ६) । शीङः सार्वधातुके गुणः ॥ वैलस्थानम् । बिलशब्दो गर्तसमानार्थः । स च गर्तः श्मशानवचनः । अतः अयमपि श्मशानवाची । अथवा बिलसंबन्धिस्थानं नागलोकः । तत्र वा अशेरन् । यद्वा । ‘ विल क्षेपे ’ इति धातुः । घञर्थे कः। स्वार्थिकः अण् । तत्र शवाः क्षिप्यन्ते इति वैलस्थानं श्मशानम् ॥ तत्र त्वया हताः भूमिं श्मशानवत्कृत्वा सर्वत्र शेरते । तान् दहामीत्यर्थः॥

English translation:

“By sacriice I purify both the heaven and the earth; I burn the wide (realms of earth) that are without Indra, and are (the haunts) of the wicked; wherever the enemies have congregated they have been slain; and, utterly destroyed, they sleep in a deep pit.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vailasthānam aśeran = they have slept; or, they sleep in a plural ce which is of the nature of a vila, a hole, a cavern, a pit; equivalent to smaśāna, a plural ce where dead bodies are burned, or, a plural ce where they are buried (tatra śavāḥ kṣipyante iti vailasthānam śmaśānam);

Alternative: vailasthānam = nāgaloka, the serpent-world; pātāla, the regions below the earth

Both world-halves I purify with truth; the deceits—great, but lacking Indra—I burn up entirely,
where the enemies, having attacked, lay slain, crushed all around the Place of Hostility.

The popular, Atharvan-like character of the first hymn of this composite (see published introduction.) (vss. 1-5) is partly signalled by the two l-forms in this verse: abhivlágya and vailasthāná-. Both forms are found only in this hymn. The first belongs to the putative root √vlag, confined to this hymn (this gerund 1c, 2a; nominal abhivlaṅga4b); the second, in the variants vailasthānaká- and mahā́vailastha-, appears also in 3c, d. Neither has an agreed-upon etymology. For √vlag EWA suggests a connection with √vṛj ‘twist’. I see it rather as an l-form of √vraj ‘proceed, advance upon’, which in several of its (few) occurrences also appears with abhí. The nasal in abhivlaṅgamight be a problem, but roots ending in -j are prone to secondary nasals (√raj, rañj ‘color’, √saj, sañj ‘hang’, probably √svaj, svañj ‘embrace’).

As for vaila(-sthana-), it also has been subjected to multiple etymologies (see disc. Witzel Gotō ad loc.). I take it as an l-form of vṛddhied vīrá- ‘hero’; the vṛddhied r-form is found in vaíra(-deya-) (V.61.8) ‘(payment) of wergeld’. The ‘place of vaira-/vaila’ would be ‘the place of heroes or heroism’, i.e., the battlefield.

Note the juxtaposition across pāda-boundary of ṛténa ‘with truth’ and drúhaḥ ‘deceits’. I take anindrā́ḥ as implicitly contrastive with mahī́ḥ: though the lies may be great, they lack Indra and therefore lack ultimate power.

WITH sacrifice I purge both earth and heaven: I burn up great she-fiends who serve not Indra,
Where throttled by thy hand the foes were slaughtered, and in the pit of death lay pierced and mangled.

Mit der Wahrheit reinige ich beide Welthälften, verbrenne ich all die großen Lügengeister, die indralosen, da wo die Feinde eingefangen, erschlagen, zerschmettert das Leichenfeld bedeckten.

Die beiden Welten reinige ich durch heiliges Werk, die grossen, dem Indra feindlichen Unholdinnen verbrenne ich, sie dahin stossend, wo die Feinde rings um die Kluft zerschmettert dalagen.

Оба мира я очищаю законом.
Я сжигаю великие силы лжи, лишенные Индры,
(Там,) где недруги были настигнуты (нами и) убиты,
Растерзанные полегли они кругом на месте бойни.

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले एकसौ तैंतीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में कैसे स्थिर राज्य हो, इस विषय का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (अनिन्द्राः) जिनमें अविद्यमान राजजन हैं उन (महीः) पृथिवी भूमियों का (अभिव्लग्य) सब ओर से सङ्ग कर अर्थात् उनको प्राप्त होकर (ऋतेन) सत्य से (उभे) दोनों (रोदसी) प्रकाश और पृथिवी को (पुनामि) पवित्र करता हूँ और (द्रुहः) द्रोह करनेवालों को (सं दहामि) अच्छी प्रकार जलाता हूँ (यत्र) जहाँ (वैलस्थानम्) विलरूप स्थान को प्राप्त (परि, तृढाः) सब ओर से मारे (हताः) मरे हुए (अमित्राः) मित्रभाव रहित शत्रुजन (अशेरन्) सोवें, वहाँ मैं यत्न करता हूँ, वैसा तुम भी आचरण करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सब मनुष्यों को यह निरन्तर इच्छा करनी चाहिये कि जिस सत्यव्यवहार से राज्य की उन्नति, पवित्रता, शत्रुओं की निवृत्ति और निर्वैर निश्शत्रु राज्य हो ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाहमनिन्द्रा महीरभिव्लग्यर्तेनोभे रोदसी पुनामि। द्रुहः सन्दहामि यत्र वैलस्थानं प्राप्ताः परि तृढा हताः सन्तोऽमित्राअशेरँस्तत्राऽहं प्रयते तथा यूयमप्याचरत ॥ १ ॥

कथं स्थिरं राज्यं स्यादित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उभे) (पुनामि) पवित्रयामि (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (ऋतेन) सत्येन (द्रुहः) हन्तुमिच्छून् (दहामि) भस्मीकरोमि (सम्) सम्यक् (महीः) महीति पृथिवीना०। निघं० १। १। (अनिन्द्राः) अविद्यमाना इन्द्रा राजानो यासु ताः (अभिव्लग्य) अभितः सर्वतो लगित्वा। अत्र पृषोदरादिना वुगागमः। (यत्र) यस्मिन् (हताः) विनाशिताः (अमित्राः) मित्रभाववर्जिताः (वैलस्थानम्) विलानामिदं वैलं तदेव स्थानं वैलस्थानम् (परि) सर्वतः (तृढाः) हिंसिताः (अशेरन्) शयीरन् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः सर्वैरिदं सततमेष्टव्यं येन सत्येन व्यवहारेण राज्योन्नतिः पवित्रता शत्रुनिवृत्तिर्निष्कण्टकं राज्यं च स्यादिति ॥ १ ॥

या सूक्तात श्रेष्ठाचे पालन व दुष्टांचे निवारण आणि राज्याच्या स्थिरतेचे वर्णन केलेले आहे. त्यामुळे या सूक्तात सांगितलेल्या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सर्व माणसांनी निरंतर ही इच्छा बाळगली पाहिजे की, सत्य व्यवहाराने राज्याची उन्नती, पवित्रता, शत्रूंचा नाश व निर्वैर आणि निष्कंटक राज्य व्हावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अभिव्ल᳓ग्या चिद् अद्रिवः
शीर्षा᳓ यातुम᳓तीना᳐म्
छिन्धि᳓ वटूरि᳓णा पदा᳓
महा᳓वटूरिणा पदा᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
abhivlágya ← √vlag- (root)
{non-finite:CVB}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

śīrṣā́ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yātumátīnām ← yātumánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

chindhí ← √chid- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vaṭūríṇā ← vaṭūrín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mahā́vaṭūriṇā ← mahā́vaṭūrin- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

अ॒भि॒ऽव्लग्य॑ । चि॒त् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । शी॒र्षा । या॒तु॒ऽमती॑नाम् ।
छि॒न्धि । व॒टू॒रिणा॑ । प॒दा । म॒हाऽव॑टूरिणा । प॒दा ॥

• abhivlagyā ← abhivlagya ← abhivlag ← √vlag
• [verb noun]

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• śīrṣā ← śīrṣan
• [noun], accusative, plural, neuter
• “head; śīrṣan [word].”

