११७

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म᳓ध्वः सो᳓मस्य अश्विना म᳓दाय
प्रत्नो᳓ हो᳓ता · आ᳓ विवासते वाम्
बर्हि᳓ष्मती · राति᳓र् वि᳓श्रिता गी᳓र्
इषा᳓ यातं नासतियो᳓प वा᳓जैः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pratnáḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vivāsate ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

barhíṣmatī ← barhíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víśritā ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

úpa ← úpa (invariable)

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

मध्वः॑ । सोम॑स्य । अ॒श्वि॒ना॒ । मदा॑य । प्र॒त्नः । होता॑ । आ । वि॒वा॒स॒ते॒ । वा॒म् ।
ब॒र्हिष्म॑ती । रा॒तिः । विऽश्रि॑ता । गीः । इ॒षा । या॒त॒म् । ना॒स॒त्या॒ । उप॑ । वाजैः॑ ॥

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sweet; deft.”

• somasyāśvinā ← somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somasyāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• pratno ← pratnaḥ ← pratna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• vivāsate ← vivās ← √van
• [verb], singular, Present indikative
• “invite; endeavor; try for.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• barhiṣmatī ← barhiṣmat
• [noun], nominative, singular, feminine

• rātir ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• viśritā ← viśri ← √śri
• [verb noun], nominative, singular

• gīr ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• nāsatyopa ← nāsatya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• nāsatyopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• vājaiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

हे अश्विनौ मध्वः मधुना माधुर्योपेतेन सोमस्य सोमेन मदाय युवयोर्मदार्थं प्रत्नः चिरंतनः होता होमनिष्पादको यजमानः वां युवाम् आ विवासते । विवासतिः परिचरणकर्मा । आङ् मर्यादायाम् । यथाशास्त्रं परिचरति । अपि च रातिः दातव्यं हविः बर्हिष्मती आस्तीर्णेन बर्हिषा युक्तम् । युष्मदर्थं बर्हिषि आसादितमित्यर्थः । तथा गीः स्तुतिलक्षणा वाक् च विश्रिता ऋत्विक्षु समवेता । तैः स्तुतिरपि क्रियते इत्यर्थः । अतो हे नासत्यावश्विनौ इषा अस्मभ्यं दातव्येनान्नेन वाजैः बलैश्च सह युवाम् उप यातम् अस्मत्समीपं प्राप्नुतम् ॥ मध्वः । ‘सुपा सुपो भवन्ति । इति तृतीयार्थे षष्ठी ।’ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ’ इति • घेर्ङिति’ इति गुणाभावे यणादेशः । मदाय । ‘मदी हर्षे ’ । “ मदोऽनुपसर्गे ’ इति अप् । रातिः । ‘रा दाने ’ । कर्मणि क्तिन् । ‘मन्त्रे वृषेष ’ इत्यादिना तस्योदात्तत्वम् । विश्रिता । ‘श्रिञ् सेवायाम् ’ । कर्मणि निष्ठा ।’ गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Aśvins for your gratification by the plural asant Soma, your ancient worshipper adores you; the offering is poured upon the sacred gras, thehymn is ready (for repetition); come, Nāsatyas, with food and with vigour.”

The age-old Hotar [=Agni] seeks to win you in order for you to be exhilarated on the honeyed soma, o Aśvins.
The gift accompanied by the ritual grass is laid out, (as is) my song. With refreshment, with prizes of victory, journey here, o Nāsatyas.

ASVINS, your ancient priest invites you hither to gladden you with draughts of meath of Soma.
Our gift is on the grass, our song apportioned: with food and strength come hither, O Nasatyas.

Zum Rausche des süßen Soma bittet euch, Asvin, der alte Hotri her. Für die Darbringung ist das Barhis hergerichtet, die Rede ist verteilt. Kommet herbei mit Labsal, mit Belohnungen, ihr Nasatya´s!

Zum Trunk des süssen Soma’s euch zum Rausche, o Ritter, lockt euch her der alte Priester, Die Gab’ ist aufgestellt, das Lied erklungen, o Treue, kommet her mit Trank und Speise.

Для опьянения сладким сомой, о Ашвины,
Хочет привлечь вас древний хотар.
Разложена солома для принесения (жертв). Распределена речь.
О Насатьи, приезжайте с усладой, с наградами!

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब एकसौ सत्रहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजधर्म का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) विद्या में रमे हुए (नासत्या) झूठ से अलग रहनेवाले सभा सेनाधीशो ! तुम दोनों (इषा) अपनी इच्छा से (प्रत्नः) पुरानी विद्या पढ़नेहारा (होता) सुखदाता जैसे (वाजैः) विज्ञान आदि गुणों के साथ (मदाय) रोग दूर होने के आनन्द के लिये (वाम्) तुम दोनों की (मध्वः) मीठी (सोमस्य) सोमवल्ली आदि औषध की जो (बर्हिष्मती) प्रशंसित बढ़ी हुई (रातिः) दानक्रिया और (विश्रिता) विविध प्रकार के शास्त्रवक्ता विद्वानों ने सेवन की हुई (गीः) वाणी है, उसका जो (आ, विवासते) अच्छे प्रकार सेवन करता है, उसके समान (उप, यातम्) समीप आ रहो अर्थात् उक्त अपनी क्रिया और वाणी का ज्यों का त्यों प्रचार करते रहो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे सभा और सेना के अधीशो ! तुम उत्तम शास्त्रवेत्ता विद्वानों के गुण और कर्मों की सेवा से विशेष ज्ञान आदि को पाकर शरीर के रोग दूर करने के लिये सोमवल्ली आदि ओषधियों की विद्या और अविद्या अज्ञान के दूर करने को विद्या का सेवन कर चाहे हुए सुख की सिद्धि करो ॥ १ ॥

अन्वय: हे अश्विना नासत्या युवामिषा प्रत्नो होता वाजैर्मदाय वां युवयोर्मध्वः सोमस्य या बर्हिष्मती रातिर्विश्रिता गौश्चास्ति तां विवासत इवोपयातम् ॥ १ ॥

अथ राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मध्वः) मधुरस्य (सोमस्य) सोमवल्ल्याद्यौषधस्य। अत्र कर्मणि षष्ठी। (अश्विना) (मदाय) रोगनिवृत्तेरानन्दाय (प्रत्नः) प्राचीनविद्याध्येता (होता) सुखदाता (आ) (विवासते) परिचरति (वाम्) युवयोः (बर्हिष्मती) प्रशस्तवृद्धियुक्ता (रातिः) दत्तिः (विश्रिता) विविधैराप्तैः श्रिता सेविता (गीः) वाग् (इषा) स्वेच्छया (यातम्) प्राप्नुतम् (नासत्या) असत्यात्पृथग्भूतौ (उप) (वाजैः) विज्ञानादिभिर्गुणैः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे सभासेनेशावाप्तगुणकर्मसेवया विज्ञानादिकमुपगम्य शरीररोगनिवारणाय सोमाद्योषधिविद्याऽविद्यानिवारणाय विद्याश्च संसेव्याभीष्टं सुखं संपादयेतम् ॥ १ ॥

या सूक्तात राजा, प्रजा व अध्ययन-अध्यापन इत्यादी कामांच्या वर्णनाने पूर्वसूक्तार्थाबरोबर या सूक्ताच्या अर्थाची संगती आहे, हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे सभा व सेनेच्या अधिपतींनो! तुम्ही उत्तम शास्त्रवेत्ते व विद्वान यांच्या गुण कर्माचे सेवन करून विशेष ज्ञान प्राप्त करावे. शरीराचे रोग दूर करण्यासाठी सोमवल्ली इत्यादी औषधी विद्या ग्रहण करावी व अविद्या - अज्ञान दूर करण्यासाठी विद्येचे सेवन करून इच्छित सुख सिद्ध करावे. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ वाम् अश्विना म᳓नसो ज᳓वीयान्
र᳓थः सुअ᳓श्वो वि᳓श आजि᳓गाति
ये᳓न ग᳓छथः सुकृ᳓तो दुरोणं᳓
ते᳓न नरा वर्ति᳓र् अस्म᳓भ्य° यातम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

jávīyān ← jávīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánasaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ājígāti ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sváśvaḥ ← sváśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

duroṇám ← duroṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gáchathaḥ ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sukŕ̥taḥ ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यः । वा॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । मन॑सः । जवी॑यान् । रथः॑ । सु॒ऽअश्वः॑ । विशः॑ । आ॒ऽजिगा॑ति ।
येन॑ । गच्छ॑थः । सु॒ऽकृतः॑ । दु॒रो॒णम् । तेन॑ । न॒रा॒ । व॒र्तिः । अ॒स्मभ्य॑म् । या॒त॒म् ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• manaso ← manasaḥ ← manas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• javīyān ← javīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fast.”

• rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• svaśvo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• viśa ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• ājigāti ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Present indikative
• “come; arrive.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gacchathaḥ ← gam
• [verb], dual, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sukṛto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛto ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], genitive, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• duroṇaṃ ← duroṇam ← duroṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

हे अश्विनौ वां युवयोः स्वभूतः मनसो जवीयान् मनसोऽप्यतिशयेन वेगवान् स्वश्वः शोभनाश्वः एवंभूतः यः रथः विशः प्रजाः आजिगाति अभिमुख्येन गच्छति । येन रथेन सुकृतः शोभनं यागं कुर्वतो यजमानस्य दुरोणं देवयजनलक्षणं गृहं गच्छथः । हे नरा नेतारावश्विनौ तेन रथेन अस्मभ्यम् अस्माकं वर्तिः वर्तनाधिकरणं गृहं यातम् आगच्छतम् ॥ जवीयान् । जवोऽस्यास्तीति जववान् । तदस्यास्ति’ इति मतुप् । ततः आतिशायनिकः ईयसुन् । विन्मतोर्लुक् । ‘टेः’ इति टिलोपः । जिगाति । गा स्तुतौ । जौहोत्यादिकः । गतिकर्मसु पाठादत्र गत्यर्थः ।, ‘बहुलं छन्दसि’ इति अभ्यासस्य इत्वम् ॥

English translation:

“With that car, Aśvins, which, rapid as thought, drawn by good horses, appears before men, and withwhich you repair to the dwelling of the virtuous, come, leaders of (sacrifice), to our abode.”

Your chariot, o Aśvins, swifter than mind, drawn by good horses, comes to the clans.
By which (chariot) you go to the home of the good ritual performer, by that, o men, travel your course to us.

That car of yours, swifter than thought, O Asvins, which drawn by brave steeds cometh to the people,
Whereon ye seek the dwelling of the pious,–come ye thereon to our abode, O Heroes.

Euer Wagen, ihr Asvin, der schneller als der Gedanke, mit guten Rossen bespannt. Die Clane besucht, mit dem ihr zum Hause des Frommen kommet, auf den machet die Umfahrt zu uns, ihr Herren!

Eur Wagen, Ritter, schneller als Gedanken, der zu den Stämmen fährt mit schönen Rossen, Auf dem ihr kommet zu dem Haus des Frommen, mit dem, o Männer, fahrt zu unsrer Stätte.

Ваша колесница, о Ашвины, что быстрее мысли,
С прекрасными конями, что посещает (наши) племена,
На которой вы отправляетесь в дом благочестивого, -
Совершите на ней (свой) объезд к нам, о два мужа!

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजधर्म को अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरा) न्याय की प्राप्ति करानेवाले (अश्विना) विचारशील सभा सेनाधीशो ! (यः) जो (सुकृतः) अच्छे साधनों से बनाया हुआ (स्वश्वः) जिसमें अच्छे वेगवान् बिजुली आदि पदार्थ वा घोड़े लगे हैं, वह (मनसः) विचारशील अत्यन्त वेगवान् मन से भी (जवीयान्) अधिक वेगवाला और (रथः) युद्ध की अत्यन्त क्रीड़ा करानेवाला रथ है, वह (विशः) प्रजाजनों की (आजिगाति) अच्छे प्रकार प्रशंसा कराता और (वाम्) तुम दोनों (येन) जिस रथ से (वर्त्तिः) वर्त्तमान (दुरोणम्) घर को (गच्छथः) जाते हो (तेन) उससे (अस्मभ्यम्) हम लोगों को (यातम्) प्राप्त हूजिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को चाहिये कि मन के समान वेगवाले, बिजुली आदि पदार्थों से युक्त, अनेक प्रकार के रथ आदि यानों को निश्चित कर प्रजाजनों को सन्तोष देवें। और जिस-जिस कर्म से प्रशंसा हो उसी-उसी का निरन्तर सेवन करें, उससे और कर्म का सेवन न करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे नराश्विना सभासेनेशौ यः सुकृतः स्वश्वो मनसो जवीयान् रथोऽस्ति स विश आजिगाति वा युवां येन रथेन वर्त्तिर्दुरोणं गच्छथस्तेनास्मभ्यं यातम् ॥ २ ॥

पुना राजधर्ममाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (वाम्) युवयोः (अश्विना) मनस्विनौ (मनसः) मननशीलाद्वेगवत्तरात् (जवीयान्) अतिशयेन वेगयुक्तः (रथः) युद्धक्रीडासाधकतमः (स्वश्वः) शोभना अश्वा वेगवन्तो विद्युदादयस्तुरङ्गा वा यस्मिन् सः (विशः) प्रजाः (आजिगाति) समन्तात्प्रशंसयति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (येन) (गच्छथः) (सुकृतः) सुष्ठुसाधनैः कृतो निष्पादितः (दुरोणम्) गृहम् (तेन) (नरा) न्यायनेतारौ (वर्त्तिः) वर्त्तमानम् (अस्मभ्यम्) (यातम्) प्राप्नुतम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैर्मनोवद्वेगानि विद्युदादियुक्तानि विविधानि यानान्यास्थाय प्रजाः संतोषितव्या। येन येन कर्मणा प्रशंसा जायेत तत्तदेव सततं सेवितव्यं नेतरम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी मनाप्रमाणे वेगवान, विद्युत इत्यादी पदार्थांनी युक्त, अनेक रथ इत्यादी याने तयार करून प्रजेला संतुष्ट ठेवावे व ज्या ज्या कर्माची प्रशंसा होईल त्याचे निरंतर ग्रहण करावे. त्यापेक्षा वेगळ्या कर्माचे ग्रहण करू नये. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऋ᳓षिं नराव् अं᳓हसः पा᳓ञ्चजन्यम्
ऋबी᳓साद् अ᳓त्रिम् मुञ्चथो गणे᳓न
मिन᳓न्ता द᳓स्योर् अ᳓शिवस्य माया᳓
अनुपूर्वं᳓ वृषणा चोद᳓यन्ता

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

narau ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pā́ñcajanyam ← pā́ñcajanya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ŕ̥ṣim ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átrim ← átri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gaṇéna ← gaṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

muñcathaḥ ← √muc- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥bī́sāt ← r̥bī́sa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

áśivasya ← áśiva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dásyoḥ ← dásyu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

māyā́ḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

minántā ← √mī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

anupūrvám ← anupūrvám (invariable)

codáyantā ← √cud- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ऋषि॑म् । न॒रौ॒ । अंह॑सः । पाञ्च॑ऽजन्यम् । ऋ॒बीसा॑त् । अत्रि॑म् । मु॒ञ्च॒थः॒ । ग॒णेन॑ ।
मि॒नन्ता॑ । दस्योः॑ । अशि॑वस्य । मा॒याः । अ॒नु॒ऽपू॒र्वम् । वृ॒ष॒णा॒ । चो॒दय॑न्ता ॥

• ṛṣiṃ ← ṛṣim ← ṛṣi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• narāv ← narau ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• pāñcajanyam ← pāñcajanya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pāñcajanya; Agni.”

• ṛbīsād ← ṛbīsāt ← ṛbīsa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “chasm.”

• atrim ← atri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• muñcatho ← muñcathaḥ ← muc
• [verb], dual, Present indikative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• gaṇena ← gaṇa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• minantā ← mī
• [verb noun], nominative, dual
• “transgress; damage.”

• dasyor ← dasyoḥ ← dasyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• aśivasya ← aśiva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “inauspicious; unkind; unfriendly; cruel; dangerous.”

• māyā ← māyāḥ ← māyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• anupūrvaṃ ← anupūrvam ← anupūrva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “consecutive; regular; regular.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• codayantā ← coday ← √cud
• [verb noun], nominative, dual
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

‘हिमेनाग्निम् ’ ( ऋ. सं. १. ११६. ८) इत्यनयोक्त एवार्थः पुनः प्रकारान्तरेण अनया प्रतिपाद्यते । अतस्तत्रोक्तं सर्वमत्रापि द्रष्टव्यम् । अक्षरार्थस्तु । हे नरौ नेतारौ वृषणा कामानां वर्षितारौ अश्विनौ पाञ्चजन्यम् । निषादपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः पञ्चजनाः । तेषु भवम् । स्वर्भानुना गृहीतममुं सूर्यं मोचयन अत्रिः सर्वेषां हिताचरणात् तत्रभवः इत्युच्यते । तादृशम् ऋषिम् अंहसः पापरूपात ऋबीसात् शतद्वारे यन्त्रगृहे अत्रेः पीडार्थम् असुरैः प्रक्षिप्तात् तुषाग्नेः सकाशात् गणेन इन्द्रियवर्गेण पुत्रपौत्रादिगणेन वा सह मुञ्चथः अमोचयतम् । किं कुर्वन्तौ । मिनन्ता शत्रून् हिंसन्तौ दस्योः उपक्षपयितुः अशिवस्य दुःखकारिणः असुरस्य संबन्धिनीः तस्मिन् अत्रौ प्रयुक्ताः मायाः च अनुपूर्वम् अनुपूर्व्येण चोदयन्ता प्रेरयन्तौ निवारयन्तौ ॥ पाञ्चजन्यम् । ‘बहिर्देवपञ्चजनेभ्यश्चेति वक्तव्यम् (का. ४. ३. ५८. १) इति भवार्थे ञ्यः । मिनन्ता । ‘मीञ् हिंसायाम् । क्रैयादिकः। लटः शतृ । ‘मीनातेर्निगमे ’ इति ह्रस्वत्वम् ॥

English translation:

“You liberated, leaders (of rites), the sage Atri, who was venerated by the five classes of men from the wicked prison, together with his troop (of children), destroying his enemies and baffling, showerers (of benefits), the devices of the malignant Dasyus.”

You free Atri, the seer of the five peoples, from narrow straits, from the earth cleft along with his band, o men—
confounding the wiles of the merciless Dasyu, driving them out, one after another, o bulls.

Ye freed sage Atri, whom the Five Tribes honoured, from the strait pit, ye Heroes with his people,
Baffling the guiles of the malignant Dasyu, repelling them, ye Mighty in succession.

Den unter den fünf Stämmen bekannten Rishi Atri befreit ihr Herren aus Drangsal, mit seinem Gefolge aus dem glühenden Ofen, indem ihr die Listen des feindseligen Dasyu vereitelt habt, einen nach dem anderen zur Eile treibend, ihr Bullen.

Den Seher Atri der fünf Stämme löstet sammt seiner Schar aus enger Kluft ihr Helden, Des unheilvollen Dämons Zauber tilgend, und jenen vorwärtstreibend, o ihr Stiere.

