१३२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

त्व᳓या वय᳓म् मघवन् पू᳓र्विये ध᳓न
इ᳓न्द्रत्वोताः सासह्याम पृतन्यतो᳓
वनुया᳓म वनुष्यतः᳓
ने᳓दिष्ठे अस्मि᳓न् अ᳓हनि
अ᳓धि वोचा नु᳓ सुन्वते᳓
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ वि᳓ चयेमा भ᳓रे कृतं᳓
वाजय᳓न्तो भ᳓रे कृत᳓म्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dháne ← dhána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pū́rvye ← pū́rvya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

índratvotāḥ ← índratvota- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥tanyatáḥ ← √pr̥tany- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sāsahyāma ← √sah- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vanuṣyatáḥ ← √vanuṣ(y)- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vanuyā́ma ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

áhani ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

nédiṣṭhe ← nédiṣṭha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

nú ← nú (invariable)

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

voca ← √vac- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

cayema ← √ci- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ví ← ví (invariable)

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vājayántaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

त्वया॑ । व॒यम् । म॒घ॒ऽव॒न् । पूर्व्ये॑ । धने॑ । इन्द्र॑त्वाऽऊताः । स॒स॒ह्या॒म॒ । पृ॒त॒न्य॒तः । व॒नु॒याम॑ । व॒नु॒ष्य॒तः ।
नेदि॑ष्ठे । अ॒स्मिन् । अह॑नि । अधि॑ । वो॒च॒ । नु । सु॒न्व॒ते ।
अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । वि । च॒ये॒म॒ । भरे॑ । कृ॒तम् । वा॒ज॒ऽयन्तः॑ । भरे॑ । कृ॒तम् ॥

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• pūrvye ← pūrvya
• [noun], locative, singular, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• dhana ← dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvotāḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• sāsahyāma ← sah
• [verb], plural, Perfect optative
• “endure; overcome; habituate.”

• pṛtanyato ← pṛtanyataḥ ← pṛtany
• [verb noun], accusative, plural
• “attack.”

• vanuyāma ← van
• [verb], plural, Present optative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• vanuṣyataḥ ← vanuṣy
• [verb noun], accusative, plural

• nediṣṭhe ← nediṣṭha
• [noun], locative, singular, neuter
• “following.”

• asminn ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ahany ← ahani ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vocā ← vocāḥ ← vac
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cayemā ← cayema ← ci
• [verb], plural, Present optative
• “cover; accumulate; pile up; pick; cover.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• kṛtaṃ ← kṛtam ← kṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kṛta; action; throw; work; production; work; kindness; four; kṛta [word].”

• vājayanto ← vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• kṛtam ← kṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kṛta; action; throw; work; production; work; kindness; four; kṛta [word].”

हे मघवन् । मघः सौख्यम् । तद्वन्निन्द्र त्वया साधनेन युक्ताः वयम् । अत एव इन्द्रत्वोताः अतिप्रबलेनेन्द्रेण त्वया रक्षिताः सन्तः ॥ ‘ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ इति त्वादेशः । छान्दसम् आत्वम् ॥ पृतन्यतः पृतनाम् आत्मन इच्छतः प्रबलसेनायुक्तान् शत्रून् ससह्याम अभिभवेम। तथा वनुष्यतः अस्मत्प्रहाराय आगच्छतः शत्रून् वनुयाम तेषामागमनात्पूर्वमेव वयं संभजेम । किंच पूर्व्ये धने अस्मिन्यज्ञे नेदिष्ठे अत्यन्तसंनिहिते अस्मिन्नहनि अभिषवयुक्ते अद्यतने अहनि सुन्वते यजमानाय तदर्थम् अधि वोच । तं हविष्प्रदं यजमानं यज्ञं वा नु क्षिप्रमधिकं ब्रूहि ॥ लोटि व्यत्ययेन अङ् । ‘ वच उम्। किंच हे इन्द्र वयं यजमानाः भरे संग्रामे कृतं जयस्य कर्तारं त्वामुद्दिश्य तज्जयार्थं वाजयन्तः हविर्लक्षणान्नम् उपाचरन्तः वि चयेम । स्तोत्रादिकं हविरादिकं वा विचिनुयाम ॥ चिनोतेर्व्यत्ययेन शप् ॥ पुनः कीदृशं त्वाम् । भरे देवानां संग्रामे असुरजये देवानां सम्यग्भरणे वा कृतं कर्तारम् । भर इति संग्रामनाम, ‘ भरतेर्वा हरतेर्वा’ (निरु. ४. २४) इति यास्कः॥

English translation:

“(Possessed of) former opulence, Maghavan, (through your bounty); protected, Indra, by you, may we overcome those who are arrayed in (hostile) hoste; may we anticipate (our) assailants. (The sacrifice) of today being nigh, speak encouragingly to the presenter of the libation; may we bring together at this rite (suitable offerings and praises) to you, the victor in war; worshipping you, the victor in war.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhare kṛtam = saṅgrāme jayasya kartāram; bhara iti saṅgrāmanāma, bharatervā haratervā (Nirukta 4.24)

With you, bounteous Indra, aided by you, may we overcome those who do battle over the foremost stakes—may we win against those who
seek to win.
On this, the nearest day speak on behalf of the soma-presser.
At this sacrifice may we pull out the perfect (“hand” of dice) at the
match—seeking the prize, (may we pull out) the perfect one at
the match.

In the published translation I treat the first member of the three-member cmpd índratvotāḥ as if it were a voc., since the lit. “aided by you, Indra” seems clumsy.

The verb ádhi vocā could also be a 1st sg. subj., but with most tr. I take it as 2nd sg. impv.; “I” am a less likely advocate for the presser than Indra is.

With Geldner I consider ví cayema bháre kṛtám (f) a gambling expression; for another such expression see the previous hymn, I.131.5d.

HELPED, Indra Maghavan, by thee in war of old, may we subdue in fight the men who strive with us, conquer the men who war with us.
This day that now is close at hand bless him who pours the Soma juice.
In this our sacrifice may we divide the spoil, showing our strength, the spoil of war.

Mit dir, du Gabenreicher, wollen wir im Kampf um den ersten Preis, mit deinem Beistand, o Indra, die Gegner besiegen, wollen wir die Eifersüchtigen übertrumpfen. An diesem nächsten Tage entscheide doch ja zu Gunsten des Somaopfernden. Bei diesem Opfer wollen wir den höchsten Wurf im Gewinnspiel aussuchen, nach dem Siegerpreis strebend den höchsten Wurf im Gewinnspiel.

Durch dich, o mächtiger, mögen wir in dem alten Kampfe, von dir, o Indra, unterstützt die Feinde besiegen, überwinden die bekämpfenden; an diesem nächsten Tage mögest du nun dem Somapresser Muth einsprechen; bei diesem Opfer mögen wir die im Kampf gemachte Beute vertheilen, wir nach Gut verlangenden die im Kampf gemachte Beute.

С тобою, о щедрый, в (борьбе) за первую ставку,
Поддержанные тобою, Индрой, мы хотим одолеть нападающих,.
Победить (тех,) кто хочет победить нас!
В этот ближайший день
Вступись за выжимающего (сому)!
В этой жертве мы хотим узреть счастливый бросок в состязании,
Желая награды – счастливый бросок в состязании!

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• मध्यमः

फिर युद्ध समय में सेनापति क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) परम प्रशंसित बहुत धनवाले (इन्द्रत्वोताः) अतिउत्तम ऐश्वर्ययुक्त जो आप उन्होंने पाले हुए (वयम्) हम लोग (त्वया) आप के साथ (पूर्व्ये) अगले महाशयों ने किये (धने) धन के निमित्त (पृतन्यतः) मनुष्यों के समान आचरण करते हुए मनुष्यों को (सासह्याम) निरन्तर सहें (वनुष्यतः) और सेवन करनेवालों का (वनुयाम) सेवन करें तथा (भरे) रक्षा में (कृतम्) प्रसिद्ध हुए को (वाजयन्तः) समझाते हुए हम लोग (अस्मिन्) इस (यज्ञे) यज्ञ में तथा (भरे) संग्राम में (कृतम्) उत्पन्न हुए व्यवहार को (विचयेम) विशेष कर खोजें और (नेदिष्ठे) अति निकट (अस्मिन्) इस (अहनि) आज के दिन (सुन्वते) व्यवहारों की सिद्धि करते हुए के लिये आप सत्य उपदेश (नु) शीघ्र (अधिवोच) सबके उपरान्त करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि धार्मिक सेनापति के साथ प्रीति और उत्साह कर शत्रुओं को जीत के अति उत्तम धन का समूह सिद्ध करें और सेनापति समय-समय पर अपनी वक्तृता से शूरता आदि गुणों का उपदेश कर शत्रुओं के साथ अपने सैनिकजनों का युद्ध करावे ॥ १ ॥

अन्वय: हे मघवन् इन्द्रत्वोता वयं त्वया सह पूर्व्ये धने पृतन्यतः सासह्याम। वनुष्यतो वनुयाम भरे कृतं विचयेम नेदिष्ठेऽस्मिन्नहनि सुन्वते त्वं सत्योपदेशं न्वधिवोच ॥ १ ॥

पुनर्युद्धसमये सेनेशः किं कुर्यादित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वया) (वयम्) (मघवन्) परमपूजितबहुधनयुक्त (पूर्व्ये) पूर्वैः कृते (धने) (इन्द्रत्वोताः) इन्द्रेण त्वया पालिताः (सासह्याम) भृशं सहेम (पृतन्यतः) पृतना मनुष्या तानिवाचरतः (वनुयाम) संभजेम (वनुष्यतः) संभक्तान् (नेदिष्ठे) अतिशयेन निकटे (अस्मिन्) (अहनि) (अधि) उपरिभावे (वोच) उपदिश। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नु) शीघ्रम् (सुन्वते) निष्पाद्यते (अस्मिन्) (यज्ञे) (वि) (चयेम) चिनुयाम। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (भरे) पालने (कृतम्) निष्पन्नम् (वाजयन्तः) ज्ञापयन्तः (भरे) संग्रामे। भर इति संग्रामनाम। निरु० ४। २४। (कृतम्) निष्पन्नम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैर्धार्मिकेण सेनेशेन सह प्रीतिं विधायोत्साहेन शत्रून्विजित्य परश्रीनिचयः संपादनीयः सेनापतिश्च तात्कालीनवक्तृत्वेन शौर्यादिगुणानुपदिश्य शत्रुभिः सह सैन्यान् योधयेत् ॥ १ ॥