• yātumatīnām ← yātumat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “charming.”

• chindhi ← chinddhi ← chid
• [verb], singular, Present imperative
• “cut off; cut; incise; destroy; chop; resolve; divide; hew; open; interrupt; strike; fell; cut.”

• vaṭūriṇā ← vaṭūrin
• [noun], instrumental, singular, masculine

• padā ← pad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

• mahāvaṭūriṇā ← mahā ← mahat
• [noun]
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahāvaṭūriṇā ← vaṭūriṇā ← vaṭūrin
• [noun], instrumental, singular, masculine

• padā ← pad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

अद्रिवः वैरिणां भक्षक । यद्वा अद्रेः मेघस्य आदर्तः इन्द्र त्वं यातुमतीनां हिंसावतीनां सेनानाम् । यद्वा । यातनसाधनानि आयुधानि यातूनि तद्वतीनाम् । अथवा । यातवो रक्षांसि तद्वतीनां सेनानाम् ॥ कर्मणि षष्ठी। शत्रूणां सेनाः। शीर्षा शीर्षाणि अभिव्लग्या चित् अभितः प्राप्यैव च्छिन्धि चूर्णय। यद्वा । तासां संबन्धीनि रथादीनि च्छिन्धि । केन साधनेनेति तदुच्यते । वटूरिणा पदा वेष्टनशीलेन सर्वव्याप्तेन त्वदीयपादेन अतिविस्तृतेनेत्यर्थः । यद्वा । वटूरिणा पदा वेष्टनशीलेन हस्तिनः संबन्धिना पादेन ऐरावतपादेनेत्यर्थः । न केवलेन येन केन पादेनेत्याह । महावटूरिणा पदा महावेष्टनवता स्वीयेन ऐरावतसंबन्धिना वा पादेन च्छिन्धि चूर्णय ॥ वट वेष्टने ‘। ‘ खर्जिपिञ्ज्यादिभ्य ऊरोलचौ ’ (उ. सू. ४. ५३० ) इति ऊरप्रत्ययः । अत इनिठनौ ’ इति इनिः ॥

English translation:

“Devourer (of foes) having trampled on the heads of the malignant (hosts), crush them with your wide-spreading foot; you vast wide-spreading foot.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yātumatīnām = hiṃsavatīnām senānām, of injury-inflicting armies, or ayudhavatīnām, of those possessing weapons; or, yātu = rākṣasas, of hosts composed of rākṣasas

You also having attacked, o possessor of the stone: cut off the heads of the witches
with your foot that overcomes obstacles—with your foot that overcomes great obstacles.

vaṭūrín- (/mahā́vaṭūrin-) in cd is an impossible hapax, and the wisest course (taken by Geldner, Witzel Gotō) is not to tr. it. (Renou tries out éperonné ‘spurred on’, with no indication of where he got it.) Unwisely I tender both a tr. (‘overcoming obstacles’) and an etymology, though more in a spirit of adventure than with any confidence that they are correct. I start with the idiom vṛtrá- √tṝ ‘overcome obstacle(s)’, found, e.g., in the fairly well-attested neut. noun vṛtratū́rya- and adj. vṛtratúr-. A hypothetical Middle Indic form to an underlying *vṛtratū/ur- would be *vaṭṭa-tū/ur- (since dentals following original *ṛ often undergo retroflexion: see von Hinüber, Mittelindisch2 165). This could then undergo haplology to *vaṭṭū/ur- and then simplification of the cluster (though we might expect *vāṭū/ur-) to the form to which an -in-suffix was affixed. This is more machinery than should be deployed to explain a hapax, but the explanation falls (loosely) within the realm of possibility – and a MIA source would fit with the other words in the hymn belonging to a lower or aberrant register. Still it would probably be more sensible to follow Kuiper (see EWA s.v.) in taking it as a non-Indo-Aryan word.

Even leaving aside vaṭūrin-, the verse doen’t make a lot of sense: what does it mean for Indra to cut off heads with his foot?

O thou who castest forth the stones crushing the sorceresses’ heads,
Break them with thy wide-spreading foot, with thy wide-spreading mighty foot.

Die Köpfe der Zauberinnen einfangend zerspalte sie mit dem …. Fuße, du Herr des Preßsteins, mit dem groß …… Fuße!

Fortstossend, o Schleuderer, zerbrich die Köpfe der Hexen mit dem geharnischten, Fusse, mit dem stark geharnischten Fusse.

Настигнув же (их), о повелитель давильных камней,
Головы колдунов
Размозжи перевязанной (?) ногой,
Мощно перевязанной (?) ногой!

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर शत्रुजन कैसे मारने चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) मेघ के समान वर्त्तमान शूरवीर तूँ प्रशंसित बल को (अभिव्लग्य) सब ओर से पाकर (यातुमतीनाम्) जिनमें बहुत हिंसक मार-धार करनेहारे विद्यमान हैं उन सेनाओं के (महावटूरिणा) बड़े-बड़े रङ्ग से युक्त (पदा) चौथे भाग से जैसे (चित्) वैसे (वटूरिणा) लपेटे हुए (पदा) शस्त्रों के चौथे भाग से वा अपने पैर से दबा के (शीर्षा) शत्रुओं के शिरों को (छिन्धि) छिन्न-भिन्न कर ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अपने बल की उन्नति कर शत्रुओं के बलों को छिन्न-भिन्न कर उनको पैर से दबाता है, वह राज्य करने को योग्य होता है ॥ २ ॥

अन्वय: हे अद्रिवः शूर त्वं प्रशस्तं बलमभिव्लग्य यातुमतीनां महावटूरिणा पदा चिद्वटूरिणा पदा शीर्षा छिन्धि ॥ २ ॥

पुनः शत्रवः कथं हन्तव्या इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभिव्लग्य) अभितः सर्वतः प्राप्य। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (चित्) इव (अद्रिवः) अद्रिवन्मेघ इव वर्त्तमान (शीर्षा) शीर्षाणि (यातुमतीनाम्) बहवो यातवो हिंसका विद्यन्ते यासु सेनासु तासाम् (छिन्धि) (वटूरिणा) वेष्टितेन। अत्र वट वेष्टन इति धातोर्बाहुलकादौणादिक ऊरिः प्रत्ययः। (महावटूरिणा) महावर्णयुक्तेन (पदा) पादेन ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यः स्वबलमुन्नीय शत्रुबलानि छित्वाऽरीन् पादाक्रान्तान् करोति स राज्यं कर्त्तुमर्हति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो आपले बल वाढवितो व शत्रूंच्या बलाचा नाश करून त्यांना पादाक्रांत करतो तो राज्य करण्यायोग्य असतो. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓वासाम् मघवञ् जहि
श᳓र्धो यातुम᳓तीना᳐म्
वैलस्थानके᳓ अर्मके᳓
महा᳓वैलस्थे अर्मके᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
āsām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

áva ← áva (invariable)

jahi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātumátīnām ← yātumánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

armaké ← armaká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vailasthānaké ← vailasthānaká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

armaké ← armaká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mahā́vailasthe ← mahā́vailastha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

अव॑ । आ॒सा॒म् । म॒घ॒ऽव॒न् । ज॒हि॒ । शर्धः॑ । या॒तु॒ऽमती॑नाम् ।
वै॒ल॒ऽस्था॒न॒के । अ॒र्म॒के । म॒हाऽवै॑लस्थे । अ॒र्म॒के ॥

• avāsām ← ava
• [adverb]
• “down.”