Известного пяти родам риши Атри, о два мужа,
Вы спасли из узости, из раскаленной печи, вместе со свитою,
Уменьшая колдовские чары враждебного дасью,
Вдохновляя одного за другим, о два быка.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पढ़ने और पढ़ाने रूप राजधर्म का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरौ) विद्या प्राप्ति कराने (वृषणा) सुख के वर्षाने (चोदयन्ता) और विद्या आदि शुभ गुणों में प्रेरणा करनेवाले तथा (अशिवस्य) सबको दुःख देनेहारे (दस्योः) उचक्के की (मायाः) कपट क्रियाओं को (मिनन्ता) काटनेवाले सभासेनाधीशो ! तुम दोनों (अनुपूर्वम्) अनुकूल वेद में कहे और उत्तम विद्वानों में माने हुए सिद्धान्त जिसके, उस (पाञ्चजन्यम्) प्राण, अपान, उदान, व्यान और समान में सिद्ध हुई योगसिद्धि को और जिसके सम्बन्ध में (अत्रिम्) आत्मा, मन और शरीर के दुःख नष्ट हो जाते हैं, उस (गणेन) पढ़ने-पढ़ानेवालों के साथ वर्त्तमान (ऋषिम्) वेदपारगन्ता अध्यापक को, (ऋबीसात्) नष्ट हुआ है विद्या का प्रकाश जिससे उस अविद्यारूप अन्धकार (अंहसः) और विद्या पढ़ाने को रोक देने रूप अत्यन्त पाप से (मुञ्चथः) अलग रखते हो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों का यह अत्यन्त उत्तम काम है जो विद्याप्रचार करनेहारों को दुःख से बचाना, उनको सुख में राखना और डाकू उचक्के आदि दुष्ट जनों को दूर करना और वे राजपुरुष आप विद्या और धर्मयुक्त हो विद्वानों को विद्या और धर्म्म के प्रचार में लगाकर धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की सिद्धि करें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे नरौ वृषणा चोदयन्ताऽशिवस्य दस्योर्माया मिनन्ताऽनुपूर्वं पाञ्चजन्यमत्रिं गणेनर्षिमृबीसादंहसो मुञ्चथः ॥ ३ ॥

अथाध्ययना“ऽध्यापनाख्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋषिम्) वेदपारगाध्यापकम् (नरौ) विद्यानेतारौ (अंहसः) विद्याध्ययननिरोधकाद्विघ्नाख्यात् पापात् (पाञ्चजन्यम्) पञ्चसु जनेषु प्राणादिषु भवां प्राप्तयोगसिद्धिम् (ऋबीसात्) नष्टविद्याप्रकाशविद्यारूपात्। ऋबीसमपगतभासमपहृतभासमन्तर्हितभासं गतभासं वा। निरु० ६। ३५। (अत्रिम्) अविद्यमानान्यात्ममनः शरीरदुःखानि येन तम् (मुञ्चथः) (गणेन) अन्याध्यापकविद्यार्थिसमूहेन (मिनन्ता) हिंसन्तौ (दस्योः) उत्कोचकस्य (अशिवस्य) सर्वस्मै दुःखप्रदस्य (मायाः) कपटादियुक्ताः क्रियाः (अनुपूर्वम्) अनुकूलाः पूर्वे वेदोक्ता आप्तसिद्धान्ता यस्य तम् (वृषणा) सुखस्य वर्षकौ (चोदयन्ता) विद्यादिशुभगुणेषु प्रेरयन्तौ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषाणामिदमुत्तमतमं कर्मास्ति यद्विद्याप्रचारकर्त्तॄणां दुःखात् संरक्षणं सुखे संस्थापनं दस्य्वादीनां निवर्त्तनं स्वयं विद्याधर्मयुक्ता भूत्वा विदुषो विद्याधर्मप्रचारे संप्रेर्य्य धर्मार्थकाममोक्षान् संसाधयेयुः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांचे हे अत्यंत उत्तम काम आहे की, जे विद्येचा प्रचार करतात त्यांचे दुःख दूर करावे. त्यांना सुखी करावे व चोर, उचले इत्यादी दुष्ट लोकांना दूर सारावे. राजपुरुष स्वतः विद्या व धर्मयुक्त असावेत. विद्वानांना विद्या व धर्माच्या प्रचाराची प्रेरणा देऊन धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष सिद्ध करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓श्वं न᳓ गूळ्ह᳓म् अश्विना दुरे᳓वैर्
ऋ᳓षिं नरा वृषणा रेभ᳓म् अप्सु᳓
सं᳓ तं᳓ रिणीथो वि᳓प्रुतं दं᳓सोभिर्
न᳓ वां जूर्यन्ति पूर्विया᳓ कृता᳓नि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

durévaiḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gūḷhám ← √guh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rebhám ← rebhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ŕ̥ṣim ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dáṁsobhiḥ ← dáṁsas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

riṇīthaḥ ← √rī- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víprutam ← √pru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jūryanti ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥tā́ni ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

pūrvyā́ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

अश्व॑म् । न । गू॒ळ्हम् । अ॒श्वि॒ना॒ । दुः॒ऽएवैः॑ । ऋषि॑म् । न॒रा॒ । वृ॒ष॒णा॒ । रे॒भम् । अ॒प्ऽसु ।
सम् । तम् । रि॒णी॒थः॒ । विऽप्रु॑तम् । दंसः॑ऽभिः । न । वा॒म् । जू॒र्य॒न्ति॒ । पू॒र्व्या । कृ॒तानि॑ ॥

• aśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gūﾱham ← gūḍham ← guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• durevair ← durevaiḥ ← dureva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• ṛṣiṃ ← ṛṣim ← ṛṣi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• rebham ← rebha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bard; eulogist.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• riṇītho ← riṇīthaḥ ← ri
• [verb], dual, Present indikative
• “free; liberate; run; let go of.”

• viprutaṃ ← viprutam ← vipru ← √pru
• [verb noun], accusative, singular

• daṃsobhir ← daṃsobhiḥ ← daṃsas
• [noun], instrumental, plural, neuter

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• jūryanti ← jṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• pūrvyā ← pūrvya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• kṛtāni ← kṛta
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Kṛta; action; throw; work; production; work; kindness; four; kṛta [word].”

नरा नेतारौ वृषणा कामानां वर्षकौ हे अश्विनौ दुरेवैः दुष्प्रापैरसुरैः अप्सु कूपस्थेषूदकेषु गूळ्हं निगूढं निखातं रेभम् ऋषिं कूपादुन्नीय विप्रुतं विश्लिष्टावयवं तम् अश्वं न व्याधितमश्वमिव दंसोभिः आत्मीयैः भैषज्यरूपैः कर्मभिः सं रिणीथः समधत्तम् । सर्वैरवयवैरुपेतमकुरुतमित्यर्थः । वां युवयोः संबन्धीनि पूर्व्या चिरंतनानि कृतानि कर्माणि न जूर्यन्ति न हि जीर्णानि भवन्ति ॥ दुरेवैः । दुरुपसृष्टात् एतेः “ ईषज्जुःसुषु’ इति खल् । रिणीथः । ‘री गतिरेषणयोः । क्रैयादिकः । ‘प्वादीनां ह्रस्वः’। जूर्यन्ति। ‘जॄष् वयोहानौ’ । दैवादिकत्वात् श्यन्! ‘बहुलं छन्दसि’ इति उत्वम् । हलि च’ इति दीर्घः

English translation:

“Leaders (of sacrifice), showerers (of benefits), you restored Rebha, cast by unassailable (enemies) into the water, and wounded, like a (sick) horse, by your (healing) skill; your ancient exploits do not fade (from recollection).”

O Aśvins—you men, you bulls—by your wondrous powers you draw back together the seer Rebha, who bobbed away in the waters,
like a horse hidden by those of evil ways. Your ancient deeds do not grow old.

Rebha the sage, ye mighty Heroes, Asvins! whom, like a horse, vile men had sunk in water,–
Him, wounded, with your wondrous power ye rescued: your exploits of old time endure for ever.

Den Rishi Rebha, der von Bösewichten wie ein Roß versteckt im Wasser lag, o bullengleiche Herren Asvin, den füget ihr mit Meisterkünsten wieder zusammen, da er schon auseinander gegangen war. Nicht veralten eure früheren Taten.

Den Dichter Rebha, Ritter, starke Helden, den Böse bargen wie ein Pferd im Wasser, Den fortgeschwemmten stellt ihr her durch Wunder, denn nie ermatten eure alten Thaten.

Как коня, спрятанного (ворами), о Ашвины,
Риши Ребху, (спрятанного) в водах злодеями, о два мужа-быка,
(Своими) чудесными силами вы восстановили, (уже) разложившегося.
Не стареют ваши прежние деяния!

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरा) सुख की प्राप्ति (वृषणा) और विद्या की वर्षा करानेवाले (अश्विना) सभा सेनापतियो ! तुम दोनों (दुरेवैः) दुःख को पहुँचानेवाले दुष्ट मनुष्य आदि प्राणियों (दंसोभिः) और श्रेष्ठ विद्वानों ने आचरण किये हुए कर्मों से ताड़ना को प्राप्त (अश्वम्) अति चलनेवाली बिजुली के समान (विप्रुतम्) विविध प्रकार अच्छे व्यवहारों को जानने (रेभम्) समस्त विद्या गुणों की प्रशंसा करने (अप्सु) विद्या में व्याप्त होने और वेदादि शास्त्रों में निश्चय रखनेवाले (तम्) उस पूर्व मन्त्र में कहे हुए (ऋषिम्) वेदपारगन्ता विद्वान् के (न) समान (गूढम्) अपने आशय को गुप्त रखनेवाले सज्जन पुरुष को सुख से (सं, रिणीथः) अच्छे प्रकार युक्त करो, जिससे (वाम्, पूर्व्या, कृतानि) तुम लोगों के जो पूर्वजों ने किए हुए विद्याप्रचाररूप काम वे (न) नहीं (जूर्य्यन्ति) जीर्ण होते अर्थात् नाश को नहीं प्राप्त होते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजपुरुषों से जैसे डाकुओं द्वारा हरे छिपे हुए स्थान में ठहराये और पीड़ा दिये हुए घोड़े को लेकर वह सुख के साथ अच्छी प्रकार रक्षा किया जाता है, वैसे मूढ़ दुराचारी मनुष्यों द्वारा तिरस्कार किये हुए विद्याप्रचार करनेवाले मनुष्यों को समस्त पीड़ाओं से अलगकर, सत्कार के साथ सङ्ग कर, ये सेवा को प्राप्त किये जाते हैं और जो उनके बिजुली की विद्या के प्रचार के काम हैं, वे अजर-अमर हैं, यह जानना चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: हे नरा वृषणाश्विनादुरेवैर्दंसोभिः पीडितमश्वमिव विप्रुतं रेभमप्सु सुनिष्ठितं तमृषिं न सुखेन गूढं संरिणीथः। यतो वां युवयोः पूर्व्या कृतान्येतानि कर्माणि न जूर्य्यन्ति ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वम्) विद्युतम् (न) इव (गूढम्) गूढाशयम् (अश्विना) सभासेनेशौ (दुरेवैः) दुःखं प्रापकैर्दुष्टैर्मनुष्यादिप्राणिभिः (ऋषिम्) पूर्वोक्तम् (नरा) सुखनेतारौ (वृषणा) विद्यावर्षयितारौ (रेभम्) सकलविद्यागुणस्तोतारम् (अप्सु) विद्याव्यापकेषु वेदादिषु सुनिष्ठितम् (सम्) (तम्) (रिणीथः) (विप्रुतम्) विविधानां व्यवहाराणां वेत्तारम् (दंसोभिः) शिष्टानुष्ठितैः कर्मभिः (न) निषेधे (वाम्) युवयोः (जूर्य्यन्ति) जीर्य्यन्ति जीर्णानि भवेयुः (पूर्व्या) पूर्वैः कृतानि (कृतानि) कार्य्याणि विद्याप्रचाररूपाणि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। राजपुरुषैर्यथा दस्युभिरपहृतं गुप्ते स्थाने स्थापितं पीडितमश्वं संगृह्य सुखेन संरक्ष्यते तथा मूढैर्दुष्कर्मकारिभिस्तिरस्कृतान् विद्याप्रचारकान्ममुष्यानखिलपीडातः पृथक्कृत्य संपूज्य सङ्गत्यैते सेव्यन्ते यानि च तेषां विद्युद्विद्याप्रचाराणि कर्माणि तान्यजरामराणि सन्तीति वेद्यम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. डाकूंनी लुटलेल्या व गुप्त स्थानी लपविलेल्या त्रस्त अश्वांचे राजपुरुषांकडून रक्षण केले जाते तसे मूढ दुराचारी माणसांद्वारे तिरस्कृत केलेल्या, विद्या प्रचार करणाऱ्या माणसांची संपूर्ण त्रासापासून सुटका करून आदराने सेवा केली जाते. कारण त्यांचे जे विद्युत विद्येच्या प्रचाराचे काम आहे ते अजर अमर आहे हे जाणले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुषुप्वां᳓सं न᳓ नि᳓रृतेर् उप᳓स्थे
सू᳓र्यं न᳓ दस्रा त᳓मसि क्षिय᳓न्तम्
शुभे᳓ रुक्मं᳓ न᳓ दर्शतं᳓ नि᳓खातम्
उ᳓द् ऊपथुर् अश्विना व᳓न्दनाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

nírr̥teḥ ← nírr̥ti- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

suṣupvā́ṁsam ← √svap- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

kṣiyántam ← √kṣi- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

támasi ← támas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

darśatám ← darśatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

níkhātam ← √khanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rukmám ← rukmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śubhé ← śúbh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ūpathuḥ ← √vap- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

út ← út (invariable)

vándanāya ← vándana- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

सु॒षु॒प्वांस॑म् । न । निःऽऋ॑तेः । उ॒पऽस्थे॑ । सूर्य॑म् । न । द॒स्रा॒ । तम॑सि । क्षि॒यन्त॑म् ।
शु॒भे । रु॒क्मम् । न । द॒र्श॒तम् । निऽखा॑तम् । उत् । ऊ॒प॒थुः॒ । अ॒श्वि॒ना॒ । वन्द॑नाय ॥

• suṣupvāṃsaṃ ← suṣupvāṃsam ← svap
• [verb noun], accusative, singular
• “sleep; numb; fall asleep.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nirṛter ← nirṛteḥ ← nirṛti
• [noun], genitive, singular, feminine
• “destruction; Nirṛti; adversity.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• tamasi ← tamas
• [noun], locative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• kṣiyantam ← kṣi
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• śubhe ← śubh
• [verb noun]
• “look; shine; beautify.”

• rukmaṃ ← rukmam ← rukma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gold; svarṇamākṣika.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• darśataṃ ← darśatam ← darśata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beautiful; visible; beautiful.”

• nikhātam ← nikhan ← √khan
• [verb noun], accusative, singular
• “bury; insert.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ūpathur ← ūpathuḥ ← vap
• [verb], dual, Perfect indicative
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vandanāya ← vandana
• [noun], dative, singular, neuter
• “worship; skin disease.”

निर्ऋतिरिति भूनाम । निर्ऋतेः पृथिव्याः उपस्थे उत्सङ्गे सुषुप्वांसं सुप्तवन्तं पुरुषमिव कूपमध्ये शयानं सूर्यं न सूर्यमिव तमसि कूपान्तर्गतान्धकारे क्षियन्तं निवसन्तं सूर्यमिव तेजस्विनमित्यर्थः ६ । शुभे शोभार्थं निर्मितं रुक्मं न रोचमानं सुवर्णमयाभरणमिव दर्शतं दर्शनीयम् एवंगुणविशिष्टं कूपे असुरैः निखातं वन्दनाय वन्दनमृषिं हे दस्रा दर्शनीयावश्विनौ युवाम् उदूपथुः उद्धृतवन्तौ ॥ सुषुप्वांसम् ।’ ञिष्वप् शये ‘। लिटः क्वसुः । ‘वचिस्वपि ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । द्विर्वचनादि । उपस्थे । उपपूर्वात् तिष्ठतेः ‘घञर्थे कविधानम् ’ इत्यधिकरणे कप्रत्ययः । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । वन्दनाय । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थी ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“You extricated, Dasras, the sage (Vandanā) cast into a well, like a handsome and splendid ornament designed for embellishment, and (lying) Aśvins, like one sleepin gon the lap of the earth or like the sun disappearing in darkness.”

Like one who has gone to sleep in the lap of destruction, like the sun dwelling in darkness, o wondrous ones,
like a buried gem, lovely to see, (dug out) for beauty, you dug him
[=Vandana] out for Vandana [/for our celebration of you], o Aśvins.

Ye brought forth Vandana, ye Wonder-Workers, for triumph, like fair gold that hath been buried,
Like one who slumbered in destruction’s bosom, or like the Sun when dwelling in the darkness.

Den Vandana, der wie ein Schoß der Todesgöttin Entschlafener, wie die Sonne im Dunklen ruhte, ihr Meister, den vergrabenen, habt ihr wie einen vergrabenen Goldschmuck ausgegraben, schön zu schauen, euch zum Lobe, ihr Asvin.

Wie den, der schlummert in dem Schooss des Grabes, und wie die Sonne, die noch ruht im Dunkel Wie schönes Gold, o Ritter, holt zum Glanze dem Vandana heraus ihr das Vergrabne.

(Вандану,) словно заснувшего в лоне Небытия,
Как солнце, покоящееся во мраке, о удивительные,
Зарытого, как прекрасное (золотое) украшение,
Вы откопали, о Ашвины, для блеска, для восхваления!

