१२५

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्राता꣡ र꣡त्नम् प्रातरि꣡त्वा दधाति
तं꣡ चिकित्वा꣡न् प्रतिगृ꣡ह्या नि꣡ धत्ते
ते꣡न प्रजां꣡ वर्ध꣡यमान आ꣡यू
राय꣡स् पो꣡षेण सचते सुवी꣡रः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prātár ← prātár (invariable)
{}

prātarítvā ← prātarítvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

dhatte ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ní ← ní (invariable)
{}

pratigŕ̥hya ← √gr̥hⁱ- (root)
{non-finite:CVB}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prajā́m ← prajā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vardháyamānaḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

póṣeṇa ← póṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{}

sacate ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्रा॒तरिति॑ । रत्न॑म् । प्रा॒तः॒ऽइत्वा॑ । द॒धा॒ति॒ । तम् । चि॒कि॒त्वान् । प्र॒ति॒ऽगृह्य॑ । नि । ध॒त्ते॒ ।
तेन॑ । प्र॒ऽजाम् । व॒र्धय॑मानः । आयुः॑ । रा॒यः । पोषे॑ण । स॒च॒ते॒ । सु॒ऽवीरः॑ ॥

• prātā ← prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• prātaritvā ← prātaritvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• pratigṛhyā ← pratigṛhya ← pratigrah ← √grah
• [verb noun]
• “take; accept; welcome; marry; endure; get the picture.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dhatte ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• prajāṃ ← prajām ← prajā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• vardhayamāna ← vardhayamānaḥ ← vardhay ← √vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• āyū ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• rāyas ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• poṣeṇa ← poṣa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• sacate ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• suvīraḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraḥ ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

अत्रेतिहासमाचक्षते । दैर्घतमसः कक्षीवान्नाम ऋषिः ब्रह्मचर्यं चरिष्यन् वेदाभ्यासाय गुरुकुले चिरकालमुषित्वा वेदान् सम्यगधीत्य व्रतानि च चरित्वा तेनानुज्ञातः पुनः स्वगृहं प्रति प्रयास्यन् मध्ये मार्गे रात्रौ विश्रान्तः । प्रभाते भावयव्यस्य पुत्रः स्वनयो नाम राजा अनुचरैः संक्रीडमानः अकस्मात् कक्षीवतः अन्तिकमाससाद । स च रभसा प्रतिबुद्धः सहसोत्तस्थौ । तं च राजा पाणिं गृहीत्वा स्वकीये आसने उपवेश्य अस्य सौन्दर्यमवगत्य स्वकन्याप्रदानमनाः पप्रच्छ भगवन् कस्य पुत्रः किंनामा त्वमिति । स च पृष्टो मातरं पितरं च स्ववृत्तान्तं च आचचक्षे। स च राजा संभाव्यः इत्यवगत्य मुदितमनाः स्वगृहं प्राप्य अस्मै मधुपर्कमारचय्य वस्त्रमाल्यादिभिः पूजयित्वा सरथा दश कन्याः शतनिष्कानश्वशतं पुंगवानां शतं गवां षष्ट्युत्तरसहस्रं पुनरेकादशरथांश्च प्रादात् । स च सर्वमनुक्रमेण प्रतिगृह्य दीर्घतमसोऽन्तिकमागत्य तस्मै प्रादर्शयत् ॥ ननु कक्ष्या नाम अश्वबन्धनी रज्जुः । तद्वान् कक्षीवान् । अश्वबन्धनं च राज्ञ एवोचितम् । अतोऽस्य राजन्यत्वात् प्रतिग्रहो नोपपद्यते । याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच्च प्रतिग्रहः ’ ( मनु. १०. ७६ ) इत्युक्तत्वात् । तस्मात् ब्राह्मणस्यैवाधिकारो न तु क्षत्रियस्येति । नैष दोषः । यद्यप्यसौ कलिङ्गाख्यस्य राज्ञः पुत्रस्तथापि तेन कलिङ्गेन स्वयं वृद्धत्वात् अपत्योत्पादनाय सामर्थ्यमलभमानेन तदुत्पादनाय याचितो दीर्घतमा ऋषिः उशिग्नामिकाम् अपत्योत्पादनाय प्रेषितया राजमहिष्या अतिजरटेन महर्षिणा सह रन्तुं लज्जमानया स्ववस्त्राभरणैरलंकृत्य स्वप्रतिनिधित्वेन प्रेषिताम् उशिग्नामिकां योषितं दासीमित्यवगत्य मन्त्रपूतेन जलेनाभिषिच्य ऋषिपुत्रीं कृत्वा तया सह रेमे । तदुत्पन्नः कक्षीवान्नाम ऋषिः । एतत्सर्वमस्माभिः पूर्वाध्याये नासत्याभ्याम् ( ऋ. सं. १. ११६ ) इत्यत्र सूक्ते विस्तरेण प्रतिपादितम् । अतः अस्य क्षत्रियसंबन्धात् कक्षीवानिति नाम उपपन्नम्। दीर्घतमसः परमर्षेः उत्पन्नत्वेन ब्राह्मणत्वात् प्रतिग्रहोऽपि उपपन्न एव । इदमादि सूक्तद्वयं स्वनयस्य राज्ञो दानप्रशंसाख्यानप्रतिपादकम् । ननु अनुक्रमण्यां ’ स्वनयस्य दानस्तुतिः’ इति ‘ दानतुष्टो भावयव्यं तुष्टाव ’ इति चोभयत्र स्तोतव्यं भिन्नमेवानुगम्यते इत्युच्यते । उत्तरसूक्तस्य प्रथमायाम् ऋचि ‘ अधिक्षियतो भाव्यस्य ’ इति दातुर्भावयव्यस्य श्रूयमाणत्वात् तत्प्राथम्यमुपजीव्य पृथगुपात्तम् । वस्तुतस्तु पितुर्नाम्ना पुत्रस्य व्यवहर्तव्यत्वात् तथा ’ आ रुद्रासः’ इत्यादौ बहुशः प्रयोगदर्शनात् ‘स्वनयेन दत्ता’ इति तत्रैव सूक्ते स्वनयस्यापि श्रूयमाणत्वाच्च उभयत्रापि दातृप्रतिग्रहीत्रोरेकत्वेनैकमेव दानप्रशंसारूपमाख्यानमिति प्रसिद्धम् । स च कक्षीवान् आनीतं सर्वं पितुर्निवेदयन् परोक्षेणैव दानप्रकारं प्रशंसति । स्वनयो नाम राजा प्रातरित्वा प्रातरेव आत्मनः सकाशमागतः सन् रत्नं रमणीयं निष्कादिकं प्रातः प्रभातकाले दधाति अस्मत्संनिधौ स्थापयति ददाति । तं स्थापितं सर्वं चिकित्वान् चेतनावान् अदुष्टमित्यवगतवान् प्रतिगृह्य स्वीकृत्य नि धत्ते । पितुः समीपे स्थापयति । अनन्तरं तेन दत्तेन निष्कादिना प्रजां पुत्रभृत्यादिरूपां वर्धयमानः पोषयन् आयुः जीवितं च वर्धयन् सुवीरः शोभनैर्वीरैः पुत्रभृत्यादिभिरुपेतः सन् रायस्पोषेण धनानां पुनःपुनर्वर्धनेन सचते । असौ राजा संगच्छतामिति तव दातुराशिषं प्रार्थयते ॥

English translation:

“Having come in the early morning, (Svanaya) presents precious (wealth), knowing it (to be worthy of acceptance); and having, (therefore), accepted it, (Kakṣīvat) brings it (to his father); wherewith the parent of excellent sons, maintaining his progeny, passes his life in the enjoyment of affluence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: Kakṣīvat, having finished his course of study, and taken leave of his preceptor, journeyed homewards. As he fell asleep by the road-side, Rājā Svanaya, the son of Bhāvavyavya, attended by his retinue, came by and disturbed the brāhmaṇa’s slumber. Rājā was struck by Kakṣīvat’s person nality and got the latter married to ten of his daughters, presenting him with a hundred niṣkas of gold, a hundred horses, a hundred bulls, one thousand and sixty cows and eleven four-horse-drawn-chariots (one each the wives and one for Kakṣīvat). Kaksīvat returned home and presented the gifts to his father, Dīrghatamas. The hymn is a praise of the munificence of Svanaya

In the early morning, the early-coming (priest/god) establishes a treasure. An observant man, receiving him (as guest), lays it in himself.
Increasing his own progeny and lifetime with it, possessing good heroes, he is accompanied by thriving of wealth.

COMING at early morn he gives his treasure; the prudent one receives and entertains him.
Thereby increasing still his life and offspring, he comes with brave sons to abundant riches.

Der Morgengast bringt am Morgen ein Kleinod. Der Verständige, der ihn aufnimmt, legt sich einen Schatz zu. Er mehrt durch ihn seine Nachkommenschaft und seine Lebenszeit; reich an Söhnen wird er wachsenden Besitzes teilhaftig.