• avāsām ← āsām ← idam
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• maghavañ ← maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “troop.”

• yātumatīnām ← yātumat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “charming.”

• vailasthānake ← vailasthānaka
• [noun], locative, singular, neuter

• armake ← armaka
• [noun], locative, singular, neuter

• mahāvailasthe ← mahāvailastha
• [noun], locative, singular, neuter

• armake ← armaka
• [noun], locative, singular, neuter

हे इन्द्र मघवन् धनवन् आसां यातुमतीनाम् । यातनसाधनानि आयुधानि यातूनि तद्वतीनां यातुधानवतां वा सेनानां शर्धः बलम् अव जहि चूर्णय। तथा कृत्वा च अर्मके कुत्सिते शवैः अरणीये वैलस्थानके कुत्सिते पूर्वोक्तलक्षणे श्मशाने क्षपय इति शेषः । यद्वा । वैलस्थानके बिलसंबन्धिनि कुत्सिते स्थाने अन्धकारावृते अधोलोके स्थापयेति शेषः। ननु यत्र क्वचित् क्षुद्रे न इत्याह । महावैलस्थे सर्वैर्गन्तव्ये महाश्मशाने नागलोके वा । पुनः कीदृशे । अर्मके कुत्सिते गतासुभिः अरणीये ॥

English translation:

“Annihilate, Maghavan, the might of malignant (hosts), hurl them into the vile pit; and vast and vile pit.”

Bounteous one, smash down the troop of these witches
at the mudflat (called) Place of Hostility—at the mudflat (called) Place of Great Hostility.

In an unpubl. paper Arlo Griffiths argues that armaká- means ‘mudflat’.

Note the -ka- forms, vailasthānaká- and armaká- (2x) – pleonastic+++(=redundant)+++ -ka- often being a sign of colloquial register (see Jamison, -ka-). Since diminutivization (or diminishment/belittling) is one of the apparent nuances of the -ka-suffix, it is somewhat amusing that we find “diminutivized” vailasthānaké beside mahā́vailasthe.

Do thou, O Maghavan, beat off these sorceresses’ daring strength.
Cast them within the narrow pit. within the deep and narrow pit.

Schlage, o Gabenreicher, das Heer jener Zauberinnen nieder, auf dem Leichenfeld, auf dem Trümmerhaufen, auf dem großen Leichenfeld, auf dem Trümmerhaufen!

Stosse hinab, o mächtiger, die Schar dieser Hexen in den Trümmerhaufen der Schlucht, in den Schutt der grossen Schlucht.

Разнеси, о щедрый,
Толпу этих колдуний
На месте бойни, на свалке,
На огромном месте бойни, на свалке!

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर शत्रुओं की सेना कैसे मारनी चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) परम धनयुक्त राजन् ! (अर्मके) जो दुःख पहुँचाने हारा और (वैलस्थानके) जिसमें विलयुक्त स्थान हैं उनके समान (अर्मके) दुःख पहुँचानेहारे (महावैलस्थे) बड़े-बड़े गढ़ेलों से युक्त स्थान में (आसाम्) इन (यातुमतीनाम्) हिंसक सेनाओं के (शर्धः) बल को (अव, जहि) छिन्न-भिन्न करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - सेनावीरों को चाहिये कि शत्रुओं को सेनाओं को अतीव दुःख से जाने योग्य गढ़ेले आदि से युक्त स्थान में गिरा कर मारें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मघवन् अर्मके वैलस्थानक इवार्मके महावैलस्थ आसां यातुमतीनां शर्धोऽव जहि ॥ ३ ॥

पुनः शत्रुसेनाः कथं हन्तव्या इत्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अव) (आसाम्) वक्ष्यमाणानाम् (मघवन्) परमधनयुक्त (जहि) (शर्धः) बलम् (यातुमतीनाम्) हिंस्राणां सेनानाम्। (वैलस्थानके) वैलानि विलयुक्तानि स्थानानि यस्मिँस्तँस्मिन् (अर्मके) दुःखप्रापके (महावैलस्थे) महागर्त्तयुक्ते (अर्मके) दुःखप्रापके ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - सेनावीरैः शत्रुसेना अतिदुर्गे गर्तादियुक्ते स्थले निपात्य हन्तव्या ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - सेनेतील वीरांनी शत्रूसेनेला भयंकर दरीमध्ये ढकलून मारून टाकावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या᳓सां तिस्रः᳓ पञ्चाश᳓तो
अभिव्लङ्गइ᳓र् अपा᳓वपः
त᳓त् सु᳓ ते मनायति
तक᳓त् सु᳓ ते मनायति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
pañcāśátaḥ ← pañcāśát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yā́sām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

abhivlaṅgaíḥ ← abhivlaṅgá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

apā́vapaḥ ← √vap- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

manāyati ← √manāy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

manāyati ← √manāy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

takát ← taká- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

यासा॑म् । ति॒स्रः । प॒ञ्चा॒शतः॑ । अ॒भि॒ऽव्ल॒ङ्गैः । अ॒प॒ऽअव॑पः ।
तत् । सु । ते॒ । म॒ना॒य॒ति॒ । त॒कत् । सु । ते॒ । म॒ना॒य॒ति॒ ॥

• yāsāṃ ← yāsām ← yad
• [noun], genitive, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• pañcāśato ← pañcāśataḥ ← pañcāśat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fifty; pañcāśat [word].”

• ‘bhivlaṅgair ← abhivlaṅgaiḥ ← abhivlaṅga
• [noun], instrumental, plural, masculine

• apāvapaḥ ← apavap ← √vap
• [verb], singular, Imperfect

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• manāyati ← manāy ← √man
• [verb], singular, Present indikative

• takat ← taka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “he,she,it (pers. pron.).”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• manāyati ← manāy ← √man
• [verb], singular, Present indikative

हे इन्द्र यासां पूर्वमन्त्रोक्तलक्षणानां सेनानां तिस्रः पञ्चाशतः त्रिगुणितपञ्चाशत्संख्यां सार्धशतम् अभिव्लङ्गैः अभिगमनैः ॥ व्लङ्गतिर्गतिकर्मेत्युक्तम् । अभिगम्य अपावपः नाशितवानसि । हे इन्द्र तत् तादृशं सेनावधादिरूपं कर्म सु" मनायति सुष्ठु संभावयतीत्यर्थः। किंच हे इन्द्र ते तव अध्यर्धशतशत्रुसेनाजयरूपं महदपि तकत् इति सु मनायति अत्यल्पमिदमिति सुष्ठु मन्यते ॥

English translation:

“That you have destroyed, by your assaults, thirce fifty of such (hosts), is a deed that well becomes you, although thought by you of little moment.”

