१२२

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ वः पा᳐꣡न्तं रघुमन्यवो꣡ ऽन्धो
यज्ञं꣡ रुद्रा꣡य मीळ्हु꣡षे भरध्वम्
दिवो꣡ अस्तोषि अ꣡सुरस्य वीरइ꣡र्
इषुध्ये꣡व मरु꣡तो रो꣡दसीयोः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pā́ntam ← pā́nta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

raghumanyavaḥ ← raghumanyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

bharadhvam ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mīḷhúṣe ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rudrā́ya ← rudrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

astoṣi ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ásurasya ← ásura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vīraíḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

iṣudhyā́ ← iṣudhyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

प्र । वः॒ । पान्त॑म् । र॒घु॒ऽम॒न्य॒वः॒ । अन्धः॑ । य॒ज्ञम् । रु॒द्राय॑ । मी॒ळ्हुषे॑ । भ॒र॒ध्व॒म् ।
दि॒वः । अ॒स्तो॒षि॒ । असु॑रस्य । वी॒रैः । इ॒षु॒ध्याऽइ॑व । म॒रुतः॑ । रोद॑स्योः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• pāntaṃ ← pāntam ← pānta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drink; beverage.”

• raghumanyavo ← raghu
• [noun]
• “low; fast.”

• raghumanyavo ← manyavaḥ ← manyu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• ’ndho ← andhaḥ ← andhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• rudrāya ← rudra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• mīﾱhuṣe ← mīḍhuṣe ← mīḍhvas
• [noun], dative, singular, masculine
• “big.”

• bharadhvam ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• astoṣy ← astoṣi ← stu
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “laud; praise; declare; stu.”

• asurasya ← asura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• vīrair ← vīraiḥ ← vīra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• iṣudhyeva ← iṣudhyā
• [noun], nominative, singular, feminine

• iṣudhyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], locative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

हे रघुमन्यवः लघुक्रोधाः अक्रोधिनः ऋत्विजः वः युष्माकं पान्तं पालनशीलं पातव्यं वा यज्ञं यागसाधनम् अन्धः अन्नम् आज्यसोमादिलक्षणं रुद्राय । रुत् दुःखं तद्धेतुभूतं दुरितं वा । तस्य द्रावयित्रे एतन्नामकाय देवाय मीळ्हुषे फलस्य वर्षित्रे तदर्थं प्र भरध्वं प्रकर्षेण संपादयत । अहं च इषुध्येव इषुध्या शत्रून् यथा निरस्यति तथा वीरैः अमित्राणां विविधमीरकैः वीर्योपेतैः वा तदनुचरैः मरुदादिभिः सह दिवः द्युलोकसकाशात् । उपलक्षणमेतत् । लोकत्रयादपि असुरस्य निरसितव्यानामसुराणां निरसितुः । कर्मणि षष्ठी । निरसितारं तमेव देवं रोदस्योः निरोधनवत्योः द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमानान् मरुतः च अस्तोषि स्तौमि ॥ पान्तम् । पान्तमित्यत्र पातेः शतृ पिबतेर्वा औणादिको झः । मीळ्हुषे । दाश्वान्साह्वान् °’ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपातः । चतुर्थ्येकवचने ‘ वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । शासिवसि ’ इत्यादिना षत्वम् । दिवः। ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । अस्तोषि । स्तौतेश्छान्दसो लुङ् । इषुध्येव । इषवो धीयन्ते अत्र इति इषुधिः । ‘ कर्मण्यधिकरणे च’ इति दधातेः किः । कृत्स्वरेणान्तोदात्तः । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Present, mild-tempered (priests), the sacrificial viands which you have prepared, to there warm-showering Rudra. I praise him who, with his heroid (followers) as (with shafts) from a quiver, expelled (the asuras) from heaven; and (I praise) the Maruts, (who abide) between heaven and earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mild-tempered: raghu-manyavaḥ,of light or little anger; from raghu = laghu, light and manyu = anger. The second pāda: lit. ‘I have praised of the expeller from heaven with arrows as if from a quiver the Maruts of heaven and earth’

O you of quick fervor [=priests], bring forward your drink, your stalk, your sacrifice for Rudra who grants rewards.
I have praised (him) along with the heroes of the lord of heaven; (I have praised) the Maruts as if aiming at the two world-halves.

On pā́ntam see Oldenberg’s lengthy n. ad loc. The stem pā́nt(a)-, generally read with distracted root syllable, occurs 8x in the RV. As Oldenberg demonstrates, there are most likely two different stems involved: a them. noun pā́nta- ‘drink’ and the act.

part. of the root aor. of √pā ‘drink’. The noun is the more common (6x), while the part. is most likely found only in vs. 4 of this same hymn (du. pā́ntā) and as nom. pl.

in IX.98.8 (q.v.). This distribution of forms is found in Lubotsky, with the part. listed under √pā (‘drink’) and the nom. stem pā́nta- separate.

The construction of the second hemistich is much discussed, including the function of the instrumentals. See esp. Oldenberg and Renou

In this context “the lord (ásura-) of heaven” is most likely Rudra (see also Hale, Asuras, 75), who is also the gapped object of the verb astoṣi: his heroes are his sons, the Maruts mentioned in d.

On iṣudhyā́and the related verb, see comm. ad I.128.6 and my forthcoming “Vedic iṣudhyá- and Oldenberg Avestan išud-, išūidiia-: The Aim of Praise.” In light of my reconsideration of the word family of iṣudhyá- in that article, I now interpr. this vs. somewhat differently from the published translation Instead of taking ródasyoḥ as the target of the aiming expressed by iṣudhyā́(“as if aiming at the two world-halves”), I now take iṣudhyā́as an independent instrumental adverb of manner, with a dependent “praise” understood: “… as if by the aiming (of an arrow of praise).” The simile particle iva, which here, unusually, does not mark an explicit simile, draws attention to the underlying metaphor of the aiming of praise. This image is especially appropriate for Rudra, a god of course famous as an archer, and the Maruts, who are depicted in

SAY, bringing sacrifice to bounteous Rudra, This juice for drink to you whose wrath is fleeting!
With Dyaus the Asura’s Heroes I have lauded the Maruts as with prayer to Earth and Heaven.

Bringet euren Somatrank als Opfer dem belohnenden Rudra dar, ihr Eiferwilligen! Ich habe ihn mit den Mannen des Asura des Himmels gepriesen; die Marut preise ich, indem ich gleichsam auf Himmel und Erde Anspruch mache.

Bringt, eifervolle, euern Trank, den Soma, als Opfer dar dem holdgesinnten Rudra, Ich preise mit des hohen Himmels Helden die Maruts, wie nach Erd’ und Himmel zielend.

Ваш напиток, о вы быстрые (своим) рвением, сок (сомы),
Принесите в жертву Рудре щедрому!
Я восхвалил (его) вместе с мужами Асуры неба,
(Я восхвалил) Марутов (так,) как будто бы целился в два мира.

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब द्वितीय अष्टक के प्रथम अध्याय का आरम्भ है। उसमें एकसौ बाईसवें सूक्त के प्रथम मन्त्र में सभापति के कार्य्य का उपदेश किया जाता है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रघुमन्यवः) थोड़े क्रोधवाले मनुष्यो ! (रोदस्योः) भूमि और सूर्य्यमण्डल में जैसे (मरुतः) पवन विद्यमान वैसे (इषुध्येव) जिसमें बाण धरे जाते उस धनुष से जैसे वैसे (वीरैः) वीर मनुष्यों के साथ वर्त्तमान तुम (मीढुषे) सज्जनों के प्रति सुखरूपी वृष्टि करने और (रुद्राय) दुष्टों को रुलानेहारे सभाध्यक्षादि के लिये (वः) तुम लोगों की (पान्तम्) रक्षा करते हुए (यज्ञम्) सङ्गम करने योग्य उत्तम व्यवहार और (अन्धः) अन्न को तथा (दिवः) विद्या प्रकाशों जो कि (असुरस्य) अविद्वान् के सम्बन्ध में वर्त्तमान उपदेश आदि उनको जैसे (प्र, भरध्वम्) धारण वा पुष्ट करो, वैसे मैं इस तुम्हारे व्यवहार की (अस्तोषि) स्तुति करता हूँ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पूर्णोपमा और वाचकलुप्तोपमा ये दोनों अलङ्कार हैं। जब मनुष्यों का योग्य पुरुषों के साथ अच्छा यत्न बनता है, तब कठिन भी काम सहज से सिद्ध कर सकते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे रघुमन्यवो रोदस्योर्मरुतइव इषुध्येव वीरैः। सह वर्त्तमाना यूयं मीढुषे रुद्राय वः पान्तं यज्ञमन्धश्च दिवोऽसुरस्य सम्बन्धे वर्त्तमानान् यथा प्रभरध्वं तथाहमेतमस्तोषि ॥ १ ॥

तत्रादौ सभापतिकार्यमुपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टे (वः) युष्मान् (पान्तम्) रक्षन्तम् (रघुमन्यवः) लघुक्रोधाः। अत्र वर्णव्यत्ययेन लस्य रः। (अन्धः) अन्नम् (यज्ञम्) सङ्गन्तव्यम् (रुद्राय) दुष्टानां रोदयित्रे (मीढुषे) सज्जनान् प्रति सुखसेचकाय (भरध्वम्) धरध्वम् (दिवः) विद्याप्रकाशान् (अस्तोषि) स्तौमि (असुरस्य) अविदुषः (वीरैः) (इषुध्येव) इषवो धीयन्ते यस्या तयेव (मरुतः) वायवः (रोदस्योः) भूमिसूर्ययोः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्यदा योग्यपुरुषैः सह प्रयत्यते तदा कठिनमपि कृत्यं सहजतया साद्धुं शक्यते ॥ १ ॥

राजा, प्रजा व साधारण माणसांच्या धर्माच्या वर्णनाने या सूक्तात सांगितलेल्या अर्थाबरोबर मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर साम्य आहे, हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात पूर्णोपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जेव्हा माणसांचा योग्य पुरुषांबरोबर चांगला जम बसतो तेव्हा कठीण कामही सहज सिद्ध होते. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प꣡त्नीव पूर्व꣡हूतिं वावृध꣡ध्या
उषा꣡सान꣡क्ता पुरुधा꣡ वि꣡दाने
स्तरी꣡र् न꣡ अ꣡त्कं वि꣡उतं व꣡साना
सू꣡र्यस्य श्रिया꣡ सुदृ꣡शी हि꣡रण्यैः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iva ← iva (invariable)
{}

pátnī ← pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

pūrváhūtim ← pūrváhūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vāvr̥dhádhyai ← √vr̥dh- (root)
{case:DAT, number:SG}

purudhā́ ← purudhā́ (invariable)
{}

uṣā́sānáktā ← uṣā́sānáktā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vídāne ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

átkam ← átka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

starī́ḥ ← starī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vásānā ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vyùtam ← √u- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

híraṇyaiḥ ← híraṇya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sudŕ̥śī ← sudŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पत्नी॑ऽइव । पू॒र्वऽहू॑तिम् । व॒वृ॒धध्यै॑ । उ॒षसा॒नक्ता॑ । पु॒रु॒धा । विदा॑ने॒ इति॑ ।
स्त॒रीः । न । अत्क॑म् । विऽउ॑तम् । वसा॑ना । सूर्य॑स्य । श्रि॒या । सु॒ऽदृशी॑ । हिर॑ण्यैः ॥

• patnīva ← patnī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• patnīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pūrvahūtiṃ ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvahūtiṃ ← hūtim ← hūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “invocation.”

• vāvṛdhadhyā ← vāvṛdhadhyai ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• uṣāsānaktā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “dawn; night.”

• purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• vidāne ← vid
• [verb noun], nominative, dual
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• starīr ← starīḥ ← starī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “barren cow.”

• nātkaṃ ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nātkaṃ ← atkam ← atka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “garment.”

• vyutaṃ ← vyutam ← vyuta
• [noun], accusative, singular, masculine

• vasānā ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “wear.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• śriyā ← śrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• sudṛśī ← sudṛś
• [noun], nominative, singular, feminine
• “fine-looking.”

• hiraṇyaiḥ ← hiraṇya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

पत्नीव पत्नी यथा पूर्वहूतिं पत्युः पूर्वाह्वानं ववृधध्यै वर्धयितुं शीघ्रगतिर्भवति तद्वत् उषासानक्ता अहोरात्रे देवते अपि पुरुधा बहुप्रकारं बहुविधैः स्तोत्रैः विदाने ज्ञायमाने सत्यौ पूर्वहूतिं ववृधध्यै अस्मदीयं पूर्वाह्वानं वर्धयितुं शीघ्रमागच्छतमिति शेषः । यद्वा । ववृधध्यै अस्मद्वर्धनाय पुरुधा बहुप्रकारं विदाने वर्धनोपायान् जानत्यौ भवतमिति शेषः ॥ उषासानक्ता । ‘ उषासोषसः ’ ( पा. सू. ६. ३. ३१ ) इति पूर्वपदस्य उषासादेशः। ‘देवताद्वन्द्वे च ’ इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ अथ केवला उषा उच्यते । स्तरीः शत्रूणां हिंसकः तेजसाच्छन्नः वा आदित्यः स इव हिरण्यैः हिरण्यवर्णैः रश्मिभिः व्युतं विततं विशेषेण संबद्धम् अत्कम् अक्तं संततं वा रूपं वसाना अच्छादयन्ती धारयन्ती सूर्यस्य श्रिया शोभया सुदृशी शोभनं दृश्यमाना । सूर्यस्य पुरोगामिनी रश्मिभिः खल्वेषा जगद्भासयति । तादृशी उषा अस्मत्पूर्वहूतिं पालयत्वित्यर्थः । यद्वा । हिरण्यैः हितरमणीयैः प्रकाशैः धनविशेषेर्वा सहागच्छतु । व्युतम् । व्येञो निष्ठायां वचिस्वपि’ इत्यादिना संप्रसारणम् । स्तरीः । ‘ अवितॄस्तॄ’ इति ईकारप्रत्ययः ॥

English translation:

“Animated by our diversified praise, hasten, Morning and Night, to attend to our first invocation, as a wife (to the first call of her husband); and may the–Dawn, beautiful with the lustre of the (rising) Sun, and robbing like the Sun (her) vast expanse with golden rays, (come to our early rite).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Starīḥ = what covers or expands, smoke; the Sun invested or clothed with light, or destructive of foes: śatrūṇām hiṃsakaḥ tejasāchanno vā Ādityaḥ

It is for Dawn and Night, like two wives, to strengthen the Early
Invocation—the two that are known in many ways:
(the one) like a barren woman wearing a castoff cloak, (the other) with the glory of the sun, lovely to see with her golden (ornaments).

The root affiliation of vyùta- is disputed. Witzel Gotō (flg. Rau) take it to √vā ‘weave’ and tr. ‘geflochten’; so also Grassmann and (ultimately) Renou (though he vacillates in his n.). Most other tr. to ví √yu ‘separate’. My ‘cast-off’ comes via ‘separate, i.e., set aside, get rid of’. Renou’s “serti (d’étoiles)” (sertir =‘to set’, of jewels) does not seem to have much to do with ‘weave’, but supplying “with stars” (stṛ́bhiḥ) as a play on starī́ḥ is clever enough to make his interpr. appealing, though I do not in the end accept it. A bejeweled Night does not fit well with her being starī́- ‘barren’: the contrast is as usual between dazzlingly beautiful Dawn and dreary dark Night. Cf. the black garment Night spreads at the horizon for the Sun in I.115.4. Night does get her chance at ornaments in the one hymn addressed to her, X.127.

Strong to exalt the early invocation are Night and Dawn who show with varied aspect.
The Barren clothes her in wide-woven raiment, and fair Morn shines with Surya’s golden splendour.

Nacht und Morgen sollen wie zwei Gattinnen den Erstruf erhöhen, die vielfach bekannt sind: Die eine wie eine unfruchtbare Frau in ein abgelegtes Gewand gekleidet, die andere mit der Pracht des Surya schön im Goldschmuck.

Das Frühgebet zu segnen, wie zwei Hausfraun erscheinen vielfach Nacht und Morgenröthe; Gehüllt als Jungfrau in gewobnen Mantel die schöne goldgeschmückt im Glanz der Sonne.

Надо возвеличить за утренним призывом зарю и ночь,
Хорошо известных, (тех, что) словно две жены:
(Одна), подобно бездетной (женщине), носящая простую (?) одежду,
(Другая) с блеском солнца, прекрасная в золотых украшениях.