Der frühkommende [Opferherr] gibt früh am Morgen Geschenke, ihn wahrnehmend nimmt sie [der Sänger] in Empfang und verwahrt sie; dadurch mehrt er seinen Stamm und sein Leben, und steht kräftig in der Blüte des Wohlstandes.

Рано утром утренний гость несет сокровище.
Мудрый, принимая его, сохраняет (сокровище) для себя.
Увеличивая благодаря ему потомство (и) срок жизни,
Имея прекрасных сыновей, он наслаждается процветанием богатства.

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले १२५ एकसौ पच्चीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में इस संसार में कौन धन्यवाद के योग्य होकर सब सुखों को प्राप्त हो, इस विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (चिकित्वान्) विशेष ज्ञानवान् (प्रातरित्वा) प्रातःकाल में जागनेवाला (सुवीरः) सुन्दर वीर मनुष्य (प्रातः रत्नम्) प्रभात समय में रमण करने योग्य आनन्दमय पदार्थ को (दधाति) धारण करता और (प्रतिगृह्य) दे, लेकर फिर (तम्) उसको (नि, धत्ते) नित्य धारण वा (तेन) उस (रायस्पोषेण) धन की पुष्टि से (प्रजाम्) पुत्र-पौत्र आदि सन्तान और (आयुः) आयुर्दा को (वर्द्धयमानः) विद्या और उत्तम शिक्षा से बढ़ाता हुआ (सचते) उसका सम्बन्ध करता है, वह निरन्तर सुखी होता है ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो आलस्य को छोड़ धर्म सम्बन्धी व्यवहार से धन को पा उसकी रक्षा उसका स्वयं भोग कर दूसरों को भोग करा और दे-ले कर निरन्तर उत्तम यत्न करे, वह सब सुखों को प्राप्त होवे ॥ १ ॥

अन्वय: यश्चिकित्वान्प्रातरित्वा सुवीरो मनुष्यः प्राता रत्नं दधाति प्रतिगृह्य तं निधत्ते तेन रायस्पोषेण प्रजामायुश्च वर्द्धयमानः सचते स सततं सुखी भवति ॥ १ ॥

अथ कोऽत्र धन्यवादार्हो भूत्वाऽखिलसुखानि प्राप्नुयादित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रातः) प्रभाते (रत्नम्) रम्यानन्दं वस्तु (प्रातरित्वा) यः प्रातरेव जागरणमेति सः। अत्र प्रातरुपपदादिण् धातोः क्वनिप्। (दधाति) (तम्) (चिकित्वान्) विज्ञानवान् (प्रतिगृह्य) दत्वा गृहीत्वा च। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (नि) (धत्ते) नित्यं धरति (तेन) (प्रजाम्) पुत्रपौत्रादिकाम् (वर्द्धयमानः) विद्यासुशिक्षयोन्नयमानः (आयुः) जीवनम् (रायः) धनस्य (पोषेण) पुष्ट्या (सचते) समवैति (सुवीरः) शोभनश्चासौ वीरश्च सः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - य आलस्यं विहाय धर्म्येण व्यवहारेण धनं प्राप्य संरक्ष्य भुक्त्वा भोजयित्वा दत्वा गृहीत्वा च सततं प्रयतेत स सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयात् ॥ १ ॥

या सूक्तात धर्मानुकूल आचरणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जो आळस सोडून धर्मासंबंधी व्यवहार करून धन प्राप्त करून त्याचे रक्षण करतो. स्वतः त्याचा भोग घेतो व इतरांनाही करवितो. निरंतर देणे-घेणे करून उत्तम प्रयत्न करतो त्याला सर्व सुख मिळते. ॥ १ ॥

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुगु꣡र् असत् सुहिरण्यः꣡ सुअ꣡श्वो
बृह꣡द् अस्मै व꣡य इ꣡न्द्रो दधाति
य꣡स् त्वाय꣡न्तं व꣡सुना प्रातरित्वो
मुक्षी꣡जयेव प꣡दिम् उत्सिना꣡ति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sugúḥ ← sugú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suhiraṇyáḥ ← suhiraṇyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sváśvaḥ ← sváśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āyántam ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prātaritvaḥ ← prātarítvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásunā ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

mukṣī́jayā ← mukṣī́jā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pádim ← pádi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utsinā́ti ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

सु॒ऽगुः । अ॒स॒त् । सु॒ऽहि॒र॒ण्यः । सु॒ऽअश्वः॑ । बृ॒हत् । अ॒स्मै॒ । वयः॑ । इन्द्रः॑ । द॒धा॒ति॒ ।
यः । त्वा॒ । आ॒ऽयन्त॑म् । वसु॑ना । प्रा॒तः॒ऽइ॒त्वः॒ । मु॒क्षीज॑याऽइव । पदि॑म् । उ॒त्ऽसि॒नाति॑ ॥

• sugur ← suguḥ ← sugu
• [noun], nominative, singular, masculine

• asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• suhiraṇyaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhiraṇyaḥ ← hiraṇyaḥ ← hiraṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• svaśvo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vaya ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvāyantaṃ ← tvāyantam ← tvāyat
• [noun], accusative, singular, masculine

• vasunā ← vasu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• prātaritvo ← prātaritvaḥ ← prātaritvan
• [noun], vocative, singular, masculine

• mukṣījayeva ← mukṣījayā ← mukṣījā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• mukṣījayeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• padim ← padi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pad.”

• utsināti ← utsi ← √si
• [verb], singular, Present indikative

अत्र कक्षीवतः पिता आनीतेन धनेन संतुष्टः राजानं बहुप्रकारेण आशास्ते । असौ स्वनयो राजा सुगुः असत् । शोभनैर्बहुभिर्गोभिस्तद्वान् भवतु । तथा सुहिरण्यः सुष्ठु हितरमणीयैर्धनैस्तद्वान् भवतु । तथा स्वश्वः शोभनैरश्वैस्तद्वान् सन् । अस्मै राज्ञे प्रदात्रे बृहत् प्रभूतं वयः अन्नम् इन्द्रः परमेश्वरो धर्मदेवता दधाति दधातु ददातु । यतः अयं राजा अस्मै गोहिरण्याश्वान्नानि बहुसंख्याकानि दत्तवान् अतस्तेषामभिवृद्धिप्रार्थना उचितैव । कस्यैवमाशीरिति स उच्यते । यः यो राजा प्रातरित्वः प्रातरागामिन्नतिथे पुत्र आयन्तं गुरुकुलात् आगतं पदिं पथिकं यदृच्छया गन्तारं त्वा त्वां वसुना अन्नसाधनेन गवादिधनेन उत्सिनाति गमनतः उत्कृष्टं बध्नाति गतिं निरुणद्धीत्यर्थः । प्रतिबन्धे दृष्टान्तः उच्यते । मुक्षीजयेव पदिम् । मुच्यमाना सती बन्धनं जनयतीति मुक्षीजा मृगपक्ष्यादिबन्धनी रज्जुः । तया पाशको यथा पदिं गन्तारं मृगपक्ष्यादिकम् उत्सिनाति बध्नाति तथा मयाननुज्ञातमपि त्वां गमनं प्रतिबध्य गवादीष्टदानादिना यो राजा तोषयति स एवं भवत्विति । पदिरिति पदं व्याचक्षणेन यास्केन तदुदाहरणमयं मन्त्रः व्याख्यातः ‘ सुगुर्भवति ततनाच्च’ ( निरु. ५, १९ ) इति ॥

English translation:

“May he (the Rājā) be rich in kine, in gold, in horses; may Indra grant abundant food to him who delays you, returning home in the early morning, by costly gifts, as (a hunter arrests the) wandering (animals) by his snares.”

[The host:] “He will have good cows, good gold, good horses—for him Indra establishes lofty vigor—
he who, o early-comer, binds you up like a pard [?] with a thong [?], when you come hither with goods.”

The first three pādas of this verse are in the standard high Rigvedic register and present the unsurprising themes of prosperity and reciprocity, but the fourth pāda violently wrenches the verse in an unexpected direction. The placidly happy relationship between host and guest depicted in vss. 1 and 2abc takes a sinister and coercive turn, but what precisely that turn consists of is partly obscured by the fact that pāda d contains two hapaxes (mukṣī́jā- and pádi-) and a very rare lexeme (úd √sā/si, otherwise only AV VI.112.2-3). What is clear is that the host derives great benefit from the visit of the early-coming one if he forces him to stay – “ties him up” in fact.

A simile adds precision to this picture, or it would if we understood it: mukṣī́jayeva pádim “(binds you up) like a pádi with a mukṣī́jā-.” Geldner tr. “wie den Vogel in der Schlinge,” which certainly yields sense though it is essentially contextually inspired guesswork. (In content it is reminiscent of the clearer III.45.1 “Let no one hold you down, as men using snares do a bird.”) I have tried pushing it further, though with no confidence in the correctness of my speculations.