When you scattered afar thrice fifty of them with your attacks,
this (deed?) of yours displays your zeal—this little (deed?) of yours
displays your zeal.

I have tr. the fem. gen. pl. rel. yā́sām as ‘when’, to make the structure of subord. cl. (ab) - main cl. (cd) work better. However it is possible (and perhaps preferable) to take the yā́sām cl. as simply continuing vs. 3: “Smash down the troop of those witches … of which (witches) you scattered afar thrice fifty.” 4cd would then be an independent sentence.

Who the subject of cd is depends on what the verb manāyati means. Geldner takes the subj. as a generic, or at least unidentified, “er”: “das merkt er sich fein von dir.” Renou thinks the subj. is one of the witches, but like Geldner he takes manāya- to mean something like ‘pay attention, note, understand’. The verb is an obvious denom. to manā́-, which is interpr. by some as ‘Andacht’ (prayer, reverence) (see EWA s.v. MAN1 ), with the verb then meaning ‘andächtig sein’ (be reverent towards)(so Witzel Gotō here, again with a generic subject, “man”). But since I interpret manā́as ‘zeal’, for me the verb means ‘display zeal’, with the implicit subj. Indra’s deed, represented by the neut. pronouns tát (c) and takát (d).

Pronominal -ka-forms, like takát, are an extreme sign of colloquial register – or rather of the poets overtly signalling their conscious deployment of this register.

Of whom thou hast ere now destroyed thrice-fifty with thy fierce attacks.
That deed they count a glorious deed, though small to thee, a glorious deed.

Von denen du dreimal fünfzig mit Schlingen abfingst, das merkt er sich fein von dir, das Stückchen merkt er sich fein von dir.

Von denen du dreiundfunfzig durch Fortstossen hinwegrafftest; das dünkte dir gut, ja das dünkte dir gut.

(Та толпа,) из кого трижды пятьдесят
Ты уничтожил (своими) нападениями,
Хорошо понимает это твое (деяние),
Уже это-то твое (деяние) хорошо понимает.

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे परम उत्तम धनयुक्त राजन् ! (यासाम्) जिन शत्रुसेनाओं के बीच (तिस्रः) तीन वा (पञ्चाशतः) पचास सेनाओं को (अभिव्लङ्गैः) चारों ओर से जाने-आने आदि व्यवहारों से (अपावपः) दूर पहुँचाओ, उन सेनाओं का (तत्) वह पहुँचाना (ते) तेरे लिये (सुमनायति) अच्छे अपने मन के समान आचरण करता फिर भी (तकत्) वह (ते) तेरे लिये (सुमनायति) अच्छे अपने मन के समान आचरण करता है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि ऐसा बल बढ़ावें जिससे एक ही वीर पचास दुष्ट शत्रुओं को जीते और अपने बल की रक्षा करे ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मघवन् यासां तिस्राः पञ्चाशतः सेना अभिव्लङ्गैरपावपस्तासां तत् ते सुमनायति तकत् ते सु मनायति ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यासाम्) (तिस्रः) त्रित्वसंख्याताः (पञ्चाशतः) एतत्संख्याताः (अभिव्लङ्गैः) अभितो गमनागमनैः (अपावपः) दूरे प्रक्षिप (तत्) (सु) (ते) तुभ्यम् (मनायति) आत्मनो मन इवाचरति (तकत्) (सु) (ते) तुभ्यम् (मनायति) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरीदृशं बलं वर्द्धनीयं येनैकोऽपि दुष्टानां सार्धशतस्य विजयं कुर्यात् स्वकीयं बलं रक्षेत् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी असे बल वाढवावे की, ज्यामुळे एकच वीर पन्नास दुष्ट शत्रूंना जिंकू शकेल व स्वतःच्या बलाचे रक्षण करील. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - गायत्री

पिश᳓ङ्गभृष्टिम् अम्भृण᳓म्
पिशा᳓चिम् इन्द्र स᳓म् मृण
स᳓र्वं र᳓क्षो नि᳓ बर्हय

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
ambhr̥ṇám ← ambhr̥ṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

piśáṅgabhr̥ṣṭim ← piśáṅgabhr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mr̥ṇa ← √mr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

piśā́cim ← piśā́ci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

barhaya ← √br̥h- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

rákṣaḥ ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sárvam ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पि॒शङ्ग॑ऽभृष्टिम् । अ॒म्भृ॒णम् । पि॒शाचि॑म् । इ॒न्द्र॒ । सम् । मृ॒ण॒ ।
सर्व॑म् । रक्षः॑ । नि । ब॒र्ह॒य॒ ॥

• piśaṅgabhṛṣṭim ← piśaṅga
• [noun]
• “tawny; red; brown.”

• piśaṅgabhṛṣṭim ← bhṛṣṭim ← bhṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “spike.”

• ambhṛṇam ← ambhṛṇa
• [noun], accusative, singular, masculine

• piśācim ← piśāci
• [noun], accusative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• mṛṇa ← mṛṇ
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; crush.”

• sarvaṃ ← sarvam ← sarva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• rakṣo ← rakṣaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• barhaya ← barhay ← √bṛṃh
• [verb], singular, Present imperative

हे इन्द्र पिशङ्गभृष्टिम् ईषद्रक्तवर्णम् अम्भृणम् अतिभयंकरं शब्दायमानम् ॥ ‘ भ्रण शब्दे । यङ्लुगन्तात् पचाद्यचि छान्दसो भलोपश्च॥ यद्वा । महान्तम् अतिप्रवृद्धमित्यर्थः । अम्भृण इति महन्नाम, अम्भृणः माहिनः’ (नि. ३. ३. १६ ) इति तत्र पाठात् । उक्तविधिं पिशाचिं पिशाचविशेषं जरामित्येके। सं मृण सम्यग्हिंसय । न केवलं तमेकं किंतु सर्वं रक्षः रक्षणनिमित्तभूतं राक्षसादिकं नि बर्हय निषूदय ॥ बृह हिंसायाम् । चौरादिकः ॥ नामय। वधकर्मैतत्। ‘ नितोशयति निबर्हयति’ (नि. २. १९. ३०) इति तत्रोक्तत्वात् ॥

दशरात्रस्य षष्ठेऽहनि प्रउगशस्त्रे ऐन्द्रतृचस्य ‘अवर्मह इन्द्र’ इत्यादिके प्रथमाद्वितीये । षष्ठस्य’ इति खण्डे सूत्रितम्- अवर्मह इन्द्र वृषन्निन्द्र’ ( आश्व. श्रौ. ८. १ ) इति ॥

English translation:

“Destroy, Indra, the tawny-coloured, fearfully-roaring, piśāci; annihilate all the rākṣasas.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Piśācī = decay

Pulverize the tawny-spiked, ballsy Piśāci entirely, Indra.
Tear down every demon.304 I.134

This last verse of the colloquially bloodthirsty first hymn of the composite pulls out all the stops with striking interlocking phonetic figures in ab: #piśaṅga …

#piśā́cim … and (piśáṅg)abhrṣṭ̥ im ambhr̥ṇám# … (s)ám mr̥ṇa# The latter sequence helps explain why we have another impossible hapax: ambhṛṇá-; as often, difficult words appear in contexts that play on their phonological shape. Again, wisdom would suggest leaving it untr. or at least tr. with a vague contextually generated term like ‘monstrous’, but I have had the temerity to suggest another very shaky etymology. I suggest that this is a colloquial deriv. of the lexeme ánu √bhṛ, a euphemistic idiom that refers to sexual assault and penetration – e.g., in the cosmic incest myth (X.61.5). See comm. ad I.88.6 and Jamison 1981 (“A Vedic sexual pun: ástobhayat, anubhartrī, and RV I.88.6,” Acta Orientalia 42 [1981] 55- 63). The initial am would represent an apocopated form of the preverb ánu, a change that fits the register in the rest of the hymn. My ‘ballsy’ is an attempt to capture the slangy irreverence. Since Piśācas are later associated with sexual misconduct towards women – at least on the basis of the Paiśāca “marriage” (e.g., MDŚ III.34), which involves taking advantage of a maiden who is asleep, intoxicated, or disordered – a sexual interpr. of the adjective qualifying the Piśāci here would be entirely fitting. The same idiom, with an even more MIA cast, may be found in AirĀr ambhaṇa- ‘Bauch der Laute’ (belly of the lute); as discussed in my 1981 paper, the vīnā bears some resemblance to male genitalia and jokes about its shape are still current in South Asia.