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में राजधर्म विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रा) दुःख का विनाश करनेवाले (अश्विना) कृषि कर्म को विद्या में परिपूर्ण सभा सेनाधीशो ! तुम दोनों (वन्दनाय) प्रशंसा करने के लिये (निर्ऋतेः) भूमि के (उपस्थे) ऊपर (तमसि) रात्रि में (क्षियन्तम्) निवास करते और (सुषुप्वांसम्) सुख से सोते हुए के (न) समान वा (सूर्य्यम्) सूर्य के (न) समान और (शुभे) शोभा के लिये (रुक्मम्) सुवर्ण के (न) समान (दर्शतम्) देखने योग्य रूप (निखातम्) फारे से जोते हुए खेत को (उदूपथुः) ऊपर से बोओ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में तीन उपमालङ्कार हैं। जैसे प्रजास्थ जन अच्छे राज्य को पाकर रात्रि में सुख से सोके दिन में चाहे हुए कामों में मन लगाते हैं वा अच्छी शोभा होने के लिये सुवर्ण आदि वस्तुओं को पाते वा खेती आदि कामों को करते हैं, वैसे अच्छी प्रजा को प्राप्त होकर राजपुरुष प्रशंसा पाते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे दस्राश्विना युवां वन्दनाय निर्ऋतेरुपस्थे तमसि क्षियन्तं सुषुप्वांसं न सूर्यं नाशुभे रुक्मं न दर्शतं निखातमुदूपथुः ॥ ५ ॥

अथ राजधर्मविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुषुप्वांसम्) सुखेन शयानम् (न) इव (निर्ऋतेः) भूमेः। निर्ऋतिरिति पृथिवीना०। निघं० १। १। (उपस्थे) उत्सर्गे (सूर्य्यम्) सवितारम् (न) इव (दस्रा) दुःखहिंसकौ (तमसि) रात्रौ। तम इति रात्रिना०। १। ७। (क्षियन्तम्) निवसन्तम् (शुभे) शोभनाय (रुक्मम्) सुवर्णम्। रुक्ममिति हिरण्यना०। निघं० १। २। (न) इव (दर्शतम्) द्रष्टव्यं रूपम् (निखातम्) फालकृष्टं क्षेत्रम् (उत्) उर्ध्वम (ऊपथुः) वपेतम् (अश्विना) कृषिकर्मविद्याव्यापिनौ (वन्दनाय) स्तवनाय ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र तिस्र उपमाः। यथा प्रजास्थाः प्राणिनः सुराज्यं प्राप्य रात्रौ सुखेन सुप्त्वा दिने स्वाभीष्टानि कर्माणि सेवन्ते, सुशोभायै सुवर्णादिकं प्राप्नुवन्ति, कृष्यादिकर्माणि कुर्वन्ति तथा सुप्रजाः प्राप्य राजपुरुषा महीयन्ते ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात तीन उपमालंकार आहेत. जसे सुराज्य असेल तर प्रजा रात्री सुखाने झोपून दिवसा इच्छित कामात मन लावते शोभायमान होण्यासाठी सुवर्ण इत्यादी वस्तू प्राप्त केल्या जातात, शेती इत्यादी काम केले जाते. तसे चांगली प्रजा असेल तर राजपुरुषांची प्रशंसा होते. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓द् वां नरा शं᳓सियम् पज्रिये᳓ण
कक्षी᳓वता नासतिया प᳓रिज्मन्
शफा᳓द् अ᳓श्वस्य वाजि᳓नो ज᳓नाय
शतं᳓ कुम्भाँ᳓ असिञ्चतम् म᳓धूनाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pajriyéṇa ← pajriyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śáṁsyam ← śáṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

kakṣī́vatā ← kakṣī́vant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

párijman ← párijman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

áśvasya ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śaphā́t ← śaphá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asiñcatam ← √sic- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

kumbhā́n ← kumbhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mádhūnām ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

तत् । वा॒म् । न॒रा॒ । शंस्य॑म् । प॒ज्रि॒येण॑ । क॒क्षीव॑ता । ना॒स॒त्या॒ । परि॑ऽज्मन् ।
श॒फात् । अश्व॑स्य । वा॒जिनः॑ । जना॑य । श॒तम् । कु॒म्भान् । अ॒सि॒ञ्च॒त॒म् । मधू॑नाम् ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• śaṃsyam ← śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• pajriyeṇa ← pajriya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Kakṣīvant.”

• kakṣīvatā ← kakṣīvant
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Kakṣīvant; kakṣīvant [word].”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• parijman
• [noun], locative, singular, masculine

• śaphād ← śaphāt ← śapha
• [noun], ablative, singular, masculine
• “one-eighth; śapha [word].”

• aśvasya ← aśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• kumbhāṃ ← kumbha
• [noun], accusative, plural, masculine
• “jar; Kumbha; kumbha [word]; kumbhapuṭa; kumbha; Aquarius.”

• asiñcatam ← sic
• [verb], dual, Imperfect
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• madhūnām ← madhu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे नरा नेतारौ नासत्यावश्विनौ परिज्मन् परिगमने अभीष्टस्य प्रापणे निमित्तभूते सति पज्रियेण पज्राणाम् अङ्गिरसां कुले जातेन कक्षीवता मया वां युवयोः संबन्धि तत् कर्म शंस्यम् प्रकर्षेण शंसनीयम् । तच्छब्दश्रुतेः यच्छब्दाध्याहारः । यत् जनाय अपेक्षमाणाय पुरुषाय वाजिनः वेगवतः तदीयस्य अश्वस्य शफात्’ निर्गतैः मधूनां मधुभिः शतसंख्याकान् कुम्भान् असिञ्चतम् अपूरयतम् । सिञ्चतिरत्र पूरणार्थः । यदेतन्मधुना पूरणं तत् शंस्यम्’ इत्यर्थः ॥

English translation:

“That (exploit) of yours, leaders (of sacrifice), is to be celebrated, Nāsatyas, by Kakṣīvat, of the race of Pajra, when you filled for the (expectant) man a hundred vases of sweet (liquors) from the hoof of your fleet horse.”

This (deed) of yours in your earth-encircling course, o men, deserves to be praised by Kakṣīvant, the son of Pajra, o Nāsatyas:
from the hoof of your prizewinning horse, you poured a hundred pots of honey for the people.

Kaksivan, Pajra’s son, must laud that exploit of yours, Nasatyas, Heroes, ye who wander!
When from the hoof of your strong horse ye showered a hundred jars of honey for the people.

Diese Tat von euch muß Kaksivat Krisniya laut verkünden auf seiner Fahrt, ihr Herren Nasatya´s: Aus dem Hufe des preisgewinnenden Rosses schenket ihr seinen Leuten hundert Krüge der süßen Getränke ein.

Dies Werk, o treue Männer, ist zu rühmen vom Padschrasohn Kakschivat aller Orten; Dass aus des schnellen Rosses Huf den Menschen ihr hundert Kübel süssen Tranks ergosset.

Это ваше (деяние), о два мужа, должно быть прославлено
Паджрия Какшивантом, о Насатьи. Во время (вашего) кругового странствия
Из копыта коня, приносящего награды, для народа
Вы налили сто кувшинов сладких напитков.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पज्रियेण) प्राप्त होने योग्यों में प्रसिद्ध हुए (कक्षीवता) शिक्षा करनेहारे विद्वान् के साथ वर्त्तमान (नासत्या) सत्य व्यवहार वर्त्तनेवाले (नरा) मनुष्यों में उत्तम सबको अपने-अपने ढंग में लगानेहारे सभासेनाधीशो ! तुम दोनों जो (परिज्मन्) सब प्रकार से जिसमें जाते हैं उस मार्ग को (वाजिनः) वेगवान् (अश्वस्य) घोड़ा की (शफात्) टाप के समान बिजुली के वेग से (जनाय) अच्छे गुणों और उत्तम विद्याओं में प्रसिद्ध हुए विद्वान् के लिये (मधूनाम्) जलों के (शतम्) सैकड़ों (कुम्भान्) घड़ों को (असिञ्चतम्) सुख से सींचो अर्थात् भरो (तत्) उस (वाम्) तुम लोगों के (शंस्यम्) प्रशंसा करने योग्य काम को हम जानते हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को चाहिये कि मनुष्य आदि प्राणियों के सुख के लिये मार्ग में अनेक घड़ों के जल से नित्य सींचाव कराया करें, जिससे घोड़े, बैल आदि के पैरों की खूदन से धूर न उड़े। और जिससे मार्ग में अपनी सेना के जन सुख से आवें-जावें। इस प्रकार ऐसे प्रशंसित कामों को करके प्रजाजनों को निरन्तर आनन्द देवें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे पज्रियेण कक्षीवता सह वर्तमानौ नासत्या नरा वां यत् परिज्मन् वाजिनोऽश्वस्य शफादिव विद्युद्वेगात् जनाय मधूनां शतं कुम्भानसिञ्चतं तद्वां युवयोः शंस्यं कर्म विजानीमः ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (वाम्) युवयोः (नरा) नृषूत्तमौ नायकौ (शंस्यम्) प्रशंसनीयम् (पज्रियेण) प्राप्तव्येषु भवेन (कक्षीवता) शिक्षकेण विदुषा सहितेन (नासत्या) (परिज्मन्) परितः सर्वतो गच्छन्ति यस्मिन्मार्गे (शफात्) खुरात् शं फणति प्रापयतीति शफो वेगस्तस्माद्वा। अत्रान्येभ्योऽपि दृश्यत इति डः पृषोदरादित्वान्मलोपश्च। (अश्वस्य) तुरगस्य (वाजिनः) वेगवतः (जनाय) शुभगुणविद्यासु प्रादुर्भूताय विदुषे (शतम्) (कुम्भान्) कलशान् (असिञ्चतम्) सुखेन सिञ्चतम् (मधूनाम्) उदकानाम्। मध्वित्युदकना०। निघं० १। १२। ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैर्मनुष्यादिसुखाय मार्गेऽनेककुम्भजलेन सेचनं प्रत्यहं कारयितव्यम् यतस्तुरङ्गादीनां पादापस्करणाद्धूलिर्नोत्तिष्ठेत् येन मार्गे स्वसेनास्था जनाः सुखेन गमनागमने कुर्य्युः। एवमीदृशानि स्तुत्यानि कर्माणि कृत्वा प्रजाः सततमाह्लादितव्याः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी माणसांच्या सुखासाठी रस्त्यावर घट भरून पाण्याचे सिंचन करावे. ज्यामुळे घोडे, बैल इत्यादींच्या पायाची धूळ उडता कामा नये व त्या मार्गावर सेना सुखाने जावी यावी. अशा प्रकारचे प्रशंसित कार्य करून प्रजेला सतत आनंदित ठेवावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवं᳓ नरा स्तुवते᳓ कृष्णिया᳓य
विष्णापु᳓वं ददथुर् वि᳓श्वकाय
घो᳓षायै चित् पितृष᳓दे दुरोणे᳓
प᳓तिं जू᳓र्यन्त्या अश्विनाव् अदत्तम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
kr̥ṣṇiyā́ya ← kr̥ṣṇiyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stuvaté ← √stu- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

dadathuḥ ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

viṣṇāpvàm ← viṣṇāpū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víśvakāya ← víśvaka- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ghóṣāyai ← ghóṣā- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

pitr̥ṣáde ← pitr̥ṣád- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

adattam ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

jū́ryantyai ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:DAT, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यु॒वम् । न॒रा॒ । स्तु॒व॒ते । कृ॒ष्णि॒याय॑ । वि॒ष्णा॒प्व॑म् । द॒द॒थुः॒ । विश्व॑काय ।
घोषा॑यै । चि॒त् । पि॒तृ॒ऽसदे॑ । दु॒रो॒णे । पति॑म् । जूर्य॑न्त्यै । अ॒श्वि॒नौ॒ । अ॒द॒त्त॒म् ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• narā ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• stuvate ← stu
• [verb noun], dative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• kṛṣṇiyāya ← kṛṣṇiya
• [noun], dative, singular, masculine

• viṣṇāpvaṃ ← viṣṇāpvam ← viṣṇāpū
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Viṣṇāpū.”

• dadathur ← dadathuḥ ← dā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• viśvakāya ← viśvaka
• [noun], dative, singular, masculine
• “Viśvaka; Viśvaka.”

• ghoṣāyai ← ghoṣā
• [noun], dative, singular, feminine

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• pitṛṣade ← pitṛṣad
• [noun], dative, singular, feminine
• “unmarried.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• jūryantyā ← jūryantyai ← jṛ
• [verb noun], dative, singular
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• adattam ← dā
• [verb], dual, Imperfect
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

हे नरा नेतारौ अश्विनौ युवं युवां स्तुवते स्तोत्रं कुर्वते कृष्णियाय कृष्णाख्यस्य पुत्राय विश्वकाय विष्णाप्वं ददथुः । विष्णाप्वं नाम विनष्टं पुत्रं दत्तवन्तौ । घोषानाम ब्रह्मवादिनी कक्षीवतो दुहिता । सा कुष्ठिनी सती कस्मैचिद्वराय अदत्ता पितृगृहे निषण्णा जीर्णा आसीत् । सो अश्विनोरनुग्रहात नष्टकुष्ठा सती पतिं लेभे। तदेतदाह । हे अश्विनौ पित्रा संबद्धे दुरोणे स्वकीयजनकगृहे कुष्ठरोगेण भर्तारमप्राप्य पितृषदे पितृसमीपे निषण्णायै जूर्यन्त्यै जरां प्राप्नुवत्यै घोषायै चित् एतत्संज्ञायै ब्रह्मवादिन्यै अपि रोगोपशमनेन पतिं भर्तारम् अदत्तं युवां दत्तवन्तौ ॥ पितृषदे । *षद्लृ विशरणादिषुः । क्विप् च ’ इति क्विम्। जूर्यन्त्यै। ‘जॄष् वयोहानौ’ । लटः शतृ । दिवादित्वात् श्यन् ।’ बहुलं छन्दसि’ इति उत्वम् ।’ हलि च’ इति दीर्घः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“You restored, leaders (of sacrifices), Viṣṇāpu (his lost son) to Viśvaka, the son of Kṛṣṇa, when he praised you; you bestowed, Aśvins, a husband upon Ghoṣā, growing old and tarrying inher father’s dwelling.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ghoṣā was the daughter of Kakṣīvat; she was a leper, and therefore, unfit to be married; but when advanced in years, she prayed to the Aśvins, who healed her leprosy and restored her to youth and beauty, so that she obtained a husband

You two, o men, gave Viṣṇāpū to Viśvaka Kr̥ṣṇiya, who was
praising you.
Even to Ghoṣā, living at home with her father, you gave a husband, though she was growing old, Aśvins.

To Krsna’s son, to Visvaka who praised you, O Heroes, ye restored his son Visnapu.
To Ghosa, living in her father’s dwelling, stricken in years, ye gave a husband, Asvins.

Ihr Herren gabt dem lobpreisenden Visvaka Krisniya den Visnapu wieder. Auch der Ghosa, die zu Hause bei den Eltern sitzen geblieben, gabet ihr Asvin noch im Alter einen Gemahl.

Dem Viçvaka, dem Krischnaspross, o Männer, dem Sänger habt Vischnapu ihr gegeben; Der Ghoscha auch, die in des Vaters Hauss sass, gabt, als sie alt war, Ritter, ihr den Gatten.

Вы, о два мужа, Кришния Вишваке,
Прославляющему (вас), дали Вишнапу.
И Гхоше, оставшейся сидеть в доме родителей,
Стареющей, вы дали мужа, о Ашвины.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अध्यापक और उपदेश करनेवालों के गुण अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरा) सब कामों में प्रधान और (अश्विनौ) सब विद्याओं में व्याप्त सभासेनाधीशो ! (युवम्) तुम दोनों (कृष्णियाय) खेती के काम की योग्यता रखने और (स्तुवते) सत्य बोलनेवाले (पितृषदे) जिसके समीप विद्या विज्ञान देनेवाले स्थित होते (विश्वकाय) और जो सभों पर दया करता है उस राजा के लिये (दुरोणे) घर में (विष्णाप्वम्) जिस पुरुष से खेती के भरे हुए कामों को प्राप्त होता उस खेती रखनेवाले पुरुष को (ददथुः) देओ (चित्) और (जूर्य्यन्त्यै) बुड्ढेपन को प्राप्त करनेवाली (घोषायै) जिसमें प्रशंसित शब्द वा गौ आदि के रहने के विशेष स्थान हैं, उस खेती के लिये (पतिम्) स्वामी अर्थात् उसकी रक्षा करनेवाले को (अदत्तम्) देओ ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - राजा आदि न्यायाधीश खेती आदि कामों के करनेवाले पुरुषों से सब उपकार पालना करनेवाले पुरुष और सत्य न्याय को प्रजाजनों को देकर उन्हें पुरुषार्थ में प्रवृत्त करें। इन कार्य्यों की सिद्धि को प्राप्त हुए प्रजाजनों से धर्म के अनुकूल अपने भाग को यथायोग्य ग्रहण करें ॥ ७ ॥

अन्वय: हे नराश्विनौ युवं युवां कृष्णियाय स्तुवते पितृषदे विश्वकाय दुरोणे विष्णाप्वं पतिं ददथुः। चिदपि जूर्यन्त्यै घोषायै पतिमदत्तम् ॥ ७ ॥

पुनरध्यापकोपदेशकगुणा उपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (नरा) प्रधानौ (स्तुवते) सत्यवक्त्रे (कृष्णियाय) कृष्णं विलेखनं कृषिकर्मार्हति यस्तस्मै (विष्णाप्वम्) विष्णानि कृषिव्याप्तानि कर्माण्याप्नोति येन पुरुषेण तम् (ददथुः) (विश्वकाय) अनुकम्पिताय समग्राय राज्ञे (घोषायै) घोषाः प्रशंसिताः शब्दा गवादिस्थित्यर्थाः स्थानविशेषा वा विद्यन्ते यस्यां तस्यै (चित्) अपि (पितृषदे) पितरो विद्याविज्ञापका विद्वांसः सीदन्ति यस्मिँस्तस्मै (दुरोणे) गृहे (पतिम्) पालकं स्वामिनम् (जूर्य्यन्त्यै) जीर्णावस्थाप्राप्तनिमित्तायै (अश्विनौ) (अदत्तम्) दद्यातम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - राजादयो न्यायाधीशाः कृष्यादिकर्मकारिभ्यो जनेभ्यः सर्वाण्युपकरणानि पालकान् पुरुषान् सत्यन्यायं च प्रजाभ्यो दत्वा पुरुषार्थे प्रवर्त्तयेयुः। एताभ्यः कार्य्यसिद्धिसम्पन्नाभ्यो धर्म्यं स्वांशं यथावत्संगृह्णीयुः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - राजा इत्यादी न्यायाधीशांनी कृषक कार्य करणाऱ्यांशी व सर्व उपकार आणि पालन करणाऱ्या पुरुषांशी तसेच प्रजेशी सत्य न्यायाने वागून त्यांना पुरुषार्थात प्रवृत्त करावे. या कार्याची सिद्धी झालेल्या प्रजेकडून धर्मानुकूल आपला हिस्सा यथायोग्यरीत्या घ्यावा. ॥ ७ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवं᳓ श्या᳓वाय रु᳓शतीम् अदत्तम्
महः᳓ क्षोण᳓स्य अश्विना क᳓ण्वाय
प्रवा᳓चियं त᳓द् वृषणा कृतं᳓ वां
य᳓न् नार्षदा᳓य श्र᳓वो अध्य᳓धत्तम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adattam ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

rúśatīm ← rúśant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śyā́vāya ← śyā́va- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

káṇvāya ← káṇva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kṣoṇásya ← kṣoṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pravā́cyam ← pravā́cya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

adhyádhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nārṣadā́ya ← nārṣadá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यु॒वम् । श्यावा॑य । रुश॑तीम् । अ॒द॒त्त॒म् । म॒हः । क्षो॒णस्य॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । कण्वा॑य ।
प्र॒ऽवाच्य॑म् । तत् । वृ॒ष॒णा॒ । कृ॒तम् । वा॒म् । यत् । ना॒र्स॒दाय॑ । श्रवः॑ । अ॒धि॒ऽअध॑त्तम् ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• śyāvāya ← śyāva
• [noun], dative, singular, masculine
• “śyāva; Śyāva.”

• ruśatīm ← ruśat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “white; bright; bright.”