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब स्त्री-पुरुषों के व्यवहार को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सरलस्वभावयुक्त उत्तम स्त्री ! तू (पत्नीव) जैसे यज्ञादि कर्म में साथ रहनेवाली विद्वान् की स्त्री (ववृधध्यै) वृद्धि करने को अर्थात् गृहस्थाश्रम आदि व्यवहारों के बढ़ाने को (पूर्वहूतिम्) जिसका पहिले बुलाना होता अर्थात् सब कामों से जिसकी प्रथम सेवा करनी होती उस अपने पति को स्वीकार कर (पुरुधा) जो बहुत व्यवहार वा पदार्थों की धारणा करनेहारे (विदाने) जाने जाते उन (उषासानक्ता) रात्रिदिन के समान वर्त्ते वैसी वर्त्ता कर तथा (सूर्यस्य) सूर्यमण्डल की (हिरण्यैः) सुवर्ण सी चिलकती हुई ज्योतियों और (श्रिया) उत्तम शोभा से (सुदृशी) जिस तेरा अच्छा दर्शन वह (अत्कम्) कुएं के समान (व्युतम्) अनेक प्रकार बुने हुए विस्तारयुक्त वस्त्र को (वसाना) पहिनती हुई (स्तरीः) जैसे कलायन्त्रादिकों के संयोग से ढाँपी हुई नाव हों (न) वैसी निरन्तर हो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। पतिव्रता स्त्री विद्यमान अपने पति को प्रसन्न करती और स्त्रीव्रत अर्थात् नियम से अपनी स्त्री में रमनेहारा पति जैसे दिन-रात्रि सम्बन्ध से मिला हुआ वर्त्तमान है, वैसे सम्बन्ध से वर्त्तमान कपड़े और गहने पहिने हुए सुशोभित धर्मयुक्त व्यवहार में यथावत् प्रयत्न करे ॥ २ ॥

अन्वय: हे सति स्त्रि त्वं पत्नीव ववृधध्यै पूर्वहूतिं पतिं स्वीकृत्य पुरुधा विदाने उषासानक्तेव वर्त्तस्व सूर्यस्य हिरण्यैः श्रिया च सदृशी अत्कमिव व्युतं वसाना सती स्तरीर्न सततं भव ॥ २ ॥

अथ दम्पत्योर्व्यवहारमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पत्नीव) यथा विदुषी स्त्री (पूर्वहूतिम्) पूर्वा हूतिराह्वानं यस्य तम् (ववृधध्यै) वर्धयितुम्। अत्र बहुलं छन्दसीति शपः श्लुस्तुजादित्वाद्दीर्घश्च। (उषासानक्ता) रात्रिदिने (पुरुधा) ये पुरून् बहून् धरतस्ते (विदाने) विज्ञायमाने (स्तरीः) कलायन्त्रादिसंयोगेनास्तारिषत यास्ता नौकाः (न) इव (अत्कम्) कूपमिव (व्युतम्) विविधतयोतं विस्तृत वस्त्रम् (वसाना) परिदधती (सूर्यस्य) सवितुः (श्रिया) शोभया (सुदृशी) सुष्ठुदर्शनं यस्याः सा (हिरण्यैः) ज्योतिभिरिव ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। पतिव्रता सन्तं पतिं प्रीणाति स्त्रीव्रतः पतिः स्त्रियं च तौ यथाऽहोरात्रः सम्बद्धो वर्त्तते यथा वर्त्तमानौ वस्त्रालङ्कारैः सुशोभितौ धर्म्ये व्यवहारे यथावत्प्रयतेताम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. पतिव्रता स्त्री आपल्या पतीला प्रसन्न करते व स्त्रीव्रत पती अर्थात आपल्या पत्नीत रमणारा, दिवस व रात्रीच्या संबंधाप्रमाणे असतो. तशा संबंधाप्रमाणेच वस्त्र व अलंकाराने सुशोभित होऊन धर्मयुक्त व्यवहारात प्रयत्न करावा. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मम꣡त्तु नः · प꣡रिज्मा वसर्हा꣡
मम꣡त्तु वा꣡तो अपां᳐꣡ वृ꣡षण्वान्
शिशीत꣡म् इन्द्रापर्वता युवं꣡ नस्
त꣡न् नो वि꣡श्वे वरिवस्यन्तु देवाः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mamáttu ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

párijmā ← párijman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vasarhā́ ← vasarhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

mamáttu ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇvān ← vŕ̥ṣaṇvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indrāparvatā ← indrāparvata- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śiśītám ← √śā- ~ śī- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

varivasyantu ← √varivasy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

म॒मत्तु॑ । नः॒ । परि॑ऽज्मा । व॒स॒र्हा । म॒मत्तु॑ । वातः॑ । अ॒पाम् । वृष॑ण्ऽवान् ।
शि॒शी॒तम् । इ॒न्द्रा॒प॒र्व॒ता॒ । यु॒वम् । नः॒ । तत् । नः॒ । विश्वे॑ । व॒रि॒व॒स्य॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥

• mamattu ← mad
• [verb], singular, Perfect imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• parijmā ← parijman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “encompassing(a).”

• vasarhā ← vasarhan
• [noun], nominative, singular, masculine

• mamattu ← mad
• [verb], singular, Perfect imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• vāto ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• vṛṣaṇvān ← vṛṣaṇvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• śiśītam ← śā
• [verb], dual, Present imperative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• indrāparvatā ← indrāparvata
• [noun], vocative, dual, masculine

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• varivasyantu ← varivasy
• [verb], plural, Present imperative

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

नः अस्मान् वसर्हा वसनार्हो गार्हपत्यादिरूपेण । यद्वा । वासकानामाच्छादकानां वृक्षादीनां हन्ता अग्निः । अथवा । वसर्हा वासार्हो वासरस्य गमयिता। परिज्मा परितो गन्ता आदित्यः ममत्तु मादयतु । तथा अपां वृष्ट्युदकानां वृषण्वान् वर्षणवान् वृष्ट्युत्पादकः वातः वायुरस्मान् ममत्तु । किंच हे इन्द्रापर्वता । इन्द्रः प्रसिद्धः । पर्वतः पर्ववान् वृष्टयादिपूरणवान् पर्जन्यः । तौ युवं युवां नः अस्मान् अस्मद्बुद्धिं वा शिशीतं तीक्ष्णीकुरुतं शोधयतमित्यर्थः । तत् तस्मात् यस्मादहं सर्वान् देवान् स्तौमि तस्मात् विश्वे सर्वेऽपि देवाः नः अस्माकं वरिवस्यन्तु प्रभूतमन्नं प्रदातुमिच्छन्तु । समृद्धान्नप्रदानेन प्रीणयन्त्वित्यर्थः ॥ ममत्तु। ‘मदी हर्षे’ । अन्तर्भावितण्यर्थात् लोटि छान्दसो विकरणस्य श्लुः । ‘ द्विर्वचनम् । शिशीतम् । ‘ई हल्यघोः’ इति ईत्वम् । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । ‘ इन्द्रापर्वता’ इत्यत्र ‘ देवताद्वन्द्वे च ’ इति पूर्वपदस्य आनङादेशः ॥

English translation:

“May the circumambient divinity, the wearer of various forms, grant us delight; may the wind, the shedder of rain, grant us delight; do you, Indra and Parvata, sharpen our (intellects), and may all the gods show us favour.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Agni = vasarhān, i.e. assuming various vestures (vasa) or forms (gārhapatya and other fires); or, as destroyingthe vesture of the earth–the trees; or, as causing the revolutions of day and night

Let the earth-circling one [=Wind], rising at early morning, invigorate us. Let the Wind, (child?) of the waters, accompanied by bulls, invigorate us. Sharpen us, o Indra and “Mountain” [=Indra’s mace]. Let all the gods then create wide space for us.

The 2nd member of the cmpd vasarhā́is taken by Grassmann and Renou as -hán-, hence ‘striking at dawn’, but a connection with √hā ‘change position, move’ makes more sense (so Geldner [/Witzel Gotō], tentatively Scarlatta 700). Wind does regularly rise at dawn, but it is hard to conceive that it smites then. This probably requires us to take the underlying form as -hā́s, contra the Pp. The 1st member vasar- is only attested here, as a variant to the (likewise secondary) locatival uṣar. See Lundquist 2014 (25th UCLA IE Conf., Proceedings). The somewhat better attested vanar- ‘in the wood’, also found as 1st cmpd member, may have provided the model for the shape of vasar-.

Geldner (/Witzel Gotō) construe apā́m with vṛ́ṣanvān as “der Fuhrmann [coachman, teamster] der Gewässer,” while I follow Renou in tentatively supplying ‘child’ with gen. apā́m on the basis of the next verse, which contains nápātam apā́m. Note that elsewhere in the hymn (12b / 13a) an incomplete expression (dáśatayasya) is repaired by the fuller form (dáśatayasya dhāséḥ). I don’t see how ‘possessing bulls’ would develop to ‘coachman’. In any case, neither of the alternatives makes much sense as a designation of the wind; I do not know why he would be a coachman of the waters, but I also don’t understand why he’d be the child of the waters – perhaps because of the association of wind with rain or because wind blowing over open water is very perceptible? (For another interpr., see Keydana, Inf., 315 n. 126 “der Besitzer der Wasserhengste [water-stallions],” which seems to split the difference between the ‘bull[s]/male[s]’ of the nom. and the fem. waters in a way not exactly sanctioned by grammar.) The curious dual dvandva indrāparvatā ‘Indra and Mountain’ is found 3x in the RV (I.132.6, III.53.1 as well as here), always in the voc. I interpret the ‘mountain’ as a reference to Indra’s vájra-. For other passages with the vájra- as ‘mountain’, see VI.22.6 and VII.104.19, as well as Renou, EVP XVI.117 (ad VII.104.19).

Cheer us the Roamer round, who strikes at morning, the Wind delight us, pourer forth of waters!
Sharpen our wits, O Parvata and Indra. May all the Gods vouchsafe to us this favour.

Begeistern soll uns der umherfahrende, in der Frühe kommende Vayu, begeistern der Wind, der Fuhrmann der Gewässer. Indra und Parvata, feuert ihr uns an! Alle Götter sollen uns dies gewähren.

Erfreun soll uns der Sturm, der früh den Feind schlägt, erfreun der Wind, der Regen uns herbeifährt; Es soll uns Indra stärken und der Berggott; das mögen alle Götter uns gewähren.

Да опьянит нас носящийся вокруг, нападающий рано утром (бог)!
Да опьянит (нас) Вата, (друг) вод, (с колесницей,) запряженной конями!
Вдохновляйте вы нас, о Индра и Парвата!
Да создадут нам широту Все-Боги!

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में अच्छे गुणों के विचार और व्यवहार का उपदेश करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (वसर्हा) निवास कराने की योग्यता को प्राप्त होता और (परिज्मा) पाये हुए पदार्थों को सब ओर से खाता जलाता हुआ अग्नि (नः) हम लोगों को (ममत्तु) आनन्दित करावे वा (अपाम्) जलों की (वृषण्वान्) वर्षा करानेहारा (वातः) पवन हम लोगों को (ममत्तु) आनन्दयुक्त करावे। हे (इन्द्रापर्वता) सूर्य्य और मेघ के समान वर्त्तमान पढ़ाने और उपदेश करनेवालो ! (युवम्) तुम दोनों (नः) हम लोगों को (शिशीतम्) अतितीक्ष्ण बुद्धि से युक्त करो वा (विश्वे) सब (देवाः) विद्वान् लोग (नः) हम लोगों के लिये (वरिवस्यन्तु) सेवन अर्थात् आश्रय करें, वैसे (तत्) उन सबको सत्कारयुक्त हम लोग निरन्तर करें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य जैसे हम लोगों को प्रसन्न करें, वैसे हम लोग भी उन मनुष्यों को प्रसन्न करें ॥ ३ ॥

अन्वय: यथा वसर्हा परिज्मा नो ममत्वपां वृषण्वान् वातो नो ममत्तु। हे इन्द्रापर्वतेव वर्त्तमानावध्यापकोपदेशकौ युवं नश्शिशीतं विश्वे देवा नो वरिवस्यन्तु तथा तत् तान् सर्वान् सत्कृतान् वयं सततं कुर्याम ॥ ३ ॥

अथ सद्गुणानां व्यवसायं व्यवहारं चाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ममत्तु) हर्षयतु (नः) अस्मान् (परिज्मा) परितो जमत्यत्ति यः सोऽग्निः (वसर्हा) वसानां वासहेतूनामर्हकः। अत्र शकन्ध्वादिना पररूपम्। (ममत्तु) (वातः) वायुः (अपाम्) जलानाम् (वृषण्वान्) वृष्टिहेतुः (शिशीतम्) तीक्ष्णबुद्धियुक्तान् कुरुतम् (इन्द्रापर्वता) सूर्य्यमेघाविव (युवम्) युवाम् (नः) अस्मान् (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (विश्वे) सर्वे (वरिवस्यन्तु) परिचरन्तु (देवाः) विद्वांसः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या यथाऽस्मान् प्रसादयेयुस्तथा वयमप्येतान् प्रीणयेम ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे आम्हाला प्रसन्न करतात त्यांना आम्हीही प्रसन्न करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत꣡ त्या꣡ मे यश꣡सा श्वेतना꣡यै
विय꣡न्ता पा꣡न्ता औशिजो꣡ हुव꣡ध्यै
प्र꣡ वो न꣡पातम् अपां᳐꣡ कृणुध्वम्
प्र꣡ मात꣡रा · रास्पिन꣡स्य आयोः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śvetanā́yai ← śvetanā́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

utá ← utá (invariable)
{}

yaśásā ← yaśás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

auśijáḥ ← auśijá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

huvádhyai ← √hū- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:AOR}

pā́ntā ← √pā- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:AOR, voice:ACT}

vyántā ← √vī- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

kr̥ṇudhvam ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

prá ← prá (invariable)
{}

rāspinásya ← rāspiná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

उ॒त । त्या । मे॒ । य॒शसा॑ । श्वे॒त॒नायै॑ । व्यन्ता॑ । पान्ता॑ । औ॒शि॒जः । हु॒वध्यै॑ ।
प्र । वः॒ । नपा॑तम् । अ॒पाम् । कृ॒णु॒ध्व॒म् । प्र । मा॒तरा॑ । रा॒स्पि॒नस्य॑ । आ॒योः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tyā ← tya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “that.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• yaśasā ← yaśas
• [noun], accusative, dual, masculine
• “esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

• śvetanāyai ← śvetanā
• [noun], dative, singular, feminine

• vyantā ← vī
• [verb noun], accusative, dual
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• pāntauśijo ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• huvadhyai ← hvā
• [verb noun]
• “raise; call on; call; summon.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• kṛṇudhvam ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• rāspinasyāyoḥ ← rāspinasya ← rāspina
• [noun], genitive, singular, masculine

• rāspinasyāyoḥ ← āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

औशिजः उशिजः पुत्रः कक्षीवानहं मे । तादर्थ्ये चतुर्थी । मदर्थं यशसा । यश इत्यन्नं बलं कीर्तिर्वा उच्यते । तद्वन्तौ व्यन्ता भक्षयन्तौ चरुपुरोडाशादिकं पान्ता पिबन्तौ अज्यसोमादिकं त्या। तच्छब्दसमानार्थः त्यच्छब्दः । यौ स्तुत्यत्वेन प्रसिद्धौ तावश्विनौ । अत्र यद्यपि विशेषो न श्रुतः तथापि सूक्तस्य वैश्वदेवत्वात् उषःसंबन्धात् द्विवचनलिङ्गाच्चाश्विनाविति गम्यते तादृशावश्विनौ । श्वेतनायै इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । विश्वं जगत् श्वेतयन्त्याः उषसः तत्संबन्धिनि काले। उषःकालीनाह्वानाय यतेयम्। इति शेषः । हे ऋत्विजः वः यूयम् । प्रथमार्थे द्वितीया । अपाम् उदकानां नपातं नपातयितारं तासां नप्तारं वा अग्निम् । अद्भ्यः ओषधिवनस्पतयः ताभ्यः अग्निः इत्यपां नप्तृत्वमग्नेः । तं देवं प्र कृणुध्वम् । करोतिरत्र क्रियासामान्यवाची क्रियाविशेषे स्तोत्रे पर्यवस्यति । प्रकर्षेण स्तुध्वमित्यर्थः । किंच रास्पिनस्य । रपतेः रसतेर्वा शब्दनार्थस्य घञन्तस्य कृतसकारपकारोपजनस्य रास्प इति भवति । तदस्यास्तीति रास्पि स्तोत्रम् । तद्वान् रास्पिनः स्तोता । तस्य आयोः तादृशस्य मनुष्यस्य मम मह्यं मातरा मातृवद्धितकारिण्यौ अहोरात्रदेवते अपि प्र कृणुध्वम् । अथवा रास्पिनस्य । एको मत्वर्थप्रत्ययश्छान्दसः। प्रवर्षणध्वनियुक्तस्य वृष्ट्युदकस्य गमनशीलस्य निर्मात्र्यौ अहोरात्रे प्र कृणुध्वम् ॥ व्यन्ता पान्ता । उभयत्र ‘सुपां सुलक्’ इति आकारः ॥

English translation:

“Whenever I, the son of Uśij, worship with my offerings (of food) those two (Aśvins) who eat and drink (of oblations and libations) at (the season) of the world-whitening (dawn); do you, Priests, glorify the grandson of the waters (Agni), and render (the divinities of the day and night) the mothers (as it were) of the man who repeats their praise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Trees and shrubs spring up from the moisture of the waters, and fire proceeds from timber;hence, Agni is the grandson of the waters; or son of the waters (Manu, IX. 321)

And it is for (Kakṣīvant), son of Uśij [/the fire-priest], to call for me this glorious pair [=Aśvins], the pursuers (of the oblation), the drinkers, for the whitening (of dawn).
Put forward for yourselves the Child of the Waters [=Agni], forward the two mothers [=kindling sticks] of abundant [?] Āyu.

The first hemistich is structured like vs. 2, with a nom. subject of a purpose infinitive.

The root √śvit is a Dawn word (see I.92.12, 113.15, 124.11, the last in a nearby Kakṣīvant hymn); I wonder if śvetanā́- is feminine because it’s evoking Dawn as the brightener.

Despite their similarity, with most tr. I take pā́ntam in 1a and pā́ntā here as belonging to separate stems, the first to pā́nta- ‘drink’, the second to the act. part. to the root aor. of √pā ‘drink’ (see disc. above ad v. 1). Immediately preceding vyántā can be the clue to its participial identity; for the sequence see I.153.4 (of Mitra and Varuṇa) vītám pātám páyasā … The second hemistich with prá vaḥ … kṛṇudhvam echoes 1ab prá vaḥ … bharadhvam, though in vs. 1 the verb is further distanced from the clause opening.

rāspiná- is a hopeless hapax, surely related to the likewise hopeless hapax rāspirá- in V.43.14, a passage that also contains a mother (mātúṣ padé) and āyóḥ, though not in the same configuration or meaning as here. Geldner (/Witzel Gotō) wisely fail to tr.

Renou: ‘fougueux’ (fiery, ardent), or, in his notes, ‘bouillant’ (boiling), though without serious argumentation. (For other possibilities see KEWA s.v.; AiG III.215.) Although it is foolhardy even to sketch derivational possibilites, I will toss out several, with no conviction. My tentative tr. ‘abundant’(?) depends on a possible deformation of reasonably well-attested virapśín- ‘id.’ (beside virapśá- ‘abundance’) (derived in turn from vīra-p(a)śu-, in a well-known and generally accepted etym.).