O Indra, crush and bray to bits the fearful fiery-weaponed fiend:
Strike every demon to the ground.

Den rotzackigen, ungeheuerlichen Pisaci zermalme, Indra, jeden Dunkelgeist strecke nieder!

Den mit feurigen Spitzen besetzten nebelhaften Piçātschi, o Indra, vernichte, das ganze Gespenstergeschlecht strecke nieder.

О Индра, раздави пишачи
С красноватыми зубцами, очень страшного (?)!
Повергни ниц любого ракшаса!

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• आर्षीगायत्री
• षड्जः

फिर राजजनों को क्या करके क्या बढ़ाना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रः) दुष्टों को विदीर्ण करनेहारे राजजन ! आप (पिशङ्गभृष्टिम्) अच्छे प्रकार पीला वर्ण होने से जिसका पाक होता (अम्भृणम्) उस निरन्तर भयङ्कर (पिशाचिम्) पीसने दुःख देनेहारे जन को (सम्मृण) अच्छे प्रकार मारो और (सर्वम्) समस्त (रक्षः) दुष्टजन को (निबर्हय) निकालो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को चाहिये कि दुष्ट शत्रुओं को निर्मूल कर सब सज्जनों को निरन्तर बढ़ावें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं पिशङ्गभृष्टिमम्भृणं पिशाचिं संमृण सर्वं रक्षो निबर्हय ॥ ५ ॥

पुना राजजनैः कि कृत्वा किं वर्द्धनीयमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पिशङ्गभृष्टिम्) पीतवर्णेन भृष्टिः पाको यस्य तम् (अम्भृणम्) शत्रुभ्यो भयंकरम् (पिशाचिम्) यः पिशति तम् (इन्द्र) दुष्टविदारक (सम्) (मृण) हिन्धि (सर्वम्) (रक्षः) दुष्टम् (नि) (बर्हय) निस्सारय ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैर्दुष्टान् निर्मूलीकृत्य सर्वे सज्जनाः सततं वर्द्धनीयाः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी दुष्ट शत्रूंना निर्मूल करून सर्व सज्जनांना निरंतर वाढवावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - धृतिः

अव᳓र् मह᳓ इन्द्र दादृहि᳓ श्रुधी᳓ नः
शुशो᳓च हि᳓ द्यउः᳓ क्षा᳓ न᳓ भीषाँ᳓ अद्रिवो
घृणा᳓न् न᳓ भीषाँ᳓ अद्रिवः
शुष्मि᳓न्तमो हि᳓ शुष्मि᳓भिर्
वधइ᳓र् उग्रे᳓भिर् ई᳓यसे
अ᳓पूरुषघ्नो अप्रतीत शूर स᳓त्वभिस्
त्रिसप्तइः᳓ शूर स᳓त्वभिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
avár ← avár (invariable)

dādr̥hí ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhīṣā́ ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

kṣā́ḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śuśóca ← √śuc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhīṣā́ ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ghr̥ṇā́t ← ghr̥ṇá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

hí ← hí (invariable)

śuṣmíbhiḥ ← śuṣmín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śuṣmíntamaḥ ← śuṣmíntama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́yase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ugrébhiḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vadhaíḥ ← vadhá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

apratīta ← ápratīta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ápūruṣaghnaḥ ← ápūruṣaghna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sátvabhiḥ ← sátvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sátvabhiḥ ← sátvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

trisaptaíḥ ← trisaptá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

अ॒वः । म॒हः । इ॒न्द्र॒ । द॒दृ॒हि । श्रु॒धि । नः॒ । शु॒शोच॑ । हि । द्यौः । क्षाः । न । भी॒षा । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । घृ॒णात् । न । भी॒षा । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
शु॒ष्मिन्ऽत॑मः । हि । शु॒ष्मिऽभिः॑ । व॒धैः । उ॒ग्रेभिः॑ । ईय॑से ।
अपु॑रुषऽघ्नः । अ॒प्र॒ति॒ऽइ॒त॒ । शू॒र॒ । सत्व॑ऽभिः । त्रि॒ऽस॒प्तैः । शू॒र॒ । सत्व॑ऽभिः ॥

• avar ← avas
• [adverb]
• “down.”

• maha ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dādṛhi ← dardar ← √dṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “cleave.”

• śrudhī ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• śuśoca ← śuc
• [verb], singular, Perfect indicative
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; Earth.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhīṣāṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• adrivo ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• ghṛṇān ← ghṛṇāt ← ghṛṇa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sunlight; heat; hotness.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhīṣāṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• śuṣmintamo ← śuṣmintamaḥ ← śuṣmintama
• [noun], nominative, singular, masculine

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• śuṣmibhir ← śuṣmibhiḥ ← śuṣmin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “strong; hotheaded.”

• vadhair ← vadhaiḥ ← vadha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “killing; weapon; māraṇa; execution; destruction; vadh-; Vadha; dysfunction; punishment; kick.”

• ugrebhir ← ugrebhiḥ ← ugra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• īyase ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• apūruṣaghno ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apūruṣaghno ← pūruṣa
• [noun], masculine
• “man; man; Puruṣa.”

• apūruṣaghno ← ghnaḥ ← ghna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “curative; removing; killing; destroying; māraka; multiplied.”

• apratīta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “irresistible.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• satvabhis ← satvabhiḥ ← satvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “warrior.”

• trisaptaiḥ ← trisapta
• [noun], instrumental, plural, masculine

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• satvabhiḥ ← satvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “warrior.”