• adattam ← dā
• [verb], dual, Imperfect
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• kṣoṇasyāśvinā ← kṣoṇasya ← kṣoṇa
• [noun], genitive, singular, masculine

• kṣoṇasyāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• kaṇvāya ← kaṇva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• pravācyaṃ ← pravācyam ← pravac ← √vac
• [verb noun], nominative, singular
• “describe; name; enumerate; call; explain; teach; state; tell; impart; convey; address; proclaim.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• kṛtaṃ ← kṛtam ← kṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Kṛta; action; throw; work; production; work; kindness; four; kṛta [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• nārṣadāya ← nārṣada
• [noun], dative, singular, masculine

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• adhyadhattam ← adhidhā ← √dhā
• [verb], dual, Imperfect

हे अश्विनौ युवं युवां श्यावाय कुष्ठरोगेण श्यामवर्णाय ऋषये रुशतीं दीप्तत्वचं स्त्रियम् अदत्तम् प्रयच्छतम् । अपि च क्षोणस्य क्षोणाय यः दृष्टिराहित्येन गन्तुमशक्तः सन् एकस्मिन्नेव स्थाने निवसति तस्मै कण्वाय ऋषये महः तेजः तैजसं चक्षुरिन्द्रियम् अदत्तमिति शेषः । तथा हे वृषणा कामानां वर्षितारौ वां युवयोः तत् कृतं कर्म प्रवाच्यं प्रकर्षेण वाचनीयं शंसनीयम् । नार्षदाय नृषदः पुत्राय बधिराय ऋषये श्रवः श्रवणेन्द्रियं यत् अध्यधत्तं दत्तवन्तौ स्थः इति यत् तदित्यर्थः । अपर आह । ब्राह्मण्यस्य परीक्षार्थमसुराः कण्वमृषिं गूढे तमसि निदधुः । अत्रैव स्थितः सन् व्युष्टामुषसं विजानीहि यदि त्वं ब्राह्मणोऽसीति । तमश्विनौ आगत्योचतुः । व्युष्टायां हर्म्यस्य उपरि वीणां वादयन्तौ आवाम् आगमिष्यावः । तं शब्दं श्रुत्वा व्युष्टामुषसं ब्रूहि । तदेतत्प्रतिपाद्यते । हे वृषणा कामानां वर्षितारावश्विनौ वां युवयोः तत्कृतं कर्म प्रवाच्यं प्रशंसनीयं यन्नार्षदाय नृषदः पुत्राय कण्वाय क्षोणस्य । क्षोणः शब्दकारी वीणाविशेषः । महः महतः क्षोणस्य श्रवः शब्दम् अध्यधत्तम् उषसो विज्ञानार्थम् अधिकम् अकुरुतम् ॥ महः । ‘मह पूजायाम्’ । अस्मादौणादिकः असिप्रत्ययः । पक्षान्तरे तु महच्छब्दात् षष्येस्कवचने छान्दसः अल्लोप:।’ बृहन्महतोरुपसंख्यानम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। यद्वा । क्विबन्तात् षष्ठ्येकवचनम् । क्षोणस्य । ‘क्षि निवासगत्योः ‘।’ कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि ल्युट्। पृषोदरादित्वात् क्षोणभावः । तदुक्तं यास्केन- क्षोणस्य क्षयणस्य ’ ( निरु. ६. ६) इति । पक्षान्तरे तु ’ टुक्षु शब्दे ’ इत्यस्मादौणादिकः नप्रत्ययः । नार्षदाय । ‘ऋष्यन्धक ’ इति अण् ॥

English translation:

“You gave, Aśvins, a lovely bride to Śyāvā; you gave sight to Kaṇva, unable to see his way; showerers (of benefits), the deed is to be glorified by which you gave hearing to the son of Nṛṣad.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śyāva, a ṛṣi, had the black leprosy, but was cured of it by the Aśvins, and consequently married. The son of Nṛṣad is a ṛṣi

You two gave a bright (body) to Śyāva Kaṇva [/Kaṇva, the Dark One] of the great flood [?], Aśvins.
That deed of yours is to be proclaimed, o bulls: that you bestowed fame upon the son of Nr̥ṣad [=Kaṇva].

Rusati, of the mighty people, Asvins, ye gave to Syava of the line of Kanva.
This deed of yours, ye Strong Ones should be published, that ye gave glory to the son of Nrsad.

Ihr gabet dem Syava Kanva die weiße Kuh des großen Ksona, ihr Asvin, laut zu verkünden ist diese Tat von euch, ihr Bullen, daß ihr dem Sohn des Nrisad Ruhm verliehet.

Dem dunkeln gabt die lichte ihr, o Ritter, dem Kanva die aus grosser Flut entsprossne, Dies euer Werk, o Helden, ist zu preisen, dass ihr dem Spross des Nrischad Ruhm verliehen.

Вы Шьяве Канве дали белую (корову)
Из великого стада (?), о Ашвины.
Провозглашено должно быть то ваше деяние, о быки,
Что сына Нришада вы покрыли славой.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर यहाँ राजधर्म का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) बलवान् (अश्विना) बहुत ज्ञान-विज्ञान की बातें सुने जाने हुए सभा सेनाधीशो ! (युवम्) तुम दोनों (महः) बड़े (क्षोणस्य) पढ़ानेवाले के तीर से (श्यावाय) ज्ञानी (कण्वाय) बुद्धिमान् के लिये (रुशतीम्) प्रकाश करनेवाली विद्या को (अदत्तम्) देवो तथा (यत्) जो (वाम्) तुम दोनों का (प्रवाच्यम्) भली-भाँति कहने योग्य शास्त्र (कृतम्) करने योग्य काम और (श्रवः) सुनना है (तत्) उसको तथा (नार्सदाय) उत्तम-उत्तम व्यवहारों में मनुष्य आदि को पहुँचानेहारे जनों में स्थित होते हुए के लड़के को (अध्यधत्तम्) अपने पर धारण करो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्ष पुरुष से जिस प्रकार का उपदेश अच्छे बुद्धिमानों के प्रति किया जाता हो, वैसा ही सब लोकों के स्वामी के लिये उपदेश करें। ऐसे ही सब मनुष्यों के प्रति वर्त्ताव करना चाहिये ॥ ८ ॥

अन्वय: हे वृषणाऽश्विना युवं युवां महः क्षोणस्य सकाशाच्छ्यावाय कृण्वाय रुशतीमदत्तम्। यद्वां युवयोः प्रवाच्यं कृतं श्रवोऽस्ति तन्नार्सदायाध्यधत्तम् ॥ ८ ॥

पुनरत्र राजधर्ममाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (श्यावाय) ज्ञानिने। श्यैङ्धातोरौणादिको वन्। (रुशतीम्) प्रकाशिकां विद्याम् (अदत्तम्) दद्यातम् (महः) महतः (क्षोणस्य) अध्यापकस्य (अश्विना) बहुश्रुतौ (कण्वाय) मेधाविने (प्रवाच्यम्) प्रकर्षेण वक्तुं योग्यं शास्त्रम् (तत्) (वृषणा) बलिष्ठौ (कृतम्) कर्त्तव्यम् कर्म (वाम्) युवयोः (यत्) (नार्सदाय) नृषु नायकेषु सीदति तदपत्याय। (श्रवः) श्रवणम् (अध्यधत्तम्) उपरि धरतम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षेण यादृश उपदेशो धीमतः प्रति क्रियेत तादृश एव सर्वलोकाधीशायोपदिशेत्। एवमेव सर्वान् मनुष्यान् प्रति वर्त्तितव्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षाकडून ज्या प्रकारचा उपदेश चांगल्या बुद्धिमानांसाठी केला जातो तसाच सर्व लोकांच्या स्वामीसाठी करावा. असाच व्यवहार सर्व माणसांसाठी करावा. ॥ ८ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पुरू᳓ व᳓र्पांसि अश्विना द᳓धाना
नि᳓ पेद᳓व ऊहथुर् आशु᳓म् अ᳓श्वम्
सहस्रसां᳓ वाजि᳓नम् अ᳓प्रतीतम्
अहिह᳓नं श्रवसि᳓यं त᳓रुत्रम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dádhānā ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

várpāṁsi ← várpas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

pedáve ← pedú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ápratītam ← ápratīta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasrasā́m ← sahasrasā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ahihánam ← ahihán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śravasyàm ← śravasyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tárutram ← tárutra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पु॒रु । वर्पां॑सि । अ॒श्वि॒ना॒ । दधा॑ना । नि । पे॒दवे॑ । ऊ॒ह॒थुः॒ । आ॒शुम् । अश्व॑म् ।
स॒ह॒स्र॒ऽसाम् । वा॒जिन॑म् । अप्र॑तिऽइतम् । अ॒हि॒ऽहन॑म् । श्र॒व॒स्य॑म् । तरु॑त्रम् ॥

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• varpāṃsy ← varpāṃsi ← varpas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “form; look; disguise.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• dadhānā ← dhā
• [verb noun], nominative, dual
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pedava ← pedave ← pedu
• [noun], dative, singular, masculine

• ūhathur ← ūhathuḥ ← vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• sahasrasāṃ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrasāṃ ← sām ← sā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “winning.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• apratītam ← apratīta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “irresistible.”

• ahihanaṃ ← ahi
• [noun], masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• ahihanaṃ ← hanam ← han
• [noun], accusative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• śravasyaṃ ← śravasyam ← śravasya
• [noun], accusative, singular, masculine

• tarutram ← tarutra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

हे अश्विनौ पुरु पुरूणि बहूनि वर्पांसि । रूपनामैतत् । आत्मीयैः कर्मभिः कृतानि रूपाणि दधाना धारयन्तौ युवाम् आशुं शीघ्रगामिनम् अश्वं पेदवे पेदुनाम्ने स्तुवते नि ऊहथुः नितरां प्रापितवन्तौ दत्तवन्तावित्यर्थः । कीदृशमश्वम् । सहस्रसां सहस्रसंख्याकस्य धनस्य सनितारं दातारं वाजिनं बलवन्तम् अत एव अप्रतीतं शत्रुभिरप्रतिगतम् अहिहनम् अहीनाम् आगत्य हन्तॄणां शत्रूणां शत्रून्वा हन्तारम् । श्रवस्यम् । श्रवः श्रवणीयं स्तोत्रम् । तत्र भवम् । स्तुतिविषयमित्यर्थः । तरुत्रं तरितारम् ॥ वर्पाँसि । वृञ् वरणे’। ‘वृञ्शीभ्यांरूपस्वाङ्गयोः पुक्च’ ( उ. सू. ४. ६४० ) इत्यसुन् पुगागमश्च । दधाना । दधातेर्लटः शानच् । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सहस्रसाम् ।’ षणु दाने ‘। ‘जनसनखन ’ इति विट् । ‘विड्वनोरनुनासिकस्यात्’ इति आत्वम् । श्रवस्यम् । श्रवःशब्दात् ‘ भवे छन्दसि ’ इति यत् । तित्स्वरितः । तरुत्रम् । ‘तॄ प्लवनतरणयोः’।’ अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ ’ ( उ. सू. ४. ६१२ ) इति उत्रप्रत्ययः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । यद्वा । ’ ग्रसितस्कभित° ’ इत्यादौ निपातनात् तृनन्तात् तरुतृशब्दात् अमि संज्ञापूर्वकस्य विधेः अनित्यत्वात् गुणाभावे यण् । नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् ॥ .

English translation:

“Aśvins, who assume many forms, you gave to Pedu a swift horse, the bringer of a thousand (treasures), powerful, irresistible, the destroyer of foes, the object of praise, the bearer (over dangers).”

Assuming many forms, Aśvins, you carried down a swift horse to Pedu, an unstoppable prizewinning horse that gains a thousand (cows), a
smasher of serpents, deserving to be famed as the surpassing one.

O Asvins, wearing many forms at pleasure, on Pedu ye bestowed a fleet-foot courser,
Strong, winner of a thousand spoils, resistless the serpent slayer, glorious, triumphant.

Die ihr viele Gestalten annehmet, ihr Asvin führet dem Pedu das schnelle Roß zu, das Tausende gewinnt, den Preis erringt, unwiderstehlich ist, das schlangentötende, rühmliche, Feinde überwindende.

Euch viele Frommen schaffend, habt ihr Ritter das rasche Ross dem Pedu zugeführet, Das siegende, berühmte, unbezwungne, das Schlangen tödtet, tausend Schätz’ erbeutet.

Принимая многие облики, о Ашвины,
Вы привели для Педу быстрого коня,
Завоевывающего тысячи, приносящего награды, неотразимого,
Убивающего змей, достойного славы, победителя.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब यहाँ तारविद्या के मूल का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) शिल्पीजनो ! (पुरु) बहुत (वर्पांसि) रूपों को (दधाना) धारण किए हुए तुम दोनों (पेदवे) शीघ्र जाने के लिये (श्रवस्यम्) पृथिवी आदि पदार्थों में हुए (अप्रतीतम्) गुप्त (वाजिनम्) वेगवान् (अहिहनम्) मेघ के मारनेवाले (सहस्रसाम्) हजारों कर्मों को सेवन करने (आशुम्) शीघ्र पहुँचानेवाले (तरुत्रम्) और समुद्र आदि से पार उतारनेवाले (अश्वम्) बिजुली रूप अग्नि को (न्यूहथुः) चलाओ ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - ऐसे शीघ्र पहुँचानेवाले बिजुली आदि अग्नि के विना एक देश से दूसरे देश को सुख से जाने-आने तथा शीघ्र समाचार लेने को कोई समर्थ नहीं हो सकता है ॥ ९ ॥

अन्वय: हे अश्विना पुरु वर्पांसि दधाना सन्तौ युवां पेदवे श्रवस्यमप्रतीतं वाजिनमहिहनं सहस्रसामाशुं तरुत्रमश्वं न्यूहथुः ॥ ९ ॥

अथात्र तारविद्यामूलमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरु) बहूनि। शेश्छन्दसीति शेर्लोपः। (वर्पांसि) रूपाणि (अश्विना) शिल्पिनौ (दधाना) धरन्तौ (नि) (पेदवे) गमनाय। पदधातोरौणादिरुः प्रत्ययो वर्णव्यत्ययेनास्यैकारश्च। (ऊहथुः) वाहयतम् (आशुम्) शीघ्रगमकम् (अश्वम्) विद्युदाख्यमग्निम् (सहस्रसाम्) सहस्राण्यसंख्यातानि कर्माणि सतति संभजति तम् (वाजिनम्) वेगवन्तम् (अप्रतीतम्) अदृश्यम् (अहिहनम) मेघस्य हन्तारम् (श्रवस्यम्) श्रवस्यन्ने पृथिव्यादौ भवम् (तरुत्रम्) समुद्रादितारकम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - नहीदृशेन सद्योगमकेन विद्युदग्न्यादिना विना देशान्तरं सुखेन शीघ्रं गन्तुमागन्तुं सद्यः समाचारं ग्रहीतुं च कश्चिदपि शक्नोति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - विद्युत इत्यादी अग्नीशिवाय तात्काळ एका देशाहून दुसऱ्या देशात सुखपूर्वक जाण्यायेण्यासाठी व तात्काळ वार्ता कळण्यासाठी कोणी समर्थ असू शकत नाही. ॥ ९ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓नि वां श्रवसि᳓या सुदानू
ब्र᳓ह्माङ्गूषं᳓ स᳓दनं रो᳓दसीयोः
य᳓द् वाम् पज्रा᳓सो अश्विना ह᳓वन्ते
यात᳓म् इषा᳓ च विदु᳓षे च वा᳓जम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
etā́ni ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śravasyā̀ ← śravasyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sudānū ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

āṅgūṣám ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

sádanam ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hávante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pajrā́saḥ ← pajrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidúṣe ← √vid- 2 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ए॒तानि॑ । वा॒म् । श्र॒व॒स्या॑ । सु॒दा॒नू॒ इति॑ सुऽदानू । ब्रह्म॑ । आ॒ङ्गू॒षम् । सद॑नम् । रोद॑स्योः ।
यत् । वा॒म् । प॒ज्रासः॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । हव॑न्ते । या॒तम् । इ॒षा । च॒ । वि॒दुषे॑ । च॒ । वाज॑म् ॥

• etāni ← etad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• śravasyā ← śravasya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “fame; deed.”

• sudānū ← sudānu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “big; lavish.”

• brahmāṅgūṣaṃ ← brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmāṅgūṣaṃ ← āṅgūṣam ← āṅgūṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn.”

• sadanaṃ ← sadanam ← sadana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], locative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• pajrāso ← pajrāsaḥ ← pajra
• [noun], nominative, plural, masculine

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viduṣe ← vid
• [verb noun], dative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

हे सुदानू शोभनदानौ अश्विनौ वां युवयोः संबन्धीनि एतानि समनन्तरोक्तानि वीर्याणि श्रवस्या श्रवणीयानि सर्वैर्ज्ञातव्यानि भवन्ति । तदर्थं रोदस्योः द्यावापृथिव्यात्मना वर्तमानयोः युवयोः । उक्तं च यास्केन – तत्कावश्विनौ द्यावापृथिव्यावित्येके ’ ( निरु. १२. १ ) इति । तथा च तैत्तिरीयकम्- इमे अश्विना संवत्सरोऽग्निर्वैश्वानरः ’ ( तै. सं. ५, ६, ४. १) इति । तयोः युवयोः सदनं स्तोतृसमीपे निवेशनं प्रसादनहेतुभूतं वा आङगूषम् आघोषणीयं ब्रह्म मन्त्ररूपं स्तोत्रं निष्पन्नमिति शेषः । यत् यदा पज्रासः अङ्गिरसां गोत्रोत्पन्ना यजमाना हे अश्विनौ वां युवां हवन्ते स्तुतिभिः आत्मरक्षणार्थम् आह्वयन्ति तदानीम् इषा दातव्येनान्नेन सह आ यातम् आगच्छतं च विदुषे युष्मद्विषयं स्तोत्रं जानते मह्यं च वाजम् अन्नं बलं वा प्रयच्छतमिति शेषः॥ यातम् । चवायोगे प्रथमा ’ इति निघातप्रतिषेधः । विदुषे ।’ विद ज्ञाने ‘। ‘विदेः शतुर्वसुः ॥ ‘वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“Liberal givers, these your exploits are to be celebrated, and the resounding prayer propitiates you while abiding in heaven and earth; when the descendants of Pajra invite you, Aśvins, come with food, and grant strength to the sage (who worships you).”

These things deserving to be famed are for you, o you who give good gifts: the formulation, the song, the seat within the two world-halves. When the Pajras call you, Aśvins, travel with refreshment and toward victory’s prize for the knowing one!

These glorious things are yours, ye Bounteous Givers; prayer, praise in both worlds are your habitation.
O Asvins, when the sons of Pajra call you, send strength with nourishment to him who knoweth.

Diese sind eure rühmlichen Vorrechte, ihr Gabenschöne: die feierliche Rede, der Lobgesang, der Wohnsitz in beiden Welten. Wenn euch, Asvin, die Pajra´s rufen, so kommet mit Labsal und bringet dem Kundigen Gewinn!

Dies rühmliche, ist euch, o gabenreiche, Gebet und Preis und Sitz, in Erd’ und Himmel, Wenn Ritter euch die Padschrasöhne rufen, so kommt mit Trank dem Weisen und zur Speise.

Эти ваши (особенности) достойны славы, о щедродающие:
Молитва, громкая хвала, местопребывание в обоих мирах.
Когда, о Ашвины, вас зовут Паджры,
Приезжайте с усладой и (привозите) награду знатоку!