या सूक्तात राजधर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी धार्मिक सेनापतीबरोबर प्रेमाने व उत्साहाने वागून शत्रूंना जिंकून अति उत्तम धनाचा संचय करावा व सेनापतीने वारंवार आपल्या वक्तृत्वाने शूरता इत्यादी गुणांचा उपदेश करून शत्रूंबरोबर आपल्या सैनिकाद्वारे युद्ध करवावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

सुवर्जेषे᳓ भ᳓र आप्र᳓स्य व᳓क्मनि
उषर्बु᳓धः सुव᳓स्मिन् अ᳓ञ्जसि
क्राण᳓स्य स्व᳓स्मिन् अ᳓ञ्जसि
अ᳓हन्न् इ᳓न्द्रो य᳓था विदे᳓
शीर्ष्णा᳓-शीर्ष्णोपवा᳓चियः
अस्मत्रा᳓ ते सध्रि᳓अक् सन्तु रात᳓यो
भद्रा᳓ भद्र᳓स्य रात᳓यः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āprásya ← āprá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

svarjeṣé ← svarjeṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vákmani ← vákman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áñjasi ← áñjas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

svásmin ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

uṣarbúdhaḥ ← uṣarbúdh- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

áñjasi ← áñjas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

krāṇásya ← √kr̥- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

svásmin ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidé ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáthā ← yáthā (invariable)

śīrṣṇā́-śīrṣṇā ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

upavā́cyaḥ ← upavā́cya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmatrā́ ← asmatrā́ (invariable)

rātáyaḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sadhryàk ← sadhryàñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

bhadrā́ḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhadrásya ← bhadrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rātáyaḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

स्वः॒ऽजे॒षे । भरे॑ । आ॒प्रस्य॑ । वक्म॑नि । उ॒षः॒ऽबुधः॑ । स्वस्मि॑न् । अञ्ज॑सि । क्रा॒णस्य॑ । स्वस्मि॑न् । अञ्ज॑सि ।
अह॑न् । इन्द्रः॑ । यथा॑ । वि॒दे । शी॒र्ष्णाऽशी॑र्ष्णा । उ॒प॒ऽवाच्यः॑ ।
अ॒स्म॒ऽत्रा । ते॒ । स॒ध्र्य॑क् । स॒न्तु॒ । रा॒तयः॑ । भ॒द्राः । भ॒द्रस्य॑ । रा॒तयः॑ ॥

• svarjeṣe ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svarjeṣe ← jeṣe ← jeṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “conquest.”

• bhara ← bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• āprasya ← āpra
• [noun], genitive, singular, masculine

• vakmany ← vakmani ← vakman
• [noun], locative, singular, neuter

• uṣarbudhaḥ ← uṣarbudh
• [noun], genitive, singular, masculine
• “early rising.”

• svasminn ← svasmin ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• añjasi ← añjas
• [noun], locative, singular, neuter
• “añjas [word].”

• krāṇasya ← kṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• svasminn ← svasmin ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• añjasi ← añjas
• [noun], locative, singular, neuter
• “añjas [word].”

• ahann ← ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• vide ← vid
• [verb], singular, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• śīrṣṇā ← śīrṣan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “head; śīrṣan [word].”

• śīrṣṇopavācyaḥ ← śīrṣṇā ← śīrṣan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “head; śīrṣan [word].”

• śīrṣṇopavācyaḥ ← upavācyaḥ ← upavac ← √vac
• [verb noun], nominative, singular

• asmatrā
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sadhryak ← sadhryañc
• [noun], accusative, singular, neuter

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• rātayo ← rātayaḥ ← rāti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• bhadrā ← bhadrāḥ ← bhadra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• bhadrasya ← bhadra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• rātayaḥ ← rāti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “gift; bounty; favor.”

अयमिन्द्रः स्वर्जेषे स्वर्गगमनसाधने भरे संग्रामे । युद्धे आभिमुख्येन हतस्य स्वर्गो ‘ द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनौ’ ( परा. ३. २५ ) इत्यादिस्मृतिषु प्रसिद्धः । आप्रस्य आपनशीलस्य शत्रुवधाय इतस्ततः व्याप्तस्य ॥ औणादिको रः ॥ शूरस्य वक्मनि मार्गभूते स्वस्मिन् स्वभूते अञ्जसि अभिव्यक्तिमति कपटादिरहिते । पुनः स एव विशेष्यते । स्वस्मिन् अञ्जसि स्वकीयेऽञ्जसि मुख्ये महति संग्रामे । यद्वा । स्वस्मिन् अञ्जसि शत्रौ स्वयमेव अप्रच्छन्नत्वेनागते सति अहन् शत्रून् हिनस्ति । कस्य संग्रामे इति तदुच्यते । आप्रस्य आपनशीलस्य आ समन्तात् इन्द्रस्य प्रीणयितुर्वा उषर्बुधः उषःकाले अनुष्ठानाय प्रबुध्यमानस्य क्राणस्य यागं कुर्वाणस्य ॥ करोतेः शतरि छान्दसः शपो लुक् ॥ अस्य यजमानस्य शत्रून् अहन् हिनस्ति । अतः कारणात् अयम् इन्द्रः शीर्ष्णाशीर्ष्णोपवाच्यः सर्वेषां शिरसा प्रणम्यः स्तुत्यः ॥ ‘ शीर्षश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. ६० ) इति उदात्तनिवृत्तिस्वरेण अन्तोदात्तत्वम् । ‘ नित्यवीप्सयोः’ इति द्विर्भावः ॥ तत्र दृष्टान्तः । यथा विदे सर्वज्ञाय शिरसा प्रणतिः क्रियते स्तूयते च तथैनमित्यर्थः । यद्वा यथा विदे येन प्रकारेण हन्तव्यं शत्रुं जानासि तं तं प्रहंसि ॥ वेत्तेर्व्यत्ययेनात्मनेपदम् । पुरुषव्यत्ययः । ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु ’ इति तलोपः ॥ अथवा । यथा विदे यं यं विन्दसे लभसे शत्रुं तं तं मारयसि । अतः कारणात् स्तुत्यः इत्यर्थः ॥ अस्मिन् पक्षे छान्दसो विकरणस्य लुक् । पूर्ववत् तलोपः ॥ किंच हे इन्द्र ते रातयः तव संबन्धीनि धनानि दानानि अस्मत्रा अस्मास्वेव सध्र्यक् सह एकोद्योगेन सन्तु भवन्तु ॥ सहपूर्वादञ्चतेः ‘ऋत्विक्’ इत्यादिना क्विन् । सहस्य सध्रिः’ इति सध्र्यादेशः। अद्रिसध्र्योः अन्तोदात्तनिपातनं कृत्स्वरनिवृत्यर्थमिति स चान्तोदात्तः । उदात्तस्वरितयोर्यण: ’ इति स्वरितः ॥ किंच भद्रस्य स्तुत्यस्य रातयः अस्मासु दत्तानि दानानि भद्राः अतिस्थिराणि सन्तु ॥

English translation:

“In the combat which secures heaven, Indra, (treading) in the appropriate and straight path of the active (combatant), as well as in his own appropriate and straight (path), destroys (the adversary) of him who wakes at dawn and celebrates (pious rites); he therefore to be adored with the head (bowed down), as revernce is paid by prostration to a holy sage. May your treasures, (Indra), be accusative ulated upon us; may the treasures of you who are auspicious be auspicious (to us).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svasminnañjasi, are the words reiterated;

Vakma = vakmani, own, peculiar;

Mārge = in the road or path, i.e. honest, straight, free from fraud, kapaṭādirahite or open, unconcaled, apracchanne

At the match to win the sun, at the speech of the Propitiator, at the very anointing of the one who wakes at dawn [=Agni]—at the very
anointing of the one being prepared [=soma]—
on (that) day Indra is to be invoked by every head [=person], in the way that is known.
Toward us only let your gifts be directed—the auspicious gifts of the auspicious one.

Pādas abc consist entirely of four locative expressions (with their genitives); this heavily signposted syntactic pattern allows (/forces) the first word of d, áhan(n) to be interpreted as the loc. sg. of áhar ‘day’ rather than the 2nd/3rd sg. root impf. of √han, which otherwise would be strongly favored in an Indra context. (Note that the identical opening, áhann índro, is found at IV.28.3, with the verb.) The locatives in 1d, f also reinforce the loc. reading, esp. asmín áhani (1d). I don’t know exactly what to call this poetic trick – it is aggressively a non-pun.

āprá- in a is a hapax, and there is no consensus on its meaning or derivation; see EWA s.v. I am inclined to follow Geldner (etc.)’s connection with āprī́- (a noun that doesn’t occur in the RV, though the verbal syntagm does) with a meaning ‘propitiator’ vel sim. This fits its dependence on vákmani ‘at the speech’ and may also thematically echo ádhi vocā ‘advocate, speak on behalf of’ in 1e. It could indeed refer to the reciter of Āprī hymns. The other leading etymological candidate is ā́√pṛ ‘fill’ (so Witzel Gotō; see Oldenberg), but “the filler” seems to have less connection with speaking than “the propitiator.” The way the reflexive adj. svásmin works in bc is a little tricky: “of X, at his very own anointing.” On the basis of I.134.2 I follow Geldner in taking krāṇásya as passive and referring to the soma. Thus in bc we find the anointing (áñjasi) of the two primary ritual substances, fire (b) and soma (c). Alternatively, if it seems desirable to keep the referent the same in the two pādas, one can follow Renou, Witzel Gotō in taking krāṇá- as “active,” referring to Agni.