I treated mukṣī́jā- elsewhere (Ged. Cowgill, 1987, pp. 89-91). I suggested there that the word is a deformation of muṣká- ‘testicle’ and that Kakṣīvant is making a play on his own name (which may itself mean ‘having a crotch’), esp. the -kṣī, with this deformation – as he does elsewhere in his oeuvre. Taking this further, the -jāmay be the root noun to √jani , a root noun very common as a 2nd compound member (see the numerous exx. in Scarlatta. 132-53). Those compounds are invariably accented on the -jā́-; I would attribute the accent here to the poet’s play on his name kakṣī́vant-.

But what would this baroque confection mukṣī́jā- mean? If it literally means ‘originating from/at the testicles’, it could refer to a loin cloth, a strip of cloth that covers the genitals – a thong – and as a long strip of material it could be used to bind or tie up an animal.

My interpr. of pádi- rests on even less evidence. I suggest, very tentatively, that it comes from a MIA form *pṛdi-, related to the Iranian forms borrowed into Greek as πάρδαλις, etc., as well as to Skt. pṛdāku-. In earlier lit. this word was said to mean ‘leopard, panther, tiger’ only in lexical texts, while its earlier occurrences mean ‘spotted snake’; see EWA, KEWA s.v. Mayrhofer attributes the later lexical meaning to borrowing from Iranian. But it clearly refers to a large wild feline in AVP II.18.1, since it is parallel to siṃha-‘lion’ and vyāghra- ‘tiger’; see Zehnder, Atharvaveda-Paippalāda, Buch 2, p. 59. In keeping with the racy tone in these two hymns, it could also be a pun on √pr̥d ‘fart’ (though this root is not attested in Vedic [see EWA s.v. pard], its representation in the younger language and in Iranian, incl.

Avestan, suggests that it was known to Vedic speakers), and the desire to make the pun would have led K. to use an otherwise obscure word for wild animal here. Given the discrepancy in morphology (no forms of the shape *pṛdi- are attested in any relevant language) and the chronological gap, this gossamer hypothesis probably should be discarded – but there is nothing stronger to take its place (and it gave me the opportunity to use the English word ‘pard’).

Rich shall he be in gold and kine and horses. Indra bestows on him great vital power,
Who stays thee, as thou comest, with his treasure, like game caught in the net, O early comer.

Der Reiche: “Schöne Rinder, schönes Gold, schöne Rosse soll er besitzen; hohe Manneskraft verleiht Indra dem, der dich, wenn du mit Schätzen ankommst, o Morgengast, wie den Vogel in der Schlinge einfängt.

Schöne Rinder und Rosse, schönes Gold wird dem zu Theil, und grosse Lebenskraft schenkt Indra dem, welcher, o früh kommender, einen solchen, wie du bist, durch Güter fängt, wie das laufende Wild in der Schlinge.

У него должны быть прекрасные коровы, прекрасное золото, прекрасные кони,
Индра дает ему большую телесную силу –
(Тому,) кто тебя, приходящего с добром, о утренний гость,
Ловит, как птицу – силком.

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस संसार में कौन धर्मात्मा और यशस्वी कीर्तिमान् होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रातरित्वः) प्रातःसमय से लेकर अच्छा यत्न करनेहारे (यः) जो (इन्द्रः) ऐश्वर्य्यवान् पुरुष (वसुना) उत्तम धन के साथ (आयन्तम्) आते हुए (त्वा) तुझको (दधाति) धारण करता (अस्मै) इस कार्य के लिये (बृहत्) बहुत (वयः) चिरकाल तक जीवन और (मुक्षीजयेव) जो मूँज से उत्पन्न होती उससे जैसे बाँधना बने वैसे साधन से (पदिम्) प्राप्त होते हुए धन को (उत्सिनाति) अत्यन्त बाँधता अर्थात् सम्बन्ध करता, वह (सुगुः) सुन्दर गौओं (सुहिरण्यः) अच्छे-अच्छे सुवर्ण आदि धनों और (स्वश्वः) उत्तम-उत्तम घोड़ोंवाला (असत्) होवे ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् पाये हुए शिष्यों को उत्तम शिक्षा अर्थात् अधर्म और विषय भोग की चञ्चलता के त्याग आदि के उपदेश से बहुत आयुर्दायुक्त विद्या और धनवाले करता है, वह इस संसार में उत्तम कीर्तिमान् होता है ॥ २ ॥

अन्वय: हे प्रातरित्वो य इन्द्रो वसुना आयन्तं त्वा दधात्यस्मै बृहद्वयश्च मुक्षीजयेव पदिमुत्सिनाति स सुगुस्सुहिरण्यस्स्वश्वोऽसद्भवेत् ॥ २ ॥

कोऽत्र धर्मात्मा यशस्वी जायत इत्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुगुः) शोभना गावो यस्य सः (असत्) भवेत् (सुहिरण्यः) शोभनानि हिरण्यानि यस्य सः (स्वश्वः) शोभना अश्वा यस्य सः (बृहत्) महत् (अस्मै) (वयः) चिरंजीवनम् (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (दधाति) (यः) (त्वा) त्वाम् (आयन्तम्) आगच्छन्तम् (वसुना) उत्तमेन द्रव्येण सह (प्रातरित्वः) प्रातःकालमारभ्य प्रयत्नकर्त्तः (मुक्षीजयेव) मुक्ष्या मुञ्जाया जायते सा मुक्षीजा तयेव (पदिम्) पद्यते गम्यते या श्रीस्ताम् (उत्सिनाति) उत्कृष्टतया बध्नाति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यो विद्वान् प्राप्तान् शिष्यान् सुशिक्षयाऽधर्मविषयलोलुपतात्यागोपदेशेन दीर्घायुषो विद्यावतः श्रीमतश्च करोति सोऽत्र पुण्यकीर्तिर्जायते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान त्याच्या शिष्यांना उत्तम शिक्षण देतो. अर्थात, अधर्म व विषय भोगाच्या चंचलतेचा त्याग इत्यादी उपदेश करून पुष्कळ आयुष्य देणारी विद्या देतो आणि धनवान करतो त्याची या जगात उत्तम कीर्ती होते. ॥ ॥

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡यम् अद्य꣡ सुकृ꣡तम् प्रात꣡र् इछ꣡न्न्
इष्टेः꣡ पुत्रं꣡ व꣡सुमता र꣡थेन
अंशोः꣡ सुत꣡म् पायय मत्सर꣡स्य
क्षय꣡द्वीरं वर्धय सूनृ꣡ताभिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)
{}

ā́yam ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ichán ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prātár ← prātár (invariable)
{}

sukŕ̥tam ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iṣṭéḥ ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

putrám ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vásumatā ← vásumant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

aṁśóḥ ← aṁśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

matsarásya ← matsará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pāyaya ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kṣayádvīram ← kṣayádvīra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūnŕ̥tābhiḥ ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vardhaya ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आय॑म् । अ॒द्य । सु॒ऽकृत॑म् । प्रा॒तः । इ॒च्छन् । इ॒ष्टेः । पु॒त्रम् । वसु॑ऽमता । रथे॑न ।
अं॒शोः । सु॒तम् । पा॒य॒य॒ । म॒त्स॒रस्य॑ । क्ष॒यत्ऽवी॑रम् । व॒र्ध॒य॒ । सू॒नृता॑भिः ॥

• āyam ← i
• [verb], singular, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• sukṛtam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtam ← kṛtam ← kṛt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• icchann ← icchan ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• iṣṭeḥ ← iṣṭi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “seeking.”

• putraṃ ← putram ← putra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• vasumatā ← vasumat
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “deluxe; affluent; rich.”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• aṃśoḥ ← aṃśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma.”

• pāyaya ← pāyay ← √pā
• [verb], singular, Present imperative
• “make to drink; temper; suckle.”

• matsarasya ← matsara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• kṣayadvīraṃ ← kṣayat ← kṣi
• [verb noun]
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• kṣayadvīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vardhaya ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• sūnṛtābhiḥ ← sūnṛtā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “liberality.”