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बिजुली आदि पदार्थरूप संसार का बनानेवाला परमेश्वर ही उपासनीय है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुदानू) अच्छे दान देनेवाले (अश्विनौ) सभा सेनाधीशो ! (वाम्) तुम दोनों के (एतानि) ये (श्रवस्या) अन्न आदि पदार्थों में उत्तम प्रशंसा योग्य कर्म हैं इस कारण (वाम्) तुम दोनों (पज्रासः) विशेष ज्ञान देनेवाले मित्र जन (यत्) जिस (रोदस्योः) पृथिवी और सूर्य के (सदनम्) आधाररूप (आङ्गूषम्) विद्याओं के ज्ञान देनेवाले (ब्रह्म) सर्वज्ञ परमेश्वर को (हवन्ते) ध्यान मार्ग से ग्रहण करते (च) और जिसको तुम लोग (यातम्) प्राप्त होते हो उसके (वाजम्) विज्ञान को (इष) इच्छा और (च) अच्छे यत्न तथा योगाभ्यास से (विदुषे) विद्वान् के लिये भलीभाँति पहुँचाओ ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि सबका आधार, सबको उपासना के योग्य, सबका रचनेहारा ब्रह्म जिन उपायों से जाना जाता है, उनसे जान औरों के लिये भी ऐसे ही जनाकर पूर्ण आनन्द को प्राप्त होवें ॥ १० ॥

अन्वय: हे सुदानू अश्विना वां युवयोरेतानि श्रवस्या कर्माणि प्रशंसनीयानि सन्त्यतो वां पज्रासो यद्रोदस्योः सदनमाङ्गूषं ब्रह्म हवन्ते यच्च युवां यातं तस्य वाजमिषा च विदुषे सम्यक् प्रापयतम् ॥ १० ॥

अथ विद्युदादिजगन्निर्मातृ ब्रह्मैवोपास्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एतानि) कर्माणि (वाम्) युवयोः (श्रवस्या) श्रवस्स्वन्नादिषु साधूनि (सुदानू) शोभनदानशीलौ (ब्रह्म) सर्वज्ञं परमेश्वरम् (आङ्गूषम्) अङ्गूषाणां विद्यानां विज्ञापकमिदम्। अत्रागिधातोरूषन्ततस्तस्येदमित्यण्। (सदनम्) अधिकरणम् (रोदस्योः) पृथिवीसूर्ययोः (यत्) (वाम्) युवयोः (पज्रासः) विज्ञापयितॄणि मित्राणि (अश्विना) (हवन्ते) आददति। हुधातोर्बहुलं छन्दसीति श्लोरभावः। (यावम्) प्राप्नुतम् (इषा) इच्छया (च) प्रयत्नेन योगाभ्यासेन च (विदुषे) प्राप्तविद्याय (च) विद्यार्थिभ्यः (वाजम्) विज्ञानम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैः सर्वाधिष्ठानं सर्वोपास्यं सर्वनिर्मातृ ब्रह्म यैरुपायैर्विज्ञायते तैर्विज्ञायान्येभ्योऽप्येवमेव विज्ञाप्याखिलानन्द आप्तव्यः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी सर्वांचा आधार, सर्वांनी उपासना करण्यायोग्य, सर्वांची निर्मिती करणाऱ्या ब्रह्माला ज्या उपायांनी जाणले जाते त्यांना जाणून इतरांनाही असेच जाणवून देऊन पूर्ण आनंद प्राप्त करावा. ॥ १० ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सूनो᳓र् मा᳓नेन अश्विना गृणाना᳓
वा᳓जं वि᳓प्राय भुरणा र᳓दन्ता
अग᳓स्तिये ब्र᳓ह्मणा वावृधाना᳓
सं᳓ विश्प᳓लां नासतियारिणीतम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gr̥ṇānā́ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

mā́nena ← mā́na- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sūnóḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhuraṇā ← bhuraṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rádantā ← √rad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víprāya ← vípra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agástye ← agástya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vāvr̥dhānā́ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

ariṇītam ← √rī- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sám ← sám (invariable)

viśpálām ← viśpálā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

सू॒नोः । माने॑न । अ॒श्वि॒ना॒ । गृ॒णा॒ना । वाज॑म् । विप्रा॑य । भु॒र॒णा॒ । रद॑न्ता ।
अ॒गस्त्ये॑ । ब्रह्म॑णा । व॒वृ॒धा॒ना । सम् । वि॒श्पला॑म् । ना॒स॒त्या॒ । अ॒रि॒णी॒त॒म् ॥

• sūnor ← sūnoḥ ← sūnu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “son; offspring.”

• mānenāśvinā ← mānena ← māna
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “arrogance; honor; reverence; obedience; notion; conceit.”

• mānenāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• gṛṇānā ← gṛ
• [verb noun], nominative, dual
• “praise.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• viprāya ← vipra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• bhuraṇā ← bhuraṇa
• [noun], vocative, dual, masculine

• radantā ← rad
• [verb noun], nominative, dual
• “dig.”

• agastye ← agastya
• [noun], locative, singular, masculine
• “Agastya; Sesbania grandiflora; Polaris; agastya [word]; Agastya.”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• vāvṛdhānā ← vṛdh
• [verb noun], nominative, dual
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• viśpalāṃ ← viśpalām ← viśpalā
• [noun], accusative, singular, feminine

• nāsatyāriṇītam ← nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• nāsatyāriṇītam ← ariṇītam ← ri
• [verb], dual, Imperfect
• “free; liberate; run; let go of.”

भुरणा भर्तारौ पोषकौ नासत्या सत्यस्वभावौ हे अश्विनौ सूनोः कुम्भात् प्रसूतस्य अगस्त्यस्य खेलपुरोहितस्य संबन्धिना मानेन स्तुत्यस्य परिच्छेदकेन स्तोत्रेण गृणाना स्तूयमानौ विप्राय मेधावने भरद्वाजाय ऋषये वाजम् अन्नं रदन्ता विलिखन्तौ निष्पादयन्तौ युवां विश्पलां संग्रामे छिन्नजङ्घां खेलस्य संबन्धिनीं स्त्रियं सम् अरिणीतं पुनः आयस्या जङ्या समयोजयतम् । तृतीयेन पादेन प्रथमपादोक्तोऽर्थो विव्रियते । अगस्त्ये ऋषौ ब्रह्मणा मन्त्ररूपेण स्तोत्रेण ववृधाना प्रवर्धितौ इति ॥ गृणाना । गॄ शब्दे’। व्यत्ययेन कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । प्वादीनां ह्रस्वः । भुरणा । ‘भुरण धारणपोषणयोः ‘। कण्ड्वादिः । पचाद्यच् । अतोलोपयलोपौ । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारः। आमन्त्रितनिघातः । विप्राय’ इत्यस्य भुरणेत्यनेन असामर्थ्यात् न पराङ्गवत्वम् । ववृधाना । वृधेर्लिटः कानच् । संहितायां छान्दसमभ्यासस्य दीर्घत्वम् । तुजादित्वे हि तूतुजान इतिवत् पदकालेऽपि स्यात् । अरिणीतम् । “ री गतिरेषणयोः’। क्रैयादिकः । प्वादीनां ह्रस्वः ॥

English translation:

“Aśvins, glorified by the praises of the son (of the jar), and giving food, nourishers (of men), to the sage (Bharadvāja), exalted by Agastya withprayer, you restored Nāsatyas, Viṣpalā.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The son of the jar: sunu = son; kubhāt prasuta, i.e. Agastya;

Viprāya = Bharadvājāya ṛṣaye

Being sung by Sūnor Māna [=Agastya], o energetic Aśvins, digging out victory’s prize for the inspired poet,
and growing strong alongside Agastya through his poetic formulation, you draw Viśpalā back together, Nāsatyas.

Hymned with the reverence of a son, O Asvins ye Swift Ones giving booty to the singer,
Glorified by Agastya with devotion, established Vispala again, Nasatyas.

Von Sunor Mana gepriesen, brachtet ihr Asvin dem Redegewaltigen den Siegerpreis, ihr Eilige; bei Agastya durch feierliche Rede erbaut, machtet ihr Nasatya´s die Vispali heil.

Gepriesen bei des Mana Sohn Agastja, o schnelle Ritter, Gut dem Sänger spendend, Verherrlichet durch seine Andachtslieder habt Viçpalā ihr hergestellt, o Treue.

Воспетые, о Ашвины, Сунор Маной,
Вырывающие награду для вдохновенного, о подвижные,
Подкрепленные молитвой у Агастьи,
Вы восстановили Випшалу, о Насатьи.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर बिजुली की विद्या का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रदन्ता) अच्छे लिखनेवाले ! (सूनोः) अपने लड़के के समान (मानेन) सत्कार से (विप्राय) अच्छी सुध रखनेवाले बुद्धिमान् जन के लिये (वाजम्) सच्चे बोध को (गृणाना) उपदेश और (भुरणा) सुख धारण करते हुए (नासत्या) सत्य से भरे-पूरे (वावृधाना) वृद्धि को प्राप्त और (ब्रह्मणा) वेद से (अगस्त्ये) जानने योग्य व्यवहारों में उत्तम काम के निमित्त (विश्पलाम्) प्रजाजनों के पालनेवाली विद्या को (अश्विना) प्राप्त होते हुए सभासेनाधीशो ! तुम दोनों मित्रपने से प्रजा के साथ (समरिणीतम्) मिलो ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे माता-पिता संतानों और संतान माता-पिताओं, पढ़ानेवाले पढ़नेवालों और पढ़नेवाले पढ़ानेवालों, पति स्त्रियों और स्त्री पतियों तथा मित्र मित्रों को परस्पर प्रसन्न करते हैं, वैसे ही राजा प्रजाजनों और प्रजा राजजनों को निरन्तर प्रसन्न करें ॥ ११ ॥

अन्वय: हे रदन्ता सूनोरिव मानेन विप्राय वाजं गृणाना भुरणा नासत्या वावृधाना ब्रह्मणाऽगस्त्ये विश्पलां नाश्विना मित्रत्वेन प्रजया सह समरिणीतं सङ्गच्छेथाम् ॥ ११ ॥

पुनर्विद्युद्विद्योपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सूनोः) स्वापत्यस्येव (मानेन) सत्कारेण (अश्विना) व्याप्नुवन्तौ (गृणाना) उपदिशन्तौ (वाजम्) सत्यं बोधम् (विप्राय) मेधाविने (भुरणा) सुखं धरन्तौ (रदन्ता) सुष्ठु लिखन्तौ (अगस्त्ये) अगस्तिषु ज्ञातव्येषु व्यवहारेषु साधूनि कर्माणि। अत्रागधातोरौणादिकस्तिः प्रत्ययोऽसुडागमश्च। (ब्रह्मणा) वेदेन (वावृधाना) वर्द्धमानौ। अत्र तुजादित्वादभ्यासदीर्घः। (सम्) (विश्पलाम्) विशां पालिकां विद्याम् (नासत्या) (अरिणीतम्) गच्छतम् ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। यथा मातापितरावपत्यान्यपत्यानि च मातापितरावध्यापकाः शिष्यान् शिष्या अध्यापकांश्च पतयः स्त्रीः स्त्रियः पतींश्च सुहृदो मित्राणि परस्परं प्रीणन्ति तथैव राजानः प्रजाः प्रजाश्च राज्ञः सततं प्रीणन्तु ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. जसे माता-पिता संतानांना, संतान मातापित्यांना, अध्यापक अध्येतांना, अध्येता अध्यापकांना पती पत्नींना व पत्नी पतींना आणि मित्र मित्रांना परस्पर प्रसन्न करतात तसेच राजाने प्रजेला व प्रजेने राजाला सदैव प्रसन्न ठेवावे. ॥ ११ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कु᳓ह या᳓न्ता सुष्टुतिं᳓ काविय᳓स्य
दि᳓वो नपाता वृषणा शयुत्रा᳓
हि᳓रण्यस्येव कल᳓शं नि᳓खातम्
उ᳓द् ऊपथुर् दशमे᳓ अश्विना᳓हन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kāvyásya ← kāvyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kúha ← kúha (invariable)

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yā́ntā ← √yā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

dívaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

napātā ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śayutrā́ ← śayutrā́ (invariable)

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

híraṇyasya ← híraṇya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kaláśam ← kaláśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

níkhātam ← √khanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

daśamé ← daśamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ūpathuḥ ← √vap- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

út ← út (invariable)

कुह॑ । यान्ता॑ । सु॒ऽस्तु॒तिम् । का॒व्यस्य॑ । दिवः॑ । न॒पा॒ता॒ । वृ॒ष॒णा॒ । श॒यु॒ऽत्रा ।
हिर॑ण्यस्यऽइव । क॒लश॑म् । निऽखा॑तम् । उत् । ऊ॒प॒थुः॒ । द॒श॒मे । अ॒श्वि॒ना॒ । अह॑न् ॥

• kuha
• [adverb]
• “wherein.”

• yāntā ← yā
• [verb noun], nominative, dual
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• suṣṭutiṃ ← suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• kāvyasya ← kāvya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• napātā ← napāt
• [noun], vocative, dual, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• śayutrā
• [adverb]

• hiraṇyasyeva ← hiraṇyasya ← hiraṇya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyasyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kalaśaṃ ← kalaśam ← kalaśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “jar.”

• nikhātam ← nikhan ← √khan
• [verb noun], accusative, singular
• “bury; insert.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ūpathur ← ūpathuḥ ← vap
• [verb], dual, Perfect indicative
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• daśame ← daśama
• [noun], locative, singular, neuter
• “tenth.”

• aśvināhan ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• aśvināhan ← ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

पुरा खलु उषनसः स्तुति गच्छन्तावश्विनौ मार्गमध्ये कूपे पतितं रेभं दृष्ट्वा तं कूपादुदतारयताम् । तदानीम् अश्विभ्यां गन्तव्यं काव्यस्य निवासस्थानम् अजानन् ऋषिः अश्विनौ पृच्छति। हे दिवो नपाता द्योतमानस्य सूर्यस्य पुत्रौ वृषणा कामाभिवर्षकौ अश्विनौ कुह कुत्र शयुत्रा शयने निवासस्थाने वर्तमानस्य काव्यस्य भार्गवस्य सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं श्रोतुं यान्ता गच्छन्तौ । यद्वा । शयुत्रा इत्येतत् अश्विनोर्विशेषणम् । शयुनाम्नस्त्रायकौ युवाम् । हिरण्यस्येव कलशं यथा हिरण्यपूरितं कलशं भूम्यां निक्षिप्तं सर्वैः दुर्ज्ञातं कश्चिदभिज्ञः उद्धरति एवमसुरैः कूपे निखातं दश रात्रीः नवाहानि च तत्रैव निवसन्तं रेभमवगत्य दशमे अहन् अहनि उदूपथुः कूपात उन्नीतवन्तौ । किं तन्निवासस्थानमिति प्रश्नः । रेभस्य अनुक्तावपि ’ दश रात्रीरशिवेन ’ ( ऋ. सं. १. ११६. २४ ) इति मन्त्रान्तरसामर्थ्यात् प्रतीतिः । यद्वा । काव्यस्य स्तुतिं प्रति गच्छन्तौ युवां कुह कस्मिन् स्थाने रेभं युवाम् उन्निन्यथुः इति प्रश्नः ॥ कुह ।’ वा ह च च्छन्दसि ’ इति सप्तम्यर्थे हप्रत्ययः । दिवो नपाता । ‘सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे’ इति पराङ्गवद्भावेन षष्य्यन्तस्य आमन्त्रितानुप्रवेशात् ‘आमन्त्रितस्य च’ इति पदद्वयसमुदायस्य षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । पादादित्वात् आष्टमिकनिघाताभावः । नपात् इति अपत्यनाम । न पातयतीति नपात् । नभ्राण्नपात्’ इति नञः प्रकृतिभावः । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारः । शयुत्रा । अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ ’ इति शीङ उत्रः । यदि अन्तोदात्तता न स्यात् तर्हि एवम् ॥ शयुं त्रायेते इति शयुत्रौ । ‘त्रैङ् पालने’।’ आदेचः’ इति आत्वम् । अतोऽनुपसर्गे कः । अत एव व्युत्पत्त्यनवधारणात् अनवग्रहः । निखातम् । खनु अवदारणे । अस्मात्कर्मणि निष्ठा । ‘यस्य विभाषा ’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘जनसनखनां सञ्झलोः’ इति आत्वम् ।’ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अहन् । ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या लुक्। ‘न ङिसंबुद्धयोः’ इति नलोपप्रतिषेधः॥

English translation:

“Wither were you going, sons of heaven, showerers (of benefits), when, on your way to the dwellingof Kāvya, (to receive his) adoration, you raised up (Rebha), Aśvins, on the tenth day, like a buried vessel full of gold?”

Journeying where?—Toward the good praise of (Uśanā) Kāvya? To a bed, o sons of heaven, o bulls?—
you dug out the one who was buried like a tub of gold on the tenth day, Aśvins.274 I.117

Ye Sons of Heaven, ye Mighty, whither went ye, sought ye, for his fair praise the home of Kavya.
When, like a pitcher full of gold, O Asvins, on the tenth day ye lifted up the buried?

Wohin gehend? - zu des Kavya Preislied, ihr bullengleichen Himmelsenkel, oder zu Bett? - habt ihr den wie einen Topf mit Gold Vergrabenen am zehnten Tag ausgegraben, o Asvin.

Wohin doch gehend zu dem Lob des Dichters, den Çaju schützend, mächt’ge Himmelssöhne, Habt ihr wie einen Topf voll Gold, o Ritter, am zehnten Tag erhoben den vergrabnen.