The initial ví-, perceived as a preverb, could be lopped off, and the unusual internal cluster -pś- metathesized and normalized to -sp-, whose order of segments and sibilant type are both more phonologically natural. The apparent vṛddhi might be like that of mā́hina- though they are differently accented. To account for rāspirá- we must assume that rāspiná- was analyzed as containing a -ná-suffix, for which -ráwas substituted for no discernible reason. Another even less good possibility, which partly goes back to Bollensen (ZDMG 22; see KEWA s.v., AiG III.215), starts from the fact that in context both rāspiná- and rāspirá- could use an extra syllable. The first member could be analyzed as a y-less genitive *rāás to rayí- / rāy- ‘wealth’, compounded with a form of √pi ‘swell’. (Note that rāyás regularly shows -s sandhi in syntagms before p: esp. rāyás póṣam, but cf. also rāyás pūrdhi.) However, our current understanding of the historical morphology of the ‘wealth’ word makes it well-nigh impossible to get such a -y-less form (since rāyás ← *raHi-̯as) without a series of arbitrarily constructed analogies. Thus, the second possibility is essentially ruled out, and, insofar as I think it’s worth even thinking about an etymology here, I favor the deformation from virapśín-.

I do not know what role Āyu is playing here, as is often the case with this figure.

And Ausija shall call for me that famous Pair who enjoy and drink, who come to brighten.
Set ye the Offspring of the Floods before you; both Mothers of the Living One who beameth.

Und diese beiden Hochgeehrten, die mit Lust trinken, will ich, der Usij Sohn, mir zur Frühmesse rufen. Lasset dem Apam Napat den Vortritt bei euch und den beiden Müttern des …… Ayu!

Euch schöne Ritter, die ihr esst und trinket, soll frühe mir der Sohn der Uçidsch rufen, Ihr aber schafft auch her den Sohn des Wassers, die Aeltern auch des rauschenden entflammten.

И еще, (я), сын Ушидж, хочу позвать к себе
Этих двоих блистательных, что приходят (и) пьют, чтобы рассвело.
Поставьте Апам Напата впереди (при почитании) вас!
(Поставьте) впереди двух матерей пылкого Аю!

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (मे) मेरे (यशसा) उत्तम यश से (श्वेतनायै) प्रकाश के लिये (व्यन्ता) अनेक प्रकार के बल से युक्त (पान्ता) रक्षा करनेवाले (त्या) वे पूर्वोक्त पढ़ाने और उपदेश करनेहारे (हुवध्यै) हम लोगों के ग्रहण करने को (मातरा) मान करनेहारे (रास्पिनस्य) ग्रहण करने योग्य (आयोः) जीवन अर्थात् आयुर्दा के बढ़ाने को (प्र) प्रवृत्त होते हैं तथा जैसे तुम लोग (अपाम्) जलों के (नपातम्) विनाशरहित मार्ग को वा जलों के न गिरने को (प्र, कृणुध्वम्) सिद्ध करो वैसे (उत) निश्चय से (औशिजः) कामना करते हुए का सन्तान मैं (वः) तुम लोगों की आयुर्दा को निरन्तर बढ़ाऊँ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सुन्दर शिक्षा से हम लोगों की आयुर्दा को तुम बढ़ाओ, वैसे हम भी तुम्हारी आयुर्दा की उन्नति किया करें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा मे यशसा श्वेतनायै व्यन्ता पान्ता त्या हुवध्यै मातरा रास्पिनस्यायोर्वर्द्धनाय प्रवर्तेते यथापां नपातं यूयं प्रकृणुध्वं तथोतौशिजोऽहं व आयुः सततं प्रवर्द्धयेयम् ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (त्या) तौ (मे) मम (यशसा) सत्कीर्त्त्या (श्वेतनायै) प्रकाशाय (व्यन्ता) विविधबलोपेतौ (पान्ता) रक्षकौ (औशिजः) कामयमानपुत्रः (हुवध्यै) आदातुम् (प्रः) (वः) युष्माकम् (नपातम्) पातरहितम् (अपाम्) जलानाम् (कृणुध्वम्) कुरुध्वम् (प्र) (मातरा) मानकारकौ (रास्पिनस्य) आदातुमर्हस्य (आयोः) जीवनस्य ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा सुशिक्षयाऽस्माकमायुर्यूयं वर्द्धयत तथा वयमपि युष्माकं जीवनमुन्नयेम ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे चांगल्या शिक्षणाने आमचे आयुष्य तुम्ही वाढविता तसे आम्हीही तुमच्या आयुष्याचे उन्नयन करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - विराड्रूपा

आ꣡ वो रुवण्यु꣡म् औशिजो꣡ हुव꣡ध्यै
घो꣡षेव शं꣡सम् अ꣡र्जुनस्य नं꣡शे
प्र꣡ वः पूष्णे꣡ दाव꣡न आँ꣡
अ꣡छा वोचेय वसु꣡तातिम् अग्नेः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

auśijáḥ ← auśijá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

huvádhyai ← √hū- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:AOR}

ruvaṇyúm ← ruvaṇyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

árjunasya ← árjuna- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ghóṣā ← ghóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

náṁśe ← náṁśa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śáṁsam ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

pūṣṇé ← pūṣán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)
{}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vasútātim ← vasútāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

voceya ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

आ । वः॒ । रु॒व॒ण्युम् । औ॒शि॒जः । हु॒वध्यै॑ । घोषा॑ऽइव । शंस॑म् । अर्जु॑नस्य । नंशे॑ ।
प्र । वः॒ । पू॒ष्णे । दा॒वने॑ । आ । अच्छ॑ । वो॒चे॒य॒ । व॒सुऽता॑तिम् । अ॒ग्नेः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• ruvaṇyum ← ruvaṇyu
• [noun], accusative, singular, masculine

• auśijo ← auśijaḥ ← auśija
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kakṣīvant.”

• huvadhyai ← hvā
• [verb noun]
• “raise; call on; call; summon.”

• ghoṣeva ← ghoṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

• ghoṣeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śaṃsam ← śaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• arjunasya ← arjuna
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Arjuna; Terminalia arjuna (Roxb.) Wight et Arn.; Arjuna; arjuna [word].”

• naṃśe ← naṃśa
• [noun], locative, singular, masculine

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• pūṣṇe ← pūṣan
• [noun], dative, singular
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• dāvana ← dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• āṃ ← ām ← āṃ
• [adverb]

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• voceya ← vac
• [verb], singular, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• vasutātim ← vasutāti
• [noun], accusative, singular, feminine

• agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

हे देवाः औशिजः कक्षीवानहं वः युष्माकं संबन्धिनं रुवण्युं रवणीयं शब्दनीयं शंसं स्तोत्रम् आ हुवध्यै युष्मदाह्रानाय अच्छ आ वोचेय आभिमुख्येन ब्रवीमि । यद्वा । अत्रापि अश्विनावेव उच्येते । तस्मिन् पक्षे बहुवचनं पूजार्थम् । हे अश्विनौ वः युष्मान् घोषव एतन्नामिका ब्रह्मवादिनीव । सा यथा अर्जुनस्य श्वेतवर्णस्य स्वशरीरगतत्वग्रोगस्य नंशे नाशनाय यथाश्विनोः शंसमकार्षीत् तद्वदहमपीत्यर्थः । हे देवाः युष्मत्संबन्धिने दावने आ आभिमुख्येन फलस्य दात्रे पूष्णे पोषकाय एतन्नामकाय देवायापि ॥ आकारस्य ‘ आङोऽनुनासिकश्छन्दसि ’ इति प्रकृतिभावः ॥ अच्छ आभिमुख्यगमनेन वोचेय स्तौमि ॥ ‘ वच परिभाषणे’। लिङयाशिष्यङ् । ‘ वच उम्’ इति उम् । किंच अग्नेः वसुतातिं तत्संबन्धि धनमपि वोचेय स्तौमि तमेवाग्निम् ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“I, the son of Uśij, address to you (Aśvins) audible praises, in like manner as Ghoṣā praised you for the removal of her white-tinted (skin); I glorify (gods) the bountiful Pūṣan (associated) with you, and I proclaim the munificence of Agni.”

It is for (Kakṣīvant), son of Uśij [/the fire-priest], to call the “screecher,” the laud, for you as if with a shout, at the attainment of the silvery
one [=soma?].
(Put him [=Pūṣan]?) forward for yourselves, for Pūṣan to give. I would call here Agni’s assemblage of good ones [=gods].

Again the first hemistich has a predicated infinitive, like 2ab, 4ab. In fact the structure is identical to that in 4: auśijó huvádhyai# (4b, 5a). But otherwise the verse is difficult to comprehend (as Geldner says in n. 5, “Voll dunkler Beziehungen”), and tr.

differ considerably. I will not treat them in detail.

The object(s) of huvádhyai should first be sorted out: the two acc. ruvaṇyúm and sáṃsam. Are the two coreferential and what are their referent(s)? ruvaṇyú- is a hapax but clearly derived from the denom. (/deverb.?) stem ruvaṇya- (also a hapax) and ultimate from the root √ru ‘bellow, roar’. Geldner (/Witzel Gotō) takes ruvaṇyúm as a qualifier of śáṃsam, which he treats as a PN (“den lauten Śaṃsa”), perhaps standing for Nāraśaṃsa. This is not impossible, but given the mysterious āyóḥ in 4d and auśijáḥ in both 4b and 5a, I am reminded the phrase uśíjaḥ śáṃsam āyóḥ (IV.6.11, V.3.4). In both passages we (SWJ and JPB respectively) take śáṃsam āyóḥ “the laud of Āyu” as a designation of Agni; in both we take the form uśíjaḥ as the nom. pl.

designation of a type of priest, who do homage to Agni under this name. Note also that II.31.6 contains śáṃsam uśíjām, with the Āyus featuring in the next verse (II.31.7b) as makers of hymns. I therefore think that śáṃsam in this verse should be combined with the mysterious āyóḥ at the end of the previous verse into a putative underlying phrase *śáṃsam āyóḥ, referring to Agni, modified by ruvaṇyúm.

Incomplete phrases straddling verse divisions are found in vss. 3-4 and 12-13 (though in those instances the complete phrase appears in the 2nd vs.); see comm. above on vs. 3. I would thus change the text of the published translation to “It is for (Kakṣīvant), son of Uśij, to call the bellower, the ‘Laud (of Āyu)’ [=Agni], for you.” Agni can be characterized as ‘bellowing, roaring’ because of the crackling of his flames. The “you” are the priests (etc.) on whose behalf Kakṣīvant is acting. Agni was ritually presented in the previous hemistich (4c) under a different epithet, and his “mothers” (the kindling sticks) in 4d. A “roaring” Agni would come into being following the kindling about to take place in 4d. An invocation to Agni’s comrades ends this verse (5d). The context thus favors Agni.

The next problem is ghóṣeva. Geldner (/Witzel Gotō) takes this as the fem. PN Ghoṣā, the erstwhile spinster, found in a nearby Kakṣīvant hymn (I.117.7) where the Aśvins bestowed a husband on her, as well as in the famous sequence of hymns X.39-41 attributed to her (with the patronymic Kākṣīvatī) and her son. Despite the close connection of Kakṣīvant with this Ghoṣā, I doubt that she figures in the strictly liturgical context here, and those who think she does must assume that Arjuna is the name of her acquired husband, for which there is no evidence. I take the form rather as the old instr. ghóṣā to the masc. common noun ghóṣa- ‘shout, cry’, though I admit the simile seems a bit lame. Renou’s grammatical interpr. is the same as mine; his tr.

“semblable à une rumeur (de guerre)” is less lame, but even less supported.

náṃśé occurs twice in the RV, here and in 12b in this hymn, both times preceded by a genitive. There seems no reason not to take it, with Grassmann etc., as the loc. sg. to a stem náṃśa- ‘at/on the attainment’ construed with the gen. As for árjunasya, lit. ‘silver(y)’, I suggest that it refers to soma; cf. ṛjīṣín- ‘possessing the silvery drink [=soma]’ (so Thieme), with the Caland form ṛji- to this same etymon. Unfortunately árjuna- doesn’t elsewhere characterize soma. Nonetheless, the fact that the other occurrence of náṃśe (12b) takes a genitive that also probably refers to soma gives some support to this interpr.

The initial prá in c, echoing those in 1a and 4c, suggests that this hemistich has a structure parallel to those two. Hence my “(put him) forward”; other tr. supply other material to complete the clause. The meter of this pāda is deficient, lacking three syllables. Various restorations have been suggested (see Oldenberg, Prol. 113 n. 1 [=Engl. tr. 133 n. 3]; Holland & van Nooten Rig Veda edition metrical notes ad loc.). Oldenberg (Prol.) suggests an impv. like arcata or gāyata, noting the structural similarity to 4c, but in the Noten he suggests that the metrical irregularity of Kakṣīvant’s I.120 might indicate that the text here is correctly transmitted and that the meter must be taken as is. It is certainly difficult to see how a trisyllabic verb form would have simply got dropped here.

I do not understand how Pūṣan comes to be named in this august divine company, and I wonder if the abbreviated meter of this pāda has something to do with the dedicand: the only hymns addressed solely to Pūṣan in the RV, VI.53-58, consist entirely of dimeter hymns save for the last. The 8-syllable pāda here might signal his more humble stature.

vasútāti- is another word that occurs in the RV only here and in vs. 12 of this same hymn. Its formation is of course transparent, but its meaning is less so. Most take it as a true abstract to vásu- ‘good(s)’, but with a slight twist to ‘generosity’ (Freigebigkeit). But the lexeme ácha √vac seems to be a technical ritual term for ‘invite’ (cf. áchokti- and the later priestly title acchāvāka-) with gods as the object.

Grassmann suggests the meaning ‘Schaar der Guten, d.h. der Götter’ for the occurrence in vs. 12 (but not this one), which I have adopted for both instances. It would be equiv. to devátāti- ‘assemblage/conclave of gods’. The pāda would then refer to the group of divinities that Agni regularly conveys to the sacrifice.

For you shall Ausija call him who thunders, as, to win Arjuna’s assent, cried Ghosa.
I will invoke, that Pusan may be bounteous to you, the rich munificence of Agni.

Für euch will der Sohn der Usij den lauten Samsa herrufen wie Ghosa bei Erlangung des Arjuna. Stimmet auf Pusan euer Lied an, daß er schenke! Ich möchte die Freigebigkeit des Agni herbitten.

Der Uçidsch Sohn soll lautes Lob euch singen, wie Ghoscha bei des Ardschuna Erlangung, Euch ruf’ ich an, um Puschan hold zu stimmen, des Agni Güte möcht’ ich mir gewinnen.

(Я,) сын Ушидж, хочу призвать шумного (бога),
Как Гхоша – Шансу при приеме Арджуны.
(Поставьте) впереди вашего (восхваления) Пушана, чтобы он дал!
Речью я хочу достигнуть божественной сути Агни.

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (औशिजः) विद्या की कामना करनेवाले का पुत्र मैं (वः) तुम लोगों के (रुवण्युम्) अच्छे कहे हुए उत्तम उपदेश के (आ, हुवध्यै) ग्रहण करने के लिये (अर्जुनस्य) रूप के (शंसम्) प्रशंसित व्यवहार को वा (घोषेव) विद्वानों की वाणी के समान दुःख के (नंशे) नाश और (वः) तुम लोगों की (पूष्णे) पुष्टि करने तथा (दावने) दूसरों को देने के लिये (अग्नेः) अग्नि के सकाश से जो (वसुतातिम्) धन उसको ही (प्र, आ, अच्छा, वोचेय) उत्तमता से भलीभाँति अच्छा कहूँ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे वैद्यजन सबके लिये आरोग्यपन दे के रोगों को जल्दी दूर कराते, वैसे सब विद्यावान् सबको सुखी कर अच्छी प्रतिष्ठावाले करें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वांस औशिजोऽहं वो रुवण्युमाहुवध्यै अर्जुनस्य शंसं घोषेव दुःखं नंशे वः पूष्णे दावनेऽग्नेर्वसुतातिं प्राच्छा वोचेय ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वः) युष्माकम् (रुवण्युम्) सुशब्दायमानम् (औशिजः) विद्याकामस्य पुत्रः (हुवध्यै) होतुमादातुम् (घोषेव) आप्तानां वागिव (शंसम्) प्रशस्तम् (अर्जुनस्य) रूपस्य। अर्जुनमिति रूपना०। निघ० ३। ७। (नंशे) नाशनाय (प्र) (वः) (पूष्णे) पोषणाय (दावने) दात्रे (आ) (अच्छ) (वोचेय) (वसुतातिम्) धनमेव (अग्नेः) पावकान् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा वैद्याः सर्वेभ्य आरोग्यं प्रदाय रोगान् सद्यो निवर्त्तयन्ति तथा सर्वे विद्यावन्तः सर्वान् सुखिनो विधाय सुप्रतिष्ठितान् कुर्वन्तु ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे वैद्य सर्वांना निरोगी करण्यासाठी रोग लवकर दूर करवितात तसे सर्व विद्यावंत लोकांनी सर्वांना सुखी करून चांगली प्रतिष्ठा प्राप्त करवून द्यावी. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - विराड्रूपा

श्रुत꣡म् मे मित्रावरुणा ह꣡वेमा꣡
उत꣡ श्रुतं स꣡दने विश्व꣡तः सीम्
श्रो꣡तु नः · श्रो꣡तुरातिः सुश्रो꣡तुः
सुक्षे꣡त्रा सि꣡न्धुर् अद्भिः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hávā ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śrutám ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)
{}

śrutam ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

viśvátas ← viśvátas (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śrótu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

śróturātiḥ ← śróturāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśrótuḥ ← suśrótu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adbhíḥ ← áp- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sukṣétrā ← sukṣétra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

श्रु॒तम् । मे॒ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । हवा॑ । इ॒मा । उ॒त । श्रु॒त॒म् । सद॑ने । वि॒श्वतः॑ । सी॒म् ।
श्रोतु॑ । नः॒ । श्रोतु॑ऽरातिः । सु॒ऽश्रोतुः॑ । सु॒ऽक्षेत्रा॑ । सिन्धुः॑ । अ॒त्ऽभिः ॥

• śrutam ← śru
• [verb], dual, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• havemota ← havā ← hava
• [noun], ablative, plural, neuter
• “invocation.”