The use of ‘head’ (śíras-/śīrṣán-) to refer to an individual person is not, as far as I know, otherwise found in the RV, though the semantic dev. is obvious and precedented in English.

In war which wins the light, at the free-giver’s call, at due oblation of the early-rising one, oblation of the active one,
Indra slew, even as we know–whom each bowed head must reverence.
May all thy bounteous gifts be gathered up for us, yea, the good gifts of thee the Good.

Im Kampf, wenn es gilt das Sonnenlicht zu gewinnen, bei der Rede des Fürbitters, wenn der frühwache Agni seine Salbung bekommt, wenn der angemachte Soma seine Salbung bekommt; an dem Tage ist Indra, wie bekannt, Haupt für Haupt anzurufen. Auf uns sollen sich deine Gaben vereinigen, die glückbringenden Gaben des Glückbringenden.

In dem glanzverschaffenden Kampfe, bei dem Rufe des eifrigen, bei der eignen Ausschmückung des früh wachen [Agni], bei der eignen Ausschmückung des wirksamen; Indra erschlug [die Feinde] nach seiner Weise, er der von jedem Wesen anzurufen ist; bei uns mögen sein deine Gaben allesammt, des heilbringenden heilbringende Gaben.

В состязании за победу над солнцем, при исполнении гимна-апри,
Когда пробуждающийся на заре (Агни) получает свое помазание,
Деятельный (бог) – свое помазание
В (этот) день Индру, как известно,
Должен призывать каждый.
На нас пусть будут сосредоточены твои дары,
Приносящие счастье дары (бога,) приносящего счастье!

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• भुरिगतिशक्वरी
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यथा) जैसे (सध्र्यक्) साथ जानेवाला (इन्द्रः) सूर्य्यमण्डल (स्वर्जेषे) सुख से जीतनेवाले (विदे) ज्ञानवान् पुरुष के लिये (शीर्ष्णाशीर्ष्णा) शिर माथे (उपवाच्यः) समीप कहने योग्य है वैसे (भरे) संग्राम में (आप्रस्य) पूर्ण बल (क्राणस्य) करते हुए समय के विभाग (उषर्बुधः) उषःकाल अर्थात् रात्रि के चौथे प्रहर में जागे हुए तुम लोग (वक्मनि) उपदेश में जैसे (स्वस्मिन्) अपने (अञ्जसि) प्रसिद्ध व्यवहार के निमित्त वैसे (स्वस्मिन्) अपने (अञ्जसि) चाहे हुए व्यवहार में जैसे मेघ को सूर्य्य (अहन्) मारता वैसे शत्रुओं को मारो, जो (अस्मत्रा) हम लोगों के बीच (भद्राः) कल्याण करनेवाले (रातयः) दान आदि काम (ते) तुम (भद्रस्य) कल्याण करनेवाले के (रातयः) दोनों के समान हों वे (ते) तेरे (सन्तु) हों ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो सभापति सब शूरवीरों का अपने समान सत्कार करता है, वह शत्रुओं को जीतकर सबके लिये सुख दे सकता है, संग्राम में अपने पदार्थ औरों के लिये और औरों के अपने लिये करने चाहिये। ऐसे एक दूसरे में प्रीति के साथ विरोध छोड़ उत्तम जय प्राप्त करना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा सध्र्यगिन्द्रो स्वर्जेषे विदे शीर्ष्णाशीर्ष्णोपवाच्यस्तथा भरे आप्रस्य क्राणस्योषर्बुधो वक्मनि स्वस्मिन्नञ्जसीव स्वस्मिन्नञ्जसि मेघं सूर्योऽहन्निव शत्रून् घ्नन्तु या अस्मत्रा भद्रा रातयस्ते भद्रस्य रातय इव स्युस्तास्ते सन्तु ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वर्जेषे) सुखेन जयशीलाय (भरे) संग्रामे (आप्रस्य) पूर्णबलस्य (वक्मनि) उपदेशे (उषर्बुधः) रात्रिचतुर्थप्रहरे जागृताः (स्वस्मिन्) (अञ्जसि) प्रकटे (क्राणस्य) कुर्वाणस्य। अव वा छन्दसीति शपो लुक्। (स्वस्मिन्) (अञ्जसि) कामयमाने (अहन्) हन्ति (इन्द्रः) सूर्यः (यथा) (विदे) ज्ञानवते (शीर्ष्णा शीर्ष्णा) शिरसा शिरसा (उपवाच्यः) उपवक्तुं योग्यः (अस्मत्रा) अस्मासु (ते) तव (सध्र्यक्) सहाऽञ्चतीति (सन्तु) भवन्तु (रातयः) दानानि (भद्राः) कल्याणकराः (भद्रस्य) कल्याणकरस्य (रातयः) दानानि ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यस्सभेशः सर्वान् शूरवीरान् स्ववसत्सत्करोति स शत्रून् जित्वा सर्वेभ्यः सुखं दातुं शक्नोति संग्रामे स्वकीयाः पदार्था अन्यार्था अन्येषां च स्वार्थाः कर्त्तव्या एवं परस्परस्मिन् प्रीत्या विरोधं विहाय विजयः प्राप्तव्यः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जो सभापती सर्व शूरवीरांचा आपल्याप्रमाणे सत्कार करतो तो शत्रूंना जिंकून सर्वांना सुख देऊ शकतो. युद्धात एकमेकांच्या पदार्थांचे आदानप्रदान केले पाहिजे. अशा प्रकारे एकमेकांवर प्रेम करावे व विरोध नष्ट करून उत्तम विजय प्राप्त केला पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

त᳓त् तु᳓ प्र᳓यः प्रत्न᳓था ते शुशुक्वनं᳓
य᳓स्मिन् यज्ञे᳓ वा᳓रम् अ᳓कृण्वत क्ष᳓यम्
ऋत᳓स्य वा᳓र् असि क्ष᳓यम्
वि᳓ त᳓द् वोचेर् अ᳓ध द्विता᳓
अन्तः᳓ पश्यन्ति रश्मि᳓भिः
स᳓ घा विदे अ᳓नु इ᳓न्द्रो गवे᳓षणो
बन्धुक्षि᳓द्भ्यो गवे᳓षणः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pratnáthā ← pratnáthā (invariable)

práyaḥ ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śuśukvanám ← śuśukvaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tú ← tú (invariable)

ákr̥ṇvata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́ram ← vā́ra- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́r ← vā́r- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

dvitā́ ← dvitā́ (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

voceḥ ← √vac- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

antár ← antár (invariable)

paśyanti ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

gavéṣaṇaḥ ← gavéṣaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gha ← gha (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vide ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

bandhukṣídbhyaḥ ← bandhukṣít- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

gavéṣaṇaḥ ← gavéṣaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तत् । तु । प्रयः॑ । प्र॒त्नऽथा॑ । ते॒ । शु॒शु॒क्व॒नम् । यस्मि॑न् । य॒ज्ञे । वार॑म् । अकृ॑ण्वत । क्षय॑म् । ऋ॒तस्य॑ । वाः । अ॒सि॒ । क्षय॑म् ।
वि । तत् । वो॒चेः॒ । अध॑ । द्वि॒ता । अ॒न्तरिति॑ । प॒श्य॒न्ति॒ । र॒श्मिऽभिः॑ ।
सः । घ॒ । वि॒दे॒ । अनु॑ । इन्द्रः॑ । गो॒ऽएष॑णः । ब॒न्धु॒क्षित्ऽभ्यः॑ । गो॒ऽएष॑णः ॥

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• prayaḥ ← prayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• pratnathā
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śuśukvanaṃ ← śuśukvanam ← śuśukvana
• [noun], nominative, singular, neuter

• yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vāram ← vār
• [noun], accusative, singular, masculine

• akṛṇvata ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• vār
• [noun], nominative, singular, masculine

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vocer ← voceḥ ← vac
• [verb], singular, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• dvitāntaḥ ← dvitā
• [adverb]
• “again.”

• dvitāntaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• paśyanti ← paś
• [verb], plural, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• vide ← vid
• [verb], singular, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gaveṣaṇo ← gaveṣaṇaḥ ← gaveṣaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “marauding.”

• bandhukṣidbhyo ← bandhu
• [noun], masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• bandhukṣidbhyo ← kṣidbhyaḥ ← kṣit
• [noun], dative, plural, masculine

• gaveṣaṇaḥ ← gaveṣaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “marauding.”

हे इन्द्र तत्तु खलु प्रसिद्धं प्रयः हविर्लक्षणमन्नं शुशुक्वनम् आज्यादिसंयोगेन भृशं दीप्तम् ॥ शुचेर्दीप्तिकर्मणः एतद्रूपम् ॥ ते तव स्वभूतं प्रत्नथा पूर्वम् इतःपूर्वं यथा यागकाले हविः ते तव स्वं भवति तथा अद्यतनमपि । सर्वदा त्वामेव यजन्ते" इति भावः । ‘ प्रत्नपूर्वविश्व ’ इत्यादिना इवार्थे थाल् । लित्स्वरः ॥ कीदृशं तदिति उच्यते । यज्ञे यागे यस्मिन् हविषि दातव्ये सति वारं वरणीयं क्षयं स्थानं वेदिलक्षणम् अकृण्वत कुर्वन्ति ऋत्विजः । कस्तव विशेष इति चेत् उच्यते। ऋतस्य सत्यफलस्य यज्ञस्य वाः असि क्षयं निवासस्थानं संभक्तोऽसि । यद्वा । ऋतमित्युदकनाम । तस्य क्षयं स्थानं प्राप्तोऽसि । वृष्टिप्रदोऽसीत्यर्थः । अथवा । ऋतस्यादित्यस्य क्षयं स्थानं द्युलोकाख्यं वाः असि यजमानं गमयितासि । तत् तादृशं वक्ष्यमाणं कर्म वि वोचेः विब्रूहि ।“अध अतः कारणात् द्वितान्तः द्वित्वोपेतयोः द्यावापृथिव्योर्मध्ये अन्तरिक्षे रश्मिभिः आदित्यकिरणैः पश्यन्ति । मेघं निर्भिद्य रश्मिद्वारा प्रवर्षणरूपं कर्म सर्वे जनाः प्रत्यक्षतः पश्यन्ति । अस्मद्दत्तं हविः आदित्यं प्रापयित्वा तद्रश्मिद्वारा वृष्टिं जनयसीत्येतत् सर्वैर्दृश्यते इत्यर्थः । इदानीं परोक्षतया स्तौति । सः घ स खलु इन्द्रः गवेषणः उदकस्यान्वेषणशीलः । तथा बन्धुक्षिद्यः्म हविष्प्रदानादिना बन्धुभावं प्राप्तवद्भ्यः यजमानेभ्यः गवेषणः गवां प्रसिद्धानाम् एषणकर्ता ॥ इषेर्बाहुलकात् कर्तरि ल्युट्। यद्वा। ‘गवेष मार्गणे । पूर्ववत् ल्युट् ॥ यजमानफलस्य मृगयितेत्यर्थः । अनु उक्तक्रमेणैव कर्ता सन् विदे विन्दते उदकप्राप्तिप्रकारं जानाति ॥