Направляясь (неизвестно) куда: на восхваление Кавьи,
О внуки неба, о быки, (или) на покой –
Вы откопали, о Ашвины, на десятый день
Зарытого, словно кубышка с золотом.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यान्ता) गमन करने (नपाता) न गिरने (वृषणा) श्रेष्ठ कामनाओं की वर्षा कराने और (शयुत्रा) सोते हुए प्राणियों की रक्षा करनेवाले (अश्विना) सभा सेनाधीशो ! तुम दोनों (दशमे) दशवें (अहन्) दिन (हिरण्यस्येव) सुवर्ण के (निखातम्) बीच में पोले (कलशम्) घड़ा के समान (दिवः) विज्ञानयुक्त (काव्यस्य) कविताई की (सुष्टुतिम्) अच्छी बढ़ाई को (कुह) कहाँ (उदूपथुः) उत्कर्ष से बोते हो ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे धनाढ्यजन सुवर्ण आदि धातुओं के वासनों में दूध, घी, दही आदि पदार्थों को धर और उनको पकाकर खाते हुए प्रशंसा पाते हैं, वैसे दो शिल्पीजन इस विद्या और न्यायमार्गों में प्रजाजनों का प्रवेश कराकर धर्म और न्याय के उपदेशों से उनको पक्के कर राज्य और धन के सुख को भोगते हुए प्रशंसित कहाँ होवें ? इसका यह उत्तर है कि धार्मिक विद्वान् जनों में होवें ॥ १२ ॥

अन्वय: हे यान्ता नपाता वृषणा शयुत्राऽश्विना युवां दशमेऽहन् हिरण्यस्येव निखातं कलशं दिवः काव्यस्य सुष्टुतिं कुहोदूपथुः ॥ १२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कुह) कुत्र (यान्ता) गच्छन्तौ (सुष्टुतिम्) प्रशस्तां स्तुतिम् (काव्यस्य) कवेः कर्मणः (दिवः) विज्ञानयुक्तस्य (नपाता) अविद्यमानपतनौ (वृषणा) श्रेष्ठौ कामवर्षयितारौ (शयुत्रा) यौ शयून् शयानान् त्रायतस्तौ (हिरण्यस्येव) यथा सुवर्णस्य (कलशम्) घटम् (निखातम्) मध्यावकाशम् (उत्) (ऊपथुः) वपतः (दशमे) (अश्विना) (अहन्) दिने ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा धनाढ्याः सुवर्णादीनां पात्रेषु दुग्धादिकं संस्थाप्य प्रपच्य भुञ्जानाः स्तूयन्ते तथा शिल्पिनावेतद्विद्यान्यायमार्गेषु प्रजाः संवेश्य धर्मन्यायोपदेशैः परिपक्वाः संसाध्य राज्यश्रीसुखं भुञ्जानौ प्रशंसितौ कुह स्याताम् ? धार्मिकेषु विद्वत्स्वित्युत्तरम् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपकालंकार आहे. जसे धनाढ्य लोक सुवर्ण इत्यादी धातूंच्या भांड्यात दूध, तूप, दही इत्यादी पदार्थ ठेवून शिजवून खातात व प्रशंसेस पात्र होतात. तसेच शिल्पीजन (कारागीर लोक) विद्या व न्यायाने प्रजेला मार्गी लावून धर्म व न्यायाच्या उपदेशाने त्यांना परिपक्व करतात. राज्याचे व धनाचे सुख भोगत प्रशंसित होऊन ते कोणत्या स्थानी निवास करतील? तर त्याचे उत्तर असे की धार्मिक विद्वान लोकात निवास करतील. ॥ १२ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवं᳓ च्य᳓वानम् अश्विना ज᳓रन्तम्
पु᳓नर् यु᳓वानं चक्रथुः श᳓चीभिः
युवो᳓ र᳓थं दुहिता᳓ सू᳓रियस्य
सह᳓ श्रिया᳓ नासतियावृणीत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

cyávānam ← cyávāna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

járantam ← járant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

cakrathuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

púnar ← púnar (invariable)

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

avr̥ṇīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sahá ← sahá (invariable)

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

यु॒वम् । च्यवा॑नम् । अ॒श्वि॒ना॒ । जर॑न्तम् । पुनः॑ । युवा॑नम् । च॒क्र॒थुः॒ । शची॑भिः ।
यु॒वोः । रथ॑म् । दु॒हि॒ता । सूर्य॑स्य । स॒ह । श्रि॒या । ना॒स॒त्या॒ । अ॒वृ॒णी॒त॒ ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• cyavānam ← cyavāna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Cyavana.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• jarantam ← jṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• yuvānaṃ ← yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• yuvo ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• śriyā ← śrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• nāsatyāvṛṇīta ← nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• nāsatyāvṛṇīta ← avṛṇīta ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “choose; ask.”

हे अश्विनौ युवं युवां शचीभिः आत्मीयैः भैषज्यलक्षणैः कर्मभिः जरन्तं जीर्यन्तं च्यवानं स्तुतीनां च्यावयितारम् एतत्संज्ञं ऋषिं युवानं पुनर्यौवनोपेतं चक्रथुः कृतवन्तौ । अपि च हे नासत्यौ अश्विनौ युवोः युवयोः रथं सूर्यस्य दुहिता सूर्याख्या श्रिया सह ऋक्सहस्ररूपया’ संपदा कान्त्या वा सह अवृणीत समभजत आगत्यारूढवतीत्यर्थः । ‘आ वां रथं दुहिता ’ ( ऋ. सं. १. ११६. १७ ) इत्यत्र लिखितमाख्यानम् अत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ जरन्तम् । “ जॄष् वयोहानौ’ । व्यत्ययेन शप् । युवोः । युष्मच्छब्दात् षष्ठीद्विवचने व्यत्ययेन ’ योऽचि’ इति यत्वाभावे सति ‘शेषे लोपः’ इति दकारलोपः। अतो गुणे’ इति पररूपत्वम् । ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः’। अवृणीत । ‘वृङ् संभक्तौ ’ । क्रैयादिकः ॥

English translation:

“You rendered, by your power, Aśvins, the aged Cyavana again young; the daughter of the sun, Nāsatyas, invested your chariot with beauty.”

You, o Aśvins, made the aging Cyavāna a youth again through your powers. Your chariot did the Daughter of the Sun choose, Nāsatyas, together with its splendor.

Ye with the aid of your great powers, O Asvins, restored to youth the ancient man Cyavana.
The Daughter of the Sun with all her glory, O ye Nasatyas, chose your car to bear her.

Ihr Asvin habt durch eure Künste den greisen Cyavana wieder jung gemacht. Euren Wagen erkor die Tochter des Surya, ihr Nasatya´s, samt eurer Schönheit.

Durch eure Kräfte machtet ihr, o Ritter, aufs neue jung den alternden Tschavana, Der Sonne Tochter hat sich euren Wagen erwählt und eure Schönheit, o ihr Treuen.

Вы, о Ашвины, Чьявану стареющего
Снова сделали молодым (своими) силами.
Вашу колесницу дочь солнца
Выбрала себе со (своей) красотой, о Насатьи.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर जवान अवस्था ही में विवाह करना अवश्य है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नासत्या) सत्य वर्त्ताव वर्त्तनेवाले (अश्विना) शरीर और आत्मा के बल से युक्त सभासेनाधीशो ! (युवम्) तुम दोनों (शचीभिः) अच्छी बुद्धियों वा कर्मों के साथ वर्त्तमान अपने सन्तानों को भली-भाँति सेवा कर ज्वान (चक्रथुः) करो (पुनः) फिर (युवोः) तुम दोनों की युवती अर्थात् यौवन अवस्था को प्राप्त (सूर्यस्य) सूर्य की किई हुई प्रातःकाल की वेला के समान (दुहिता) कन्या (श्रिया) धन, शोभा, विद्या वा सेवा के (सह) साथ वर्त्तमान (च्यवानम्) गमन और (जरन्तम्) प्रशंसा करनेवाले (युवानम्) ज्वानी से परिपूर्ण (रथम्) रमण करने योग्य मनोहर पति को (अवृणीत) वरे और पुत्र भी ऐसा ज्वान होता हुआ युवति स्त्री को वरे ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। माता-पिता आदि को अतीव योग्य है कि जब अपने सन्तान पूर्ण अच्छी सिखावट, विद्या, शरीर और आत्मा के बल, रूप, लावण्य, स्वभाव, आरोग्यपन, धर्म और ईश्वर को जानने आदि उत्तम गुणों के साथ वर्त्ताव रखने को समर्थ हों तब अपनी इच्छा और परीक्षा के साथ आप ही स्वयंवर विधि से दोनों सुन्दर समान गुण, कर्म, स्वभावयुक्त पूरे ज्वान, बली, लड़की-लड़के विवाह कर ऋतु समय में साथ का संयोग करनेवाले होकर, धर्म के साथ अपना वर्त्ताव वर्त्तकर प्रजा अर्थात् सन्तानों को अच्छे उत्पन्न करें, यह उपदेश देने चाहियें। विना इसके कभी कुल की उन्नति होने के योग्य नहीं है, इससे सज्जन पुरुषों को ऐसा ही सदा करना चाहिये ॥ १३ ॥

अन्वय: हे नासत्याऽश्विना युवं शचीभिः सह वर्त्तमानान् स्वसन्तानान् सम्यग् यूनश्चक्रथुः। पुनर्युवोर्युवयोर्युवतिः सूर्यस्योषा इव दुहिता श्रिया सह वर्त्तमानं च्यवानं जरन्तं युवानं रथं पतिं चावृणीत। पुत्रोऽपि युवा सन् युवतिं च ॥ १३ ॥

पुनर्युवाऽवस्थायामेव विवाहकरणाऽवश्यकत्वमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (च्यवानम्) गच्छन्तम् (अश्विना) शरीरात्मबलयुतौ (जरन्तम्) स्तवानम् (पुनः) (युवानम्) संपादितयौवनम् (चक्रथुः) कुरुतम् (शचीभिः) प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा (युवोः) (रथम्) रमणीयं पतिम् (दुहिता) पूर्णयुवतिः कन्या (सूर्यस्य) सवितुरुषा इव (सह) (श्रिया) लक्ष्म्या शोभया विद्यया सेवया वा (नासत्या) (अवृणीत) वृणुयात् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। मातापित्रादीनामतीव योग्यमस्ति यदा स्वापत्यानि पूर्णसुशिक्षाविद्याशरीरात्मबलरूपलावण्यशीलारोग्य-धर्मेश्वरविज्ञानादिभिः शुभेर्गुणैः सह वर्त्तमानानि स्युस्तदा स्वेच्छापरीक्षाभ्यां स्वयंवरविधानेनाभिरूपौ तुल्यगुणकर्मस्वभावौ पूर्णयुवावस्थौ बलिष्ठौ कुमारौ विवाहं कृत्वर्त्तुं गामिनौ भूत्वा धर्मेण वर्त्तित्वा प्रजाः सूत्पादयेतामित्युपदेष्टव्यानि नह्येतेन विना कदाचित् कुलोत्कर्षो भवितुं योग्योऽस्तीति तस्मात् सज्जनैरेवमेव सदा विधेयम् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. माता-पिता जेव्हा आपल्या संतानांना पूर्ण चांगली शिकवण, विद्या, शरीर व आत्मा यांचे बल, रूप, लावण्य, स्वभाव, आरोग्य, धर्म, ईश्वराची जाण इत्यादी गुणांसह वर्तन ठेवण्यास समर्थ करतील तेव्हा स्वेच्छेने व परीक्षेद्वारे सुंदर, समान गुण, कर्म स्वभावयुक्त, पूर्ण तारुण्ययुक्त बलवान मुला-मुलींनी स्वयंवर विधीने विवाह करावा. ऋतूकाळी संयोग करून धार्मिक आचरण करून चांगले संतान उत्पन्न करा असा त्यांना उपदेश द्यावा. याशिवाय कुलाची उन्नती होत नाही. त्यासाठी सज्जन माणसांनी सदैव याप्रमाणे वागावे. ॥ १३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवं᳓ तु᳓ग्राय पूर्विये᳓भिर् ए᳓वैः
पुनर्मन्या᳓व् अभवतं युवाना
युव᳓म् भुज्यु᳓म् अ᳓र्णसो निः᳓ समुद्रा᳓द्
वि᳓भिर् ऊहथुर् ऋजरे᳓भिर् अ᳓श्वैः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
évaiḥ ← éva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pūrvyébhiḥ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

túgrāya ← túgra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

abhavatam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

punarmanyaú ← punarmanyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yuvānā ← yúvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

árṇasaḥ ← árṇas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

bhujyúm ← bhujyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nís ← nís (invariable)

samudrā́t ← samudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

r̥jrébhiḥ ← r̥jrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víbhiḥ ← ví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

यु॒वम् । तुग्रा॑य । पू॒र्व्येभिः॑ । एवैः॑ । पु॒नः॒ऽम॒न्यौ । अ॒भ॒व॒त॒म् । यु॒वा॒ना॒ ।
यु॒वम् । भु॒ज्युम् । अर्ण॑सः । निः । स॒मु॒द्रात् । विऽभिः॑ । ऊ॒ह॒थुः॒ । ऋ॒ज्रेभिः॑ । अश्वैः॑ ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• tugrāya ← tugra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Tugra; tugra [word].”

• pūrvyebhir ← pūrvyebhiḥ ← pūrvya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• evaiḥ ← eva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

• punarmanyāv ← punarmanyau ← punarmanya
• [noun], nominative, dual, masculine

• abhavataṃ ← abhavatam ← bhū
• [verb], dual, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yuvānā ← yuvan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• bhujyum ← bhujyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhujyu.”

• arṇaso ← arṇasaḥ ← arṇas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “body of water; water.”

• niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• samudrād ← samudrāt ← samudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• vibhir ← vibhiḥ ← vi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• ūhathur ← ūhathuḥ ← vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ṛjrebhir ← ṛjrebhiḥ ← ṛjra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “red.”

• aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

हे युवाना दुःखानां यावयितारौ अश्विनौ युवं युवां पूर्व्येभिः । पुराणनामैतत् । पूर्वकालीनैः चिरंतनैः एवैः स्तुत्यं प्रति गन्तृभिः स्तोत्रैः तुग्राय भुज्योर्जनकस्य संबन्धिभिः पुनर्मन्यौ यथा भुज्योः समुद्रगमनापूर्वं युवां स्तोतव्यौ तथा पुनरपि इदानीं स्तोतव्यौ अभवतम् । यदा युवां समुद्रमध्ये सेनया सह निमग्नं भुज्युं तुग्रस्य पुत्रम् अर्णसः अर्णस्वतः प्रौढोदकयुक्तात् समुद्रात् अम्बुराशेः सकाशात् विभिः गन्तृभिः नौभिः ऋज्रेभिः शीघ्रगतियुक्तैः अश्वैः च निरूहथुः निर्गमय्य पितृसमीपं प्रापितवन्तौ तदानीं पुनरप्यतिशयेन स्तोतव्यौ जातावित्यर्थः । ‘तुग्रो ह भुज्युम्’ (ऋ. सं. १.११६. ३) इत्यत्रोक्तमाख्यानम् अत्राप्यनुसंधेयम् ॥ एवैः । इण् गतौ’। ‘इण्शीङ्भ्यां वन्’ । पुनर्मन्यौ ।’ मन ज्ञाने ‘। अत्र स्तुत्यर्थः । मन्यते स्तौति इति मना स्तुतिः । पचाद्यच् । ‘छन्दसि च’ इति अर्हार्थे यः । युवाना । ‘यु मिश्रणामिश्रणयोः ‘।’ कनिन्युवृषि’ ’ इत्यादिना कनिन् । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारः । अर्णसः । अर्णःशब्दादुत्पन्नस्य मत्वर्थीयस्य ‘बहुलं छन्दसि ’ इति बहुलग्रहणाल्लोपः । विभिः। सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति विभक्त्युदात्तस्य विकल्पनात् अभावः । ऋज्रेभिः । ऋज गतिस्थानार्जनोपार्जनेषु’। ‘ऋज्रेन्द्र’ इत्यादौ रन्प्रत्ययान्तो निपातितः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति भिस ऐसभावः ॥

English translation:

“Dissipators of affliction, as you were praised with former praises by Tugra, so were you again adored (by him), when you brought Bhujyu safe from the tossing ocean with swift ships and rapid horses.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vibhiḥ = swift naubhiḥ (ships)

You turned your minds again to Tugra in your ancient ways, o youthful ones.
You carried Bhujyu from the flood, from the sea, with your birds, your silvery horses.

Ye, ever-youthful Ones, again remembered Tugra, according to your ancient manner:
With horses brown of hue that flew with swift wings ye brought back Bhujyu from the sea of billows.

Ihr Jünglinge waret dem Tugra mit dem früheren Eifer wieder zugeneigt. Ihr holtet den Bhujyu aus der Meeresflut heraus mit den Vögeln, den Schimmelrossen.

An Tugra habt nach euren alten Weisen, o ewig junge, ihr euch neu erinnert, Ihr fuhrt den Bhudschju aus des Meeres Wogen heraus mit euren rothen Flügelrossen.

К Тугре согласно прежним обычаям
Вы снова стали расположенными, о двое юношей.
Бхуджью из морской пучины вы
Вывезли на птицах, на рыжих конях.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुनर्मन्यौ) बार-बार जाननेवाले (युवाना) युवावस्था को प्राप्त विद्या पढ़े हुए स्त्री-पुरुषो ! (युवम्) तुम दोनों (तुग्राय) बल के लिये (पूर्व्येभिः) अगले सज्जनों से किये हुए (एवैः) विज्ञान आदि उत्तम व्यवहारों से सुखी (अभवतम्) होओ, (युवम्) तुम दोनों (विभिः) आकाश में उड़नेवाले पक्षियों के समान (ऋज्रेभिः) जिनसे हाल न लगे उन जोड़े हुए सरल चाल से चलाने और (अश्वैः) शीघ्र जानेवाले बिजुली आदि पदार्थों से बने हुए विमानादि यानों से (अर्णसः) अगाध जल से भरे हुए (समुद्रात्) समुद्र से पार (भुज्युम्) शरीर और आत्मा की पालना करनेवाले पदार्थों को (निरूहथुः) निर्वाहो अर्थात् निरन्तर पहुँचाओ ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - स्त्री-पुरुष अगले महात्मा, ऋषि, महर्षियों ने किये जो काम हैं, उनका आचरण कर धर्मयुक्त ब्रह्मचर्य्य से शीघ्र पूर्ण विद्याओं को पाकर क्रिया की कुशलता से विमान आदि यानों को बनाकर भूगोल के सब ओर विहार कर नित्य आनन्दयुक्त हों ॥ १४ ॥

अन्वय: हे पुनर्मन्यो युवानां कृतविद्यौ स्त्रीपुंसौ युवं युवां तुग्राय पूर्व्येभिरेवैः सुखिनावभवतम्। युवं युवां विभिरिव युक्तैर्ऋज्रेभिरश्वैरर्णसः समुद्राद्भुज्युं निरूहथुः ॥ १४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (तुग्राय) बलाय (पूर्व्येभिः) पूर्वैः कृतैः (एवैः) विज्ञानादिभिः (पुनर्मन्यौ) पुनः पुनर्मन्येते विजानीतस्तौ (अभवतम्) भवेतम् (युवाना) प्राप्तयौवनौ (युवम्) युवाम् (भुज्युम्) शरीरात्मपालकं पदार्थसमूहम् (अर्णसः) प्रचुरजलात् (निः) नितराम् (समुद्रात्) जलद्रावाधारात् (विभिः) वियति गन्तृभिः पक्षिभिरिव (ऊहथुः) वहतम् (ऋज्रेभिः) ऋजुगमकैः (अश्वैः) आशुगामिभिर्विद्युदादिना निर्मितैर्विमानादियानैः ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - स्त्रीपुरुषौ पूर्वैराप्तैः कृतानि कर्माण्यनुष्ठाय धर्मयुक्तेन ब्रह्मचर्य्येण पूर्णा विद्या अवाप्य क्रियाकौशलेन विमानादियानानि संपाद्य भूगोलस्याभितो विहृत्य नित्यमानन्देताम् ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - स्त्री-पुरुषांनी पूर्वीचे महात्मा ऋषी-महर्षींनी केलेल्या कार्याप्रमाणे आचरण करून धर्मयुक्त ब्रह्मचर्याने पूर्ण विद्या प्राप्त करून क्रियाकौशल्याने विमान इत्यादी यान तयार करून भूगोलात सर्वत्र वावरून सदैव आनंदात राहावे. ॥ १४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓जोहवीद् अश्विना तौग्रियो᳓ वाम्
प्रो᳓ळ्हः समुद्र᳓म् अव्यथि᳓र् जगन्वा᳓न्
नि᳓ष् ट᳓म् ऊहथुः सुयु᳓जा र᳓थेन
म᳓नोजवसा वृषणा सुअस्ति᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ájohavīt ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

taugryáḥ ← taugryá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

avyathíḥ ← avyathí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jaganvā́n ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

próḷhaḥ (prá-ū*) ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nís ← nís (invariable)

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

suyújā ← suyúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mánojavasā ← mánojavas- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

अजो॑हवीत् । अ॒श्वि॒ना॒ । तौ॒ग्र्यः । वा॒म् । प्रऽऊ॑ळ्हः । स॒मु॒द्रम् । अ॒व्य॒थिः । ज॒ग॒न्वान् ।
निः । तम् । ऊ॒ह॒थुः॒ । सु॒ऽयुजा॑ । रथे॑न । मनः॑ऽजवसा । वृ॒ष॒णा॒ । स्व॒स्ति ॥

• ajohavīd ← ajohavīt ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Imperfect
• “appeal.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• taugryo ← taugryaḥ ← taugrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhujyu.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• proﾱhaḥ ← proḍhaḥ ← pravah ← √vah
• [verb noun], nominative, singular
• “take away; issue.”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• avyathir ← avyathiḥ ← avyathi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “surefooted.”