हे इन्द्र महः महतो मेघस्य ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ महान्तं जलधारिणं मेघं महान्तं वृत्रं वा अवः अवस्तात् अवाङ्मुखम् ॥ ‘पूर्वाधरा’ इत्यादिना असिप्रत्ययोऽवादेशश्च । ‘अम्नरूधरवरित्युभयथा छन्दसि ’ ( पा. सू. ८. २. ७० ) इति रेफः ॥ ददृहि विदारय । किंच नः अस्मद्वाक्यं श्रुधि शृणु । हे अद्रिवः । अद्रिर्मेघः । तद्वन्निन्द्र हि यस्मात् कारणात् द्यौः द्युलोको देवानामाश्रयभूतः शुशोच शोचति । वृष्ट्यभावेन हविराद्यभावादिति भावः । तत्र दृष्टान्तः। क्षाः न । क्षेति भूनाम । क्षायन्ति निवसन्त्यस्यामिति क्षाः । क्षै जै षै क्षये ‘। अधिकरणे क्विप् ॥ क्षाः न सर्वनिवासाश्रयभूमिरिव । सा यथा भीषा वृष्ट्यभावात् सस्यादिशोषभीत्या शोचति तद्वत् । लोकद्वयमपि वृष्ट्यभावेन शोचतीत्यर्थः। असुरपक्षं लोकद्वयमावृत्य प्रवर्धमानं धर्तुम् असहमाने द्यावापृथिव्यौ शोचतः इत्यर्थः। तस्माच्छ्रुधीति पूर्वत्रान्वयः। भीतौ दृष्टान्तः । हे अद्रिवः शत्रूणां भक्षक । यद्वा । अद्रिर्वज्रः तेन तद्वन् । हे इन्द्र घृणात् भीषा न दीप्तात् अग्नेर्मूर्त्यन्तरात् त्वष्टुर्भीत्येव । त्वष्टुर्भीत्या पूर्वं यथा द्यावापृथिव्यौ शोचतः तद्वत्। अत्रेतिहासमाहुः। पूर्वं जगति महान्धकारेण आवृते सति देवा विचिन्त्य अग्निं प्रार्थितवन्तः । स च त्वष्टृरूपेण द्यावापृथिवीभ्यां सकाशात् तमो व्युदस्यन् उदपद्यत । तं दृष्ट्वा द्यावापृथिव्यौ बिभ्यतुरिति । स च ‘उभे त्वष्टुर्बिभ्यतुः’ (ऋ. सं. १. ९५. ५) इत्यादिश्रुतितोऽवगन्तव्यः । यद्वा । घृणः केवलोऽग्निः । तस्माद्यथा बिभीतस्तद्वत् । सा च भीतिः ‘अरेजेतां रोदसी’ ( ऋ. सं. १. ३१. ३ ) इत्यादिश्रुतितोऽवगन्तव्या । तादृशभीतिं वृष्टिप्रदानेन परिहरेत्यर्थः । हे इन्द्र त्वं शुष्मिभिः बलैः शुष्मिन्तमो हि अतिशयेन बलवान् खलु । अतः कारणात् उग्रेभिः उद्गूर्णैरतिक्रूरैः वधैः तदुपायैः सहितः त्वम् ईयसे शत्रून् मेघान् वा गच्छसि ॥ ‘ ईङ् गतौ’। देवादिकत्वात् श्यन् ॥ यद्वा । शुष्मिभिर्वधैरिति संबन्धः । हे शूर विक्रान्त सत्वभिः अप्रतीत अवसन्नैः रक्षःप्रभृतिभिः अप्रतिगत युद्धे शत्रुभिः अनाक्रान्त । यद्वा । सत्वभिः प्राणिभिः असंस्कृतमनस्कैः अनधिगत । अपुरुषघ्नः पौरुषोपेतानां यजनसमर्थानाम् अहननः त्वम् । त्रिसप्तैः सत्वभिः त्रिभिः सप्तभिर्वा सत्वभिः अनुचरैरुपेतः सन् ईयसे इत्यन्वयः ॥

English translation:

“Hurl headlong, Indra, the vast (cloud); hear our supplications; verily the heaven is in sorrow like the earth, through fear, wielder of the thunderbolt, (of famine), as (formerly through fear of) Tvaṣṭā; most powerful withmighty energies, you assail, Indra, (the clouds) with terrible blows; and, doing no injury to man (you march) invincible, hero, by (your) enemies attended, hero, by three or by seven followers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Of famine = from the absence of rain;

Tvaṣṭā: ghṛṇān-na bhīṣa: ghṛṇā is a name of Tvaṣṭā, or of blazing fire person nified;

Legend: the world being enveloped by thick darkness, the gods prayed to Agni, on which he burst forth suddenly from heaven and earth, in the shape of Tvaṣṭā, to the dismay of both regions: sa cobhe tvaṣṭur bibhyatuḥ; by three or by seven followers: trisaptaiḥ śūrasatvabhiḥ: tribhiḥ saptabhir vā anucaraiḥ. An allusion perhaps to the seven plural tters offered to the Maruts

Dash the great ones downward, Indra; listen to us. For heaven has blazed like the earth with fear, o possessor of the stone—as if with fear of
(the sun’s) heat, o possessor of the stone.
As the most tempestuous one, you speed with your tempestuous,
powerful weapons of death,
smashing those who are not men, o unopposable champion, along with your warriors—o champion, along with your thrice seven warriors.

Although the adverb avár ‘downward’ occurs only here, beside more common avás, it is probably not the result of secondary alteration of avás-, since it has an Oldenberg Aves. correspondent auuarə̄(Y. 29.11).

The accent on dādṛhí must be owing to its juxtaposition with immediately following śrudhí.

ápūruṣaghna- is universally taken as ‘not smashing men’, and this is certainly possible. However, since the focus of this composite hymn is on Indra’s destruction of various demonic beings, I think an interpr. ‘smashing non-men’ fits better. The context remains violent, so remarking on Indra’s forebearance towards men would break the martial mood.

Tear down the mighty ones. O Indra, hear thou us. For heaven hath glowed like earth in fear, O Thunder-armed, as dreading fierce heat, Thunder-armed!
Most Mighty mid the Mighty Ones thou speedest with strong bolts of death,
Not slaying men, unconquered Hero with the brave, O Hero, with the thrice-seven brave.

Schmettere die Großen hinab, Indra; erhöre uns! Denn es glüht der Himmel aus Furcht wie die Erde, o Herr des Preßsteins, aus Furcht wie die Erde von der Sonneglut, o Herr des Preßsteins. Denn als Wuchtigster ziehst du mit den wuchtigen, gewaltigen Waffen aus, nicht menschenmordend, du unwiderstehlicher Held, mit deinen Kriegsmannen, mit den dreimal sieben Kriegsmannen, du Held.

Stosse herab die grossen, o Indra, erhöre uns; es brennt gleichsam vor Furcht der Himmel und die Erde, o Schleuderer, vor Furcht wie vor Sonnenglut; denn du, der kräftigste an Kräften, eilst mit den grossen Mordwaffen; nicht Männer tödtend, o unwiderstehlicher, mit den Tapferen, o Held, mit den dreimal sieben Tapferen.

Взорви, о Индра, великих (демонов, чтоб они рухнули) вниз!
Услышь нас!
Ведь пылало небо, как земля, от страха, о повелитель давильных камней,
Как от (солнечного) зноя, от страха, о повелитель давильных камней!
Ведь самый неистовый, ты движешься
С неистовым, грозным смертельным оружием (герой),
Не убивая людей, о не знающий соперников, с воинами
Числом трижды семь, о герой, с воинами.