English translation:

“Indra, in whatsoever rite (the priests) from of old have plural ced the brilliant (sacrificial) food for you upon the altar, in that plural ce of sacrifice you abide; do you declare what (rite), that men may thence behold the intermediate (firmament bright) with the rays (of the sun); for this, Indra, the searcher (of rain, is) the searcher after cattle, for (the benefit of) his kindred (worshippers), and knows in due course (the season of the rain).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛtasya vārasi kṣayam yajñasya nivāsasthānam saṃbhaktosi, you are possessed o fthe plural ce of the abode of the sacrifice, termed ṛta, or the true, as giving unfailing reward; or ṛta = water; i.e. you abide in the dwelling of the water = sender of rain, vṛṣṭiprado asi; another interpretation: ṛta meaning the sun, you cause (the sacrificer) to go to the region of the sun. sa ghā vide anvindro gaveṣaṇa bandhukṣidbhyo gaveṣaṇaḥ = lit. he verily knows in order, Indra, the searcher, gaveṣaṇa; udakasyānveṣaṇa- śīlaḥ, possessed of or practising the seeking after water, the sender of rain; gavām eṣaṇakartā, the maker of search after the cows, alluding to the old legend; or, it may mean: the seeker for the reward of the worshipper, yajamāna- phalasya mṛgayitā; vide, anuvide: he knows in order, is filled up by udakaprāptiprakāram, he understands the manifestation of the attainemnt or arrival, in due season, of the rains

This pleasurable offering of yours is glittering as of old, when at the sacrifice they [=sacrificers] made (you), the shield, as a peaceful
dwelling for themselves—you are the shield of truth, a peaceful
dwelling.
You should announce this now yet again. They [=poets?] look within (themselves?) with the (coming of) the (sun’s) rays [=dawn].
“This Indra is certainly known as a seeker of cows—as a seeker of cows for those who dwell among their kindred.”

A very opaque verse, which has received multiple interpretations. I will discuss only my own, very tentative, one here.

I take pāda a as the announcement to Indra of the “pleasurable offering” (práyaḥ) currently set out for him at this sacrifice (asmín yajñé 1f); see nearby I.134.1, 135.4 for similar usage of práyas-. This glittering offering reminds the poet of a previous one (pratnáthā). I take the next two pādas (bc) as describing this previous one; the relative locative yásmin yajñé is a temporal expression that picks up the temporal pratnáthā.

The crux in bc is the pair vā́ram (b), vā́r (c). Since the former is an obj. of ákṛṇvata and the latter a (possible) subj. of ási, an analysis as a masc. (or at least gendered) root noun suggests itself, but such a noun has at best a precarious existence (see Schindler WurNom s.v.). Nonetheless, I think it must be posited here; the other solutions, which include taking the two forms to two separate stems (see, e.g., Grassmann, Lubotsky) or decomposing them into vā + a… (Hoffmann apud Schindler, Witzel Gotō), do too much violence to the patterns of Atyaṣṭi meter. With Geldner and Renou in their separate ways (“Schirmer(?)” “protecteur”) I take the form to √vṛ ‘cover’ and tr.

‘shield’ (as in X.93.3). In b this noun in the acc. is in apposition to unexpressed tvā ‘you’, i.e., Indra – which is the first obj. to a double acc. √kṛ construction ‘make X into Y’. (For Indra as a home, see 5fg. For kṣáya- in a metaphorical sense, see the next hymn, I.133.7a.) In the tag-pāda the construction has been switched from acc. to nom., and the 2nd sg. ref. is now overt (asi ‘you are’). A nom. vā́r conforms to this case switch; however, since kṣáya- is masc., we should expect *kṣáyaḥ here. I explain the anomaly by the pressures of Atyaṣṭi, which requires strict identity between the finals of b and c; kṣáyam is simply repeated from b or made an honorary neut. for the occasion. It is possible to avoid this problem by assuming that vā́r- has verbal rection (so implicitly Geldner “der Schirmer(?) des Hauses”; see also Schindler WurNom), but this introduces further complications, and I prefer the double acc. interpr. anyway.

If bc refers to a time in the distant past when Indra was made into our protector, d may then call for the restatement of this fact at the current ritual (depicted in pāda a by my interpr.) The expression nū́itthā́te pūrváthā ca pravā́cyam “Now in the current way and in the earlier one it is to be proclaimed of you” in 4a supports my interpr of the larger stucture of this verse, namely that it concerns the conceptual intersection of the current ritual and the previous one and that what has been said before needs to be restated at the current sacrifice. Note also that, though the form of √vac, voceḥ in this case, now has the preverb ví, the sequence vocer ádha, with the adv. ádha, echoes ádhi vocā in 1e.

In e I take raśmíbhiḥ as a temporal expression “with the rays (of the sun),” identifying the time as dawn, as is very common. The standard tr. take it as an instr.

of the means of seeing; this is not impossible, but seems less idiomatic. See further ad I.135.3.

I don’t quite know what to do with ánu in f, but given the other difficulties in the verse, this is a minor problem.

This food glows for thee as of old at sacrifice, wherein they made thee chooser of the place, for thou choosest the place of sacrifice.
Speak thou and make it known to us: they see within with beams of light.
Indra, indeed, is found a seeker after spoil, spoil-seeker for his own allies.

Dies ist ja doch wie früher deine hellglänzende Labung, bei dem Opfer, bei dem sie dich zum Schirmer des Hauses machten. Du bist der Schirmer des Hauses des Gesetzes. Du mögest uns das doch noch einmal bestimmt sagen; sie sehen mit ihren Lichtstrahlen ins Innere: Indra ist ja bekannt als der Rindersucher, als der Rindersucher für die zum Bunde Gehörigen.

Das aber ist nach alter Weise deine glänzende Huld; bei welchem Opfer sie den Sitz herrlich machten, da wählst du dir des heiligen Werkes Sitz (?); das mögest du kund machen (?); sie blicken hinein mit Strahlen (?). Dieser Indra wird erkannt als der kampflustige, von den unter Stammgenossen wohnenden als der kampflustige (?).

Это же твоя сверкающая жертвенная пища, как издревле,
На жертвоприношении, где они сделали (тебя) защитником, обителью:
(Раз) ты защитник закона – (тебя сделали) обителью.
Так пусть ты сейчас же ясно провозгласишь:
Лучами они смотрят внутрь.
Этот самый Индра известен как ищущий коров,
Для живущих в родстве (с ним) ищущий коров.

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• मध्यमः

फिर मनुष्य क्या करके कैसे हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (गवेषणः) जो वाणी की इच्छा करता है उस (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् के समान (ते) आपका (प्रत्नथा) प्राचीन (यस्मिन्) जिस (यज्ञे) व्यवहार में (ऋतस्य) सत्य का (शुशुक्वनम्) अतिप्रकाशित (क्षयम्) निवास का (वारम्) स्वीकार करने को (वाः) जल और (क्षयम्) प्राप्त होने योग्य पदार्थ के समान जो (प्रयः) प्रीति करनेवाले वचन को (अकृण्वत) उच्चारण करें उनके (तत्) उस पूर्वोक्त वचन को (तु) तो आप प्राप्त (असि) हैं (अध) इसके अनन्तर (द्विता) दो का होना जैसे हो वैसे (रश्मिभिः) किरणों के साथ (अन्तः) भीतर जिसको (पश्यन्ति) देखते हैं (तत्) उसको तूँ (वि, वोचेः) अच्छे कह और (सः) वह (बन्धुक्षिद्भ्यः) बन्धुओं को निवास कराते हुए पुरुषों के लिये (गवेषणः) किरणों को इष्ट सूर्य के समान ऐश्वर्यवान् मैं (अनु, विदे) अनुकूलता से जानता हूँ (घ) उसीको आप भी जानो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमलाङ्कार है। जो सत्य गुणों में प्रीति करते हैं, वे विद्वान् होते और जो विद्वान् हों, वे सूर्य के प्रकाश से सब हाथ में आमले के समान पदार्थों को देख सकते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे विद्वान् गवेषण इन्द्र इव ते तव प्रत्नथा यस्मिन् यज्ञ ऋतस्य शुशुक्वनं क्षयं वारं वाः क्षयमिव ये प्रयोऽकृण्वत तेषां तत्तु त्वं प्राप्तोऽसि। अधाथ द्विता रश्मिभिरन्तर्यत् पश्यन्ति तत्त्वं विवोचेः स बन्धुक्षिद्भ्यो गवेषण इन्द्रोऽहं यदनुविदे घ तदेव त्वं जानीहि ॥ ३ ॥