• havemota ← imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havemota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śrutaṃ ← śrutam ← śru
• [verb], dual, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• sīm
• [adverb]

• śrotu ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• śroturātiḥ ← śrotu
• [noun], masculine
• “listening.”

• śroturātiḥ ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• suśrotuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśrotuḥ ← śrotuḥ ← śrotu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “listening.”

• sukṣetrā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṣetrā ← kṣetrā ← kṣetra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• adbhiḥ ← ap
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

हे मित्रावरुणा एतन्नामानौ अहोरात्राभिमानिदेवौ युवाम् इमा इमानि हवा अस्मदाह्वानानि श्रुतं शृणुतम् । न केवलमस्मदाह्वानम् उत अपि च सदने यागगृहे विश्वतः उद्गात्रादिभिः सर्वतः क्रियमाणं सीम् एतत्स्तोत्रमपि श्रुतं शृणुतम् । किंच श्रोतुरातिः सर्वत्र श्रूयमाणधनः तादृशदानो वा सुश्रोतुः अस्मदाह्वानस्य सम्यक् श्रोता सिन्धुः जलाभिमानी देवः सुक्षेत्रा सुक्षेत्राणि अद्भिः वृष्टिजलैः क्लेदयन्निति शेषः । यद्वा । अस्मत्क्षेत्राणि अद्भिः सुक्षेत्राणि सस्यादिसमृद्धानि कुर्वन् नः हवं शृणोतु । सुक्षेत्रत्वलाभाय’ शृणोत्वित्यर्थः ॥ हवा इमा । उभयत्र विभक्त्या आकारः । श्रुतमित्यत्र ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“Mitra and Varuṇa, hear these my invocations, and moreover listen to those (that are) everywhere (uttered) in the chamber of sacrifice; and may Sindhu, the renowned bestower of wealth, hear us, (fertilizing our) broad fields with water.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sindhu: deity presiding over water, jalābhimāni devaḥ

Hear these calls of mine, Mitra and Varuṇa, and hear them in your seat on all sides.
Let the one who grants the gift of hearing, who hears well, hear us—the Sindhu River with her waters who provides good lands.

This last verse before the dānastuti is free of the manifold difficulties that clot the first five verses of the hymn, but it is not devoid of Kakṣīvant’s poetic flourishes. Note first the play on √śru ‘hear’, which reaches a climax in pāda c: śrótu naḥ śróturatiḥ suśrotuḥ. What is particularly clever here is that though the pāda contains three forms śrótu, the first is completely different from the second two: it is the 3rd sg. act. root aor. impv., while the other two belong to the nominal stem śrótuand are 1st and 2nd compound members respectively. The pāda has only 10 syllables, with a likely rest after śrótu naḥ, which would call attention to the phonological identity / morphological difference.

The phrase viśvátaḥ sīm occurs 5x in the RV; I have discussed this formula at length elsewhere (“Rigvedic viśvátaḥ sīm, or why syntax needs poetics”, Mír Curad, Fs. C. Watkins [edd. J. Jasanoff, H.C. Melchert, and L. Oliver], 1998, pp. 291-300).

The two occurrences in Kakṣīvant’s oeuvre (I.116.20 and here) ring changes on the basic formula in his usual deft and unexpected ways. I will not reproduce the entire discussion, but summarize the main points. Four of the five passages (all but this one) concern the theme “surrounding,” marked by pári + VERB. In three of these (all but the two Kakṣīvant examples) the object is the two worlds / heaven and earth. In I.20 it is the subject (the Aśvins), not the object, that is dual. In other words, Kakṣīvant has transformed the underlying formula by transferring the abstract grammatical category DUAL from one of the arguments of the verb to the other.

This analysis of I.116.20 is necessary to understand the more attenuated – and more radical – instantiation of the formula found in our verse here. As in I.116.20 the DUAL that is inherent in the formula surfaces on the subject, here Mitra and Varuṇa, but the “surrounding” motif is not present, except in viśvátaḥ ‘on all sides’ itself, which seems to have no semantic connection with the rest of its clause. Why is it here? Because it is crossed with a different formula through surface phonological similarity. Consider the word sádane in the same pāda, which has connections with another RVic formula. The phrase “in the seat of Vivasvant” occurs five times in the RV (I.53.1, III.34.7, III.51.3, X.12.7, X.75.1), twice as pāda-final sádane vivásvataḥ# (I.53.1, X.75.1). This provides an almost perfect phonological scrambling of our pāda ending.(In fact, according to Oldenberg [Noten, ad loc.], Ludwig suggested emending viśvátaḥ to vivasvataḥ [no accent given].) sádane vivásvataḥ# sádane viśvátaḥ sīm# Thus our phrase may have been employed in order to evoke the other formula, which is a kenning for “der Opferplatz," so Geldner ad I.53.1. Thus Kakṣīvant deftly marries the grammatical deep structure (the dual) of the viśvátaḥ sīm formula with the surface phonology of sádane vivásvataḥ in a way that allows the semantics of both to be alluded to. (Perhaps an appreciation of the formulaic manipulations involved here would have led Bloomfield (Rig-Veda Repetitions) to reconsider his assessment of this verse with its “hysterical repetition of the root śru” as “secondary clap-trap.”) I do not understand why the Sindhu is esp. gifted with hearing.

Hear, Mitra-Varuna, these mine invocations, hear them from all men in the hall of worship.
Giver of famous gifts, kind hearer, Sindhu who gives fair fields, listen with all his waters!

Höret, Mitra und Varuna, auf diese Anrufungen von mir und höret an eurem Platz sie vollständig an! Es soll uns die Gehör schenkende, gern erhörende Sindhu mit schönem Lande samt ihren Gewässern erhören.

O hört mein Rufen, Varuna und Mitra, hört überall es an der heil’gen Stätte, Der gern erhört, Gehör uns schenkt, erhör uns, der wiesenreiche Strom mit seinen Wassern.

Услышьте, о Митра и Варуна, эти мои призывы,
А также услышьте их на месте (жертвоприношения) со всех сторон!
Пусть услышит нас дарующая (милость) слышания, охотно слушающая,
Синдху с прекрасными полями, с водами!

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) मित्र और उत्तम जन (सुश्रोतुः मे) मुझ अच्छे सुननेवाले के (इमा) इन (हवा) देने-लेने योग्य वचनों को (श्रुतम्) सुनो (उत) और (सदने) सभा वा (विश्वतः) सब ओर से (सीम्) मर्य्यादा में (श्रुतम्) सुनो अर्थात् वहाँ की चर्चा को समझो तथा (अद्भिः) जलों से जैसे (सिन्धुः) नदी (सुक्षेत्रा) उत्तम खेतों को प्राप्त हो वैसे (श्रोतुरातिः) जिसका सुनना दूसरे को देना है, वह (नः) हम लोगों के वचनों को (श्रोतु) सुने ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वानों को चाहिये कि सबके प्रश्नों को सुन के यथावत् उनका समाधान करें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणा सुश्रोतुर्मे इमा हवा श्रुतमुतापि सदने विश्वतः सीं श्रुतमद्भिः सिन्धुः सुक्षेत्रेव श्रोतुरातिर्नो वचनानि श्रोतु ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रुतम्) (मे) मम (मित्रावरुणा) सुहृद्वरौ (हवा) होतुमर्हाणि वचनानि (इमा) इमानि (उत) अपि (श्रुतम्) अत्र विकरणलुक्। (सदने) सदसि सभायाम् (विश्वतः) सर्वतः (सीम्) सीमायाम् (श्रोतु) शृणोतु (नः) अस्माकम् (श्रोतुरातिः) श्रोतुः श्रवणं रातिर्दानं यस्य (सुश्रोतुः) सुष्ठु शृणोति यस्तस्य (सुक्षेत्रा) शोभनानि क्षेत्राणि (सिन्धुः) (अद्भिः) जलैः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्वद्भिः सर्वेषां प्रश्नाञ्श्रुत्वा यथावत् समाधेयाः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वानांनी सर्वांचे प्रश्न ऐकून त्यांचे यथायोग्य समाधान करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्तुषे꣡ सा꣡ वां वरुण मित्र राति꣡र्
ग꣡वां शता꣡ पृक्ष꣡यामेषु पज्रे꣡
श्रुत꣡रथे प्रिय꣡रथे द꣡धानाः
सद्यः꣡ पुष्टिं꣡ निरुन्धाना꣡सो अग्मन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

stuṣé ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pajré ← pajrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pr̥kṣáyāmeṣu ← pr̥kṣáyāma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

priyárathe ← priyáratha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śrutárathe ← śrutáratha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

nirundhānā́saḥ ← √rudh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

puṣṭím ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

स्तु॒षे । सा । वा॒म् । व॒रु॒ण॒ । मि॒त्र॒ । रा॒तिः । गवा॑म् । श॒ता । पृ॒क्षऽया॑मेषु । प॒ज्रे ।
श्रु॒तऽर॑थे । प्रि॒यऽर॑थे । दधा॑नाः । स॒द्यः । पु॒ष्टिम् । नि॒ऽरु॒न्धा॒नासः॑ । अ॒ग्म॒न् ॥

• stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• rātir ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• gavāṃ ← gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• śatā ← śata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• pṛkṣayāmeṣu ← pṛkṣayāma
• [noun], locative, plural, masculine

• pajre ← pajra
• [noun], locative, singular, masculine

• śrutarathe ← śrutaratha
• [noun], locative, singular, masculine

• priyarathe ← priyaratha
• [noun], locative, singular, masculine

• dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sadyaḥ ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• puṣṭiṃ ← puṣṭim ← puṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• nirundhānāso ← nirundhānāsaḥ ← nirudh ← √rudh
• [verb noun], nominative, plural
• “close; insert; seal; obstruct; fill into; enclose; put; stop; suppress; puṭ; banish; impede; envelop; capture.”

• agman ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे मित्र हे वरुण देव वां युवाम् अहं स्तुषे स्तुवे । व्यत्ययेन मध्यमः । युवयोः संबन्धिनी सा प्रसिद्धा रातिः दानं शता शतानां शतसंख्यानाम् अपरिमितानां गवां संबन्धिनी असंख्यातगोविषया रातिः पज्रे कक्षीवति मयि पृक्षयामेषु । पृक्ष इत्यकारान्तोऽप्यस्ति । पृक्षाणामन्नानां नियमनं येषु स्तोत्रेषु यज्ञेषु वा तेषु निमित्तभूतेषु भवत्विति शेषः । किंच मित्रादयो देवाः श्रुतरथे सर्वत्र प्रसिद्धरथोपेते प्रियरथे प्रीयमाणरथयुक्ते सर्वदा रथप्रिये पज्रे च मयि एव दधानाः प्रीतिं धारयन्तः सद्यः आगमनानन्तरमेव पुष्टिं गवादिपोषं निरुन्धानासः अवरुन्धानाः अस्मास्वव स्थापयन्तः । यद्वा । मयि पुष्टिं दधानाः कुर्वाणा: निरुन्धानासः कृतामेव पुष्टिं मयि स्थिरां कुर्वन्तः अग्मन् आगच्छन्तु ॥ रातिः । ‘ रा दाने’। भावे क्तिन् । मन्त्रे वृष ’ इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम् । शता । ‘ सुपा सुलुक् ’ इति षष्ठ्याः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । दधानाः । जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अग्मन् । गमेश्छान्दसे लुङि ‘ मन्त्रे घस’ इत्यादिना च्लेर्लुक् ।’ गमहन ’ इति उपधालोपः ॥

English translation:

“I praise you, Mitra and Varuṇa, for your gift of numerous cattle to the Pajra, and (from those praises) may abundant food (proceed). May (the gods), bestowing nourishment on me, come quickly unimpeded, (each) in his famous and favourite car.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kakṣīvat, of the family of Pajra; śrutarathe priyarathe (mayi): ‘on me possessing a famous car’

This gift of yours is to be praised, Mitra and Varuṇa. Having received hundreds of cows among the Pr̥kṣayāmas: Pajra,
Śrutaratha, Priyaratha, they [=priests and poets] immediately came to prosperity, upon penning them in.

The transition between the All God portion of the hymn and the dānastuti is eased by verbal repetition: Mitra and Varuṇa, who were the last gods invoked (6ab), are again called on here, though in opposite order and not in a dvandva but in individual vocatives (varuṇa mitra versus 6a mitrāvaruṇā). Independent rātíḥ picks up the 2nd cmpd member in śrótu-rātiḥ (6c) and the PN śrutáratha- (7c) also echoes śrótu-rātiḥ.

The locc. pajré / śrutárathe priyárathe mark these men as givers, which makes some trouble, since Kakṣīvant’s family seems to be called Pajra (quite possibly in the next verse and in I.126.4-5) and Kakṣīvant himself pajriyá- (I.116.7, 117.6, 120.5). Nonetheless, grammar can’t be gainsaid, and they must be patrons here. See Geldner’s n. 7bc for attempts to reconcile the discrepancies.

Praised, Mitra, Varuna! is your gift, a hundred cows to the Prksayamas and the Pajra.
Presented by car-famous Priyaratha, supplying nourishment, they came directly.

Gelobt wird diese Gabe vor euch, Mitra und Varuna: Als sie Hunderte von Kühen bei den Priksayama´s, bei Pajra,Srutaratha bekamen, sind sie gegangen, indem sie sofort ihren Viehzuwachs einhegten.

Gepriesen wird, o Mitra-Varuna, vor euch diese Gabe; [ich empfing] von den Prikschajama’s und dem Padschra hundert Rinder; die von dem wagenberühmten Prijaratha geschenkten, Nahrung in sich enthaltenden [Rinder] sind mir an demselben Tage zugekommen.

Прославляется этот ваш дар, о Митра и Варуна,
Получив сто коров у (людей рода) Прикшаямы,
У Паджры, Шрутаратхи, Прияратхи,
Они тотчас отправились, запирая (коров – свое) процветание.

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे विद्वान् जन ! (पज्रे) पदार्थों के पहुँचानेवाले (श्रुतरथे) सुने हुए रमण करने योग्य रथ वा (प्रियरथे) अति मनोहर रथ में (सद्यः) शीघ्र (पुष्टिम्) पुष्टि को (दधानाः) धारण करते और दुःख को (निरुन्धानासः) रोकते हुए (अग्मन्) जावें, वैसे हे (वरुण) गुणों से उत्तमता को प्राप्त और (मित्र) मित्र तुम (पृक्षयामेषु) जो पूँछे जाते उनके यम-नियमों में (गवां, शता) सैकड़ों वचनों को प्राप्त होओ। और जो तुम्हारी (रातिः) दान देनेवाली स्त्री है (सा) वह (वाम्) तुम दोनों की (स्तुषे) स्तुति करती है, वैसे मैं भी स्तुति करूँ ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे इस संसार में विद्वान् जन पुरुषार्थ से अनेकों अद्भुत यानों को बनाते हैं, वैसे औरों को भी बनाने चाहिये ॥ ७ ॥

अन्वय: यथा विद्वांसः पज्रे श्रुतरथे प्रियरथे सद्यः पुष्टिं दधाना दुःखं निरुन्धानासोऽग्मंस्तथा हे वरुण मित्र युवां पृक्षयामेषु गवां शता गच्छतम् या युवयो रातिः स्त्री सा वां युवां यथा स्तुषे तथाऽहमपि स्तौमि ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तुषे) स्तौति। अत्र व्यत्ययेन मध्यमः। (सा) (वाम्) युवाम् (वरुण) गुणोत्कृष्ट (मित्र) सुहृत् (रातिः) या राति ददाति सा (गवाम्) वाणीनाम् (शता) शतानि (पृक्षयामेषु) पृच्छ्यन्ते ये ते पृक्षास्तेषामिमे यामास्तेषु। अत्र पृच्छधातोर्बाहुलकादौणादिकः क्सः प्रत्ययः। (पज्रे) गमके (श्रुतरथे) श्रुते रमणीये रथे (प्रियरथे) कमनीये रथे (दधानाः) धरन्तः (सद्यः) (पुष्टिम्) (निरुन्धानासः) निरोधं कुर्वाणाः (अग्मन्) गच्छेयुः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेह विद्वांसः पुरुषार्थेनानेकान्यद्भुतानि यानानि रचयन्ति तथान्यैरपि रचनीयानि ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे या संसारात विद्वान लोक पुरुषार्थाने अनेक अद्भुत याने तयार करतात तशी इतरांनीही तयार करावीत. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य꣡ स्तुषे म꣡हिमघस्य रा꣡धः
स꣡चा सनेम न꣡हुषः सुवी꣡राः
ज꣡नो यः꣡ पज्रे꣡भियो वाजि꣡नीवान्
अ꣡श्वावतो रथि꣡नो म꣡ह्य° सूरिः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máhimaghasya ← máhimagha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stuṣe ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

náhuṣaḥ ← náhus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)
{}

sanema ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pajrébhyaḥ ← pajrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

vājínīvān ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśvāvataḥ ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

rathínaḥ ← rathín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । स्तु॒षे॒ । महि॑ऽमघस्य । राधः॑ । सचा॑ । स॒ने॒म॒ । नहु॑षः । सु॒ऽवीराः॑ ।
जनः॑ । यः । प॒ज्रेभ्यः॑ । वा॒जिनी॑ऽवान् । अश्व॑ऽवतः । र॒थिनः॑ । मह्य॑म् । सू॒रिः ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• mahimaghasya ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahimaghasya ← maghasya ← magha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “gift; wealth; reward; wages; reward.”

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sanema ← san
• [verb], plural, Aorist optative
• “win; get; gain.”

• nahuṣaḥ ← nahus
• [noun], genitive, singular, masculine

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• jano ← janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pajrebhyo ← pajrebhyaḥ ← pajra
• [noun], dative, plural, masculine

• vājinīvān ← vājinīvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rich; rich in horses.”

• aśvāvato ← aśvāvataḥ ← aśvāvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rich in horses.”