• jaganvān ← gam
• [verb noun], nominative, singular
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• ṭam ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ūhathuḥ ← vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• suyujā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suyujā ← yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• manojavasā ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manojavasā ← javasā ← javas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “speed.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

हे अश्विनौ वां युवां तौग्र्यः तुग्रपुत्रः प्रोळ्हः पित्रा प्रापितः समुद्रम् अब्धिं जगन्वान भुज्युः उदके निमग्नोऽपि अव्यथिः व्यथां पीडाम् अप्राप्त एव सन् अजोहवीत् स्तुतिभिराह्वयत् । तम् आह्वातारं हे मनोजवसा मनोवद्वेगयुक्तौ वृषणा कामाभिवर्षकावश्विनौ सुयुजा सुष्ठ्वैश्वर्ययुक्तेन रथेन स्वस्ति क्षेमं यथा भवति तथा निरूहथुः । जलान्निर्गमय्य युवां पितृगृहं प्रापितवन्तौ ॥ जगन्वान् । गमेर्लिटः क्वसुः । ‘विभाषा गमहनविदविशाम्’ इति विकल्पनात् इडभावः । ‘भ्वोश्च’ इति मकारस्य नकारः । निष्टम् । ‘युष्मत्तत्ततक्षुःष्वन्तःपादम्’ इति मूर्धन्यः । मनोजवसा । मनसो जव इव जवो ययोः तौ तथोक्तौ । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारः । पादादित्वात् आमन्त्रितनिघाताभावे षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“Th sun of Tugra, brought back by you, Aśvins, (to his father), glorified you whenhe ahd crossed the ocean in safety, and you bore him, showerers (of benefits), with your well-harnessed car, swift as thought, to safety.”

Carried forth into the sea, the son of Tugra [=Bhujyu] called upon you again and again, having gone (to you) on an unwavering course, Aśvins. You carried him out with your chariot, swift as mind, with its good team, o bulls, to keep him well.

The son of Tugra had invoked you, Asvins; borne on he went uninjured through the ocean.
Ye with your chariot swift as thought, well-harnessed, carried him off, O Mighty Ones, to safety.

Es rief euch, Asvin, laut der Tugrasohn, ins Meer getrieben, keinen Irrweg gegangen. Ihr holtet ihn heil heraus auf wohlgeschirrtem, gedankenschnellem Wagen, ihr Bullengleiche.

Euch hat gerufen Tugra’s Sohn, ihr Ritter, ins Meer geführt, hineilend ohne Wanken; Ihr fuhrt heraus auf schönbespanntem Wagen gedankenschnellem ihn zum Heil, o Stiere!

Воззвал к вам сын Тугры, о Ашвины,
Завезенный в море, движущийся без колебаний,
Вы благополучно вывезли его на колеснице,
Легко запрягаемой, быстрой, как мысль, о два быка.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) उत्तम बलवाले (अश्विना) विद्या और उत्तम शीलों में व्याप्त स्त्री-पुरुषो ! तुम दोनों जो (वाम्) तुम्हारा (तौग्र्यः) बल से सिद्ध हुआ (प्रोढः) उत्तमता से प्राप्त (अव्यथिः) जिसको व्यथा कष्ट नहीं है (जगन्वान्) जो निरन्तर गमन करनेवाला सेना का समुदाय है वह (समुद्रम्) समुद्र का (अजोहवीत्) बार-बार तिरस्कार करे अर्थात् उससे उत्तीर्ण हो उसकी गम्भीरता न गिने, (तम्) उस उक्त सेना समुदाय को (सुयुजा) सुन्दरता से जुड़े (मनोजवसा) मन के समान वेग से जाते हुए (रथेन) रमणीय विमान आदि यानसमुदाय से (स्वस्ति) सुखपूर्वक (निरूहथुः) निर्वाहो अर्थात् एक देश से दूसरे देश को पहुँचाओ ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - जब ब्रह्मचर्य किये पुरुष शत्रुओं के विजय के लिये समुद्र के पार जाना चाहें तब स्त्री और सेना के साथ ही वेगवान् यानों से जावें-आवें ॥ १५ ॥

अन्वय: हे वृषणाऽश्विना दम्पती युवां यो वां तौग्र्यः प्रोढोऽव्यथिर्न जगन्वान् सेनासमुदायः समुद्रमजोहवीत्तं सुयुजा मनोजवसा रथेन स्वस्ति निरुहथुः ॥ १५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अजोहवीत्) पुनःपुनः स्पर्द्धेत (अश्विना) विद्यासुशीलव्यापिनौ (तौग्र्यः) तुग्रेण बलेन निर्वृत्तः सेनावृन्दः (वाम्) युवयोः (प्रोढः) प्रकर्षेणोढः प्राप्तः (समुद्रम्) (अव्यथिः) अविद्यमाना व्यथिर्व्यथा यस्य सः (जगन्वान्) भृशं गन्ता (नः) नितराम् (तम्) (ऊहथुः) प्रापयेतम् (सुयुजा) सुष्ठुयुक्तेन (रथेन) (मनोजवसा) मनोवद्वेगेन गच्छता (वृषणा) सुबलौ (स्वस्ति) सुखेन ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - यदा कृतब्रह्मचर्य्यः पुरुषः शत्रुविजयाय समुद्रपारं गन्तुमिच्छेत्तदा सभार्यः सबल एव वेगवद्भिर्यानैर्गच्छेदागच्छेच्च ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा ब्रह्मचर्ययुक्त पती शत्रूंवर विजय प्राप्त करण्यासाठी समुद्र पार करू इच्छितो तेव्हा पत्नी व सेनेसह वेगवान यानाबरोबर जावे-यावे. ॥ १५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓जोहवीद् अश्विना व᳓र्तिका वाम्
आस्नो᳓ य᳓त् सीम् अ᳓मुञ्चतं वृ᳓कस्य
वि᳓ जयु᳓षा ययथुः सा᳓नु अ᳓द्रेर्
जातं᳓ विष्वा᳓चो अहतं विषे᳓ण

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ájohavīt ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vártikā ← vártikā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ámuñcatam ← √muc- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

āsnáḥ ← āsán- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)

vŕ̥kasya ← vŕ̥ka- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádreḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jayúṣā ← jayúṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sā́nu ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yayathuḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ahatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

viṣéṇa ← viṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

viṣvā́caḥ ← viṣvā́(ñ)c- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

अजो॑हवीत् । अ॒श्वि॒ना॒ । वर्ति॑का । वा॒म् । आ॒स्नः । यत् । सी॒म् । अमु॑ञ्चतम् । वृक॑स्य ।
वि । ज॒युषा॑ । य॒य॒थुः॒ । सानु॑ । अद्रेः॑ । जा॒तम् । वि॒ष्वाचः॑ । अ॒ह॒त॒म् । वि॒षेण॑ ॥

• ajohavīd ← ajohavīt ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Imperfect
• “appeal.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vartikā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wick; paintbrush.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• āsno ← āsnaḥ ← āsan
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mouth.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sīm
• [adverb]

• amuñcataṃ ← amuñcatam ← muc
• [verb], dual, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• vṛkasya ← vṛka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wolf; Vṛka; vṛka [word]; Vṛka.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jayuṣā ← jayus
• [noun], nominative, dual, masculine

• yayathuḥ ← yā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• sānv ← sānū ← sānu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• adrer ← adreḥ ← adri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• jātaṃ ← jātam ← jāta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “kind; object; descendant; kin; being; reincarnation.”

• viṣvāco ← viṣvācaḥ ← viṣvāc
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Viṣvāc.”

• ahataṃ ← ahatam ← han
• [verb], dual, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• viṣeṇa ← viṣa
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

‘आस्नो वृकस्य ’ (ऋ. सं. १. ११६. १४ ) इत्यर्धर्चे यदुक्तं तदत्र पूर्वार्धेन प्रतिपाद्यते । वर्तिका चटकसदृशस्य पक्षिणः स्त्री वृकेण अरण्यशुना ग्रस्ता सती हे अश्विनौ वां युवां तदा अजोहवीत् आहूतवती यत्सीं यदा खलु वृकस्य आस्नः आस्यात् अमुञ्चतं वर्तिकाम् अमोचयतम् । अपि च युवां जयुषा जयशीलेन रथेन अद्रेः पर्वतस्य सानु समुच्छ्रिप्रदेशं वि ययथुः शत्रुभिरावेष्टितं जाहुषाख्यं स्तोतारं शत्रुसमूहान्निर्गमय्य तेन सह अन्यैर्गन्तुमशक्यं पर्वताग्रं गन्तवन्तावित्यर्थः । तदुक्तं ’ परिविष्टं जाहुषम् ’ (ऋ. सं. १. ११६. २०) इत्यत्र । तथा विष्वाचः विविधगतियुक्तस्य एतत्संज्ञस्य असुरस्य जातम् उत्पन्नमपत्यं विषेण क्ष्वेडेन अहतं युवां हतवन्तौ । यद्वा । वर्तते प्रतिदिवसमावर्तते इति वर्तिका उषाः । वृक इति विवृतज्योतिष्कः सूर्य उच्यते । तेन ग्रस्ता सती सा हे अश्विनौ युवाम् अजोहवीत् आह्वयत् । यदा खलु युवां वृकस्य सूर्यस्य आस्नः आस्यस्थानीयान्मण्डलात् अमुञ्चतम् अमोचयतम् । सूर्येण एकीभूतामुषसं पृथक्कृत्य उदयात्पूर्वं रात्रेरपरभागे स्थापितवन्तावित्यर्थः । तथा च यास्कः- “ आदित्योऽपि वृक उच्यते यदावृङ्क्ते । आह्वयदुषा अश्विनावादित्येनाभिग्रस्ता तामश्विनौ प्रमुमुचतुरित्याख्यानम् ’ ( निरु. ५. २१ ) इति । अपि च जयुषा जयशीलेन रथेन अद्रेर्मेघस्य सानु समुच्छ्रितप्रदेशं वृष्टिचिकीर्षया विशेषेण ययथुः युवां गतवन्तौ । गत्वा च विष्वाचो विविधगतियुक्तस्य मेघस्य संबन्धिना विषेणोदकेन जातमुत्पन्नं सर्वं भूतजातम् अहतम् अगमयतं वृष्टिं कृतवन्तावित्यर्थः ॥ अजोहवीत् । ह्वयतेर्यङ्लुगन्तात् लङि तिपि ‘यङो वा ’ इति ईडागमः । ‘अभ्यस्तस्य च ’ इति द्विर्वचनात्पूर्वमेव ह्वयतेः संप्रसारणम् । आस्नः । ‘पद्दन्’ इत्यादिना आस्यशब्दस्य आसन्नादेशः । ‘अल्लोपोऽनः’ इति अकारलोपः। जयुषा । ‘जि जये । औणादिकः उसिप्रत्ययः । विश्वाचः । विषु नाना आभिमुख्येन अञ्चति इति विग्रहः । ‘ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । ’ अचः’ इत्यकारलोपः । चौ ’ इति दीर्घः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते ‘चौ ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । अहतम् । ‘हन हिंसागत्योः । लङि अदादित्वात् शपो लुक् । अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः ॥

English translation:

“The quail glorified you, Aśvins, when you saved her from the mouth of the wolf; you carried off (Jāhuṣa) to the top of the mountain in your triumphant chariot; and slew the son of Viṣvāñc with a poisoned (arrow).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Viṣvāñc is an asura, The text has, ‘whose son you killed with poison’; a poisoned arrow is implied

The quail-hen called upon you again and again, Aśvins, so that you freed her from the mouth of the wolf.
With your victorious (chariot) you journeyed across the back of the rock. You crushed the (son) of Viṣvāc [=the Double-Talker?], born by poison.

The quail had invocated you, O Asvins, when from the wolf’s devouring jaws ye freed her.
With conquering car ye cleft the mountain’s ridges: the offspring of Visvac ye killed with poison.

Es hatte euch, Asvin, die Wachtel angerufen, als ihr sie aus dem Rachen des Wolfes befreitet. Mit dem siegreichen Wagen fuhrt ihr durch den Rücken des Berges. Die Brut des Visvac habt ihr durch Gift getötet.

Die Wachtel hatt’, o Ritter, euch gerufen, als ihr sie löstet aus des Wolfes Rachen; Ihr schrittet siegreich durch des Berges Rücken und tödtetet mit Gift den Sohn des Vischvak.

Воззвала к вам перепелка, о Ашвины,
Когда вы освободили ее из пасти волка.
На победной (колеснице) вы пронеслись через вершину горы.
Отродье Вишванча вы убили ядом.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) शीघ्र जानेहारे सभासेनाधीशो ! (वर्त्तिका) संग्राम में वर्त्तमान सेना (यत्सीम्) जिसी समय (वाम्) तुम दोनों को (अजोहवीत्) निरन्तर बुलावे तब उसको (वृकस्य) भेड़िया के (आस्नः) मुख से जैसे वैसे शत्रुमण्डल से (अमुञ्चतम्) छुड़ावो अर्थात् उसको जीतो और अपनी सेना को बचाओ, तुम दोनों (जयुषा) जय देनेवाले अपने रथ से (अद्रेः) पर्वत के (सानु) शिखर को (वि, ययथुः) विविध प्रकार जाओ और (विष्वाचः) विविध गतिवाले शत्रुमण्डल के (जातम्) उत्पन्न हुए बल को (विषेण) उसका विपर्य्यय करनेवाले विषरूप अपने बल से (अहतम्) विनाशो नष्ट करो ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुष जैसे बलवान् दयालु शूरवीर बघेले के मुख से छेरी को छुड़ाता है, वैसे डाकुओं के भय से प्रजाजनों को अलग रक्खें। जब शत्रुजन पर्वतों में वर्त्तमान मारे नहीं जा सकते हों तब उनके अन्न-पान आदि को विदूषित कर उनको वश में लावें ॥ १६ ॥

अन्वय: हे अश्विना वर्त्तिका सेना यत् सीं वामजोहवीत् तदा तां वृकस्यास्न इव शत्रुमण्डलादमुञ्चतम्। युवां जयुषा निजरथेनाद्रेः सानु वि ययथुः। विष्वाचो जातं बलं विषेणाहतं च ॥ १६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अजोहवीत्) भृशमाह्वयेत् (अश्विना) सद्यो यातारौ (वर्त्तिका) संग्रामे प्रवर्त्तमाना (वाम्) युवाम् (आस्नः) आस्यात् (यत्) यदा (सीम्) खलु (अमुञ्चतम्) मोचयतम् (वृकस्य) वन्यस्य शुनः (वि) (जयुषा) जयप्रदेन (ययथुः) यातम् (सानु) शिखरम् (अद्रेः) शैलस्य (जातम्) प्रसिद्धमुत्पन्नबलम् (विष्वाचः) विविधगतिमतः शत्रुमण्डलस्य (अहतम्) हन्यातम् (विषेण) विपर्ययकरेण निजबलेन ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषा यथा बलवान् दयालुः शूरवीरो व्याघ्रमुखादजां निर्मोचयति तथा दस्युभयात् प्रजाः पृथग्रक्षेयुः। यदा शत्रवः पर्वतेषु वर्त्तमाना हन्तुमशक्याः स्युस्तदा तदन्नपानादिकं विदूष्य वशं नयेयुः ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - जसा बलवान, दयाळू, शूरवीर लांडग्याच्या मुखातून शेळीला सोडवितो तसे राजपुरुषाने डाकूच्या भयापासून प्रजेला वेगळे ठेवावे. जर शत्रू पर्वतीय प्रदेशात राहत असेल तर अन्न पान इत्यादी दूषित करून त्यांना ताब्यात घ्यावे. ॥ १६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शत᳓म् मेषा᳓न् वृकि᳓ये मामहानं᳓
त᳓मः प्र᳓णीतम् अ᳓शिवेन पित्रा᳓
आ᳓क्षी᳓ ऋज्रा᳓श्वे अश्विनाव् अधत्तं
ज्यो᳓तिर् अन्धा᳓य चक्रथुर् विच᳓क्षे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
māmahānám ← √maṁh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

meṣā́n ← meṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vr̥kyè ← vr̥kī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

áśivena ← áśiva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pitrā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

práṇītam ← √nī- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

adhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

akṣī́ ← ákṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

r̥jrā́śve ← r̥jrā́śva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

andhā́ya ← andhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cakrathuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vicákṣe ← √cakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

श॒तम् । मे॒षान् । वृ॒क्ये॑ । म॒म॒हा॒नम् । तमः॑ । प्रऽनी॑तम् । अशि॑वेन । पि॒त्रा ।
आ । अ॒क्षी इति॑ । ऋ॒ज्रऽअ॑श्वे । अ॒श्वि॒नौ॒ । अ॒ध॒त्त॒म् । ज्योतिः॑ । अ॒न्धाय॑ । च॒क्र॒थुः॒ । वि॒ऽचक्षे॑ ॥

• śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• meṣān ← meṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sheep; ram; Naigameṣa.”

• vṛkye ← vṛkī
• [noun], dative, singular, feminine
• “wolf.”

• māmahānaṃ ← māmahānam ← mah
• [verb noun], accusative, singular
• “give; accord.”

• tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• praṇītam ← praṇī ← √nī
• [verb noun], accusative, singular
• “enforce; lead; produce.”

• aśivena ← aśiva
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “inauspicious; unkind; unfriendly; cruel; dangerous.”

• pitrā ← pitṛ
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• ākṣī ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ākṣī ← akṣī ← akṣi
• [noun], accusative, dual, neuter
• “eye; akṣi [word]; two.”

• ṛjrāśve ← ṛjrāśva
• [noun], locative, singular, masculine
• “Ṛjrāśva.”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• adhattaṃ ← adhattam ← dhā
• [verb], dual, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• andhāya ← andha
• [noun], dative, singular, masculine
• “blind; andha [word]; andha; blind; complete; dark.”

• cakrathur ← cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vicakṣe ← vicakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

‘शतं मेषान्वृक्ये चक्षदानम् ’ ( ऋ. सं. १. ११६. १६ ) इत्यत्र यदाख्यानमवादिष्म तदत्राप्यनुसंधेयम् । शतं शतसंख्याकान् मेषान वृक्ये वृकीरूपेणावस्थिताय अश्विनोर्वाहनाय रासभाय ममहानं पूजितवन्तम् आहारार्थं समर्पितवन्तम् अशिवेन असुखकारिणा पित्रा स्वकीयेन जनकेन तमः दृष्टिराहित्येन कृतम् आन्ध्यं प्रणीतं प्रापितम् ऋज्राश्वं चक्षुष्मन्तम् अश्विनावकुरुतामिति शेषः । एतदेव विशदयति । हे अश्विनौ अक्षी पितृशापान्नष्टे चक्षुषी ऋज्राश्वे एतत्संज्ञके राजर्षौ आ अधत्तं पुनर्दर्शनसमर्थे अकुरुतम् । एतदेवाह । अन्धाय दृष्टिहीनाय ज्योतिः प्रकाशकं चक्षुः विचक्षे विविधं जगत् द्रष्टुं चक्रथुः युवां कृतवन्तौ ॥ ममहानम् ।’ मह पूजायाम् ’ । लिटः कानच् । संहितायां छान्दसमभ्यासस्य दीर्घत्वम् । प्रणीतम् । प्रपूर्वान्नयतेः कर्मणि निष्ठा । ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पित्रा । ‘उदात्तयणः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । अक्षी । अक्षिशब्दात् द्विवचने नुमागमश्च प्राप्नोति ‘ई च द्विवचने’ इति ईकारान्तादेशश्च । परत्वादीकारादेशः । कृते तस्मिन् सकृद्गतपरिभाषया पुनर्नुम् न भवति । ‘उदात्त’ इत्युनुवृतेः ईकारस्योदात्तत्वम् ॥

English translation:

“You restored eyes to Ṛjrāśva, who, on presenting a hundred sheep to the she-wolf, had been condemned to darkness by his indignant father, and gave light to the blind, wherewith to behold all things.”