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराड्ब्राह्मीजगती
• निषादः

फिर उत्तम मनुष्यों को किसकी निवृत्ति कर क्या प्रचार करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) प्रशंसित मेघयुक्त सूर्य के समान वर्त्तमान (इन्द्र) उत्तम गुणों से प्रकाशित पुरुष ! आप (अवः) नीचे को मुख राखनेवाले कुटिल को (दादृहि) विदारो मारो (नः) हम लोगों को (शुशोच) शोचो, हमारे न्याय को (श्रुधि) सुनो और (द्यौः) प्रकाश जैसे (क्षाः) भूमियों को (न) वैसे (महः) अत्यन्त रक्षा करो, हे (अद्रिवः) प्रशंसित पर्वतोंवाले ! आप (हि) ही (भीषा) भय से (घृणात्) प्रकाशित के समान न्याय को प्रकाश करो और (भीषा) भय से दुष्टों को दण्ड देओ। हे (शूर) निर्भय निडर शूरवीर पुरुष ! (शुष्मिन्तमः) जिनके अतीव बहुत बल विद्यमान (अपूरुषघ्नः) जो पुरुषों को न मारनेवाले आप (उग्रेभिः) तीक्ष्ण स्वभाववाले (शुष्मिभिः) बली पुरुषों के साथ तीक्ष्ण शत्रुओं के (वधैः) मारने के उपायों से (ईयसे) जाते हो सो आप (त्रिसप्तैः) इक्कीस (सत्वभिः) विद्वानों के साथ ही वर्त्ताव रक्खो। हे (अप्रतीत) न प्रतीत होनेवाले गूढ़ विचारयुक्त (शूरः) दुष्टों को मारनेवाले आप (हि) ही (सत्वभिः) पदार्थों से युक्त होओ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। धार्मिक पुरुषों को नीचपन की निवृत्ति और उत्तमता का प्रचार कर प्रशंसित बल की उन्नति के लिए शूरवीर पुरुषों से प्रजाजनों की अच्छे प्रकार रक्षा कर दश प्राण और एक जीव से दश इन्द्रियों के समान पुरुषार्थ कर यथायोग्य पदार्थों की वृद्धि प्राप्त करने योग्य है ॥ ६ ॥

अन्वय: हे अद्रिव इन्द्र त्वमवर्दादृहि नः शुशोच नोऽस्माकं न्यायं श्रुधि द्यौः क्षा नेव महो रक्ष। हे अद्रिवस्त्वं हि भीषा भयेन घृणान्नेव न्यायं द्योतयस्व भीषा दुष्टान् ताडय। हे शूर यः शुष्मिंतमोऽपूरुषघ्नस्त्वमुग्रेभिः शुष्मिभिः सह शत्रूणां वधैरीयसे स त्वं त्रिसप्तैः सत्वभिः सहैव वर्त्तस्व। हे अप्रतीत शूर त्वं हि सत्वभिः सम्पन्नो भव ॥ ६ ॥

पुनरुत्तमैर्नरैः किं निवार्य्य किं प्रचारणीयमित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवः) अधोमुखम् (महः) महत् (इन्द्र) (ददृहि) विदारय। अत्र श्नः श्लुः, तुजादीनामित्यभ्यासदीर्घः। (श्रुधि) शृणु। अत्राऽन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (नः) अस्मान् (शुशोच) शोच (हि) (द्यौः) प्रकाश इव (क्षाः) पृथिवीः (न) इव (भीषा) भयेन (अद्रिवः) प्रशस्तमेघयुक्त सूर्यवद्वर्त्तमान (घृणात्) दीप्तात् (न) इव (भीषा) भयेन (अद्रिवः) प्रशस्ता अद्रयः शैला विद्यन्ते यस्य तत्सम्बुद्धौ (शुष्मिन्तमः) बहुविधं बलं विद्यते यस्य स शुष्मिः सोऽतिशयितः (हि) खलु (शुष्मिभिः) बलिष्ठैः (वधैः) हननैः (उग्रेभिः) तीक्ष्णस्वभावैः (ईयसे) गच्छसि (अपूरुषघ्नः) पुरुषान्न हन्ति सः (अप्रतीत) यो न प्रतीयते तत्संबुद्धौ (शूर) निर्भय (सत्वभिः) विज्ञानवद्भिः (त्रिसप्तैः) एकविंशत्या (शूर) दुष्टहिंसक (सत्वभिः) पदार्थैः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। धार्मिकैर्नीचतां निवार्य्य श्रेष्ठतां प्रचार्य्य प्रशस्तबलोन्नतये शूरवीरैः पुरुषैः प्रजाः संरक्ष्य दशप्राणैरेकेन जीवेन दशभिरिन्द्रियैरिव पुरुषार्थं कृत्वा यथायोग्या पदार्थवृद्धिः प्राप्तव्या ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. धार्मिक पुरुषांनी नीचता नष्ट करून उत्तमतेचा प्रचार करावा. प्रशंसनीय बल वाढविण्यासाठी शूरवीर पुरुषांकडून प्रजेचे रक्षण चांगल्या प्रकारे करावे. दहा प्राण व एक जीव यांच्या कडून दहा इंद्रियांसारखा पुरुषार्थ करून पदार्थांची यथायोग्य वृद्धी करावी. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अष्टिः

वनो᳓ति हि᳓ सुन्व᳓न् क्ष᳓यम् प᳓रीणसः
सुन्वानो᳓ हि᳓ ष्मा य᳓जति अ᳓व द्वि᳓षो
देवा᳓ना᳐म् अ᳓व द्वि᳓षः
सुन्वान᳓ इ᳓त् सिषासति
सह᳓स्रा वाजी᳓ अ᳓वृतः
सुन्वाना᳓य इ᳓न्द्रो ददाति आभु᳓वं
रयिं᳓ ददाति आभु᳓वम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

párīṇasaḥ ← párīṇas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sunván ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vanóti ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

sma ← sma (invariable)

sunvānáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yájati ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ít ← ít (invariable)

siṣāsati ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

sunvānáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ávr̥taḥ ← ávr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ābhúvam ← ābhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sunvānā́ya ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ābhúvam ← ābhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

व॒नोति॑ । हि । सु॒न्वन् । क्षय॑म् । परी॑णसः । सु॒न्वा॒नः । हि । स्म॒ । यज॑ति । अव॑ । द्विषः॑ । दे॒वाना॑म् । अव॑ । द्विषः॑ ।
सु॒न्वा॒नः । इत् । सि॒सा॒स॒ति॒ । स॒हस्रा॑ । वा॒जी । अवृ॑तः ।
सु॒न्वा॒नाय॑ । इन्द्रः॑ । द॒दा॒ति॒ । आ॒ऽभुव॑म् । र॒यिम् । द॒दा॒ति॒ । आ॒ऽभुव॑म् ॥

• vanoti ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• sunvan ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• parīṇasaḥ ← parīṇas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “plenty.”

• sunvāno ← sunvānaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← sma
• [adverb]

• yajaty ← yajati ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• dviṣo ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• sunvāna ← sunvānaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• siṣāsati ← siṣās ← √san
• [verb], singular, Present indikative
• “win; gain.”

• sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• vājy ← vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• avṛtaḥ ← avṛta
• [noun], nominative, singular, masculine

• sunvānāyendro ← sunvānāya ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• sunvānāyendro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dadāty ← dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• ābhuvaṃ ← ābhuvam ← ābhū
• [noun], accusative, singular, masculine
• “assistant.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• dadāty ← dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• ābhuvam ← ābhū
• [noun], accusative, singular, masculine
• “assistant.”