• rathino ← rathinaḥ ← rathin
• [noun], accusative, plural, masculine

• mahyaṃ ← mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• sūriḥ ← sūri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “patron.”

महिमघस्य । महि महत् पूज्यं मघो धनमन्नं वा यस्य देवसंघस्य स तथोक्तः । तादृशस्य अस्य राधः धनं स्तुषे स्तुवे । व्यत्ययेन मध्यमः । धनलाभाय प्रभूतधनं देवसंघं स्तौमीत्यर्थः । किंच नहुषः । मनुष्यनामैतत् । परस्परस्नेहबन्धोपेता मनुष्या वयं कक्षीवन्तः सुवीराः शोभनपुत्राद्युपेताः सन्तः सचा सह परस्परैकमत्येन सनेम त्वद्दत्तं धनं संभजेम लभेमहि । देवसंघो विशेष्यते । यः जनः देवजनो यश्च देवसंघः पज्रेभ्यः अङ्गिरोगोत्रोत्पन्नेभ्यः कक्षीवद्भ्यः । ‘पज्रा वा अङ्गिरसः’ इति श्रुतेः । तेभ्यः वाजिनीवान् । वाजोऽन्नम् । तद्वती क्रिया वाजिनी । तया तद्वान् भवति । यद्वा । एको मत्वर्थीय प्रत्ययश्छान्दमः । अस्मभ्यं प्रदेयेन दत्तेन वा अन्नेन तद्वान् भवतीत्यर्थः । यश्च देवसंघः अश्वावतः बहुभिः तद्दत्तैरश्वैः तद्वतः रथिनः रथवतः मह्यं मे सूरिः प्रेरको भवति । अश्वानां रथानां प्रेरयितारं देवसंघं स्तुषे इत्यर्थः ॥ सुवीराः । ‘ वीरवीर्यौ च ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अश्वावतः । अश्वशब्दस्य ’ मन्त्रे सोमाश्व ’ इत्यादिना मतुपि दीर्घत्वम् ।

English translation:

“I laud the treasures of that opulent (assemblyof the gods); may we, men who (are blessed) with excellent descendants, partake of them together; the assembly conferring upon the Pajras abundant food, has been my benefactor, and has made me the master of horses and chariots.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mahimaghasya rādhas = the riches of that, or of him, who or which ispossessed of great wealth; i.e., deva-saṅgha, the assembly or company of the gods; the assembly: the text ahs: jano yaḥ, the man who; yaśca deva saṅghaḥ, the assembly of the gods which

The largesse of him who offers great bounty is to be praised. Together might we, having good heroes, win (that) of Nahus, who for the Pajras is the man providing prizewinning mares and for me is the patron (of largesse) consisting of horses and chariots.

See Oldenberg on this vs. I follow him in taking cd as a single rel. cl. hanging off Nahus in b, rather than a rel. cl. / main cl. structure. The uncertainty about the relationships of the various named patrons makes any interpr. tentative. See published

introduction.

Praised is the gift of him the very wealthy: may we enjoy it, men with hero children:
His who hath many gifts to give the Pajras, a chief who makes me rich in cars and horses.

Gepriesen wird die Ehrengabe dieses Groß-Spenders. Wir Meister sollen gemeinsam die Gabe des Nahus empfangen. Der Mann, der für die Pajra`s ein Belohner ist, der Patron gab mir die in Rossen und Wagen bestehenden Belohnungen.

Gepriesen wird das Geschenk dieses sehr reichen; wir männerreiche Freunde mögen es zusammen empfangen, von dem Manne, welcher für die Padschra’s viele Gaben hat, von dem Fürsten, der für mich viele Rosse und Wagen hat.

Прославляется благодеяние этого очень щедрого (покровителя).
Пусть мы вместе добудем (дар) Нахуша, (став) богатыми прекрасными мужами!
Человек, который награждает от Паджров,
(Дал) мне (награды,) состоящие из коней, из колесниц.

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! आप (अस्य) इस (अश्वावतः) बहुत घोड़ों से युक्त (रथिनः) प्रशंसित रथ और (महिमघस्य) प्रशंसा करने योग्य उत्तम धनवाले जन के (राधः) धन की (स्तुषे) स्तुति अर्थात् प्रशंसा करते हो, उन आपके उस काम को (सुवीराः) सुन्दर शूरवीर मनुष्योंवाले हम लोग (सचा) सम्बन्ध से (सनेम) अच्छे प्रकार सेवें (यः) जो (नहुषः) शुभ-अशुभ कामों में बँधा हुआ (जनः) मनुष्य (पज्रेभ्य) एक स्थान को पहुँचानेहारे यानों से (वाजिनीवान्) प्रशंसित वेदोक्त क्रियायुक्त होता है, वह (सूरिः) विद्वान् (मह्यम्) मेरे लिये इस वेदोक्त शिल्पविद्या को देवे ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे पुरुषार्थी मनुष्य समृद्धिमान् होता है, वैसे सब लोगों को होना चाहिये ॥ ८ ॥

अन्वय: हे विद्वंस्त्वमस्याश्वावतो रथिनो महिमघस्य जनस्य राधः स्तुषे तस्य तत्सुवीरा वयं सचा सनेम यो नहुषो जनः पज्रेभ्यो वाजिनीवान् जायते स सूरिर्मह्यमेतां विद्यां ददातु ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (स्तुषे) (महिमघस्य) महन्मघं पूज्यं धनं यस्य तस्य (राधः) धनम् (सचा) समवायेन (सनेम) संभजेम (नहुषः) शुभाशुभकर्मबद्धो मनुष्यः। नहुष इति मनुष्यना०। निघं० २। ३। (सुवीराः) उत्कृष्टशूरवीराः (जनः) (यः) (पज्रेभ्यः) गमकेभ्यो यानेभ्यः (वाजिनीवान्) प्रशस्तवेदक्रियायुक्तः (अश्वावतः) बह्वश्वयुक्तस्य। मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रियविश्वदेव्यस्य मतौ। अ० ६। ३। १३१। इत्यश्वशब्दस्य मतौ दीर्घः। (रथिनः) प्रशस्तरथस्य (मह्यम्) (सूरिः) विद्वान् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - यथा पुरुषार्थी समृद्धिमान् जायते तथा सर्वैर्भवितव्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जसा पुरुषार्थी मनुष्य समृद्धियुक्त असतो तसे सर्व लोकांनी झाले पाहिजे. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज꣡नो यो꣡ मित्रावरुणाव् अभिध्रु꣡ग्
अपो꣡ न꣡ वां सुनो꣡ति अक्ष्णयाध्रु꣡क्
स्वयं꣡ स꣡ य꣡क्ष्मं हृ꣡दये नि꣡ धत्त
आ꣡प य꣡द् ईं हो꣡तराभिर् ऋता꣡वा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhidhrúk ← abhidrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrāvaruṇau ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

akṣṇayādhrúk ← akṣṇayādrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

sunóti ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dhatte ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hŕ̥daye ← hŕ̥daya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svayám ← svayám (invariable)
{}

yákṣmam ← yákṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́pa ← √āp- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hótrābhiḥ ← hótrā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

īm ← īm (invariable)
{}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

जनः॑ । यः । मि॒त्रा॒व॒रु॒णौ॒ । अ॒भि॒ऽध्रुक् । अ॒पः । न । वा॒म् । सु॒नोति॑ । अ॒क्ष्ण॒या॒ऽध्रुक् ।
स्व॒यम् । सः । यक्ष्म॑म् । हृद॑ये । नि । ध॒त्त॒ । आप॑ । यत् । ई॒म् । होत्रा॑भिः । ऋ॒तऽवा॑ ॥

• jano ← janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mitrāvaruṇāv ← mitrāvaruṇau ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• abhidhrug ← abhidruh
• [noun], nominative, singular, masculine
• “despicable.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• sunoty ← sunoti ← su
• [verb], singular, Present indikative
• “press out; su.”

• akṣṇayādhruk ← akṣṇayā
• [adverb]

• akṣṇayādhruk ← adruh
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friendly; benign.”

• svayaṃ ← svayam
• [adverb]
• “personally; spontaneously; svayam [word]; voluntarily.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yakṣmaṃ ← yakṣmam ← yakṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tuberculosis; disease; pulmonary tuberculosis.”

• hṛdaye ← hṛdaya
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; hṛdaya [word]; science; thorax; Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā; soul.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dhatta ← dhatte ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• āpa ← āp
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• hotrābhir ← hotrābhiḥ ← hotrā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hotrā [word]; Hautra.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

हे मित्रावरुणौ युष्माकं यः जनः अभिध्रुक् अभितो द्रोग्धा भवति अयष्टा भवतीत्यर्थः यश्च अक्ष्णयाध्रुक् वक्रेण मार्गेण द्रुह्यति अन्यथाप्रकारेण द्रुह्यति । द्रोहप्रकार उच्यते । वां युवाम्’ अपः सोमरसान् न सुनोति अभिषवं न करोति । युवाम् अतिक्रम्य अन्यदेवतार्थं सुनोतीत्यभिप्रायः अयमेव अक्ष्णयाद्रोहः। सः मूढो द्विविधो जनः स्वयं यक्ष्मं व्याधिं हृदये स्वचित्ते ‘नि धत्ते स्थापयति । अनुष्ठातॄणां भोगान् पश्यन् व्यथितो भवतीत्यर्थः । यत् । लिङ्गव्यत्ययः । य उक्तविलक्षणः पुमान् ऋतावा यज्ञवान् परिगृहीतयज्ञः होत्राभिः । वाङ्नामैतत् । स्तुतिवाग्भिः ईम् एनं सोमरसम् आप व्याप्नोति । स्तुवन् सोममभिषुणोति इति यावत् । स नरः पृत्सु यातीति वक्ष्यमाणेन सह संबन्धः ॥ अभिध्रुक् । द्रुहे: ‘ सत्सूद्विप ’ इति क्विप् । संहितायां भष्भावश्छान्दसः। ऋतावा इत्यत्र ‘ छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीयो वनिप् । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥

English translation:

“The mman who does you wrong, Mitra and Varuṇa, who injures you in any way, who does not present you with oblations, contracts for himself sickness in his heart; but he who, performing worship, (celebrates it) with praises.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Akṣṇayā dhruk: cakreṇa, mārgeṇa druhyati, offends by a wheel, or a way; this is the equivalent of anyathā prakareṇa, in another manner; yakṣmam hṛdaye nidhatte:he plural ces or deposits consumption in the heart; but yakṣma = vyādhi, sickness in genitive ral; a reference, perhaps, to the sense of mortification experienced by those who neglect the gods on observing the blessings which recompense devotion.

A man who’s a liar, a crooked liar who presses (soma that’s) like water for you two, o Mitra and Varuṇa,
he himself installs a wasting disease in his own heart, while the truthful man gains his object through his oblations.

This cautionary example of what happens to men who cheat the gods of proper offerings is clearly meant to warn stingy patrons.

Note the echo between the openings of b #apó and d #ā́pa, which are entirely distinct grammatically. As for the latter, as Kümmel also notes, various forms of the perfect of √āp have presential value.

The folk, O Mitra-Varuna, who hate you, who sinfully hating pour you no libations,
Lay in their hearts, themselves, a wasting sickness, whereas the righteous gaineth all by worship.

Der unredliche Mann, der euch, Mitra und Varuna, hinterlistig den Soma wie Wasser bereitet, der bringt sich selbst die Auszehrung ins Herz, während der rechttuende mit seinem Opfer Erfolg hat.

Der feindselige, ohne Ursach hassende Mensch, welcher euch, o Mitra-Varuna, nicht Tränke braut, der zieht selbst in sein Innres die Krankheit hinein, während der fromme durch Opfer Erfüllung [seiner Wünsche] erlangt.

Тот злопамятный человек, о Митра и Варуна,
Что выжимает вам (сому,) как воду, с коварными помыслами,
Он сам вкладывает себе в сердце чахотку,
В то время как благочестивый жертвами достиг (своей цели).

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सत्य उपदेश और यज्ञ करानेवालो ! (यः) जो (जनः) विद्वान् (वाम्) तुम दोनों के (अपः) प्राण अर्थात् बलों को (मित्रावरुणा) प्राण तथा उदान जैसे वैसे (अभिध्रुक्) आगे से द्रोह करता वा (अक्ष्णयाध्रुक्) कुटिलरीति से द्रोह करता हुआ (न) नहीं (सुनोति) उत्पन्न करता (सः) वह (स्वयम्) आप (हृदये) अपने हृदय में (यक्ष्मम्) राजरोग को (नि, धत्ते) निरन्तर धारण करता वा (यत्) जो (ऋतावा) सत्य भाव से सेवन करनेवाला (होत्राभिः) ग्रहण करने योग्य क्रियाओं से (ईम्) सब ओर से आपके व्यवहारों को प्राप्त होता है, वह (आप) अपने हृदय में सुख को निरन्तर धारण करता है ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परोपकार करनेवाले विद्वानों से द्रोह करता वह सदा दुःखी और जो प्रीति करता है, वह सुखी होता है ॥ ९ ॥

अन्वय: हे सत्योपदेशकयाजकौ यो जनो वामपो मित्रावरुणाविवाभिध्रुगक्ष्णयाध्रुक् सन्न सुनोति स स्वयं हृदये यक्ष्मं निधत्ते यद्यऋतावा होत्राभिरीमाप स स्वयं हृदये सुखं निधत्ते ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (जनः) विद्वान् (यः) (मित्रावरुणौ) प्राणोदानाविव (अभिध्रुक्) अभितो द्रोहं कुर्वन् (अपः) प्राणान् (न) निषेधे (वाम्) युवयोः (सुनोति) निष्पन्नान् करोति (अक्ष्णयाध्रुक्) कुटिलया रीत्या द्रुह्यति सः (स्वयम्) (सः) (यक्ष्मम्) राजरोगम् (हृदये) (नि) (धत्ते) (आप) आप्नोति (यत्) यः (ईम्) सर्वतः (होत्राभिः) आदातुमर्हाभिः क्रियाभिः (ऋतावा) य ऋतेन सत्येन वनोति संभजति सः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - यो मनुष्यः परोपकारकान् विदुषो द्रुह्यति स सदा दुःखी यश्च प्रीणाति स च सुखी जायते ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - जो माणूस परोपकार करणाऱ्या विद्वानांशी वैर करतो तो सदैव दुःखी होतो व जो प्रीती करतो तो सुखी होतो. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡ व्रा꣡धतो न꣡हुषो दं꣡सुजूतः
श꣡र्धस्तरो नरां᳐꣡ गूर्त꣡श्रवाः
वि꣡सृष्टरातिर् याति बाळ्हसृ꣡त्वा
वि꣡श्वासु पृत्सु꣡ स꣡दम् इ꣡च् छू᳐꣡रः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M
genre M

Morph
dáṁsujūtaḥ ← dáṁsujūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

náhuṣaḥ ← náhus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vrā́dhataḥ ← √vrādh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

gūrtáśravāḥ ← gūrtáśravas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śárdhastaraḥ ← śárdhastara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bāḷhasŕ̥tvā ← bāḷhasŕ̥tvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vísr̥ṣṭarātiḥ ← vísr̥ṣṭarāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)
{}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sádam ← sádam (invariable)
{}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvāsu ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

सः । व्राध॑तः । नहु॑षः । दंऽसु॑जूतः । शर्धः॑ऽतरः । न॒राम् । गू॒र्तऽश्र॑वाः ।
विसृ॑ष्टऽरातिः । या॒ति॒ । बा॒ळ्ह॒ऽसृत्वा॑ । विश्वा॑सु । पृ॒त्ऽसु । सद॑म् । इत् । शूरः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vrādhato ← vrādhataḥ ← vrādh
• [verb noun], genitive, singular

• nahuṣo ← nahuṣaḥ ← nahus
• [noun], genitive, singular, masculine

• daṃsujūtaḥ ← daṃsu
• [noun]

• daṃsujūtaḥ ← jūtaḥ ← jū
• [verb noun], nominative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• śardhastaro ← śardhastaraḥ ← śardhastara
• [noun], nominative, singular, masculine

• narāṃ ← narām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• gūrtaśravāḥ ← gūrta ← gur
• [verb noun]

• gūrtaśravāḥ ← śravāḥ ← śravas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fame; glory; ear.”

• visṛṣṭarātir ← visṛṣṭa ← visṛj ← √sṛj
• [verb noun]
• “dismiss; emit; shoot; secrete; hand over; lose; abandon; disperse; make; emit; utter; shoot; ejaculate; spill; give; discard; refrain from; discontinue; throw.”

• visṛṣṭarātir ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gift; bounty; favor.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• bāﾱhasṛtvā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• viśvāsu ← viśva
• [noun], locative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• icchūraḥ ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• icchūraḥ ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

हे मित्रावरुणौ युवां गतमन्त्रावसानोक्तलक्षण: युष्मत्पूजको जनः दंसुजूतः दान्तैरश्वैः सुष्ठु प्रेरितः अत एव नरां नराणां शर्धस्तरः अतिशयेनाभिभविता । अथवा अतिशयेन बलवान् । नराणां स्वसमानानां मध्ये गूर्तश्रवाः उद्गूर्णदीप्तिः प्रख्यातान्नो वा विसृष्टरातिः अर्थिभ्यः प्रदत्तधनः एवं महानुभावः शूरः सन् विश्वासु पृत्सु सर्वेषु जन्येषु संग्रामेषु व्राधतः । महन्नामैतत् । हिंसकान् महतोऽपि नहुषः । मनुष्यनामैतत् । मनुष्यान् शत्रून् प्रति बाळ्हसृत्वा भृशं सर्ता अशङ्कितगमनः सन् सदमित् सदैव याति गच्छति ॥ दंसुजूतः । दामेर्विच् ।’ तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । गूर्तश्रवाः । ‘ गुरी उद्यमने ‘। ‘ नसत्तनिषत्त ’ इत्यादौ निपातनात् निष्ठानत्वाभावः । विसृष्टरातिः । विपूर्वात् सृजतेः कर्मणि निष्ठा । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते । पृत्सु । ’ पदादिषु मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम्’ इति पृतनाशब्दस्य पृदादेशः । ‘ सावेकाचः०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । बाळ्हसृत्वा । सर्तेः ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति क्वनिप् ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“He, borne by well-trained horses, endowed with surpassing strength, renowned above men, munificent in gifts, moves a hero, ever undaunted in all combats, (even) against mightymen.”