पुनर्मनुष्याः किं कृत्वा कीदृशा भवेयुरित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) पूर्वोक्तम् (तु) (प्रयः) प्रीतिकारकं वचः (प्रत्नथा) प्राचीनम् (ते) तव (शुशुक्वनम्) अतिशयेन प्रदीप्तम् (यस्मिन्) (यज्ञे) व्यवहारे (वारम्) वर्त्तुम् (अकृण्वत) कुर्वन्तु (क्षयम्) निवासम् (ऋतस्य) सत्यस्य (वाः) जलमिव (असि) (क्षयम्) प्राप्तव्यम् (वि) (तत्) (वोचेः) ब्रूयाः (अध) अथ (द्विता) द्वयोर्भावः (अन्तः) आभ्यन्तरे (पश्यन्ति) प्रेक्षन्ते (रश्मिभिः) किरणैः (सः) (घ) एव। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (विदे) वेद्मि। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (अनु) (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (गवेषणः) यो गां वाणीमिच्छति सः (बन्धुक्षिद्भ्यः) बन्धून् निवासयद्भ्यः (गवेषणः) गवां किरणानामिष्टः सूर्य इव ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये सत्यगुणेषु प्रीतिं कुर्वन्ति ते विद्वांसो जायन्ते ये विद्वांसः स्युस्ते सूर्यप्रकाशेन सर्वान् पदार्थान् हस्तामलकवद्द्रष्टुं शक्नुवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सत्यावर प्रेम करतात ते विद्वान असतात व जे विद्वान असतात ते सूर्याच्या प्रकाशात हस्तमलकावत (हातातील आवळ्याप्रमाणे) पदार्थांना पाहू शकतात. (ते पदार्थांना सूक्ष्म पद्धतीने पाहू शकतात. ) ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

नू᳓ इत्था᳓ ते पूर्व᳓था च प्रवा᳓चियं
य᳓द् अ᳓ङ्गिरोभ्यो अ᳓वृणोर् अ᳓प व्रज᳓म्
इ᳓न्द्र शि᳓क्षन्न् अ᳓प व्रज᳓म्
अइ᳓भ्यः समानिया᳓ दिशा᳓
अस्म᳓भ्यं जेषि यो᳓त्सि च
सुन्व᳓द्भियो रन्धया कं᳓ चिद् अव्रतं᳓
हृणाय᳓न्तं चिद् अव्रत᳓म्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

itthā́ ← itthā́ (invariable)

nú ← nú (invariable)

pravā́cyam ← pravā́cya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pūrváthā ← pūrváthā (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

áṅgirobhyaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

ávr̥ṇoḥ ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

vrajám ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śíkṣan ← √śak- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vrajám ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

diśā́ ← díś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ebhyaḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

samānyā́ ← samāná- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ca ← ca (invariable)

jeṣi ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

yótsi ← √yudh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

avratám ← avratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

randhaya ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sunvádbhyaḥ ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

avratám ← avratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

hr̥ṇāyántam ← √hr̥ṇāy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

नु । इ॒त्था । ते॒ । पू॒र्वऽथा॑ । च॒ । प्र॒ऽवाच्य॑म् । यत् । अङ्गि॑रःऽभ्यः । अवृ॑णोः । अप॑ । व्र॒जम् । इन्द्र॑ । शिक्ष॑न् । अप॑ । व्र॒जम् ।
आ । ए॒भ्यः॒ । स॒मा॒न्या । दि॒शा । अ॒स्मभ्य॑म् । जे॒षि॒ । योत्सि॑ । च॒ ।
सु॒न्वत्ऽभ्यः॑ । र॒न्ध॒य॒ । कम् । चि॒त् । अ॒व्र॒तम् । हृ॒णा॒यन्त॑म् । चि॒त् । अ॒व्र॒तम् ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūrvathā
• [adverb]

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pravācyaṃ ← pravācyam ← pravac ← √vac
• [verb noun], nominative, singular
• “describe; name; enumerate; call; explain; teach; state; tell; impart; convey; address; proclaim.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• aṅgirobhyo ← aṅgirobhyaḥ ← aṅgiras
• [noun], dative, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• ‘vṛṇor ← avṛṇoḥ ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• vrajam ← vraja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śikṣann ← śikṣan ← śikṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “help; give.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• vrajam ← vraja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• aibhyaḥ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• aibhyaḥ ← ebhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• samānyā ← samāna
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• diśāsmabhyaṃ ← diśā ← diś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “quarter; direction; region; diś [word]; Aṣṭādhyāyī, 5.3.27; distant region; Diś; four; example; method; space.”

• diśāsmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• jeṣi ← ji
• [verb], singular, Present indikative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• yotsi ← yudh
• [verb], singular, Present indikative
• “fight; overcome.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sunvadbhyo ← sunvadbhyaḥ ← su
• [verb noun], dative, plural
• “press out; su.”

• randhayā ← randhaya ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Present imperative
• “subjugate; hand over.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• avrataṃ ← avratam ← avrata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “disobedient; evil.”

• hṛṇāyantaṃ ← hṛṇāyantam ← hṛṇāy
• [verb noun], accusative, singular

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• avratam ← avrata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “disobedient; evil.”

हे इन्द्र ते तव संबन्धि कर्म इत्था इत्थमुक्तप्रकारं वक्ष्यमाणरूपं वा पूर्वथा पूर्वमिव पूर्वं यथा नु क्षिप्रं प्रवाच्यं सर्वैः स्तोतव्यं तद्वत् इदानींतनमपि स्तुत्यम् ॥ नू इत्था इत्यत्र ईषाअक्षादित्वात् । प्रकृतिभावः ॥ कीदृशं तदिति तदुच्यते । यत् त्वम् अङ्गिरोभ्यः एतद्गोत्रोत्पन्नेभ्यो महर्षिभ्यः तेषामर्थाय व्रजम् अन्तरिक्षे गच्छन्तं मेघम् अप अवृणोः अपवृतवानसि मेघम् उत्पाट्य वृष्टिमुत्पादितवानसि । व्रज इति मेघनाम, ‘ व्रजः वराहः’ ( नि. १. १०. ११) इति तन्नामसु पाठात् । किंच हे इन्द्र व्रजं गवां समूहम् अप अयष्टृभ्योऽपहृत्य तेभ्य एवाङ्गिरोभ्यः शिक्षन् वितरन् रक्षितवानसि । यद्वा । पणिभिरपहृतं बिले स्थितं गवां व्रजम् अपहर्तुमपावृणोः अपवृतद्वारमकारोः। किंच हे इन्द्र एभ्यः उक्तेभ्यः ऋषिभ्यः समान्या दिशा समानया रीत्या तेभ्यो यथा ददासि तद्वत् अस्मभ्यम् अपि जेषि धनं संग्रामं वा जय । तदर्थं योत्सि युध्यस्व च ॥ छान्दसो विकरणस्य लुक् । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥ किंच त्वं सुन्वद्भ्यः त्वदर्थमभिषवं कुर्वद्यःलु अस्मभ्यं कं चिदव्रतं सर्वमप्ययज्वानं यागविरोधिनं रन्धय बाधय मदधीनं कुर्वित्यर्थः । न केवलमयज्वानं किंतु हृणायन्तं चिदव्रतम् ॥ चिदित्यवकुत्सिते । अस्मासु रोषं कुर्वन्तं तमेव अयष्टारं स्वयं रोषवन्तं वा । यद्वा । हृणायन्तं चित् रोषं कुर्वन्तम् अपि अव्रतम् अकर्माणं पुनर्हननासमर्थं कुर्वन् रन्धय ॥ हृणीङ् रोषे’ । कण्ड्वादिः । व्यत्ययेन आकारः ॥

English translation:

“Your exploits, Indra, are worthy to be glorified; now, verily, as well as in former times, when you did open the cloud for the Aṅgirasas, restoring to them their cattle–conquer for us, fight for us, as you did for them; humble in behalf of those who present libations, him who offers no worship; him who rages against us, and offers no worship.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vrajam = a cloud; in the second repetition, the cattle of the Aṅgirasas, stolen by Paṇi; hence, vrajam = a cow-pen or pasture

Now in the current way and in the earlier one it is to be proclaimed of you, that you opened up the enclosure for the Aṅgirases—o Indra,
doing your best, (you opened) up the enclosure.
In the same way as for them, win and fight for us.
For those who press soma, weaken anyone who follows no
commandment—who follows no commandment, even when he rages.

So now must thy great deed be lauded as of old, when for the Angirases thou openedst the stall, openedst, giving aid, the stall.
In the same manner for us here fight thou and be victorious:
To him who pours the juice give up the lawless man, the lawless who is wroth with us.

Jetzt ebenso wie auch früher ist diese Tat von dir zu verkünden, daß du für die Angiras´ die eingehegte Herde aufgedeckt hast, um ihnen nützlich zu sein die eingehegte Herde aufgedeckt hast, o Indra. In gleicher Weise wie für diese mögest du auch für uns siegen und kämpfen. Gib den Somapressenden jeden Unbotmäßigen in die Gewalt, den Unbotmäßige, wenn er noch so grimmig ist!

Jetzt fürwahr, wie früher auch, ist diese deine That zu preisen, dass du, o Indra, den Angiras den Stall eröffnetest, hülfreich den Stall eröffnetest; in gleicher Weise wie mit ihnen siege und kämpfe auch mit uns; den Somapressern überliefere jeden Gottlosen, jeden zornentbrannten Gottlosen.

И вот сейчас, как прежде, надо провозгласить (то) твое (деяние),
Что ты открыл загон для Ангирасов,
О Индра, желая одарить, от(крыл) загон.
Тем же путем, что для них,
Для нас побеждай и сражайся!
Отдавай во власть выжимающим (сому) любого не имеющего обетов,
Каким бы гневным ни был не имеющий обетов!