प्रातः पूर्वेद्युः प्रभातकाले अयं धनं दत्तवान् तस्मिन्नेव काले सुकृतं शोभनस्य कर्तारं त्वाम् इच्छन् प्राप्तुमिच्छन् कदा द्रक्ष्यामीति कामयमानोऽहम् अद्य अस्मिन् दिने इदानीम् आयं प्राप्तोऽस्मि । अत्र यद्यपि केवलं प्रातरित्येव श्रुतं न पूर्वेद्युरिति तथापि अद्य आयम् इत्युक्तत्वादर्थात्पूर्वेद्युः प्रातः इति गम्यते । कीदृशम् । इष्टेः इष्टस्येष्टसाधनस्य यागस्य वा पुत्रं पुरु त्रातारम् । पुत्रः पुरु त्रायते । ( निरु. २. ११ ) इति यास्कः । कर्तारमित्यर्थः । केन साधनेनेति तदुच्यते । वसुमता रथेन समृद्धधनवता रथेन साधनेन । यद्वा । तेन सहितः इति सहार्थे तृतीया । किंच मदानीतेन समृद्धेन धनेन अंशोः अंशुमतो वल्लीरूपस्य मत्सरस्य मादनसाधनस्य सोमस्य । ‘मत्सरः सोमो मन्दतेस्तृप्तिकर्मणः ’ ( निरु. २. ५) इति निरुक्तम् । तस्य सुतम् अभिषुतं रसं पायय आत्मानं पायय इष्टसाधनं सोमयागं कुर्वित्यर्थः । कृत्वा च क्षयद्वीरं क्षियन्तो निवसन्तो वीराः पुत्रभृत्यादयो यस्य तं तादृशं त्वदिष्टसाधनबहुधनप्रदातारं सूनृताभिः प्रियसत्यात्मिकाभिर्वाग्भिः वर्धय समृद्धं कुरु । पुत्रभृत्यादिवीरैः यथा प्रवृद्धो भवति तथा कामयेत्यर्थः ॥

English translation:

“Desirous (of again beholding you), I have this day obtained you, who have done in the morning a good deed; the performer of a sacrifice with a wealth-laden car, refresh yoursel fwiththe effused libation of the exhilarating (Soma), and augment with sincere prayers (the prosperity) of the chief of the flourishing race.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Iṣṭeḥ putram = lit. the son of sacrifice;

Putram = purutrataram, the much-protecting; or, kartāram, performer

[The early-comer:] “I have come here today early in the morning with a goods-filled chariot, seeking one who performs (sacrifice) well, the son of my seeking.
Make (Indra?) drink the pressed (soma) of the exhilarating plant;
strengthen the hero-ruling (Indra?) with liberal gifts.”

iṣṭéḥ putrám “the son of my seeking” picks up the immediately preceding part. ichán ‘seeking’ to the same root and means essentially the product of my successful search.

Indra is the likely recipient of the soma in c and the strengthening in d, but the epithet kṣayádvīra- (8x) is never applied to Indra, rather usually to Rudra (5x). But Rudra is highly unlikely to be the target here.

Longing, I came this morning to the pious, the son of sacrifice, with car wealth-laden.
Give him to drink juice of the stalk that gladdens; prosper with pleasant hymns the Lord of Heroes.

Der Morgengast: “Ich kam heute in der Frühe mit schätzereichem Wagen, den Frommen suchend, den Sohn meines Wunsches. Gib den Saft des berauschenden Stengels zu trinken, erbaue den Männerbeherrscher durch Schenkungen!

Heute morgen kam dieser [Opferherr] begehrend zu dem Frommen, dem Sohn des Gebetes, mit Gut-beladnem Wagen; lass ihn trinken den Saft des berauschenden Soma, den Männerherrscher erfreue durch Lobgesänge.

Я пришел сегодня рано утром, ища благочестивого
Сына (моего) желания, с колесницей, полной добра.
Напои (соком,) выжатым из стебля опьяняющего (сомы)!
Подкрепи щедрыми дарами владыку героев!

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर इस संसार में स्त्री और पुरुष कैसे हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे धायि ! मैं (अद्य) आज (वसुमता) प्रशंसित धनयुक्त (रथेन) मनोहर रमण करने योग्य रथ आदि यान से (प्रातः) प्रभात समय (इष्टेः) चाहे हुए गृहाश्रम के स्थान से (सुकृतम्) धर्मयुक्त काम की (इच्छन्) इच्छा करता हुआ जिस (पुत्रम्) पवित्र बालक को (आयम्) पाऊँ उस (सुतम्) उत्पन्न हुए पुत्र को (मत्सरस्य) आनन्द करानेवाला जो (अंशोः) स्त्री का शरीर उसके भाग से जो रस अर्थात् दूध उत्पन्न होता उस दूध को (पायय) पिला। हे वीर ! (सूनृताभिः) विद्या सत्य भाषण आदि शुभगुणयुक्त वाणियों से (क्षयद्वीरम्) शत्रुओं का क्षय करनेवालों में प्रशंसित वीर पुरुष की (वर्द्धय) उन्नति कर ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - स्त्री-पुरुष पूरे ब्रह्मचर्य से विद्या का संग्रह और एक-दूसरे की प्रसन्नता से विवाह कर धर्मयुक्त व्यवहार से पुत्र आदि सन्तानों को उत्पन्न करें और उनकी रक्षा कराने के लिये धर्मवती धायि को देवें और वह इस सन्तान को उत्तम शिक्षा से युक्त करे ॥ ३ ॥

अन्वय: हे धात्रि अहमद्य वसुमता रथेन प्रातरिष्टेः सुकृतमिच्छन् यं पुत्रमायँस्तं सुतं मत्सरस्यांशो रसं पायय सूनृताभिः क्षयद्वीरं वर्द्धय ॥ ३ ॥

पुनरत्र स्त्रीपुरुषौ कीदृशौ भवेतामित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आयम्) आगच्छेयं प्राप्नुयाम् (अद्य) अस्मिन् दिने (सुकृतम्) धर्म्यं कर्म (प्रातः) प्रभाते (इच्छन्) (इष्टेः) इष्टस्य गृहाश्रमस्य स्थानात् (पुत्रम्) पवित्रं तनयम् (वसुमता) प्रशंसितधनयुक्तेन (रथेन) रमणीयेन यानेन (अंशोः) स्त्रीशरीरस्य भागात् (सुतम्) उत्पन्नम् (पायय) (मत्सरस्य) हर्षनिमित्तस्य (क्षयद्वीरम्) क्षयतां शत्रुहन्तॄणां मध्ये प्रशंसायुक्तम् (वर्द्धय) उन्नय (सूनृताभिः) विद्यासत्यभाषणादिशुभगुणयुक्ताभिर्वाणीभिः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - स्त्रीपुरुषौ पूर्णब्रह्मचर्य्येण विद्यां संगृह्य परस्परस्य प्रसन्नतया विवाहं कृत्वा धर्म्येण व्यवहारेण पुत्रादीनुत्पादयेताम्। तद्रक्षायै धार्मिकीं धात्रीं समर्प्पयेतां सा चेमं सुशिक्षया सम्पन्नं कुर्यात् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - स्त्री-पुरुषांनी पूर्ण ब्रह्मचर्याने विद्या संग्रहित करावी. परस्पर प्रसन्नतेने विवाह करून धर्मयुक्त व्यवहाराने पुत्र इत्यादी संतानांना उत्पन्न करावे. त्यांचे रक्षण करण्यासाठी धार्मिक दायीला ठेवावे. तिने संतानांना उत्तम शिक्षण देऊन संपन्न करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - जगती

उ꣡प क्षरन्ति सि꣡न्धवो मयोभु꣡व
ईजानं꣡ च यक्ष्य꣡माणं च धेन꣡वः
पृण꣡न्तं च प꣡पुरिं च श्रवस्य꣡वो
घृत꣡स्य धा꣡रा उ꣡प यन्ति विश्व꣡तः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣaranti ← √kṣar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ījānám ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

yakṣyámāṇam ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:FUT, voice:MED}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

pápurim ← pápuri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥ṇántam ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

viśvátas ← viśvátas (invariable)
{}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उप॑ । क्ष॒र॒न्ति॒ । सिन्ध॑वः । म॒यः॒ऽभुवः॑ । ई॒जा॒नम् । च॒ । य॒क्ष्यमा॑णम् । च॒ । धे॒नवः॑ ।
पृ॒णन्त॑म् । च॒ । पपु॑रिम् । च॒ । श्र॒व॒स्यवः॑ । घृ॒तस्य॑ । धाराः॑ । उप॑ । य॒न्ति॒ । वि॒श्वतः॑ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• kṣaranti ← kṣar
• [verb], plural, Present indikative
• “run; melt.”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• mayobhuva ← mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, feminine

• ījānaṃ ← ījānam ← yaj
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yakṣyamāṇaṃ ← yakṣyamāṇam ← yaj
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• pṛṇantaṃ ← pṛṇantam ← pṛṇ
• [verb noun], accusative, singular
• “satisfy.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• papuriṃ ← papurim ← papuri
• [noun], accusative, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śravasyavo ← śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• ghṛtasya ← ghṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhāra
• [noun], nominative, plural, masculine