He, spurred by wondrous power, is more forceful than proud Nahus, and his fame is sung by men.
He whose gifts have been set loose drives as a pumped-up runner,
always the champion in all battles.

Geldner refuses to tr. dáṃsujūta-. Renou “ayant été mû (comme) par miracle,” clearly connecting it with dáṃsas- ‘wondrous power’, etc.; my tr. makes the same connection. The stem dáṃsu- is probably also found in dáṃsu-patni- (IV.19.7), though this is disputed. Witzel Gotō tr. dáṃsujūta- “als Heimkehrer,” with the 1st member the loc. pl. of dám- ‘house’ – so, more literally, ‘in die Häuser eilend’. This is clever, and the two independent uses of dáṃsu, both nearby (I.134.4, 141.4), do seem to be that loc. pl. However, jūta- means ‘sped, spurred on’ and the fairly numerous compds in which it occurs have a 1st member that provides impetus (cf., e.g., vā́tajūta- ‘wind-sped’); ‘sped into the house’ sounds more like an act of cowardice or retreat than of triumph.

bāḷhasṛ́tvā in c is even more problematic (though Geldner does tr. it: “geht er [yāti] festes Ganges”). Independent sṛ̥́tvan- means ‘running, streaming’; bāḷha- means ‘thick, squeezed’, to √baṃh. Although it would of course be possible to attenuate that meaning to ‘firm, powerful’, I think that Kakṣīvant, by using this unusual compound, and esp. the unusual 1st member, had something more precise in mind than a firm stride – esp. in a dānastuti, where slang is most at home. I have therefore used the Engl. idiom ‘pumped up’ (approximating the ‘squeezed, dense’ sense of the Skt.), which is defined by an online dict. (http://www.thefreedictionary.com) as “tense with excitement and enthusiasm as from a rush of adrenaline,” with the following example: “we were really pumped up for the race.”

That man, most puissant, wondrously urged onward, famed among heroes, liberal in giving,
Moveth a warrior, evermore undaunted in all encounters even with the mighty.

Dieser ……..ist stärker noch als der mächtige Nahus; sein Ruhm wird von den Männern gepriesen. Gaben austeilend geht er festen Ganges, in allen Kämpfen immerdar ein Held.

Er geht hin zu den gewaltigen Genossen mit Wunderkraft eilend, der kühnste der Männer, dessen Ruhm hoch gepriesen wird, dessen Gaben sich reichlich ergiessen, kräftig einhereilend, stets ein Held in allen Schlachten.

Движимый чудесной силой, он сильнее, чем могущественный
Нахуш. Слава его воспевается мужами.
Он идет, раздавая дары, твердо шагая.
Он всегда герой во всех сражениях.

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब युद्ध के विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (दंसुजूतः) विनाश करनेहारे वीरों ने प्रेरणा किया (शर्धस्तरः) अत्यन्त बलवान् (गूर्त्तश्रवाः) जिसका उद्यम के साथ सुनना और अन्न आदि पदार्थ (विसृष्टरातिः) जिसने अनेक प्रकार के दान आदि उत्तम-उत्तम काम सिद्ध किये (बाढसृत्वा) जो प्रशंसित बल से चलने (शूरः) और शत्रुओं को मारनेवाला (नहुषः) मनुष्य (नराम्) नायक वीरों की (विश्वासु) समस्त (पृत्सु) सेनाओं में (सदम्) शत्रुओं के मारनेवाले वीर सेनाजन को (इत्) ही ग्रहण कर (व्राधतः) विरोध करनेवालों को युद्ध के लिये (याति) प्राप्त होता है (सः) वह विजय को पाता है ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि अपने शत्रु से अधिक युद्ध की सामग्री को इकट्ठी कर अच्छे पुरुषों के सहाय से उस शत्रु को जीतें ॥ १० ॥

अन्वय: यो दंसुजूतः शर्धस्तरो गूर्त्तश्रवा विसृष्टरातिर्बाढसृत्वा नहुषो नरां विश्वासु पृत्सु सदमिद् गृहीत्वा व्राधतो युद्धाय याति स विजयमाप्नोति ॥ १० ॥

अथ युद्धविषय उपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (व्राधतः) विरोधिनः (नहुषः) मनुष्यः (दंसुजूतः) यो दंसुभिरुपक्षयितृभिर्वीरैर्जूतः प्रेरितः सः (शर्धस्तरः) अतिशयेन बलवान् (नराम्) नायकानां वीराणाम् (गूर्त्तश्रवाः) गूर्त्तेनोद्यमेन श्रवः श्रवणमन्नं वा यस्य सः (विसृष्टरातिः) विविधाः सृष्टा रातयो दानादीनि येन सः (याति) प्राप्नोति (बाढसृत्वा) यो बाढेन प्रशस्तेन बलेन सरति सः (विश्वासु) (पृत्सु) सेनासु (सदम्) शत्रुहिंसकसैन्यम् (इत्) एव (शूरः) शत्रूणां हिंसकः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः शत्रोरधिकां युद्धसामग्रीं कृत्वा सुसहायेन स शत्रुर्विजेतव्यः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी शत्रूपेक्षा जास्त युद्धसामग्री एकत्रकरून चांगल्या लोकांची मदत घेऊन शत्रूंना जिंकावे. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡ध ग्म꣡न्ता न꣡हुषो ह꣡वं सूरेः꣡
श्रो꣡ता राजानो अमृ꣡तस्य मन्द्राः
नभोजु꣡वो य꣡न् निरव꣡स्य रा꣡धः
प्र꣡शस्तये महिना꣡ र꣡थवते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)
{}

gmántā ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:AOR, voice:ACT}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náhuṣaḥ ← náhus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūréḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mandrāḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rājānaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śróta ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

nabhojúvaḥ ← nabhojū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

niravásya ← niravá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

práśastaye ← práśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ráthavate ← ráthavant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

अध॑ । ग्मन्त॑ । नहु॑षः । हव॑म् । सू॒रेः । श्रोत॑ । रा॒जा॒नः॒ । अ॒मृत॑स्य । म॒न्द्राः॒ ।
न॒भः॒ऽजुवः॑ । यत् । नि॒र॒वस्य॑ । राधः॑ । प्रऽश॑स्तये । म॒हि॒ना । रथ॑ऽवते ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• gmantā ← gam
• [verb noun], nominative, dual
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• nahuṣo ← nahuṣaḥ ← nahus
• [noun], genitive, singular, masculine

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• sūreḥ ← sūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “patron.”

• śrotā ← śrota ← śru
• [verb], plural, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• rājāno ← rājānaḥ ← rājan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• mandrāḥ ← mandra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• nabhojuvo ← nabhaḥ ← nabhas
• [noun], neuter
• “sky; cloud; ākāśa; air; abhra.”

• nabhojuvo ← juvaḥ ← jū
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fleet.”

• yan ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• niravasya ← nirava
• [noun], genitive, singular, masculine

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• praśastaye ← praśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• mahinā ← mahina
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness; enormousness.”

• rathavate ← rathavat
• [noun], dative, singular, masculine
• “rich in chariots.”

हे राजानः राजमानाः सर्वस्य ईश्वर वा हे मन्द्राः मादयितारः यूयम् अमृतस्य अमरणस्य सूरेः स्तोत्रादिप्रेरकस्य नहुषः मनुष्यस्य मम हवम् आह्वानं श्रोत शृणुत । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । अमृतस्य इत्यत्र बहुव्रीहौ ‘नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अध अथ श्रवणानन्तरं ग्मन्त आगच्छत । गमेश्छान्दसो लङ्’ । मध्यमबहुवचनस्य व्यत्ययेन झः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ।’ गमहन ’ इत्युपधालोपः । किमर्थमागमनम्। उच्यते । नभोजुवः नभसि व्याप्ता यूयं यत् यस्मात् निरवस्य निर्गतरक्षकस्य युष्मद्व्यतिरेकेण रक्षकान्तररहितस्य । अथवा । निर्गतो मुखादुच्चरितो रवः शब्दः स्तोत्ररूपो यस्य तादृशस्य रथवते रथवतो यजमानस्य। षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । महिना महिम्ना माहात्म्येन। मकारलोपश्छान्दसः । तेन युक्तं राधः समृद्धिसाधनं हविर्लक्षणं संराधकं स्तोत्रं वा प्रशस्तये प्रशंसितुं कामयध्वे । तस्मादाह्वानं शृणुत आगच्छत चेति ॥

English translation:

“Royal bestowers of delight, listen to the invocation of (your) undying worshipper, and then come hither, that you who traverse the sky may be propitiated by the greatness of the (sacrificial) wealth presented to you by the sacrificer, who acknowledges no other protector.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Amṛtasya nahuṣo havam sureḥ = āhavānam amarṇasya stotrādiprerakasya manuṣyasya mama, the invocation of me, a mortal, instrumental gating praises and the like, not dying. Alternative rendering: the invocation of the immortal (deity) by me, a mortal worshipper

Now then, as you go to the call of Nahus the patron, o gladdening kings of immortality, hear
what largesse of Nabhojū and of Nirava there is for the possessor of the chariot to proclaim in its greatness.

The dual part. gmántā of pāda a does not match the pl. impv. śrótā of b nor the pl. voc. rājānaḥ in the same pāda. Drawing the distinction did not seem worth it in the published translation – which would have to be something like “as you two go …, (do all of you) hear …” The number discrepancy is generally (and in my opinion correctly) interpreted as first a reference to Mitra and Varuṇa and then to the Ādityas as a group. M+V were prominent earlier (vss. 6-7, 9; see also 15c, the final vs.) and in fact in vs. 7 ushered in the dānastuti. The plural phrase in b is used precisely of the three principal Ādityas, including explicitly M+V, in X.93.5: té ghā rā́jāno amṛ́tasya mandrā́, aryamā́mitró váruṇaḥ … This parallel also shows that Scarlatta’s clever idea (171, followed by Witzel Gotō) to construe amṛ́tasya with the verb śrótā cannot be correct.

In c Oldenberg takes the hapaxes nabhojū́- and niravá- in full lexical value, rather than as PN, and, at least acdg. to Mayr. (PN, svv.), this remains a live possibility.

However, in the dānastuti context names are more likely, though they can be speaking names. That -jū- echoes -jūta- in 10a and -ravá- echoes ruvaṇyú- in 5a (assuming an analysis ni-ravá- with Oldenberg, rather than nir-avá- with Grassmann) is presumably no accident: puns on personal names are a standard RVic poetic device.

Come to the man’s, the sacrificer’s calling: hear, Kings of Immortality, joy-givers!
While ye who speed through clouds decree your bounty largely, for fame, to him the chariot rider.

Nun auf den Ruf des Nahus, meines Patrons, kommend, höret ihr beliebten Könige der Unsterblichkeit, was die Ehrengabe des Nabhoju, des Nirava ist, zum mächtigen Ruhm für den Wagenbesitzer!

Nun kommt auf den Ruf des befreundeten Fürsten, hört, o erfreuende Könige der Unsterblichkeit, wenn ihr im Gewölk eilend die Förderung des Hülflosen [betreibt], um dem im Wagen fahrenden reichlich Ruhm zu verleihen.

О цари, идущие на зов Нахуша,
(Нашего) покровителя, слушайте, о опьяняющиеся амритой,
Что за дар у Набходжу (и) Ниравы,
Для великого прославления владельца колесницы!

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उपदेश करनेवाले का कर्त्तव्य अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मन्द्राः) आनन्द करानेवाले (राजानः) प्रकाशमान सज्जनो ! तुम (अमृतस्य) आत्मरूप से मरण धर्म रहित (सूरेः) समस्त विद्याओं को जाननेवाले (नहुषः) विद्वान् जन के (हवम्) उपदेश को (श्रोत) सुनो (नभोजुवः) विमान आदि से आकाश में गमन करते हुए तुम (यत्) जो (निरवस्य) रक्षा हीन का (राधः) धन है उसको (ग्मन्त) प्राप्त होओ (अध) उसके अनन्तर (महिना) बड़प्पन से (प्रशस्तये) प्रशंसित (रथवते) बहुत रथवाले को धन देओ ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जो परमेश्वर, परम विद्वान् और अपने आत्मा के सकाश से विरोधी नहीं होते और उनके उपदेशों का ग्रहण करें, वे विद्याओं को प्राप्त हुए महाशय होते हैं ॥ ११ ॥

अन्वय: हे मन्द्रा राजानो यूयममृतस्य सूरेर्नहुषो हवं श्रोत नभोजुवो यूयं यन्निरवस्य राधस्तद्ग्मन्ताध महिना प्रशस्तये रथवते राधो दत्त ॥ ११ ॥

पुनरुपदेशककृत्यमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्ये (ग्मन्त) प्राप्नुत। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नहुषः) विदुषो नरस्य (हवम्) उपदेशाख्यं शब्दम् (सूरेः) सर्वविद्याविदः (श्रोत) शृणुत। अत्र विकरणलुक् द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (राजानः) राजमानाः (अमृतस्य) अविनाशिनः (मन्द्राः) आह्लादयितारः (नभोजुवः) विमानादिना नभसि गच्छन्त (यत्) (निरवस्य) निर्गतोऽवो रक्षणं यस्य (राधः) धनम् (प्रशस्तये) प्रशस्ताय (महिना) महत्त्वेन (रथवते) बहवो रथा विद्यन्ते यस्य तस्मै ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - ये परमेश्वरस्य परमविदुषः स्वात्मनश्च सकाशादविरोधिनस्तदुपदेशांश्च गृह्णीयुस्ते प्राप्तविद्या महाशया जायन्ते ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जे, परमेश्वर, अत्यंत विद्वान व आपल्या आत्म्याच्या विरोधी नसतात व त्यांचा उपदेश ग्रहण करतात ते विद्या प्राप्त करून श्रेष्ठ बनतात. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एतं꣡ श꣡र्धं · धाम य꣡स्य सूरे꣡र्
इ꣡त्य् अवोचन् द꣡शतयस्य नं꣡शे
द्युम्ना꣡नि ये꣡षु वसु꣡ताती रार꣡न्
वि꣡श्वे सन्वन्तु प्रभृथे꣡षु वा꣡जम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhāma ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śárdham ← śárdha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūréḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

avocan ← √vac- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dáśatayasya ← dáśataya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

íti ← íti (invariable)
{}

náṁśe ← náṁśa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dyumnā́ni ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rārán ← √ranⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

vasútātiḥ ← vasútāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yéṣu ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

prabhr̥théṣu ← prabhr̥thá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sanvantu ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

ए॒तम् । शर्ध॑म् । धा॒म॒ । यस्य॑ । सू॒रेः । इति॑ । अ॒वो॒च॒न् । दश॑ऽतयस्य । नंशे॑ ।
द्यु॒म्नानि॑ । येषु॑ । व॒सुऽता॑तिः । र॒रन् । विश्वे॑ । स॒न्व॒न्तु॒ । प्र॒ऽभृ॒थेषु॑ । वाज॑म् ॥

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• śardhaṃ ← śardham ← śardha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop.”

• dhāma ← dhā
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sūrer ← sūreḥ ← sūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “patron.”

• ity ← iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• avocan ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• daśatayasya ← daśataya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “tenfold.”

• naṃśe ← naṃśa
• [noun], locative, singular, masculine

• dyumnāni ← dyumna
• [noun], nominative, plural, neuter
• “magnificence.”

• yeṣu ← yad
• [noun], locative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vasutātī ← vasutātiḥ ← vasutāti
• [noun], nominative, singular, feminine

• rāran ← ran
• [verb], singular, Perfect injunctive
• “rejoice.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sanvantu ← san
• [verb], plural, Present imperative
• “win; get; gain.”

• prabhṛtheṣu ← prabhṛtha
• [noun], locative, plural, masculine

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

यस्य सूरेः हविरादिप्रेरकस्य यजमानस्य संबन्धिनः दशतयस्य दशेन्द्रियसंवर्धकत्वेन दशावयवस्यान्नस्य नंशे प्राप्तये वयम् आहूताः स्म तस्मै यजमानाय एतम् इदानीं दातव्यत्वेन वर्तमानं शर्धः परेषामभिभावकमन्नं तत्प्राप्तिहेतुं बलं वा धाम विदधाम करवाम इत्यवोचन् देवाः ॥ धाम । दधातेर्लुङि ‘ गातिस्था’ इति सिचो लुक् । वचेः अकारस्य उम् । अस्यतिवक्ति’ इत्यादिना च्लेः अङ्॥ येषु देवेषु द्युम्नानि द्योतमानान्यन्नानि वसुतातिः वसूनां धनानां तातिः विस्तारश्च वसून्येव वा रारन् रमन्ते भृशम् ॥ तातिः । तनोतेः क्तिनि व्यत्ययेन आत्वम् । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । स्वार्थिकस्तातिल्। रारन्निति रमतेर्यङलुगन्तस्य लङि रूपम् । ते विश्वे सर्वे देवाः प्रभृथेषु प्रकृष्टभरणेषु यागेषु वाजम् अन्नं सन्वन्तु ददतु प्रयच्छन्तु ॥ ‘ षणु दाने’ ॥ यद्वा । यस्य सूरेः स्वभूतस्य च दशतयस्य दश चमसेष्ववस्थितस्य सोमस्य प्राप्तये वयमाहूताः स्म तस्मै एतं शर्धं धाम इत्यवोचन् । यस्मादेवं तस्मात् प्रभृथेषु यागेषु वाजं तादृशं सोमलक्षणमन्नं विश्वे देवाः सन्वन्तु संभजन्ताम् ॥ ‘ वन षण संभक्तौ ’ इत्यस्य व्यत्ययेन उप्रत्ययः ॥ कीदृशेषु यज्ञेषु । येषु वसुतातिः वसूनां हविर्लक्षणानां धनानां वा विस्तारयितारः ऋत्विजः । वचनव्यत्ययः । द्युम्नानि द्योतमानानि हवींषि रारन् ददति ॥ ‘रा दाने ‘। लेटि छान्दसः शपः श्लुः । ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति आर्धधातुकत्वात् ’ आतो लोप इटि च’ इति आकारलोपः । अत एव ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वाभावश्च ॥

English translation:

“The gods have declared: we confer present vigour upon the worshipper (who invokes us) to partake of the (ibation). May all (the gods) in whom splendour and riches abound, bestow (abundant) food at (solemn) sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Daśataya = a decade: food, by which the vigour of the ten senses is augment; or Soma offered in ten ladles. Alternative rendering of the second pāda: May all the gods partake of the abundant food (or Soma) at those sacrifices in which the priests are the distributors of the riches of copious libations

“Whichever patron (we belong to), we shall establish him as a force,” so did they say on the attainment of ten-part (gushing [=soma?]).
The brilliant things in which the assemblage of good ones [=gods] finds enjoyment—let them all [=gods] gain (them) as their victory prize.