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• निचृदष्टिः
• मध्यमः

फिर कौन चक्रवर्त्ति राज्य करने को योग्य होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) पढ़ाने से अज्ञान का विनाश करनेवाले (शिक्षन्) विद्या का ग्रहण कराते हुए आप (अप, व्रजम्) न जानने योग्य कुटिलगामी के समान (व्रजम्) अधर्ममार्गी जन को (अपावृणोः) मत स्वीकार करो, (अङ्गिरोभ्यः) प्राणों के समान विद्वान् जनों ने (यत्) जो (पूर्वथा) प्राचीन ढङ्गों से (प्रवाच्यम्) अच्छे प्रकार कहने योग्य उसको (च) भी (नु) शीघ्र ग्रहण करो, जो आप (एभ्यः) इन विद्वान् और (सुन्वद्भ्यः) पदार्थों के सार को खींचते हुए (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (समान्या) एक सी वर्त्तमान (दिशा) दिशा से शत्रुओं को (आ, योत्सि) अच्छे प्रकार लड़ते लड़ते (च) और (जेषि) जीतते वा (हृणायन्तम्) हिरण के समान ऊलते-फाँदते हुए (अव्रतम्) सत्यभाषणादि व्यवहाररहित पुरुष के (चित्) समान (अव्रतम्) झूठे आचार से युक्त जन को (रन्धय) मारो (च) और वैसे (क, चित्) किसी दुष्ट को दण्ड देने के विना मत छोड़ो, (इत्था) ऐसे वर्त्तते हुए (ते) आपकी इस जन्म और परजन्म में आनन्द की सिद्धि होगी, इसको जानो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जिनके राज्य में दुष्ट वचन कहनेवाले चोर और व्यभिचारी नहीं हैं, वे चक्रवर्त्ति राज्य करने को समर्थ होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं शिक्षन्सन्नप व्रजं कुटिलगामिनमिव व्रजं जनमपावृणोः। अङ्गिरोभ्यो यत्पूर्वथा प्रवाच्यं तच्च नु गृहाण। यस्त्वमेभ्यः सुन्वद्भयोऽस्मभ्यं समान्या दिशा शत्रूनायोत्सि जेषि च हृणायन्तमवृतं चिदिव वर्त्तमानमव्रतं जनं रन्धय च तादृशं कञ्चिदपि दुष्टं दण्डदानेन विना मा त्यज। इत्था वर्त्तमानस्य ते तव इहामुत्रानन्दसिद्धिर्भविष्यतीति जानीहि ॥ ४ ॥

पुनः के चक्रवर्त्तिराज्यं कर्त्तुमर्हन्तीत्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (नु) शीघ्रम् (इत्था) अनेन प्रकारेण (ते) तव (पूर्वथा) पूर्वैः प्रकारैः (च) (प्रवाच्यम्) प्रवक्तुं योग्यम् (यत्) (अङ्गिरोभ्यः) प्राणेभ्य इव विद्वद्भ्यः (अवृणोः) वृणुयाः (अप) निषेधे (व्रजम्) ज्ञातव्यम् (इन्द्र) अध्यापनादविद्याच्छेत्तः (शिक्षन्) विद्यामुपादापयन् (अप) दूरीकरणे (व्रजम्) अधर्ममार्गम् (आ) (एभ्यः) विद्वद्भ्यः (समान्या) समं वर्त्तमानया (दिशा) समन्तात् (अस्मभ्यम्) (जेषि) जयसि। अत्राऽडभावः (योत्सि) युध्यसे। अत्र बहुलं छन्दसीति श्यनभावः। (च) (सुन्वद्भ्यः) अभिषवं कुर्वद्भ्यः (रन्धय) हिन्द्धि। अत्राऽन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (कम्) (चित्) (अव्रतम्) सत्यभाषणादिव्यवहाररहितम् (हृणायन्तम्) हरतीति हृणो हरिणस्तद्वदाचरन्तम् (चित्) इव (अव्रतम्) मिथ्याचारयुक्तम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - येषां राज्ये दुष्टवाचः स्तेना दुष्टवाचो व्यभिचारिणो न सन्ति ते साम्राज्यं कर्त्तुं प्रभवन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - ज्यांच्या राज्यात दुष्ट वचन बोलणारे, चोर, व्यभिचारी नसतात ते चक्रवर्ती राज्य करण्यास समर्थ असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

सं᳓ य᳓ज् ज᳓नान् क्र᳓तुभिः शू᳓र ईक्ष᳓यद्
ध᳓ने हिते᳓ तरुषन्त श्रवस्य᳓वः
प्र᳓ यक्षन्त श्रवस्य᳓वः
त᳓स्मा आ᳓युः प्रजा᳓वद् इ᳓द्
बा᳓धे अर्चन्ति ओ᳓जसा
इ᳓न्द्र ओकि᳓यं दिधिषन्त धीत᳓यो
देवाँ᳓ अ᳓छा न᳓ धीत᳓यः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īkṣáyat ← √īkṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

krátubhiḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dháne ← dhána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hité ← √dhā- 1 (root)
{case:LOC, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

taruṣanta ← √taruṣy- (root)
{number:PL, person:3, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yakṣanta ← √yakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

prajā́vat ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

arcanti ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bā́dhe ← bā́dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dhītáyaḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

didhiṣanta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

okyàm ← okyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dhītáyaḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

सम् । यत् । जना॑न् । क्रतु॑ऽभिः । शूरः॑ । ई॒क्षय॑त् । धने॑ । हि॒ते । त॒रु॒ष॒न्त॒ । श्र॒व॒स्यवः॑ । प्र । य॒क्ष॒न्त॒ । श्र॒व॒स्यवः॑ ।
तस्मै॑ । आयुः॑ । प्र॒जाऽव॑त् । इत् । बाधे॑ । अ॒र्च॒न्ति॒ । ओज॑सा ।
इन्द्र॑ । ओ॒क्य॑म् । दि॒धि॒ष॒न्त॒ । धी॒तयः॑ । दे॒वान् । अच्छ॑ । न । धी॒तयः॑ ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yaj ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• janān ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• kratubhiḥ ← kratu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• śūra ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• īkṣayad ← īkṣayat ← īkṣay ← √īkṣ
• [verb], singular, Present injunctive

• dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• hite ← dhā
• [verb noun], locative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• taruṣanta ← taruṣ ← √tṛ
• [verb], plural, Present injunctive
• “overcome.”

• śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celebrated.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yakṣanta ← yakṣ
• [verb], plural, Present injunctive

• śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celebrated.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• prajāvad ← prajāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prolific.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• bādhe ← bādh
• [verb noun]
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• arcanty ← arcanti ← arc
• [verb], plural, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• indra ← indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• okyaṃ ← okyam ← okya
• [noun], accusative, singular, neuter

• didhiṣanta ← didhiṣ ← √dhā
• [verb], plural, Present injunctive

• dhītayo ← dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

यत् यः इन्द्रः शूरः विक्रान्तः सन् जनान् सर्वान् प्राणिनः क्रतुभिः प्रज्ञाभिः सम् ईक्षयत् सम्यगीक्षयति तत्तद्विषयान् । अन्तर्यामिरूपेण सर्वेषां बुद्धिषु स्थित्वा तैर्विषयानुल्लेखयतीत्यर्थः । यद्वा । क्रतुभिः कर्मभिः सुकृतदुष्कृतरूपैर्निमित्तभूतैस्तत्तत्फलैर्योजयति । एवं प्रेरयति सति श्रवस्यवः अन्नमिच्छन्तो यजमानाः धने गवादिरूपे हिते अभिमते सति । यद्वा । हिते धने अभिप्रेते सति । तरुषन्त हिंसन्ति शत्रून् ॥ तरुष्यतिर्वधकर्मा। छान्दसे लुङि व्यत्ययेन च्लेः अङ् । तरतेर्वा लङि उकारसिप्शपः त्रयो विकरणाः ॥ तरन्तीत्यर्थः । अतः कारणात् श्रवस्यवः अन्नं हविर्लक्षणम् इन्द्राय आरमने वा इच्छन्तः सन्तः प्र यक्षन्त प्रकर्षेण यजन्ते ॥ छान्दसे लुङि व्यत्ययेन क्सः ॥ किंच तस्मै इत् तस्मै प्रसिद्धायेन्द्रायैव आयुः हविर्लक्षणमन्नं प्रजावत् पुत्रादिसहितं भवति । तैः सहितैर्दीयते इत्यर्थः । किंच यजमानाः ओजसा स्वकीयेन बलेन युक्ताः बाधे शत्रूणां बाधने निमितभूते सति बाधितुं वा ॥ ‘कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः’ इति केन्प्रत्ययः ॥ अर्चन्ति’ पूजयन्ति । यद्वा । तस्मै इत् यजमानायैव बाधे बले निमित्तभूते सति। बाध इति बलनाम, ‘बाधः तविषी’ (नि. २. ९. ८) इति तन्नामसु पाठात् । प्रजावत् पुत्राद्युपेतम् आयुः अन्नं लब्धुम् ओजसा बलेन युक्ताः अर्चन्ति इन्द्रं पूजयन्ति ऋत्विजः इति शेषः । किंच धीतयः कर्मवन्तो यजमानाः इन्द्रे इन्द्रसमीपे । ‘गङ्गायां घोषः’ इतिवत् तत्सामीप्यं लक्ष्यते । इन्द्रलोके इत्यर्थः । तत्र ओक्यम् ओको निवासस्थानम् ॥ स्वार्थे यत् ॥ दिधिषन्त धारयन्ति ॥ ‘धिष शब्दे’ । अत्र धारणार्थः। जौहोत्यादिकः । व्यत्ययेन अन्तादेशः ॥ ते एव पुनर्विशेष्यन्ते । धीतयः स्वर्गसाधनकर्मवन्तः सन्तः देवाँ अच्छा न देवान् आभिमुख्येन प्राप्तुमिव ओक्यं दिधिषन्तेत्यन्वयः ॥

English translation:

“Inasmuch as the hero (indra), rightly judges men by their deeds, therefore do the (pious), sacrificing (to him) for sustenance, become enabled, by the wealth that has been attained, to overcome (their foes); desirous of food, they diligently worship (him); the (sacrificial) food offered to him in the source of progeny (to the worshipper), and (men) worship him, that by their own strength they may overcome (their foes); pious sacrificers enjoy residence in the heaven of Indra; pious sacrificers are, as it were, in the presence of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śravasyavaḥ, plural of śravasyu = from vb. śravasya; śravas, food or fame, a wish or desire for food or fame; first occurrence: ’they, desirous of food’; second occurrence: ‘desirous of offering food’ oblations to Indra. In the heaven of Indra: the text has only indre, in Indra; i.e. in the abode or vicinity of Indra; an example of metonymy: gaṅgāyām ghoṣaḥ, a village in or on the Ganga, i.e. on the banks of the Ganga

When the champion makes the peoples see in accord with his
conceptions, seeking fame they will surpass when the prize is set—
seeking fame they will distinguish themselves.
To him they chant, for him to thrust (to them) with his strength a (full) lifetime along with offspring.
In Indra do our thoughts desire to establish their home—our thoughts (going) as if to the gods.