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

पूर्वस्यामृचि आनीतेन धनेन सोमयागं कुर्वित्युक्तम् । तमेव सोमयागं फलप्रदर्शनेन स्तौति । सिन्धवः स्यन्दनशीलाः प्रस्तुतपयोधाराः । सिन्धुः स्यन्दनात्’ (निरु. ९. २६) इति यास्कः । मयोभुवः सुखभावयित्र्य: । मय इति सुखनाम ’ मयः स्यूमकम् ’ ( नि. ३. ६. ७ ) इति तन्नामसु पाठात् । धेनवः प्रीणयित्र्यो गावः ईजानं सोमयागमनुतिष्ठन्तं तथा यक्ष्यमाणं यक्ष्ये इति प्रणतिं कुर्वन्तं च । न केवलमीजानं अपि तु यक्ष्ये इति अध्यवसितवन्तमपि उप उपेत्य क्षरन्ति स्रवन्ति प्रीणयन्तीत्यर्थः । न च पूर्वस्यामृचि सोमं पिबेत्युक्तत्वात् सर्वेषां सोमयागानाम् अग्निष्टोमात्मकज्योतिष्टोमस्य प्रकृतस्य ‘ ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत’ इति स्वर्ग एव फलत्वेन श्रुतः न गवादिकमिति वाच्यम्। स्वर्गवत् गवादिकामनयापि सोमयागस्य कर्तुं शक्यत्वात् । न केवलं सोमयागमनुतिष्ठतामेव महत्फलम् अपि तु सुकृतसाधनानि कर्मान्तराणि अधितिष्ठतामपि महत् फलमस्त्येवेति दर्शयति । पृणन्तं पितॄन् प्रीणयन्तं पपुरिं प्रीणनशीलम् इष्टदातारं प्राणिनः सर्वदा प्रीणयन्तं च पुरुषं श्रवस्यवः अन्नमिच्छन्त्यः अन्नसमृद्धिहेतवः घृतस्य धाराः। यद्वा । घृतकुल्याः। विश्वतः सर्वतः उप उपेत्य यन्ति प्राप्नुवन्ति प्रीणयन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“The copiously-yielding and joy-conferringkine, distil (their milk) for the celebration of the (Soma) sacrifice; and for him who has undertaken its celebration; the nutritious streams of butter coverage from every quarter towards him, who both propitiates (his progenitors), and benefits (mankind).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pṛṇantam ca papurim- ca = agent who gives plural asure or who gives satisfaction; pṛṇantam is applied to the pitṛs, or progenitors (pitram pṛṇayantam; papurm is applied to all living beings (prāṇinaḥ sarvadā pṛṇayantam puruṣam)

The rivers, embodiments of joy, milk-cows, flow near to the one who has sacrificed and the one who will sacrifice;
seeking fame, the streams of ghee on every side go near to him who
grants and has granted.

The two conjoined phrases ījānáṃ ca yakṣyámānaṃ ca (b) and pṛṇántaṃ ca pápuriṃ ca (c) have the same referent, and their syntactic parallelism invites a completely parallel interpretation of their verbal semantics. But the pairs are not morphologically parallel: the first phrase consists of a perfect part. and a future part., the second of a present part. and a reduplicated -i-stem adj. In the published translation I render pápuri- as preterital (“who … has granted”), but following Grestenberger (JAOS 113.2 [2013]) I now see such forms as imperfectives, often with habitual or iterative sense; unfortunately in this context the conjoined phrase then seems almost pleonastic(=redundant), though perhaps “the one who grants and keeps granting” would work.

I would also slightly alter the tr. of the phrase in b to “the one who has sacrificed and will sacrifice,” to make the parallelism of the two phrases in bc clearer and also to rule out a reading in which the two participles in b have different referents.

Health-bringing streams, as milch-cows, flow to profit him who hath worshipped, him who now will worship.
To him who freely gives and fills on all sides full streams of fatness flow and make him famous.

Erquickend strömen dem die Flüsse, dem die Milchkühe, der geopfert hat und opfern wird. Dem der reichlich spendet und schenkt, fließen von allen Seiten die Schmalzströme wetteifernd zu.

Es rinnen lustbringende Ströme, die Milchtränke, hin zu dem, der geopfert hat, und zu dem, der opfern will; zu dem, welcher spendet und reichlich schenkt, gehen hohes Glück verleihend von allen Seiten die Ströme des Fettes.

Притекают благодатные реки,
Дойные коровы к тому, кто пожертвовал и собирается жертвовать,
К дарящему и щедрому мчатся
Со всех сторон потоки жира, несущие славу.

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• जगती
• निषादः

फिर स्त्री-पुरुष क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सिन्धवः) बड़े नदों के समान (मयोभुवः) सुख की भावना करानेवाले मनुष्य और (धेनवः) दूध देनेहारी गौओं के समान विवाही हुई स्त्री वा धायी (ईजानम्) यज्ञ करते (च) और (यक्ष्यमाणम्) यज्ञ करनेवाले पुरुष के (उप, क्षरन्ति) समीप आनन्द वर्षावें वा जो (श्रवस्यवः) आप सुनने की इच्छा करते हुए विद्वान् (च) और विदुषी स्त्री (पृणन्तम्) पुष्ट होते (च) और (पपुरिम्) पुष्ट हुए (च) भी पुरुष को शिक्षा देते हैं, वे (विश्वतः) सब ओर से (घृतस्य) जल की (धाराः) धाराओं के समान सुखों को (उप, यन्ति) प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो पुरुष और स्त्री गृहाश्रम में एक दूसरे के प्रिय आचरण और विद्याओं का अभ्यास करके सन्तानों को अभ्यास कराते हैं, वे निरन्तर सुखों को प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: ये सिन्धवइव मयोभुवा जना धेनव इव पत्न्यो धात्र्यो वा ईजानं यक्ष्यमाणं चोपक्षरन्ति। ये श्रवस्यवो विद्वांसो विदुष्यश्च पृणन्तं च पपुरिं च शिक्षन्ते ते विश्वतो घृतस्य धारा इव सुखान्युपयन्ति प्राप्नुवन्ति ॥ ४ ॥

पुनः स्त्रीपुरुषौ किं कुर्यातामित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (क्षरन्ति) वर्षन्तु (सिन्धवः) नदा इव (मयोभुवः) सुखं भावुकाः (ईजानम्) यज्ञं कुर्वन्तम् (च) (यक्ष्यमाणम्) यज्ञं करिष्यमाणम् (च) (धेनवः) पयः प्रदा गाव इव (पृणन्तम्) पुष्यन्तम् (च) (पपुरिम्) पुष्टम् (च) (श्रवस्यवः) स्वयं श्रोतुमिच्छवः (घृतस्य) जलस्य (धाराः) (उप) (यन्ति) (विश्वतः) सर्वतः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये पुरुषाः स्त्रियश्च गृहाश्रमे परस्परस्य प्रियाचरणं कृत्वा विद्या अभ्यस्य सन्तानानभ्यासयन्ति ते सततं सुखान्यश्नुवते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे स्त्री व पुरुष गृहस्थाश्रमात एकमेकांना प्रिय आचरण करतात व विद्येचा अभ्यास करून संतानांकडून अभ्यास करवून घेतात ते निरंतर सुख प्राप्त करतात. ॥ ४ ॥

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - जगती

ना꣡कस्य पृष्ठे꣡ अ꣡धि तिष्ठति श्रितो꣡
यः꣡ पृणा꣡ति स꣡ ह देवे꣡षु गछति
त꣡स्मा आ꣡पो घृत꣡म् अर्षन्ति सि꣡न्धवस्
त꣡स्मा इयं꣡ द꣡क्षिणा पिन्वते स꣡दा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

nā́kasya ← nā́ka- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥ṣṭhé ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śritáḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tiṣṭhati ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

gachati ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)
{}

pr̥ṇā́ti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

arṣanti ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pinvate ← √pinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sádā ← sádā (invariable)
{}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

नाक॑स्य । पृ॒ष्ठे । अधि॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ । श्रि॒तः । यः । पृ॒णाति॑ । सः । ह॒ । दे॒वेषु॑ । ग॒च्छ॒ति॒ ।
तस्मै॑ । आपः॑ । घृ॒तम् । अ॒र्ष॒न्ति॒ । सिन्ध॑वः । तस्मै॑ । इ॒यम् । दक्षि॑णा । पि॒न्व॒ते॒ । सदा॑ ॥

• nākasya ← nāka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

• pṛṣṭhe ← pṛṣṭha
• [noun], locative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tiṣṭhati ← sthā
• [verb], singular, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• śrito ← śritaḥ ← śri
• [verb noun], nominative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pṛṇāti ← pṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• gacchati ← gam
• [verb], singular, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• arṣanti ← ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “run.”