My interpr. differs from most (though it is closest to Oldenberg’s). There are two major reasons for the different interpr. in pāda a: 1) most take dhāma as part of the rel. cl., but this is impossible because the verb is unaccented; 2) most take śárdham as a reference to the Marut troop. This is, of course, its standard use, but in this hymn it should first be interpreted in conjunction with śárdhastara- ‘more forceful’ in 10b, where it qualifies an unnamed patron. Here we want to establish our patron (sūrí-) as such a force. In my interpr. the rel. cl. is a nominal cl. consisting only of yásya sūréḥ, in which *vayám (or *smás[i]) can be supplied (from the 1st pl. inherent in dhāma), as an expression of possession: “of which patron (we) [are],” i.e., “who is (our) patron.” Cf. the type VIII.92.32 tvám asmā́kaṃ táva smasi “you are ours; we are yours.” The speakers in b are the poet(s) and priest(s). The gen. dáśastayasya ‘tenfold’ must be interpreted in light of the fuller expression dáśastayasya dhāséḥ in 13a “tenfold gush,” probably a kenning for soma, though there is no agreement on its sense. The fact that the fuller expression serves as a complement of the verb mándāmahe, a standard soma verb, in 13a supports this identification. The ‘tenfold’ characterization is not clear; Oldenberg plausibly suggests that it refers to the number of servings to be divided among that number of priests.

Geldner (/Witzel Gotō) and possibly Renou take cd as a resumption of the direct speech of pāda a. This is not impossible, but the 3rd persons of c and d have no clear referents in a.

I take dyumnā́ni in c as a fronted object of sanvantu in d, more or less following Oldenberg This technically makes yéṣu … rārán appear to be an embedded rel.

cl., which I’m afraid I will just have to live with.

As indicated in the comm. to vs. 5, I take vasútāti- here as a reference to the collectivity of good ones, namely gods. I then take the pl. víśve opening the next pāda as referring also to the gods. In this Viśve Devāḥ hymn, the poet cleverly makes reference to them here in this off-kilter expression, with devā́ḥ suppressed and anticipated by the sg. vasútāti-. (The full expression is found in 3d.) My only reservation about this interpr. is that in a dānastuti it should be mortals who are doing the winning, and certainly the phrase prabhṛthéśu vā́jam “the victory prize in the forays” fits a mortal context better. I might then modify my tr. to remove the bracketed “[=gods]” and leave the identity of the subject open. It may in fact be that the two objects dyumnā́ni and vā́jam will be won by gods and mortals respectively, and víśve refers to both, hence “let all (the gods) win the brilliant things in which the assemblage of good ones takes pleasure, and let all (the mortals) win the victory prize at the forays.”

Vigour will we bestow on that adorer whose tenfold draught we come to taste, so spake they.
May all in whom rest splendour and great riches obtain refreshment in these sacrifices.

Ein Patron, dessen bekannte Marutschar wir bilden wollen", so sprachen sie bei dem Empfang der zehnfachen Speise, “bei denen Glanz und Freigebigkeit gern verweilen möge, sie alle sollen bei den Unternehmungen Gewinn davontragen!

»Wir wollen festsetzen die Priesterschar, welches Fürsten sie sei (?), um den zehntheiligen Trank zu empfangen«, so sprachen sie, »und die Schätze, an denen die Götterschar Gefallen hat; sie alle mögen Labung erlangen bei diesen Darbringungen.«

Вот покровитель, чью толпу мы хотели бы составить -
Так говорили они при вкушении (пищи) десяти видов.
(Те,) у кого охотно пребывают блеск и щедрость,
Пусть все они завоевывают награду в (любых) делах!

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वसुतातिः) धन आदि ऐश्वर्य्ययुक्त मैं जैसे विद्वान् जन (यस्य) जिस (दशतयस्य) दश प्रकार की विद्याओं से युक्त (सूरेः) विद्वान् के सकाश से जिस (शर्द्धम्) बलयुक्त (धाम्) स्थान को (अवोचन्) कहें वा जो (विश्वे) सब विद्वान् (वाजम्) ज्ञान वा अन्न को (रारन्) देवें (येषु) जिन (प्रभृथेषु) अच्छे धारण किये हुए पदार्थों में (द्युम्नानि) यश वा धनों को (सन्वन्तु) सेवन करें (इति) इस प्रकार उस ज्ञान और (एतम्) इस पूर्वोक्त सब पदार्थों का सेवन कर दुःखों को (नंशे) नाश करूँ ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विद्वान् मनुष्य पूर्ण विद्याओं को जाननेहारे समस्त विद्याओं को पाकर औरों को उपदेश देते हैं, वे यशस्वी होते हैं ॥ १२ ॥

अन्वय: वसुतातिरहं यथा विद्वांसो यस्य दशतयस्य सूरेः सकाशाद् यच्छर्द्धं धामावोचन्। ये विश्वे वाजं रारन् येषु प्रभृथेषु द्युम्नानि सन्वन्त्विति तदेतं सर्वं सेवित्वा दुःखानि नंशे ॥ १२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एतम्) पूर्वोक्तं सर्वं वस्तुजातम् (शर्द्धम्) बलयुक्तम् (धाम) स्थानम् (यस्य) (सूरेः) विदुषः (इति) अनेन प्रकारेण (अवोचन्) वदेयुः (दशतयस्य) दशधा विद्यस्य (नंशे) अदर्शयेयम् (द्युम्नानि) यशांसि धनानि वा (येषु) (वसुतातिः) धनाद्यैश्वर्य्ययुक्तः (रारन्) दद्युः (विश्वे) सर्वे (सन्वन्तु) संभजन्तु (प्रभृथेषु) (वाजम्) ज्ञानमन्नं वा ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विपश्चितो मनुष्याः पूर्णविद्याविदोऽखिला विद्याः प्राप्यान्यानुपदिशन्ति ते यशस्विनो भवन्ति ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी विद्वान माणसे पूर्ण विद्या जाणणारी असतात व संपूर्ण विद्या प्राप्त करून इतरांना उपदेश करतात ती यशस्वी होतात. ॥ १२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म꣡न्दामहे द꣡शतयस्य धासे꣡र्
द्वि꣡र् य꣡त् प꣡ञ्च बि꣡भ्रतो य꣡न्ति अ꣡न्ना
कि꣡म् इष्टा꣡शुव इष्ट꣡रश्मिर् एत꣡
ईशाना꣡सस् त꣡रुष ऋञ्जते नॄ꣡न्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dáśatayasya ← dáśataya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhāséḥ ← dhāsí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mándāmahe ← √mand- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ánnā ← ánna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bíbhrataḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

dvís ← dvís (invariable)
{}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iṣṭáraśmiḥ ← iṣṭáraśmi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iṣṭā́śvaḥ ← iṣṭā́śva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

īśānā́saḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥ñjate ← √r̥j- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

táruṣaḥ ← tárus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

मन्दा॑महे । दश॑ऽतयस्य । धा॒सेः । द्विः । यत् । पञ्च॑ । बिभ्र॑तः । यन्ति॑ । अन्ना॑ ।
किम् । इ॒ष्टऽअ॑श्वः । इ॒ष्टऽर॑श्मिः । ए॒ते । ई॒शा॒नासः॑ । तरु॑षः । ऋ॒ञ्ज॒ते॒ । नॄन् ॥

• mandāmahe ← mand
• [verb], plural, Present indikative
• “rejoice; exhilarate.”

• daśatayasya ← daśataya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “tenfold.”

• dhāser ← dhāseḥ ← dhāsi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “food.”

• dvir ← dvis
• [adverb]
• “twice; dvis [word].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, plural, neuter
• “five; fifth; pañcan [word].”

• bibhrato ← bibhrataḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• yanty ← yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• annā ← anna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• kim
• [adverb]
• “why; ka [pronoun]; if; how.”

• iṣṭāśva ← iṣṭa ← iṣ
• [verb noun]
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• iṣṭāśva ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• iṣṭaraśmir ← iṣṭa ← iṣ
• [verb noun]
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• iṣṭaraśmir ← raśmiḥ ← raśmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• eta ← ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• īśānāsas ← īśānāsaḥ ← īśāna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Shiva; Īśāna; ruler; Vishnu; īśvara; overlord.”

• taruṣa ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• ṛñjate ← ṛj
• [verb], singular, Present indikative

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

मन्दामहे स्तुमो वयं देवान्॥ ‘मदि स्तुतौ’। इदित्त्वात् नुम् ॥ किमर्थम् । दशतयस्य धासेः दशेन्द्रियतृप्तिसाधनत्वेन दशावयवस्य अन्नस्य यत् यस्मात् द्विः पञ्च दशविधानि अन्नानि । दश चमसगृहीतत्वादन्नस्य दशविधत्वम् । एवंविधम् अन्नं बिभ्रतः धारयन्तो दश चमसाध्वर्यवः यन्ति होमाय गच्छन्ति अहवनीयं प्रति । यद्वा । ‘ आश्वमेधिकानि दशान्नानि जुहोति इत्याम्नातानि आज्यमध्वादीनि दशविधान्यन्नानि विश्वेभ्यो देवेभ्यो होतुं धारयन्तो यन्ति यदा तदा मन्दामहे इति । न च इष्टाश्वप्रभृतीन यष्टॄन् विहाय कस्मात् अस्मान्प्रति आगमिष्यन्तीति वाच्यम् । तरुषः शत्रूणां तारकान् । तरतेरौणादिक उसिन् । नॄन् नेतॄन् कर्मणाम् एवं महानुभावान् वरुणादीन् इष्टाश्वः एतन्नामको राजा किम् ऋञ्जते किं प्रसाधयति । तथा इष्टरश्मिः च किमृञ्जते । एते इदानीं वर्तमानाः ईशानासः पृथिव्या ईश्वरा राजानश्च किं प्रसाधयन्ति । यद्वा । येषां स्तोतॄणामस्माकमेते स्तुता देवा ईशानासः स्वामिनः किल तादृशान् तरुषः शत्रूणां तारकान् नॄन् कर्मनिर्वाहकान् अस्मान इष्टाश्वादयः किं साधयन्ति किमुपद्रवन्ति न प्रभवन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“We rejoice tha tfor the satisfaction of the ten (organs of sense), the (priests) bearing the twice five (ladles of) sacrificial food, proceed (to the altar). What can Iṣṭaśva, (what can) Iṣṭaraśmi, (what can) those who are now lords of the earth, achieve (with respect) to the leaders of men, the conquerors of their foes?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Daśataya = daśatayasya dhāse, i.e. the ten indriyas,or organs of sense; twice five: ten ladles by the Soma is thrown on the fire; or, the ten articles offered in sacrifices, such as honey,butter, curds, milk, water, grain, offered to fire at the aśvamedha; whaat can those: what can the princes who are named, or any other princes, do against those who enjoy the protection of Mitra and Varuṇa

Let us find elation in the ten-part gush (of soma?), when the twice five [=fingers?] come, bringing foods.
The one providing desirable horses, the one providing desirable reins, and these masters (of goods)—are they heading straight toward the men to surpass (them)?

On the phrasal repair of 12b dáśatayasya by dáśastayasya dhāséḥ see comm. vss. 3, 5, and 12.

The “twice five” in pāda b may be the fingers, as I suggest (almost the default identification in a RVic ritual context), or the number of priests, indirectly conveyed by the tenfold soma of 12b and 13a. Geldner (/Witzel Gotō) takes the “twice five” as directly characterizing ánnā: the twice five foods.

Geldner (/Witzel Gotō) and Renou take iṣṭā́śvaḥ and iṣṭáraśmiḥ as PNs of patrons. (Actually Renou omits the first, presumably inadvertently.) I also take them as referring to patrons but with full lexical value: the one who has “desirable horses” and “desirable reins” [latter probably a stand-in for “chariots”] to offer. That “those showing mastery” (īśānā́saḥ) are patrons is strongly suggested by I.141.3, where that participle modifies sūráyaḥ ‘patrons’. The Saṃhitā text táruṣa is analyzed by the Pp. as táruṣaḥ, which could be a gen. with īśānā́saḥ (so Grassmann, Renou, Witzel Gotō) or nom. pl. (so Geldner). Oldenberg suggests that it could also be read as dat. táruṣe, against the Pp., which is how I take it. I then interpr. nṝ́n as referring not to the singers (so Geldner et al.) but to still other patrons with whom they are competing to provide the best recompense to the singers.

We will rejoice to drink the tenfold present when the twicefive come bearing sacred viands.
What can he do whose steeds and reins are choicest? These, the all-potent, urge brave men to conquest.

Wir wollen uns an der zehnfachen Speisung gütlich tun, wenn sie kommen und die zweimal fünf Speisen auftragen. Werden Istasva, Istarasmi, diese siegreichen Machthaber, die Herren auszeichnen?

»Wir berauschen uns an dem zehntheiligen Tranke, wenn die zweimal fünf kommen Speise bringend; was hat der vor, der erwünschte Rosse und Zügel hat? diese, die überlegene Kraft besitzen, streben hin zu den Männern (?).«

Пусть наслаждаемся мы кушаньем десяти видов,
Когда они идут, неся дважды десять блюд.
А что, Ишташва, Иштарашми, эти
Повелители силы превосходства бросятся (награждать) мужей?

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (पञ्च) पढ़ाने, उपदेश करने, पढ़ने और उपदेश सुननेवाले तथा सामान्य मनुष्य (दशतयस्य) दश प्रकार के (धासेः) विद्या सुख का धारण करनेवाले विद्वान् की विद्या को और (अन्ना) अच्छे संस्कार से सिद्ध किये हुए अन्नों को (द्विः) दो बार (यन्ति) प्राप्त होते हैं वा जो (एते) ये (ईशानासः) समर्थ (तरुषः) अविद्या अज्ञान में डुबानेवालों को (ऋञ्जते) प्रसिद्ध करते हैं उन (बिभ्रतः) विद्या सुख से सबकी पुष्टि (नॄन्) और विद्याओं की प्राप्ते करानेहारे मनुष्यों की हम लोग (मन्दामहे) स्तुति करते हैं, उनकी शिक्षा को पाकर मनुष्य (इष्टाश्वः) जिसको घोड़े प्राप्त हुए वा (इष्टरश्मिः) जिसने कला यन्त्रादिकों की किरणें जोड़ीं, ऐसा (किम्) क्या नहीं होता है ? ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जो अच्छी शिक्षा से सबको विद्वान् करते हुए साधनों से चाहे हुए को सिद्ध करनेवाले समर्थ विद्वानों का सेवन नहीं करते, वे अभीष्ट सुख को भी नहीं प्राप्त होते हैं ॥ १३ ॥

अन्वय: यद्ये पञ्च दशतयस्य धासेर्विद्यामन्ना च द्विर्यन्ति य एत ईशानासस्तरुष ऋञ्जते प्रसाध्नुवन्ति तान् बिभ्रतो नॄन् जनान् वयं मन्दामहे तच्छिक्षां प्राप्य जन इष्टाश्व इष्टरश्मिः किं न जायते ? ॥ १३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्दामहे) स्तुमः (दशतयस्य) दशविधस्य (धासेः) विद्यासुखधारकस्य विदुषः (द्विः) द्विवारम् (यत्) (पञ्च) अध्यापकोपदेशकाऽध्येत्र्युपदेश्यसामान्याः (बिभ्रतः) विद्यासुखेन सर्वान् पुष्यतः (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (अन्ना) सुसंस्कृतान्यन्नानि (किम्) प्रश्ने (इष्टाश्वः) इष्टाः सङ्गता अश्वा यस्य सः (इष्टरश्मिः) इष्टाः संयोजिता रश्मयो येन (एते) (ईशानासः) समर्थाः (तरुषः) अविद्यासंप्लवकान् (ऋञ्जते) (नॄन्) विद्यानायकान् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - ये सुशिक्षया सर्वान् विदुषः कुर्वन्तः साधनैरिष्ठसाधकान् समर्थान् विदुषो न सेवन्ते त इष्टं सुखमपि न लभन्ते ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - जे सुशिक्षणाने सर्वांना विद्वान करणाऱ्या व साधनांसह वांछित सिद्ध करणाऱ्या समर्थ विद्वानांचा स्वीकार करीत नाहीत. ते अभीष्ट सुख ही प्राप्त करू शकत नाहीत. ॥ १३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हि꣡रण्यकर्णम् मणिग्रीवम् अ꣡र्णस्
त꣡न् नो वि꣡श्वे वरिवस्यन्तु देवाः꣡
अर्यो꣡ गि꣡रः सद्य꣡ आ꣡ जग्मु꣡षीर् आ꣡
उस्रा꣡श् चाकन्तु उभ꣡येषु अस्मे꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
árṇaḥ ← árṇas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

híraṇyakarṇam ← híraṇyakarṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

maṇigrīvam ← maṇigrīva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

varivasyantu ← √varivasy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jagmúṣīḥ ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

cākantu ← √kanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

ubháyeṣu ← ubháya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

usrā́ḥ ← usrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

हिर॑ण्यऽकर्णम् । म॒णि॒ऽग्री॒व॒म् । अर्णः॑ । तम् । नः॒ । विश्वे॑ । व॒रि॒व॒स्य॒न्तु॒ । दे॒वाः ।
अ॒र्यः । गिरः॑ । स॒द्यः । आ । ज॒ग्मुषीः॑ । आ । उ॒स्राः । चा॒क॒न्तु॒ । उ॒भये॑षु । अ॒स्मे इति॑ ॥

• hiraṇyakarṇam ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyakarṇam ← karṇam ← karṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ear; Karṇa; karṇa [word]; auricle; fluke; diameter; lobule.”