हे इन्द्र सुन्वन् त्वामुद्दिश्य अभिषवं कुर्वन् यजमानः क्षयं सर्वेर्वस्तव्यं गन्तव्यं वा गृहं वनोति हि त्वत्प्रसादात् संभजते । हिः प्रसिद्ध्यर्थः । किंच सुन्वानो हि सोमयागं कुर्वाणः एव परीणसः परितो नद्धान् संबद्धान् द्विषः द्वेष्टॄन् अव यजति नाशयति । न केवलं यागद्वेषिणः देवानां द्विषः अपि अव यजति । किंच सुन्वान इत् अभिषवोपलक्षितं यागं कुर्वाणो हे इन्द्र त्वत्प्रसादात् वाजी वाजवान् अन्नवान् अवृतः परैरनाक्रान्तः सन् ‘सहस्रा सहस्राण्यपरिमितानि गवादिधनानि ‘सिषासति साधयितुं संभक्तुं वा इच्छति ॥ सनेः सनि सनीवन्तर्ध’ इति विकल्पनात् इडभावे ‘ जनसनखन’ इति आत्वम् ॥ केनेदं लभ्यते इति तत्राह । सुन्वानाय इन्द्रमुद्दिश्य सोमयागं कुर्वाणाय यजमानाय वा अयम् इन्द्रः आभुवं समन्ताद्भवनशीलं तथा आभुवं पुनर्भवनशीलम् अतिसमृद्धं रयिं गवादिरूपं धनं ददाति प्रयच्छति । तस्मात् सुन्वानः सिषासतीत्यर्थः ॥ ॥ २२ ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“Offering libations, (the worshipper) obtains a (safe) asylum; offering libations, he destroys his prostrate foes; (he destroys) the enemies of the gods; abounding with food, and unsubdued (by adversaries), he hopes to attain, when offering libations, infinite (riches), for Indra grants to him who offers libations whatever there is (that he desires); he grants (him) accusative ulated wealth.”

For the one who presses soma wins the dwelling place of profusion; for by pressing, he dashes hatreds down through sacrifice—(dashes) down hatreds toward the gods.
Just by pressing, he desires to win thousands, as an unobstructable
competitor.
To the presser Indra gives what is ready to hand—he gives the wealth that is ready to hand.

The pourer of libations gains the home of wealth, pouring his gift conciliates hostilities, yea, the hostilities of Gods.
Pouring, he strives, unchecked and strong, to win him riches thousandfold.
Indra gives lasting wealth to him who pours forth gifts, yea, wealth he gives that long shall last.

Denn der Somapresser gewinnt ein Haus des Überflusses, denn der Somapresser wendet die Feindschaft ab, die Feindschaft der Götter ab. Der Pressende sucht Tausende zu erringen als ungehemmter Sieger. Dem Pressenden gibt Indra einen hilfsbereiten Schatz an Söhnen.

Denn der Somapresser erlangt leicht den Sitz des Reichthums; der Somapresser schafft durch Opfer hinweg seine Feinde, hinweg der Götter Feinde; der Somapresser erbeutet tausendfaches als ungehemmter Kämpfer; dem Somapresser gibt Indra tüchtiges, gibt ihm tüchtiges Gut.

Ведь выжимающий (сому) добывает (себе) место поселения, (полное) изобилия,
Ведь выжимающий (сому) жертвой отвращает врагов,
От(вращает) (тех, кто) враги богам.
Да, выжимающий (сому) хочет (овладеть)
Тысячами, (он) неудержимый победитель.
Для выжимающего (сому) Индра дает наличное
Богатство, дает наличное.

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडष्टिः
• मध्यमः

फिर क्या करके और किसकी निवृत्ति कर मनुष्य समर्थ होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इन्द्रः) सुख देनेवाला (सुन्वानाय) पदार्थों का सार निकालते हुए पुरुष को (आभुवम्) जिसमें अच्छे प्रकार सुख होता उस (रयिम्) धन को (ददाति) देता है वह (सुन्वानः) पदार्थों के सारों को प्रकट हुआ (अवृतः) प्रकट (वाजी) प्रशस्त ज्ञानवान् पुरुष (सहस्रा) हजारों (देवानाम्) विद्वानों के (अव, द्विषः) अति शत्रुओं को (इत्) ही (सिषासति) अलग करने को चाहता है जो (अव, द्विषः) अत्यन्त वैर करनेवालों को अलग करना चाहता है वह सबके लिये (आभुवम्) जिसमें उत्तम सुख हो उस धन को (ददाति) देता है और जो (हि) निश्चय से (सुन्वानः) पदार्थों के सार को सिद्ध करता हुआ (यजति) सङ्ग करता है (स्म) वही (परीणसः) बहुत पदार्थों और (क्षयम्) घर को (सुन्वन्) सिद्ध करता हुआ (हि) ही सुख (वनोति) माँगता है ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जो सब में मित्रता की भावना कराकर सबके शत्रुओं की निवृत्ति कराते हैं, वे सबके सुख करनेवाले होकर सबके लिये बहुत सुख दे सकते हैं ॥ ७ ॥इस सूक्त में श्रेष्ठों की पालना और दुष्टों की निवृत्ति से राज्य की स्थिरता का वर्णन है, इससे इस सूक्त में कहे हुए अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एक सौ तेंतीसवाँ सूक्त बाईसवाँ वर्ग और उन्नीसवाँ अनुवाक पूरा हुआ ॥

अन्वय: य इन्द्रः सुन्वानायाभुवं रयिं ददाति स सुन्वानोऽवृतो वाजी सहस्रा देवानामवद्विष इत् सिषासति योऽवद्विषः सर्वस्मायाभुवं श्रियं ददाति यो हि सुन्वानो यजति स स्म परीणसः क्षयं सुन्वन् सन् हि सुखं वनोति ॥ ७ ॥

पुनः किं कृत्वा किं निवार्य्य मनुष्याः समर्था जायन्त इत्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वनोति) याचते। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (हि) खलु (सुन्वन्) निष्पादयन् (क्षयम्) गृहम् (परीणसः) बहून् (सुन्वानः) निष्पादयन् (हि) यतः (स्म) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (यजति) संगच्छते (अव) (द्विषः) द्वेष्ट्रीन् (देवानाम्) विदुषाम् (अव) (द्विषः) शत्रून् (सुन्वानः) अभिषवान् कुर्वन् (इत्) एव (सिषासति) सनितुं विभक्तुं मिच्छति (सहस्रा) सहस्राण्यसंख्यातानि (वाजी) प्रशस्तज्ञानवान् (अवृतः) अनावृतः (सुन्वानाय) अभिषवं कुर्वते (इन्द्रः) सुखप्रदाता (ददाति) (आभुवम्) यत्र समन्ताद्भवति सुखं तम्। अत्र घञर्थे कविधानमिति कः। (रयिम्) द्रव्यम् (ददाति) (आभुवम्) ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - ये सर्वेषु मैत्रीं भावयित्वा सर्वेषां शत्रून्निवर्त्तन्ति ते सर्वेषां श्रेयस्करा भूत्वा सर्वेभ्यो बहूनि सुखानि दातुं शक्नुवन्ति ॥ ७ ॥।अत्र श्रेष्ठपालनदुष्टनिवारणाभ्यां राज्यस्थिरतावर्णनमुक्तमत एतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति त्रयस्त्रिंशदुत्तरं शततमं सूक्तं द्वाविंशो वर्ग एकोनविंशोऽनुवाकश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे सर्वांमध्ये मित्रत्वाची भावना ठेवून सर्वांच्या शत्रूंचे निवारण करवितात ते श्रेयस्कर असून सर्वांना सुख देऊ शकतात. ॥ ७ ॥