• sindhavas ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• pinvate ← pinv
• [verb], singular, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

सोमयागप्रशंसाप्रसङ्गेन सामान्यतो दानम् एतदादिभिस्त्रिभिः प्रशंसति । यद्वा । सोमस्यैव स्तुतत्वात् दक्षिणाशब्दस्य यागे एव प्रसिद्धत्वाच्च आ सूक्तपरिसमाप्तेः सोमयाग एव प्रस्तूयते ॥ यः यो मर्त्यः पृणाति हविरादिदानेन देवादीन् प्रीणाति सः नाकस्य । कमिति सुखनाम । तद्विरुद्धम् अकम् । न विद्यते अकं दुःखं तत्साधनं पापं वेति नाको द्युलोकः । तथा च श्रूयते - न वा अमुं लोकं जग्मुषे किं च नाकम् ’ ( निरु. २. १४; का. सं. २१. २ ) इति । तस्य पृष्ठे उन्नते उपरिदेशे श्रितः सन् अधि अधिकमाकल्पान्तं तिष्ठति । यद्वा । अधि तिष्ठति । अधिष्ठाय प्रमुखो भूत्वा तिष्ठति । न केवलं स्वर्गाश्रयणं किंतु देवेषु मध्ये गच्छति वर्तते स्वयमेव देवो भवतीत्यर्थः । ह इति प्रसिद्धौ । तस्मै प्रीणयित्रे पुरुषाय सिन्धवः स्यन्दनशीला: आपः घृतं तेजोवत् सारम् अर्षन्ति गच्छन्ति रसवत्यो भवन्तीत्यर्थः । किंच इयं भूमिरपि दक्षिणा सस्यादिफलसंपादनदक्षा सती सदा सर्वकालं पिन्वते सेचयति तोषयतीत्यर्थः । दातुर्जीवनसाधकान्नोदकानि रुचिराणि समृद्धानि भवन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“He who propitiates (the gods), gives to the gods, and sits at ease upon the summit of heaven; to him the flowing waters bear their essence; to him this fertile (earth) ever yields abundance.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Iyam dakṣiṇā: by this, capable earth; bhūmi, earth, that is able, dakṣa, to bear crops

On the back of the firmament he stands firmly fixed. Whoever grants, he goes among the gods;
to him the waters, the rivers stream ghee; for him this gift-cow (dakṣiṇā) swells always.

On the high ridge of heaven he stands exalted, yea, to the Gods he goes, the liberal giver.
The streams, the waters flow for him with fatness: to him this guerdon ever yields abundance.

Auf die Höhe des Himmels versetzt bleibt er da. Wer spendet, der kommt zu den Göttern. Ihm strömen die Gewässer, die Flüsse Schmalz. Ihm wird dieser Sängerlohn immerdar zur milchstrotzenden Kuh.

Auf dem Gipfel des Himmels steht er erhöht; wer [Opfer] lohnt, der, ja der gelangt zu den Göttern; ihm strömen Wasser und Flüsse Fett zu, ihm strotzt von Milch stets diese reichlich strömende Milchkuh.

Он покоится, опираясь о спину небосвода.
Кто жертвует, только тот и идет к богам.
Для него воды и реки струят жир.
Для него эта награда певцу набухает всегда (как дойная корова).

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• जगती
• निषादः

इस संसार में मनुष्यों को किन कामों से मोक्ष प्राप्त हो सकता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो मनुष्य (देवेषु) दिव्यगुण वा उत्तम विद्वानों में (गच्छति) जाता है (सः, ह) वही विद्या के (श्रितः) आश्रय को प्राप्त हुआ (नाकस्य) जिसमें किञ्चित् दुःख नहीं उस उत्तम सुख के (पृष्ठे) आधार (अधि, तिष्ठति) पर स्थिर होता वा (पृणाति) विद्या उत्तम शिक्षा और अच्छे बनाए हुए अन्न आदि पदार्थों से आप पुष्ट होता और सन्तान को पुष्ट करता है (तस्मै) उसके लिये (आपः) प्राण वा जल (सदा) सब कभी (घृतम्) घी (अर्षन्ति) वर्षाते तथा (तस्मै) उसके लिये (इयम्) यह पढ़ाने से मिली हुई (दक्षिणा) और (सिन्धवः) नदीनद (सदा) सब कभी (पिन्वते) प्रसन्नता करते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य इस मनुष्य देह का आश्रय कर सत्पुरुषों का सङ्ग और धर्म के अनुकूल आचरण को सदा करते वे सदैव सुखी होते हैं। जो विद्वान् वा जो विदुषी पण्डिता स्त्री, बालक, ज्वान और बुड्ढे मनुष्यों तथा कन्या, युवति और बुड्ढी स्त्रियों को निष्कपटता से विद्या और उत्तम शिक्षा को निरन्तर प्राप्त कराते, वे इस संसार में समग्र सुख को प्राप्त होकर अन्तकाल में मोक्ष को अधिगत होते अर्थात् अधिकता से प्राप्त होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: यो मनुष्यो देवेषु गच्छति स ह विद्यामाश्रितः सन् नाकस्य पृष्ठेऽधि तिष्ठति सर्वान् पृणाति तस्मा आपः सदा घृतमर्षन्ति तस्मा इयं दक्षिणा सिन्धवः सदा पिन्वते ॥ ५ ॥

मनुष्यैः कैः कर्मभिरत्र मोक्ष आप्तव्य इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नाकस्य) अविद्यमानदुःखस्यानन्दस्य (पृष्ठे) आधारे (अधि) उपरिभावे (तिष्ठति) (श्रितः) विद्यामाश्रितः (यः) (पृणाति) विद्यासुशिक्षासंस्कृताऽन्नाद्यैः स्वयं पुष्यति सन्तानात् पोषयति च (सः) (ह) किल (देवेषु) दिव्येषु गुणेषु विद्वत्सु वा (गच्छति) (तस्मै) (आपः) प्राणा जलानि वा (घृतम्) आज्यम् (अर्षन्ति) वर्षन्ति (सिन्धवः) नद्यः (तस्मै) (इयम्) अध्यापनजन्या (दक्षिणा) (पिन्वते) प्रीणाति (सदा) ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या नरदेहमाश्रित्य सत्पुरुषसङ्गं धर्म्याऽचारं च सदा कुर्वन्ति ते सदैव सुखिनो भवन्ति। ये विद्वांसो या विदुष्यो बालकान् यूनो वृद्धांश्च कन्या युवतिर्वृद्धाश्च निष्कपटतया विद्यासुशिक्षे सततं प्रापयन्ति तेऽत्राखिलं सुखं प्राप्य मोक्षमधिगच्छन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे मनुष्य देह प्राप्त करून सत्पुरुषांचा संग व धर्मानुकूल आचरण करतात ती सदैव सुखी होतात. जे विद्वान किंवा विदुषी, बालक, तरुण, वृद्धांना तसेच बालिका, तरुणी, वृद्ध स्त्रियांना निष्कपटीपणाने विद्या व उत्तम शिक्षण देववितात ते या संसारात संपूर्ण सुख प्राप्त करून शेवटी मोक्ष प्राप्त करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द꣡क्षिणावताम् इ꣡द् इमा꣡नि चित्रा꣡
द꣡क्षिणावतां दिवि꣡ सू꣡रियासः
द꣡क्षिणावन्तो अमृ꣡तम् भजन्ते
द꣡क्षिणावन्तः प्र꣡ तिरन्त आ꣡युः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dákṣiṇāvatām ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

imā́ni ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ít ← ít (invariable)
{}

dákṣiṇāvatām ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sū́ryāsaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhajante ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dákṣiṇāvantaḥ ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dákṣiṇāvantaḥ ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)
{}

tirante ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

दक्षि॑णाऽवताम् । इत् । इ॒मानि॑ । चि॒त्रा । दक्षि॑णाऽवताम् । दि॒वि । सूर्या॑सः ।
दक्षि॑णाऽवन्तः । अ॒मृत॑म् । भ॒ज॒न्ते॒ । दक्षि॑णाऽवन्तः । प्र । ति॒र॒न्ते॒ । आयुः॑ ॥

• dakṣiṇāvatām ← dakṣiṇāvat
• [noun], genitive, plural, masculine

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• imāni ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• citrā ← citra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “painting; citra [word]; decoration.”

• dakṣiṇāvatāṃ ← dakṣiṇāvatām ← dakṣiṇāvat
• [noun], genitive, plural, masculine

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• sūryāsaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• dakṣiṇāvanto ← dakṣiṇāvantaḥ ← dakṣiṇāvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• bhajante ← bhaj
• [verb], plural, Present indikative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• dakṣiṇāvantaḥ ← dakṣiṇāvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tiranta ← tirante ← tṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

दक्षिणावतां बहुविधगोहिरण्यादिरूपदक्षिणाप्रदातॄणाम् । इच्छब्दः एवकारार्थः । तेषामेवार्थे इमानि भूमौ दृश्यमानानि चित्राणि चायनीयानि स्रक्चन्दनमणिमुक्तादिरूपाणि द्रव्याणि समृद्धानि भवन्तीति शेषः । किंच दक्षिणावताम् एव दिवि द्युलोके सूर्यासः सूर्यसंबन्धिनो लोकाः तदनुगृहीता भोगा वा समृद्धा भवन्ति । किंच दक्षिणावन्तः एव अमृतं जरामरणरहितं स्थानं भजन्ते सेवन्ते । यद्वा । दानेनापहतपाप्मानः आत्मानं विदित्वा अमृतमविनाशं मोक्षं भजन्ते प्राप्नुवन्ति । ‘ यज्ञेन दानेन ’ (बृ. उ. ४. ४. २२) इति श्रुतेः । किंच दक्षिणावन्तः एव आयुः प्र तिरन्ते अतिदीर्घमेवमायुष्यं वर्धयन्ते लभन्ते । प्रपूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थः । इत् इति सर्वत्र संबध्यते ॥

English translation:

“These wonderful (rewards) verily are for those who give (pious) donations; for the donors of (pious) gifts the suns shine in heaven; the givers of (pious) donations attain immortality; the givers of (pious) gifts prolong their (worldly) existence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Imāni citrā, these wonders of these variegated things,which are person nal decorations– garlands, sandal, jewels, pearls; dakṣiṇāvatām- dakṣiṇādātṛṇām, of the givers of dak.ṣiṇā or donations to brahmins at the end of a sacrifice, or any particular solemnity

For the givers of dakṣiṇās only there are these brilliant (bounties) here; for the givers of dakṣiṇās there are suns in heaven.
Givers of dakṣiṇās have a share in immortality; givers of dakṣiṇās
lengthen their own lifetime.