For īkṣáyat see Jamison 1983: 123. It has the same double I/T value I also ascribe to citáyanta(ḥ) in I.131.2f.

In de I take bā́dhe as an infinitive with tásmai [=Indra] as subj. and ā́yuḥ prajā́vat as obj. This requires √bādh to have a positive value (‘thrust [s.th. good] towards [s.o.]’), rather than the usual negative ‘thrust away, repel’, but see I.61.2 for a similar positive sense.

When with wise plan the Hero leads the people forth, they conquer in the ordered battle, seeking fame, press, eager, onward seeking fame.
To him in time of need they sing for life with offspring and with strength.
Their hymns with Indra find a welcome place of rest: the hymns go forward to the Gods.

Wenn der Held die Augen aller Leute nebst ihren Gedanken auf sich zieht, dann suchen sich bei ausgesetztem Kampfpreis die Ehrgeizigen zu überbieten, zeichnen sich die Ehrgeizigen aus. Ihm preisen sie nach Kräften ein langes kinderreiches Leben an, um ihn zu bestürmen. Die frommen Gedanken möchten sich bei Indra eine Heimstätte bereiten; wie sich´s zu den Göttern ziemt, gehen die frommen Gedanken zu ihm.

Wenn der Held durch seine Geisteskräfte die Menschen erleuchtet, dann kämpfen bei ausgesetztem Preise siegreich die schatzbegierigen, dann dringen vor die schatzbegierigen; ihm singen sie mit Kraft, um kinderreiches Alter stürmend zu erlangen; in ihm suchen die Gebete ihre Heimatsstätte, wie zu den Göttern hin die Gebete.

Когда герой (своими) силами духа притягивает к себе взоры людей.
Они пытаются привлечь (его), когда установлена ставка, стремясь к славе,
Бросаются вперед, стремясь к славе.
Они поют ему хвалу, (чтобы получить) долгий срок жизни, сопровождаемый потомством,
Чтобы он с силой нажал.
У Индры стремятся создать себе дом поэтические мысли,
(Направляясь) к богам – поэтические мысли.

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• मध्यमः

फिर मनुष्य क्या करके क्या कर सकते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (श्रवस्यवः) अपने को सुनने में चाहना करनेवालों के समान वर्त्तमान (श्रवस्यवः) अपने सुनने की इच्छा करनेवाले तुम जैसे (क्रतुभिः) बुद्धि वा कर्मों से (यत्) जिन (जनान्) धार्मिक जनों को (हिते) सुख करनेहारे (धने) धन के निमित्त (तरुषन्त) पार करो उद्धार करो और (प्रयक्षन्त) दुष्टों को दण्ड देओ और जो (शूरः) निर्भय शूरवीर पुरुष (समीक्षयत्) ज्ञान करावे व्यवहार को दर्शावे (तस्मै) उसके लिये (प्रजावत्) जिसमें बहुत सन्तान विद्यमान वह (आयुः) आयुर्दा हो। हे उत्तम विचारशील पुरुषो ! तुम (धीतयः) धारण करते हुओं के (न) समान (धीतयः) धारणा करनेवाले होते हुए परमऐश्वर्य्ययुक्त परमेश्वर में (ओक्यम्) घरों में श्रेष्ठ व्यवहार उसको सिद्ध कर (देवान्) विद्वानों को (अच्छ) अच्छा (दिधिषन्त) उपदेश करते समझाते हो वे आप (बाधे) दुष्ट व्यवहारों को बाधा के लिये (ओजसा) पराक्रम से (अर्चन्ति) सत्कार करते हुओं के समान कष्ट में (इत्) ही रक्षा करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो विद्वानों के सङ्ग और सेवा में विद्याओं को पाकर पुरुषार्थ से परम ऐश्वर्य्य की उन्नति करते हैं, वे सब ज्ञानवान् पुरुषों को सुखयुक्त कर सकते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वांसः श्रवस्यव इव वर्त्तमानाः श्रवस्यवो यूयं क्रतुभिर्यज्जनान् हिते धने तरुषन्त प्रयक्षन्त च। यः शूरः समीक्षयत् तस्मै प्रजावदायुर्भवतु। हे विपश्चितो ये यूयं धीतयो न धीतयः सन्त इन्द्रे परमैश्वर्य्ययुक्त ओक्यं संपाद्य देवानाच्छादिधिषन्त बाध ओजसाऽर्चन्तीव बाध इद्रक्षत ॥ ५ ॥

पुनर्मनुष्याः किं कर्त्तुं शक्नुवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यक् (यत्) यान् (जनान्) धार्मिकान् (क्रतुभिः) प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा (शूरः) निर्भयः (ईक्षयत्) दर्शयेत् (धने) (हिते) सुखकारके (तरुषन्त) ये दुःखानि तरन्ति तद्वदाचरत (श्रवस्यवः) आत्मनः श्रवः श्रवणमिच्छवः (प्र) (यक्षन्त) रोषत हिंस्त (श्रवस्यवः) आत्मनः श्रवणमिच्छव इव वर्त्तमानाः (तस्मै) (आयुः) जीवनम् (प्रजावत्) बह्व्यः प्रजा विद्यन्ते यस्मिंस्तत् (इत्) एव (बाधे) (अर्चन्ति) सत्कुर्वन्ति (ओजसा) पराक्रमेण (इन्द्रे) परमेश्वर्ययुक्ते (ओक्यम्) ओकेषु गृहेषु साधु (दिधिषन्त) उपदिशन्ति। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (धीतयः) धरन्तः (देवान्) विदुषः (अच्छ) उत्तमरीत्या (न) इव (धीतयः) धरन्तः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये विद्वत्सङ्गसेवाभ्यां विद्याः प्राप्य पुरुषार्थेन परमैश्वर्यमुन्नयन्ति ते सर्वान् प्राज्ञान्सुखिनः संपादयितुं शक्नुवन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे विद्वानांच्या संगतीत व सेवेत राहून विद्या प्राप्त करतात व पुरुषार्थाने परम ऐश्वर्य वाढवितात ते सर्व ज्ञानी लोकांना सुखी करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रापर्वतौ;इन्द्रः
• ऋषिः - परुच्छेपो दैवोदासिः
• छन्दः - अत्यष्टिः

युवं᳓ त᳓म् इन्द्रापर्वता पुरोयु᳓धा
यो᳓ नः पृतन्या᳓द् अ᳓प तं᳓-तम् इ᳓द् धतं
व᳓ज्रेण तं᳓-तम् इ᳓द् धतम्
दूरे᳓ चत्ता᳓य छन्त्सद्
ग᳓हनं य᳓द् इ᳓नक्षत्
अस्मा᳓कं श᳓त्रून् प᳓रि शूर विश्व᳓तो
दर्मा᳓ दर्षीष्ट विश्व᳓तः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indrāparvatā ← indrāparvata- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

puroyúdhā ← puroyúdh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ápa ← ápa (invariable)

hatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥tanyā́t ← √pr̥tany- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

táṁ-tam ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

táṁ-tam ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

cattā́ya ← √cat- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

chantsat ← √chand- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

dūré ← dūrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

gáhanam ← gáhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ínakṣat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

pári ← pári (invariable)

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

darmā́ ← darmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

darṣīṣṭa ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED, mood:PREC}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

यु॒वम् । तम् । इ॒न्द्रा॒प॒र्व॒ता॒ । पु॒रः॒ऽयुधा॑ । यः । नः॒ । पृ॒त॒न्यात् । अप॑ । तम्ऽत॑म् । इत् । ह॒त॒म् । वज्रे॑ण । तम्ऽत॑म् । इत् । ह॒त॒म् ।
दू॒रे । च॒त्ताय॑ । छ॒न्त्स॒त् । गह॑नम् । यत् । इन॑क्षत् ।
अ॒स्माक॑म् । शत्रू॑न् । परि॑ । शू॒र॒ । वि॒श्वतः॑ । द॒र्मा । द॒र्षी॒ष्ट॒ । वि॒श्वतः॑ ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāparvatā ← indrāparvata
• [noun], vocative, dual, masculine

• puroyudhā ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• puroyudhā ← yudhā ← yudh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “warrior.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pṛtanyād ← pṛtanyāt ← pṛtany
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “attack.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iddhataṃ ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhataṃ ← hatam ← han
• [verb], dual, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iddhatam ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhatam ← hatam ← han
• [verb], dual, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• dūre ← dūra
• [noun], locative, singular, neuter
• “distance; distance; farness.”

• cattāya ← cat
• [verb noun], dative, singular
• “flee.”

• cchantsad ← chantsat ← chand
• [verb], singular, Aorist conj./subj.