• maṇigrīvam ← maṇi
• [noun], masculine
• “jewel; amulet; glans penis; Maṇi; maṇi [word]; Maṇi.”

• maṇigrīvam ← grīvam ← grīvā
• [noun], accusative, singular, neuter
• “neck; grīvā [word].”

• arṇas ← arṇaḥ ← arṇas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “body of water; water.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• varivasyantu ← varivasy
• [verb], plural, Present imperative

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• sadya ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jagmuṣīr ← jagmuṣīḥ ← gam
• [verb noun], nominative, plural
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• osrāś ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• osrāś ← usrāḥ ← usrā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dawn.”

• cākantūbhayeṣv ← cākantu ← kan
• [verb], singular, Perfect imperative
• “like; delight; desire.”

• cākantūbhayeṣv ← ubhayeṣu ← ubhaya
• [noun], locative, plural, masculine
• “both(a).”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

हिरण्यकर्णं हिरण्यविकारकुण्डलाद्युपेतकर्णं मणिग्रीवं रत्नाद्युपेतकण्ठम् । एतद्द्वयं सर्वावयवस्याप्युपलक्षणम् । एवं सर्वाङ्गाभरणयुक्तम् अर्णः अरणीयं रूपं तद्वन्तं पुत्रादिकमित्यर्थः । उक्तलक्षणमस्मदीयं रूपं वा नः अस्माकं विश्वे सर्वे देवाः वरिवस्यन्तु परिचरन्तु प्रयच्छन्त्वित्यर्थः । अर्यः अरणीयो विश्वेषां देवानां संघः जग्मुषीः स्तोतुर्मुखान्निर्गच्छन्तीः गिरः स्तुतीः उस्रा:। विकारे प्रकृतिशब्दः । क्षीराज्यादीनि हवींषि च सद्यः अस्मदागमनानन्तरमेव चाकन्तु कामयन्ताम् ॥ छान्दसः शपः श्लुः परस्मैपदं च । यद्वा । यङ्लुकि नुगभावः ॥ आ चाकन्त्विति वा योज्यम् । पर्याप्तं कामयन्तामित्यर्थः । केष्विति तदुच्यते । अस्मे अस्माकं संबन्धिषु उभयेषु स्तोतृषु यष्टृषु च । यद्वा । अस्माकमुभयेषु ऐहिकामुष्मिकविषयेषु उभयविधेषु फलेषु ॥

English translation:

“May all the gods favour us with a person n decorated with golden earrings and jewel necklace; may the venerable (company of the deities) be propitiated by the praises issuing (from the mouth of the worshipper); may our offerings be acceptable to them, and (may they be plural ased) with both (our praises and offerings).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Arṇas = rūpe, form; i.e., a son; may they be plural ased with both = may they reward us in both worlds; the text has only ubhayeṣu, in both

The “flood” with golden ears and bejeweled necks—let all the gods make it wide for us.
Let the ruddy ones [=Dawns?], coming here in an instant to the songs of the stranger, find pleasure in both of us [=singers and patrons].

As is recognized by all, the flood (árṇaḥ) is the herd of gift cows, whose constant turbulent motion must have suggested the metaphor. Accentless maṇigrīvam Oldenberg considers a “monstrosity” due to faulty transmission. It must be a bahuvrīhi like immediately preceding híraṇyakarṇam, and I now wonder if the phrase híraṇyakarṇam maṇigrīvam actually represents a dvandva consisting of two bahuvrīhis (‘possessing golden ears and ornamented necks’), which could account for the single accent. The geminate m across the compound boundary (-karṇam maṇi-) might have been redactionally introduced from *-karṇa-maṇi-). The first members of the two compounds híraṇya- and maṇi- are the constituents of the phrase híraṇyena maṇínā in I.33.8, on which see my extensive discussion in “A Golden Amulet in Vedic and Avestan” (Ged. H. P. Schmidt).

Pāda b is repeated verbatim from 3d, but because it has an object (the flood) it has a slightly different sense from there.

The reason for the doubled ā́in c is not clear to me.

cākantu is taken, plausibly, as haplologized from *cākanantu. See, most recently, Kümmel (131).

The sea and all the Deities shall give us him with the golden ear and neck bejewelled.
Dawns, hasting to the praises of the pious, be pleased with us, both offerers and singers.

Die wogende Masse, die Gold an den Ohren und Juwelen am Hals trägt, die sollen uns alle Götter gönnen. Die Morgenröten sollen alsbald zu dem Lobe des hohen Herrn erscheinend an beiden teilen von uns ihre Freude haben.

Die wallende Schar (?) mit Goldschmuck am Ohr und Perlen am Halse, die mögen uns alle Götter segnen; die Morgenröthen, herkommend zu den Liedern des frommen, mögen Gefallen haben an uns, den Sängern und den Spendern.

(Вот) поток (скота) с золотом в ушах, драгоценными камнями на шее.
Да создают нам Все-Боги для него широкий простор!
Пусть зори, сразу приходящие на хвалебные песни чужого,
Будут радоваться обоим (сообществам) среди нас!

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विश्वे, देवाः) समस्त विद्वान् (नः) हम लोगों के लिये (जग्मुषीः) प्राप्त होने योग्य (गिरः) वाणियों की (सद्यः) शीघ्र (आ, चाकन्तु) अच्छे प्रकार कामना करें वा (उभयेषु) अपने और दूसरों के निमित्त तथा (अस्मे) हम लोगों में जो (अर्णः) अच्छा बना हुआ जल है उसकी कामना करें और जो (अर्यः) वैश्य प्राप्त होने योग्य सब देश, भाषाओं और (उस्राः) गौओं की कामना करे उस (हिरण्यकर्णम्) कानों में कुण्डल और (मणिग्रीवम्) गले में मणियों को पहिने हुए वैश्य को (तत्) तथा उस उक्त व्यवहार और हम लोगों की (आ, वरिवस्यन्तु) अच्छे प्रकार सेवा करें, उन सबकी हम लोग प्रतिष्ठा करावें ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् मनुष्य वा विदुषी पण्डिता स्त्री लड़के-लड़कियों को शीघ्र विद्वान् और विदुषी करते वा जो वणियें सब देशों की भाषाओं को जानके देश-देशान्तर और द्वीप-द्वीपान्तर से धन को लाख ऐश्वर्ययुक्त होते हैं, वे सबको सब प्रकारों से सत्कार करने योग्य हैं ॥ १४ ॥

अन्वय: ये विश्वे देवा नो जग्मुषीर्गिरस्सद्य आचकन्तूभयेष्वस्मे च यदर्णः कामयेरन् योऽर्यो जग्मुषीर्गिर उस्राश्च कामयते तं हिरण्यकर्णं मणिग्रीवं तदस्मांश्चावरिवस्यन्तु तानेतान् कर्णं प्रतिष्ठापयेम ॥ १४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्यकर्णम्) हिरण्यं कर्णे यस्य तम् (मणिग्रीवम्) मणयो ग्रीवायां यस्य तम् (अर्णः) सुसंस्कृतमुदकम् (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (विश्वे) अखिलाः (वरिवस्यन्तु) सेवन्ताम् (देवाः) विद्वांसः (अर्य्यः) वैश्यः (गिरः) सर्वदेशभाषाः (सद्यः) तूर्णम् (आ) (जग्मुषीः) प्राप्तुं योग्याः (आ) (उस्राः) गावः (चाकन्तु) कामयन्तु (उभयेषु) स्वेष्वन्येषु च (अस्मे) अस्मासु ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो याश्च विदुष्यस्तनयान् दुहितरश्च सद्यो विदुषो विदुषीश्च कुर्वन्ति। ये वणिग्जनाः सकलदेशभाषा विज्ञाय देशदेशान्तराद्द्वीपद्वीपान्तराच्च धनमाहृत्य श्रीमन्तो भवन्ति ते सर्वैः सर्वथा सत्कर्त्तव्याः ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान व विदुषी मुलामुलींना विद्वान व विदुषी करतात किंवा जे वैश्य सर्व देशांच्या भाषा जाणून देशदेशान्तरी द्वीपद्वोपान्तरी जाऊन धन आणून ऐश्वर्ययुक्त होतात त्यांचा सर्वांनी सत्कार करावा असे ते असतात. ॥ १४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चत्वा꣡रो मा मशर्शा꣡रस्य शि꣡श्वस्
त्र꣡यो रा꣡ज्ञ आ꣡यवसस्य जिष्णोः꣡
र꣡थो वाम् मित्रावरुणा दीर्घा꣡प्साः
स्यू꣡मगभस्तिः सा᳐रो न꣡ अद्यौत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
catvā́raḥ ← catúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

maśarśā́rasya ← maśarśā́ra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śíśvaḥ ← śíśu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́yavasasya ← ā́yavasa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jiṣṇóḥ ← jiṣṇú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́jñaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dīrghā́psāḥ ← dīrghā́psas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

adyaut ← √dyut- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

sū́raḥ ← sū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syū́magabhastiḥ ← syū́magabhasti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

च॒त्वारः॑ । मा॒ । म॒श॒र्शार॑स्य । शिश्वः॑ । त्रयः॑ । राज्ञः॑ । आय॑वसस्य । जि॒ष्णोः ।
रथः॑ । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । दी॒र्घऽअ॑प्साः । स्यूम॑ऽगभस्तिः । सूरः॑ । न । अ॒द्यौ॒त् ॥

• catvāro ← catvāraḥ ← catur
• [noun], nominative, plural, masculine
• “four; catur [word].”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• maśarśārasya ← maśarśāra
• [noun], genitive, singular, masculine

• śiśvas ← śiśvaḥ ← śiśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• trayo ← trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• rājña ← rājñaḥ ← rājan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• āyavasasya ← āyavasa
• [noun], genitive, singular, masculine

• jiṣṇoḥ ← jiṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “victorious.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• dīrghāpsāḥ ← dīrgha
• [noun]
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• dīrghāpsāḥ ← apsāḥ ← apsas
• [noun], nominative, singular, masculine

• syūmagabhastiḥ ← syūma ← syūman
• [noun], neuter

• syūmagabhastiḥ ← gabhastiḥ ← gabhasti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; hand; sun.”

• sūro ← sūraḥ ← sūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun.”

• nādyaut ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nādyaut ← adyaut ← dyut
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “shine; inflame.”

मा मां कक्षीवन्तं मशर्शारस्य। मशकीकृत्य भृशं शृणोति शारयति वा अमित्रानिति मशर्शारः । एतन्नामकस्य राज्ञः शिश्वः शिशवः शिशुवदप्रबुद्धाः चत्वारः पुत्राः बाधन्ते इति शेषः ॥ शिशुशब्दस्य: जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ’ इति गुणाभावः ॥ तथा आयवसस्य सर्वतः प्राप्तान्नस्य एतन्नाम्नः राज्ञः जिष्णोः जयशीलस्य पुत्राः त्रयः तेऽपि बाधन्ते इति शेषः । हे मित्रावरुणा एतन्नामानौ देवौ वां युवयोः संबन्धी रथः दीर्घाप्साः । अप्स इति रूपनाम । अतिविस्तृतरूपः स्यूमगभस्तिः । स्यूममिति सुखनाम । सुखकरदीप्तिः सन् सूरो न सूर्य इव अद्यौत् द्योतताम् । उक्तानाम् अस्मद्विरोधिनां पुरतः स्फुरन् भयजनको भवत्वित्यर्थः ॥ द्युतेः ‘ छन्दसि लुङलङ्लिटः । इति लुङ् । ‘ द्युद्भ्यो लुङि’ (पा. सू. १. ३. ९१ ) इति परस्मैपदम् । सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु ’ ( पा. सू. ७, २. १ ) इति वृद्धि:। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति इडभावे हल्ङ्यादिसंयोगान्तलोपौ । यद्वा । ‘ द्यु अभिगमने’ । आदादिकः । छान्दसे लङि ‘ उतो वृद्धिर्लुकि हलि’ ( पा. सू. ७. ३. ८९ ) इति वृद्धिः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“The four (silly) sons of Maśar’śāra, the three of the victorious monarch Āyavasa (annoy) me. Let your spacious and bright-rayed chariot, Mitra and Varuṇa, blaze (before them) like the sun (filling them with fear).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śiśvaḥ = śiśavaḥ, infant, i.e. infantile, childish

The four young’uns [=foals?] of Maśarśāra and the three of King Āyavasa, the victorious (come) to me.
Your chariot, o Mitra and Varuṇa, with its long front, with hands as its guiding rope, has shone like the sun.

In the published translation, there should be a comma after “victorious.” What verb to supply in ab seems up to the interpreter.

I do not understand the image in syū́ma-gabhasti- ‘with hands as its guiding rope’.

Four youthful sons of Masarsara vex me, three, of the king, the conquering Ayavasa.
Now like the Sun, O Varuna and Mitra, your car hath shone, long-shaped and reined with splendour.

Die vier Fohlen des Masarsara, die drei des siegreichen Königs Ayavasa erfreuten mich. Euer beider Wagen, Mitra und Varuna, mit langem Vorderteil, bei dem die Zügel die Hände, die Strahlen bilden, erstrahle wie die Sonne

Mich [fahren (vgl. 534, 23 und 683, 14)] vier vom Sohne des Maçarçāra geschenkte Rosse und drei des siegreichen Königs Ajavasa; euer Wagen, o Mitra Varuna mit langgestrecktem Vorderteil, von Riemen gezogen, glänzt wie die Sonne.

Четырех жеребят Машаршары,
Трех – победоносного царя Аявы мне (подарили).
Ваша колесница, о Митра и Варуна с длинной
Передней частью, с ремнями-лучами засверкала, как солнце.

• विश्वेदेवा:
• कक्षीवान्
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब राजधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रावरुणा) मित्रः और उत्तम जन ! जो (वाम्) तुम लोगों का (रथः) रथ है वह (मा) मुझको प्राप्त होवे, जिस (मशर्शारस्य) दुष्ट शब्दों का विनाश करते हुए (आयवसस्य) पूर्ण सामग्रीयुक्त (जिष्णोः) शत्रुओं को जीतनेहारे (राज्ञः) न्याय और विनय से प्रकाशमान राजा का (स्यूमगभस्तिः) बहुत किरणों से युक्त (सूरः) सूर्य के (न) समान रथ (अद्यौत्) प्रकाश करता तथा जिसके (दीर्घाप्साः) जिनको अच्छे गुणों में बहुत व्याप्ति वे (चत्वारः) ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र वर्ण और ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, संन्यास ये चार आश्रम तथा (त्रयः) सेना आदि कामों के अधिपति, प्रजाजन तथा भृत्यजन ये तीन (शिश्वः) सिखाने योग्य हों, वह राज्य करने को योग्य हो ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जिस राजा के राज्य में विद्या और अच्छी शिक्षायुक्त गुण, कर्म, स्वभाव से नियमयुक्त धर्मात्माजन चारों वर्ण और आश्रम तथा सेना, प्रजा और न्यायाधीश हैं, वह सूर्य्य के तुल्य कीर्त्ति से अच्छी शोभायुक्त होता है ॥ १५ ॥इस सूक्त में राजा, प्रजा और साधारण मनुष्यों के धर्म के वर्णन से इस सूक्त में कहे हुए अर्थ की पिछले सूक्त के साथ एकता है, यह जानना चाहिये ॥यह १२२ एकसौ बाईसवाँ सूक्त और तीसरा वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे मित्रावरुणा यो वां रथः स मा मां प्राप्नोतु यस्य मशर्शारस्यायवसस्य जिष्णो राज्ञः स्यूमगभस्तिः सूरो त रथोऽद्यौत् तथा यस्य दीर्घाप्साश्चत्वारस्त्रयश्च शिश्वः स्युः स राज्यं कर्तुमर्हेत् ॥ १५ ॥

अथ राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (चत्वारः) वर्णा आश्रमाश्च (मा) माम् (मशर्शारस्य) यो मशान् दुष्टान् शब्दान् शृणाति हिनस्ति तस्य। अत्र पृषोदरादिना पूर्वपदस्य रुगागमः। (शिश्वः) शासनीयाः (त्रयः) अध्यक्षप्रजाभृत्याः (राज्ञः) न्यायविनयाभ्यां राजमानस्य प्रकाशमानस्य (आयवसस्य) पूर्णसामग्रीकस्य (जिष्णोः) जयशीलस्य (रथः) यानम् (वाम्) युवयोः (मित्रावरुणा) सुहृद्वरौ (दीर्घाप्साः) दीर्घा बृहन्तोऽप्साः शुभगुणव्याप्तयो येषां ते (स्यूमगभस्तिः) समूहकिरणः (सूरः) सविता (न) इव (अद्यौत्) प्रकाशयति ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यस्य राज्ञो राष्ट्रे विद्यासुशिक्षायुक्ता गुणकर्मस्वभावतो नियता धार्मिकाश्चत्वारो वर्णा आश्रमाश्च त्रयः सेनाप्रजान्यायाधीशाश्च सन्ति स सूर्य इव कीर्त्या सुशोभितो भवति ॥ १५ ॥अत्र राजप्रजामनुष्यधर्मवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तोक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥इति द्वाविंशत्युत्तरं शततमं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या राजाच्या राज्यात विद्या व उत्तम शिक्षणयुक्त गुण कर्म स्वभावाचे स्वशासित धर्मात्मा लोक असतात. तसेच चार वर्ण व आश्रम आणि सेना, प्रजा, न्यायाधीश असतात तो सूर्याप्रमाणे कीर्तिमान व सुशोभित होतो. ॥ १५ ॥