The dakṣiṇā (priestly gift, more literally gift-cow) theme comes to the fore here.

I supply ‘bounties’ (rā́dhāṃsi) with citrā́‘bright’ on the basis of the cmpd citrá-rādhas- and the numerous occurrences of the phrase citrá- rā́dhas-.

For those who give rich meeds are all these splendours, for those who give rich meeds suns shine in heaven.
The givers of rich meeds are made immortal; the givers of rich fees prolong their lifetime.

Nur für die, die den Sängerlohn geben, sind diese Schönheiten auf Erden; für die, die den Sängerlohn geben, sind die Sonnen am Himmel. Die den Sängerlohn geben, genießen die Unsterblichkeit; die den Sängerlohn geben, verlängern ihr Leben.

Denen, welche das Opfer lohnen, ist glänzend diese Welt, ihnen sind glänzend die Sonnen am Himmel, die Opferlohnenden empfangen Unsterblichkeit, die Opferlohnenden verlängern ihr Leben.

Лишь для тех, кто дает награду певцу, эти красоты.
Для тех, кто дает награду певцу, солнца на небе.
Те, кто дает награду певцу, вкушают амриту.
Те, кто дает награду певцу, продлевают себе срок жизни.

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर चारों वर्णों में स्थिर होनेवाले मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणावताम्) जिनके धर्म से इकट्ठे किये धन, विद्या आदि बहुत पदार्थ विद्यमान हैं, उन मनुष्यों को (इमानि) ये प्रत्यक्ष (चित्रा) चित्र-विचित्र अद्भुत सुख (दक्षिणावताम्) जिनके प्रशंसित धर्म के अनुकूल धन और विद्या की दक्षिणा का दान होता, उन सज्जनों को (दिवि) उत्तम प्रकाश में (सूर्य्यासः) सूर्य्य के समान तेजस्वी जन प्राप्त होते हैं (दक्षिणावन्तः) बहुत विद्या-दानयुक्त सत्पुरुष (इत्) ही (अमृतम्) मोक्ष का (भजन्ते) सेवन करते और (दक्षिणावन्तः) बहुत प्रकार का अभय देनेहारे जन (आयुः) आयु के (प्रतिरन्ते) अच्छे प्रकार पार पहुँचे अर्थात् पूरी आयु भोगते हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो ब्राह्मण सब मनुष्यों के सुख के लिये विद्या और उत्तम शिक्षा का दान, वा जो क्षत्रिय न्याय के अनुकूल व्यवहार से प्रजा जनों को अभय दान, वा जो वैश्य धर्म से इकट्ठे किये हुए धन का दान और जो शूद्र सेवा दान करते हैं, वे पूर्ण आयुवाले होकर इस जन्म और दूसरे जन्म में निरन्तर आनन्द को भोगते हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: दक्षिणावतां जनानामिमानि चित्राऽद्भुतानि सुखानि दक्षिणावतां दिवि सूर्य्यासः प्राप्नुवन्ति दक्षिणावन्त इदेवामृतं भजन्ते दक्षिणावन्त आयुः प्रतिरन्ते प्राप्नुवन्ति ॥ ६ ॥

पुनश्चतुर्वर्णस्थाः किं कुर्युरित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणावताम्) धर्मोपार्जिता धनविद्यादयो बहवः पदार्था विद्यन्ते येषां तेषाम् (इत्) एव (इमानि) प्रत्यक्षाणि (चित्रा) चित्राण्यद्भुतानि (दक्षिणावताम्) प्रशंसितयोर्धर्म्यधनविद्ययोर्दक्षिणा दानं येषां तेषाम्। प्रशंसायां मतुप्। (दिवि) दिव्ये प्रकाशे (सूर्यासः) सवितार इव तेजस्विनो जनाः (दक्षिणावन्तः) बहुविद्यादानयुक्ताः (अमृतम्) मोक्षम् (भजन्ते) (दक्षिणावन्तः) बह्वभयदानदातारः (प्र) (तिरन्ते) संतरन्ति (आयुः) प्राणधारणम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - ये ब्राह्मणाः सार्वजनिकसुखाय विद्यासुशिक्षादानं, ये च क्षत्रिया न्यायेन व्यवहारेणाभयदानं, ये वैश्या धर्मोपार्जितधनस्य दानं, ये च शूद्राः सेवादानं च कुर्वन्ति ते पूर्णायुषो भूत्वेहामुत्रानन्दं सततं भुञ्जते ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जे ब्राह्मण सर्व माणसांच्या सुखासाठी विद्या व उत्तम शिक्षणाचे दान देतात, जे क्षत्रिय न्यायानुकूल व्यवहाराने प्रजेला अभयदान देतात, जे वैश्य धर्माने संग्रहित केलेले धन दान करतात व जे शूद्र सेवा दान देतात ते पूर्ण आयुष्य भोगून या जन्मी व पुढच्या जन्मी निरंतर आनंद भोगतात. ॥ ६ ॥

• देवता - स्वनयस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा꣡ पृण꣡न्तो दु꣡रितम् ए꣡न आ꣡रन्
मा꣡ जारिषुः सूर꣡यः सुव्रता꣡सः
अन्य꣡स् ते꣡षाम् परिधि꣡र् अस्तु क꣡श् चिद्
अ꣡पृणन्तम् अभि꣡ सं꣡ यन्तु शो꣡काः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aran ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dúritam ← duritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

énaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

pr̥ṇántaḥ ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

jāriṣuḥ ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvratā́saḥ ← suvratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paridhíḥ ← paridhí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)
{}

ápr̥ṇantam ← ápr̥ṇant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

śókāḥ ← śóka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

मा । पृ॒णन्तः॑ । दुःऽइ॑तम् । एनः॑ । आ । अ॒र॒न् । मा । जा॒रि॒षुः॒ । सू॒रयः॑ । सु॒ऽव्र॒तासः॑ ।
अ॒न्यः । तेषा॑म् । प॒रि॒ऽधिः । अ॒स्तु॒ । कः । चि॒त् । अपृ॑णन्तम् । अ॒भि । सम् । य॒न्तु॒ । शोकाः॑ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• pṛṇanto ← pṛṇantaḥ ← pṛṇ
• [verb noun], nominative, plural
• “satisfy.”

• duritam ← durita
• [noun], accusative, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• ena ← enaḥ ← enas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• āran ← ārch ← √ṛch
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “enter (a state).”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• jāriṣuḥ ← jṛ
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• sūrayaḥ ← sūri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “patron.”

• suvratāsaḥ ← suvrata
• [noun], vocative, plural, masculine
• “virtuous; tractable; severe.”

• anyas ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• paridhir ← paridhiḥ ← paridhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “covering; circumference; Paridhi; halo; fence.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• kaś ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cid ← cit
• [noun], nominative, singular, feminine
• “supreme spirit; cit [word]; soul.”

• apṛṇantam ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apṛṇantam ← pṛṇantam ← pṛṇ
• [verb noun], accusative, singular
• “satisfy.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yantu ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• śokāḥ ← śoka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sorrow; grief; pain; heat; śoka [word]; fire; flare; heat; trouble.”