• gahanaṃ ← gahanam ← gahana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “darkness; wilderness; brush; forest; cave.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• inakṣat ← inakṣ ← √naś
• [verb], singular, Present injunctive
• “wish.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• viśvato ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• darmā ← darman
• [noun], nominative, singular, masculine

• darṣīṣṭa ← dṛ
• [verb], singular, Aorist optative
• “burst; burst.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

हे इन्द्रापर्वता। इन्द्रः प्रसिद्धः । पर्वतः पर्ववान्मेघः । तदभिमानी देवः । तौ युवं युवां पुरोयुधा संग्रामे पुरतो योद्धारौ नः अस्माकं यः शत्रुः पृतन्यात् अस्मान् हन्तुं पृतनामात्मन इच्छति तंतमित् सर्वमपि शत्रुम् अप हतं नाशयतम् ॥ हन्तेर्लोटि ‘ अनुदात्तोपदेश’ इत्यनुनासिकलोपः ॥ केन साधनेनेति तदुच्यते । तंतमित् सर्वमपि शत्रुं हन्तुं वज्रेण साधनेन प्राप्नुतम् । ईदृक् सामर्थ्यमस्तीति दर्शयति । यत् यो वज्रः । लिङ्गव्यत्ययः ॥ दूरे चत्ताय अत्यन्तदूरदेशे गताय ॥ चातयतेर्वा नाशकर्मणः ॥ नष्टाय अदर्शनमापन्नायेत्यर्थः ॥’ ग्रसितस्कभित०’ इत्यादौ निपातनात् इडभावः ॥ तादृशं शत्रुं छंत्सत् छन्दयति कामयते हन्तुम् । छन्दतेः कान्तिकर्मणः इदं रूपम् ॥ किंच गहनं दुरवगाहं स्थानम् अतिकठिनं हृदयं शत्रुसमीपं वा इनक्षत् व्याप्नोति ॥ ‘नक्ष गतौ’। छान्दसः इकारोपजनः । इनक्षतिर्वा प्रकृत्यन्तरम् ॥ इदानीम् इन्द्र एव स्तूयते । हे शूर शौर्योपेतेन्द्र अस्माकं विरोधिनः शत्रून् विश्वतः विश्वान् ॥ सार्वविभक्तिकस्तसिल् ॥ परि परितः विश्वतः विश्वैः उपायैः दर्षीष्ट दारयसि । किंच दर्मा शत्रूणां दारकः ॥ दारयतेः ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् । णिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण मनिन उदात्तत्वम् । ह्रस्वश्छान्दसः । यद्वा । ‘दॄ भये’ । घटादित्वात् ‘ मितां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् ॥ तव पूर्वोक्तो वज्रः विश्वतः सर्वान् शत्रून् सर्वैरुपायैर्वा दर्षीष्ट दारयति । यद्वा । दर्मा शत्रूणां दारकः इन्द्रः दर्षीष्ट कार्स्न्ये न दारयति शत्रून् ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“Indra and Parvata, who are foremost in battles, slay every one who is arrayed against us; slay every such (adversary) with the thunderbolt–(the shaft that) bent upon his destruction pursues him, however far, or to whatever hiding plural ce he may have fled. You, hero, (tear) our enemies entirely to pieces; the tearer (of foes, the thunderbolt), rends them entirely asunder.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Parvata = a cloud, or the deity presiding over clouds, another form of Indra

You two, Indra and “Mountain” [=mace], who fight in the front— whoever would give battle to us, smash that very one away—with a
mace smash that very one. (Under these circumstances, even) an abyss will be pleasing to (that one,) who has fled into the distance—an abyss he will seek to reach.
O champion, (surround) our rivals all around on all sides—let the
splitter split (them) on all sides.

The dual dvandva indrā-parvatā ‘Indra and Mountain’ raises the question of the identity of ‘Mountain’; as in III.53.1 I think it is a designation of Indra’s mace (vájra). That the mace shows up in the instr. in the same pāda as the dual verb that has Indra and Parvata as implicit subj. (c vájreṇa … hatam) does not, I think, rule out this interpr.: as “Mountain” the mace is animatized; in the instrumental it is an inanimate instrument.

The tám of pāda a is an anticipatory placeholder for táṃ-tam íd in b, c.

Renou and Witzel Gotō take chantsat (√chand) in d as meaning ‘appear’: “there will appear a gáhanam for him …” – that is, ‘come into view, take shape’. But though ‘appear’ in modern European lgs. can cover that sense, the ‘appear’ sense of √chand is generally ‘have the appearance of, look like’. Geldner’s interpr. is more complex: he takes the vájra- to be the underlying subject, which to the fugitive will look like a gáhanam. This interpr. represents the sense of √chand better, but at the cost of producing something close to nonsense, at least as I tried to understand it. I instead use the developed sense ‘be pleasing’ of √chand: the point is that once Indra and Parvata start smiting him, even falling into an abyss will be preferable.

Indra and Parvata, our champions in the fight, drive ye away each man who fain would war with us, drive him far from us with the bolt.
Welcome to him concealed afar shall he the lair that he hath found.
So may the Render rend our foes on every side, rend them, O Hero, everywhere.

Indra und Parvata, schlaget ihr beide als Vorkämpfer jeden weg, der uns anfeinden sollte, mit der Keule erschlaget jeden! Dem in der Ferne Geflohenen soll sie wie der Schlupfwinkel erscheinen, den er zu erreichen strebt. Unsere Feinde soll er, o Held, vollständig, soll der Zersprenger vollständig zersprengen.

Ihr beide, o Indra und Parvata, möge als Vorkämpfer, jeden, welcher uns befeindet, hinwegschlagen, mit dem Blitze jeden solchen schlagen; der versteckte möge froh sein, dass er den Schlupfwinkel erreicht hat; unsere Feinde, o Held, durchbrich von allen Seiten, als Durchbrecher von allen Seiten.

О Индра и Парвата, сражающиеся впереди,
Каждого, кто на нас нападает, убейте,
Ваджрой каждого убейте!
Пусть каждому, далеко убежавшему,
Она покажется укрытием, которого он хочет достигнуть.
Наших врагов, о герой, кругом, со всех сторон,
Взорви как взрыватель – со всех сторон!

• इन्द्र:
• परुच्छेपो दैवोदासिः
• विराडत्यष्टिः
• मध्यमः

फिर सेना जन परस्पर कैसे वर्त्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरोयुधा) पहिले युद्ध करनेवाले (इन्द्रापर्वता) सूर्य्य और मेघ के समान वर्त्तमान सभा सेनाधीशो ! (युवम्) तुम (यः) जो (नः) हम लोगों की (पृतन्यात्) सेना को चाहे (तम्) उसको (वज्रेण) पैने तीक्ष्ण शस्त्र वा अस्त्र अर्थात् कलाकौशल से बने हुए शस्त्र से (अप, हतम्) अत्यन्त मारो, जैसे तुम दोनों जिस जिसको (हतम्) मारो (तं तम्) उस उसको (इत्) ही हम लोग भी मारें और जिस जिसको हम लोग मारें (तं तम्) उस उसको (इत्) ही तुम मारो। हे (शूर) शूरवीर ! (दर्मा) शत्रुओं को विदीर्ण करते हुए आप जिन (अस्माकम्) हमारे (शत्रून्) शत्रुओं को (विश्वतः) सब ओर से (दर्षीष्ट) दरो विदीर्ण करो, इनको हम लोग भी (विश्वतः) सब ओर से (परि) सब प्रकार दरें विदीर्ण करें, (यत्) जो (चत्ताय) माँगे हुए के लिये (गहनम्) कठिन व्यवहार को (दूरे) दूर में (छन्त्सत्) स्वीकार करे और शत्रुओं की सेना को (इनक्षत्) व्याप्त हो, उसकी तुम निरन्तर रक्षा करो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सेना पुरुषों को जो सेनापति आदि पुरुषों के शत्रु हैं, वे अपने भी शत्रु जानने चाहिये, शत्रुओं से परस्पर फूट को न प्राप्त हुए धार्मिक जन उन शत्रुओं को विदीर्ण कर प्रजाजनों की रक्षा करें ॥ ६ ॥इस सूक्त में राजधर्म का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ बत्तीसवाँ सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे पुरोयुधेन्द्रापर्वता युवं यो नः पृतन्यात् तं वज्रेणाऽप हतं यथा युवां यं यं हतं तंतमिद्वयमपि हन्याम। यं यं वयं हन्याम तंतमिद् युवामप हतम्। हे शूर दर्मा त्वं यानस्माकं शत्रून्विश्वतो दर्षीष्ट तान्वयमपि विश्वतो परि दर्षीष्महि यच्चत्ताय गहनं दूरे छन्त्सत् शत्रुसेनामिनक्षत् तं युवां सततं रक्षतम् ॥ ६ ॥

पुनः सेनाजनाः परस्परं कथं वर्त्तेरन्नित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (तम्) (इन्द्रापर्वता) सूर्यमेघाविव वर्त्तमानौ सभासेनेशौ (पुरोयुधा) पुरः पूर्वं युध्येते यौ तौ (यः) (नः) अस्माकम् (पृतन्यात्) पृतनां सेनामिच्छेत् (अप) (तंतम्) (इत्) एव (हतम्) नाशयतम् (वज्रेण) तीव्रेण शस्त्राऽस्त्रेण (तंतम्) (इत्) एव (हतम्) (दूरे) (चत्ताय) याचिताय (छन्त्सत्) संवृणुयात् (गहनम्) कठिनम् (यत्) यः (इनक्षत्) व्याप्नुयात् (अस्माकम्) (शत्रून्) (परि) (शूर) (विश्वतः) सर्वतः (दर्मा) विदारकः सन् (दर्षीष्ट) दृणीहि (विश्वतः) अभितः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सेनापुरुषैर्ये सेनेशादीनां शत्रवस्सन्ति ते स्वेषामपि शत्रवो वेद्याः शत्रुभिः परस्परं भेदमप्राप्ताः संतः शत्रून् विदीर्य प्रजाः संरक्षन्तु ॥ ६ ॥अत्र राजधर्मवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥इति द्वात्रिंशदुत्तरं शततमं सूक्तमेकविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सेनेतील माणसांनी सेनापतीचे शत्रू आपले शत्रू समजले पाहिजेत. शत्रूतील परस्पर भेद जाणून धार्मिक लोकांनी शत्रूंचा नाश करून प्रजेचे रक्षण केले पाहिजे. ॥ ६ ॥