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां दानं प्रशंसितुमाह । पृणन्तः देवादीन् हविरादिना प्रीणयन्तः सन्तः दुरितं दुष्टं यथा भवति तथा प्राप्तं दुःखम् एनः तत्साधनं पापं च मा आरन मा प्राप्नुवन् । न केवलं दातार एव अपि तु सूरयः देवानां स्तोतारो विद्वांसः मा जारिषुः जरया न जीर्णा भवेयुः। तथा सुव्रतासः शोभनकृच्छ्रचान्द्रायणादिनियमवन्तोऽपि मा जारिषुः । तर्हि एषाम् अन्यो जनः क इति स उच्यते । तेषां दातॄणां स्तोतॄणां वा अन्यः तेभ्योऽन्यो यः कोऽपि पुरुषः परिधिः पापस्य परितो धारकः अस्तु । यद्वा । अन्यो यः कश्चन पापदेवः तेषां परिधिस्थानीयो व्यवधायकोऽस्तु । यथा अग्नेः परिधिः स्वयं रक्षःप्रभृतिभिर्बाध्यमानः स्वान्तर्हितमग्निं रक्षति तद्वत् । अथवा । अन्यो धर्मविशेषः तेषां परिधिः परिधानमस्तु कवचस्थानीयोऽस्तु । तर्हि किं प्राप्नुयुरिति उच्यते । अपृणन्तं देवादीन् अप्रीणयन्तमदातारं शोकाः चित्तपीडाः तत्साधनाः पाप्मानः अभि अभिमुखं सं यन्तु सम्यक् प्राप्नुवन्तु वयं सुखिनो भवेमेत्यर्थः ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“May those who propitiate (the gods), never commit degrading sin; may those who praise the gods and observe holy vows, never experience decay; may some (honourable) individual ever be their defence; and may afflictions fall upon him who does not propitiate (the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Anyas teṣām paridhir astu kaścit, may some other one be their surrounding defence; or, kavacasthānīya, in the plural ce of armour; anyaḥ kaścit = some other {man, or divinity or merit (dharma-viśeṣāt) or Svanaya as the type of patron or protector}

Let those who grant not encounter difficulty or outrage; let the patrons, of good commandment, not grow old;
let there be some other enclosure for them, but to the non-granting one let there come the flames of pain.

I do not entirely understand pāda c, which must contrast with d. I assume the referents of téṣām are the generous patrons of ab, who are distinguished from the ápṛṇantam ‘non-granter’ of d. This non-granter is to be entirely engulfed (abhí sám √i) by śókāḥ. The stem śóka- and the various forms of the root to which it belongs (√śuc) otherwise refers to blazing flames in the RV, but in later Skt. it has come to mean ‘pain, affliction’. I think that both senses are present here, hence my portmanteau tr. “flames of pain.” The flames in this pāda may help in interpreting the previous one. One of the uses of paridhí- ‘enclosure’ is for the “enclosing sticks” placed around the Āhavanīya fire (already X.90.15 and common in ritual lit.). If the non-giver is being surrounded by flames in d, the givers in c deserve a different and benign enclosure (anyáḥ … paridhíḥ … káś cid), not the paridhí- that ordinarily surrounds the fire. Its nature remains unspecified: both the initial position of anyáand the final káś cid mark the referent as indefinite.

Let not the liberal sink to sin and sorrow, never decay the pious chiefs who worship!
Let every man besides be their protection, and let affliction fall upon the niggard.

Die Spender sollen nicht in Sünde und Schuld fallen, nicht sollen die pflichtgetreuen Patrone altersschwach werden. Irgend ein anderer soll deren Ablenker sein. Die Schmerzen sollen den Geizigen treffen.

Nicht mögen die reichlichlohnenden Misgeschick und Bedrängniss ernten, nicht mögen altern die den göttlichen Gesetzen treuen Fürsten, und jede andere Schutzwehr möge ihnen zu Theil werden; auf den nicht lohnenden mögen Leiden sich häufen.

Дарящие да не впадут в заблуждение и в грех!
Щедрые покровители, верные обетам, да не состарятся!
Кто-нибудь другой пусть будет оградой от них!
На недарящего пусть обрушатся страдания!

• दम्पती
• कक्षीवान् दैर्घतमसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस संसार में कै प्रकार के पुरुष होते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आपलोग (पृणन्तः) स्वयं वा अपने सन्तान आदि को पुष्ट करते हुए (दुरितम्) दुःख के लिये जो प्राप्त होता अर्थात् (एनः) पापः का आचरण (मा, आ, अरन्) मत करो और दुःख के लिये प्राप्त होनेवाला पापाचरण जैसे हो वैसे (मा, जारिषुः) खोटे कामों को मत करो किन्तु (सुव्रतासः) उत्तम सत्य आचरणवाले (सुरयः) विद्वान् होते हुए धर्म ही का आचरण करो और जो तुम्हारे अध्यापक हों (तेषाम्) उन धार्मिक विद्वानों तथा तुम लोगों के बीच (कश्चित्) कोई (अन्यः) भिन्न (परिधिः) मर्य्यादा अर्थात् तुम सभों को ढाँपने, गुप्त राखने, मूर्खपन से बचानेवाला प्रकार (अस्तु) हो और (अपृणन्तम्) धर्म से न पुष्ट होने न दूसरों को पुष्ट करनेवाले किन्तु अधर्म से पुष्ट होने तथा अधर्म ही से औरों को पुष्ट करनेवाले मनुष्य को (शोकाः) शोक विलाप (अभि, सम्, यन्तु) सब ओर से प्राप्त हों ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस संसार में दो प्रकार के मनुष्य होते हैं, एक धार्मिक और दूसरे पापी। ये दोनों अच्छे प्रकार अलग-अलग स्थान और आचरणवाले हैं अर्थात् जो धार्मिक हैं, वे धर्मात्माओं के अनुकरण ही से धर्ममार्ग में चलते और जो दुष्ट आचरण करनेवाले पापी हैं, वे अधर्मी दुष्ट जनों के आचरण ही से अधर्म में चलते हैं। कभी किन्हीं धर्मात्माओं को अधर्मी दुष्ट जनों के मार्ग में नहीं चलना चाहिये और अधर्मी दुष्टों को अपनी दुष्टता छोड़ धार्मिकों के मार्ग में चलना योग्य है। इस प्रकार प्रत्येक जाति के पीछे धार्मिक और अधार्मिकों के दो मार्ग हैं, उनमें धर्म करनेवालों को सुख और अधर्मी दुष्टों को दुःख सदा प्राप्त होते हैं ॥ ७ ॥इस सूक्त में धर्म के अनुकूल आचरण का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ पच्चसीवाँ सूक्त और दशवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या भवन्तः पृणन्तः सन्तो दुरितमेनो माऽरन् दुरितमेनो मा जारिषुः किन्तु सुव्रतासः सूरयः सन्तो धर्ममेवाचरन्तु ये च युष्मदध्यापकास्तेषां युष्माकं च कश्चिदन्यः परिधिरस्तु। अपृणन्तं जनं शोका अभिसंयन्तु ॥ ७ ॥

इह संसारे कतिविधाः पुरुषा भवन्तीत्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (पृणन्तः) स्वं स्वकीयांश्च पुष्यन्तः (दुरितम्) दुःखायेतं प्राप्तम् (एनः) पापाचरणम् (आ) समन्तात् (अरन्) आचरन्तु (मा) (जारिषुः) जारकर्माणि कुर्वन्तु (सूरयः) विद्वांसः (सुव्रतासः) शोभनानि व्रतानि सत्याचरणानि येषान्ते (अन्यः) भिन्नः (तेषाम्) धार्मिकाणां विदुषामधार्मिकाणां मूर्खाणां च (परिधिः) आवरणं मर्य्यादा (अस्तु) (कः) (चित्) अपि (अपृणन्तम्) धर्मेणापुष्यन्तमन्यानपोषयन्तम् (अभि) सर्वतः (सम्) सम्यक् (यन्तु) प्राप्नुवन्तु (शोकाः) विलापाः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अस्मिन् जगति द्विविधा जनाः सन्ति। एके धार्मिका अपरे पापाश्च, ते प्रभिन्नप्रस्थानास्सन्ति। ये धार्मिकास्ते धार्मिकस्याऽनुकरणेनैव धर्ममार्गे चलन्ति। ये च दुष्टास्ते त्वधार्मिकानुकरणेनैवाधर्मे चलन्ति। नैव कदाचिद् धार्मिकैरधार्मिकमार्गे गन्तव्यमधार्मिकैस्तु धार्मिकमार्गे गन्तुं योग्यमेवं प्रत्येकजातौ धार्मिकाधार्मिकयोर्द्वौ मार्गौ स्तः, तत्र धार्मिकान् सुखान्यधार्मिकान् दुःखानि च सदाप्नुवन्ति ॥ ७ ॥अस्मिन् सूक्ते धर्म्याचरणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति पञ्चविंशोत्तरं शततमं सूक्तं दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या जगात दोन प्रकारची माणसे असतात. एक धार्मिक व दुसरे पापी. हे दोन्ही वेगवेगळे स्थान व आचरण असणारे असतात. अर्थात, जे धार्मिक असतात ते धर्मात्म्यांच्या मार्गाचे अनुसरण करतात व दुष्ट आचरण करणारे पापी अधार्मिक दुष्ट लोकांच्या आचरणानुसार अधर्माच्या मार्गाने चालतात. धर्मात्म्यांनी अधार्मिक दुष्ट मार्गावर कधीही चालू नये. या प्रकारे धार्मिक व अधार्मिकाचे दोन मार्ग आहेत. त्यापैकी धर्माचे पालन करणाऱ्यांना सुख मिळते व अधर्म करणाऱ्या दुष्टांना दुःख प्राप्त होते. ॥ ७ ॥