Him who had readied a hundred sheep for the she-wolf, who was led forth into darkness by his merciless father—
in R̥jrāśva you put eyes; you made light for the blind one to see.

He whom for furnishing a hundred wethers to the she-wolf, his wicked father blinded,–
To him, Rjrasva, gave ye eyes, O Asvins; light to the blind ye sent for perfect vision.

Hundert Widder hatte er der Wölfin gespendet und war durch seinen bösen Vater in die Nacht der Blindheit geführt: Ihr Asvin gabt dem Rijrasva die Augen, ihr machtet dem Blinden Licht zum Sehen.

Ihm, der der Wölfin hundert Widder schenkte, und der geblendet ward vom bösen Vater, Ihm, dem Ridschraçva gabt ihr neue Augen, und machtet, Ritter, dass der Blinde Licht sah.

Пожаловавшему волчице сотню баранов
(И) ввергнутому во мрак немилосердным отцом
Риджрашве вы даровали глаза, о Ашвины.
Вы сделали так, что слепой увидел свет.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विनौ) सभा सेनाधीशो ! तुम दोनों जिस (अशिवेन) अमङ्गलकारी (पित्रा) प्रजा पालनेहारे न्यायाधीश ने (तमः) दुःखरूप अन्धकार (प्रणीतम्) भली-भाँति पहुँचाया उस (वृक्ये) भेड़िनी के लिये (शतम्) सैकड़ों (मेषान्) मेढ़ों को (मामहानम्) देते हुए के समान प्रजाजनों को पीड़ा देते हुए राज्याधिकारी को छुड़ाओ, अलग करो (ऋज्राश्वे) अच्छे सीखे हुए घोड़े आदि पदार्थों से युक्त सेना में (अक्षी) आँखों का (आ, अधत्तम्) आधान करो अर्थात् दृष्टि देओ, वहाँ के बने-बिगड़े व्यवहार को विचारो और (अन्धाय) अन्धे के समान अज्ञानी के लिये (विचक्षे) विज्ञानपूर्वक देखने के लिये (ज्योतिः) विद्याप्रकाश को (चक्रथुः) प्रकाशित करो ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेना आदि के पुरुषो ! तुम लोग प्रजाजनों में अन्याय से भेड़िनी अपने प्रयोजन के लिये भेड़ बकरों में जैसे प्रवृत्त होते हैं, वैसे वर्त्ताव रखनेवाले अपने भृत्यों को अच्छे दण्ड देकर अन्य धर्मात्मा भृत्यों से प्रजाजनों में सूर्य्य के समान रक्षा आदि व्यवहारों को निरन्तर प्रकाशित करो। जैसे आँखवाला कुएँ से अन्धे को बचाकर सुख देता है, वैसे अन्याय करनेवाले भृत्यों से पीड़ा को प्राप्त हुए प्रजाजनों को अलग रक्खो ॥ १७ ॥

अन्वय: हे अश्विनौ युवां येनाशिवेन पित्रा तमः प्रणीतं तं वृक्ये शतं मेषान् मामहानमिव प्रजाजनान् पीडयन्तं मुञ्चतं पृथक्कुर्य्यातम्। ऋज्राश्वे अक्षी चक्षुषी आधत्तम्। अन्धाय विचक्षे ज्योतिश्चक्रथुः ॥ १७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (शतम्) (मेषान्) (वृक्ये) वृकस्त्रियै (मामहानम्) दत्तवन्तम् (तमः) अन्धकाररूपं दुःखम् (प्रणीतम्) प्रकृष्टतया प्रापितम् (अशिवेन) अमङ्गलकारिणा न्यायाधीशेन (पित्रा) पालकेन (आ) (अक्षी) चक्षुषी (ऋज्राश्वे) सुशिक्षिततुरङ्गादियुक्ते सैन्ये (अश्विनौ) सभासेनेशौ (अधत्तम्) दध्यातम् (ज्योतिः) प्रकाशम् (अन्धाय) दृष्टिनिरुद्धायेवाज्ञानिने (चक्रथुः) कुरुतम् (विचक्षे) ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेनेशादयो राजपुरुषा यूयं प्रजायामन्यायेन वृक्यः स्वार्थसाधनाय मेषेषु यथा प्रवर्त्तन्ते तथा प्रवर्त्तमानान् स्वभृत्यान् सम्यग्दण्डयित्वान्यैर्धार्मिकैर्भृत्यैः प्रजासु सूर्य्यवद्रक्षणादिकं सततं प्रकाशयत। यथा चक्षुष्मान् कूपादन्धं निवार्य्य सुखयति तथाऽन्यायकारिभ्यो भृत्येभ्यः पीडिताः प्रजाः पृथक् रक्षेत ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - हे सभा सेना इत्यादीच्या राजपुरुषांनो! लांडग्या जशा आपल्या प्रयोजनासाठी अन्यायपूर्वक शेळ्यामेंढ्यांवर आक्रमण करतात तसे प्रजेशी वर्तन करणाऱ्या आपल्या सेवकांना तुम्ही चांगल्या प्रकारे शिक्षा करा व इतर धर्मात्मा सेवकांकडून प्रजेचे सूर्यासारखे सतत रक्षण करा. जसा डोळस माणूस विहिरीतील अंध माणसाला वाचवून सुखी करतो तसे अन्याय करणाऱ्या सेवकांपासून त्रस्त झालेल्या प्रजेला पृथक करा. ॥ १७ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुन᳓म् अन्धा᳓य भ᳓रम् अह्वयत् सा᳓
वृकी᳓र् अश्विना वृषणा न᳓रे᳓ति
जारः᳓ कनी᳓न इव चक्षदान᳓
ऋज्रा᳓शुवः शत᳓म् ए᳓कं च मेषा᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahvayat ← √hvā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

andhā́ya ← andhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bháram ← bhára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

íti ← íti (invariable)

nárā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vr̥kī́ḥ ← vr̥kī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

cakṣadānáḥ ← √kṣad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kanī́naḥ ← kanī́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

meṣā́n ← meṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥jrā́śvaḥ ← r̥jrā́śva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

शु॒नम् । अ॒न्धाय॑ । भर॑म् । अ॒ह्व॒य॒त् । सा । वृ॒कीः । अ॒श्वि॒ना॒ । वृ॒ष॒णा॒ । नरा॑ । इति॑ ।
जा॒रः । क॒नीनः॑ऽइव । च॒क्ष॒दा॒नः । ऋ॒ज्रऽअ॑श्वः । श॒तम् । एक॑म् । च॒ । मे॒षान् ॥

• śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• andhāya ← andha
• [noun], dative, singular, masculine
• “blind; andha [word]; andha; blind; complete; dark.”

• bharam ← bhara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• ahvayat ← hvā
• [verb], singular, Imperfect
• “raise; call on; call; summon.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vṛkīr ← vṛkīḥ ← vṛkī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wolf.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• nareti ← narā ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nareti ← iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• kanīna ← kanīnaḥ ← kanīna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young; kanīna [word].”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• cakṣadāna ← cakṣadānaḥ ← kṣad
• [verb noun], nominative, singular
• “butcher; carve.”

• ṛjrāśvaḥ ← ṛjrāśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛjrāśva.”

• śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• meṣān ← meṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sheep; ram; Naigameṣa.”

शुनम् इति सुखनाम । भरं पोषणहेतुभूतं चक्षुरिन्द्रियेण निष्पाद्यं सुखम् अन्धाय दृष्टिहीनाय तस्मै ऋज्राश्वाय इच्छन्ती सा वृकीः हे अश्विनौ अश्वयुक्तौ कृत्स्नं जगत् व्याप्नुवन्तौ वा वृषणा हे वृषणौ कामानां वर्षितारौ इति एवं संबोध्य नरा नेतारौ अश्विनौ अह्वयत् आहूतवती । आह्वयन्त्यास्तस्याः कोऽभिप्राय इति चेत् तदुच्यते । कनीनइव यथा प्राप्तयौवनः कामुकः जारः पारदारिकः सन् परस्त्रियै सर्वं धनं प्रयच्छति एवम् ऋज्राश्वः मह्यं शतमेकं च एकोत्तरशतसंख्याकान् मेषान् पौरजनानां स्वभूतानपहृत्य चक्षदानः शकलीकुर्वन् प्रादात् । तेन ईदृशीं दुर्दशां प्राप्तः इति ॥ कनीनः । युवशब्दात् इष्टनि “ युवाल्पयोः कनन्यतरस्याम् ’ ( पा. सू. ५. ३. ६४ ) इति युवशब्दस्य कन्नादेशः । व्यत्ययेन इष्ठनः खादेशः । यद्वा । ‘कन दीप्तिकान्तिगतिषु’। अस्मादौणादिक ईनप्रत्ययः ॥

English translation:

“(Desiring) that the enjoyment (arising from the perfection) of the senses (should be restored to the blind), the she-wolf invoked you, (saying), “Aśvins, showerers (of benefits), leaders (of sacrifices), Ṛjrāśva, (lavish) as a youthful gallant, (has given me) a hundred and one sheep, cutting them into fragments”.”

O Aśvins, you bulls, that she-wolf summoned good fortune and the winner’s stake for the blind man, saying, “O men!
Like the lover of a maiden is R̥jrāśva (to me), since he butchered a hundred and one sheep.”

To bring the blind man joy thus cried the she-wolf: O Asvins, O ye Mighty Ones, O Heroes,
For me Rjrasva, like a youthful lover, hath. cut piecemeal one and a hundred wethers.

Heil, Gewinn rief die Wölfin, o Bullen Asvin, dem Blinden zu mit den Worten: " Ihr Herren, Rijrasva ist es, der wie ein jugendlicher Liebhaber hundert und einen Widder aufgetischt hat.

Zum Heil dem Blinden schrie dies Wort die Wölfin: »O Ritter, Stiere, Männer«, also sprach sie, »Ridschraçva hat gleichwie ein junger Buhle geschlachtet hundert Widder mir und einen.«

Счастье (и) успех прокричала слепому
Эта волчица, о Ашвины, о два быка, (говоря) так:
О два мужа, как юный любовник, отдавший (возлюбленной все, что есть),
Риджрашва (подал) сто одного барана.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राज-विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) सुख वर्षाने और (नरा) धर्म-अधर्म का विवेक करनेहारे (अश्विना) सभा सेनाधीशो ! (सा) वह (वृकीः) चोर की स्त्री (शतम्) सौ (च) और (एकम्) एक (मेषान्) भेंड़-मेढ़ों को (अह्वयत्) हाँक देकर जैसे बुलावे (इति) इस प्रकार वा (ऋज्राश्वः) सीधी चाल चलनेहारे घोड़ोंवाला (चक्षदानः) जिससे कि विद्या वचन दिया जाता है उस (जारः) बुड्ढे वा जार कर्म करनेहारे चालाक (कनीनइव) प्रकाशमान मनुष्य के समान तुम (अन्धाय) अन्धे के लिये (भरम्) पोषण अर्थात् उसकी पालना और (शुनम्) सुख धारण करो ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजपुरुष अविद्या से अन्धे हो रहे जनों को अन्यायकारियों से, उत्तम सती स्त्रियों को लंपट वेश्याबाजों से, जैसे भेड़ियों से भेड़-बकरों को बचावें, वैसे निरन्तर बचा कर पालें ॥ १८ ॥

अन्वय: हे वृषणा नराऽश्विना सा वृकीः शतमेकं च मेषानह्वयदितीव ऋज्राश्वश्चक्षदानो जारः कनीनइव युवामन्धाय भरं शुनमधत्तम् ॥ १८ ॥

पुना राजविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) सुखम् (अन्धाय) चक्षुर्हीनाय (भरम्) पोषणम् (अह्वयत्) उपदिशेत् (सा) (वृकीः) स्तेनस्त्री। अत्र सुपां० इति सोः स्थाने सुः। (अश्विना) सभासेनेशौ (वृषणा) सुखवर्षकौ (नरा) (इति) प्रकारार्थे (जारः) व्यभिचारी वृद्धो वा (कनीनइव) यथा प्रकाशमानो जनः (चक्षदानः) चक्षो विद्यावचो दीयते येन सः (ऋज्राश्वः) ऋजुगतिमदश्वः पुरुषः (शतम्) (एकम्) (च) समुच्चये (मेषान्) अवीन् ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। राजपुरुषा अविद्यान्धान् जनानन्यायकारिणां सकाशात्सतीः स्त्रीर्जाराणां संबन्धाद्वृकाणां सकाशादजाइव विमोच्य सततं पालयेयुः ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे लांडग्यापासून शेळ्या-मेंढ्यांना वाचविले जाते तसे राजपुरुषांनी अविद्येने अंध झालेल्या लोकांना अन्याय करणाऱ्या लोकांपासून वाचवावे व लंपट वेश्यागामी वृत्तींच्या पुरुषापासून सात्त्विक स्त्रियांना वाचवून त्यांचे पालन करावे. ॥ १८ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मही᳓ वाम् ऊति᳓र् अश्विना मयोभू᳓र्
उत᳓ स्रामं᳓ धिष्णिया सं᳓ रिणीथः
अ᳓था युवा᳓म् इ᳓द् अह्वयत् पु᳓रंधिर्
आ᳓गछतं सीं वृषणाव् अ᳓वोभिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mayobhū́ḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ūtíḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dhiṣṇyā ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

riṇīthaḥ ← √rī- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

srāmám ← srāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ahvayat ← √hvā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)

ít ← ít (invariable)

púraṁdhiḥ ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yuvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

agachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ávobhiḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

sīm ← sīm (invariable)

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

म॒ही । वा॒म् । ऊ॒तिः । अ॒श्वि॒ना॒ । म॒यः॒ऽभूः । उ॒त । स्रा॒मम् । धि॒ष्ण्या॒ । सम् । रि॒णी॒थः॒ ।
अथ॑ । यु॒वाम् । इत् । अ॒ह्व॒य॒त् । पुर॑म्ऽधिः । आ । अ॒ग॒च्छ॒त॒म् । सी॒म् । वृ॒ष॒णौ॒ । अवः॑ऽभिः ॥

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ūtir ← ūtiḥ ← ūti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• mayobhūr ← mayaḥ ← mayas
• [noun], neuter
• “pleasure; refreshment.”

• mayobhūr ← bhūḥ ← bhū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• srāmaṃ ← srāmam ← srāma
• [noun], nominative, singular, neuter
• “crippled.”

• dhiṣṇyā ← dhiṣṇya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “wise; beneficent.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• riṇīthaḥ ← ri
• [verb], dual, Present indikative
• “free; liberate; run; let go of.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• yuvām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ahvayat ← hvā
• [verb], singular, Imperfect
• “raise; call on; call; summon.”

• purandhir ← purandhiḥ ← puraṃdhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

• āgacchataṃ ← āgacchatam ← āgam ← √gam
• [verb], dual, Imperfect
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• sīṃ ← sīm
• [adverb]

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• avobhiḥ ← avas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

हे अश्विनौ वां युवयोः मही महती ऊतिः पालनं मयोभूः मयसः सुखस्य भावयित्री । उत अपि च हे धिष्ण्या । धिषणा स्तुतिलक्षणा वाक् । तया स्तोतव्यौ स्रामं व्याधितं पुरुषं विश्लिष्टाङ्गम् अत्र्यादिकं सं रिणीथः संगतावयवं कुरुथः। अथ अपि च युवामित् युवामेव पुरंधिः बहुधीः घोषा विश्पला वा अह्वयत् रोगोपशमनार्थम् आहूतवती । हे वृषणौ कामानां वर्षितारौ अश्विनौ अवोभिः रक्षणैः सह आगच्छतम् आभिमुख्येन सीम् एनां प्राप्तवन्तौ ॥ मही महती । छान्दसो वर्णलोपः । यद्वा । महेरौणादिक इन् । ‘कृदिकारादक्तिनः’ इति ङीष् । मयोभूः । भवतेरन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप् । रिणीथः । ‘री गतिरेषणयोः’। क्रैयादिकः ।’ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् ॥

English translation:

“Aśvins, your powerful protection is the source of happiness; worthy of laudation, you have made whole the maimed; therefore, has the intelligent (Ghoṣā) called upon you; showerers (of benefits) come hither with your succours.”

Great is your help, a joy itself, o Aśvins. Even the lame one do you draw back together, o holy ones.
And so Plenty called upon just you two, and you two came to her with your help, o bulls.

Great and weal-giving is your aid, O Asvins, ye, objects of all thought, made whole the cripple.
Purandhi also for this cause invoked you, and ye, O mighty, came to her with succours.

Groß ist euer Beistand,, heilsam, ihr Asvin. Auch den Lahmen machet ihr heil, ihr……..Darum rief euch die Purandhi; ihr Bullengleiche kamet zu ihr mit Hilfen.

Gross, segensreich ist, Ritter, eure Hülfe, auch den verrenkten heilt ihr, holdgesinnte; So hat auch einst Purandhi euch gerufen, da kamt, o Stiere, ihr mit Hülfen zu ihr.

Велика ваша помощь, о Ашвины, целительна.
Даже хромого, о .., вы восстановили.
Вот вас и призывал Пурамдхи.
Вы приезжали к нему, о два быка, с поддержками.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणौ) सुख वर्षानेवाले (धिष्ण्या) बुद्धिमान् (अश्विना) सभा और सेना में अधिकार पाये हुए जनो ! (वाम्) तुम दोनों की जो (मही) बड़ी (उत) और (मयोभूः) सुख को उत्पन्न करानेवाली (ऊतिः) रक्षा आदि युक्त नीति है उससे (स्रामम्) दुःख देनेवाले अन्याय को (युवाम्) तुम (सं, रिणीथः) भली-भाँति दूर करो (अथ) इसके पीछे जो (पुरन्धिः) अति बुद्धिमान् ज्वान यौवन से पूर्ण स्त्री को (अह्वयत्) बुलावे (इत्) उसी के समान (अवोभिः) रक्षा आदि के साथ (सीम्) ही (आ, अगच्छतम्) आओ ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को चाहिये कि न्याय से अन्याय को अलग कर धर्म में प्रवृत्त, शरण आये हुए जनों को अच्छे प्रकार पाल के सब ओर से कृतकृत्य हों ॥ १९ ॥

अन्वय: हे वृषणौ धिष्ण्याश्विना वां या मह्युत मयोभूरूतिर्नीतिरस्ति तया स्रामं युवां संरिणीथः। अथ यः पुरन्धिर्युवा युवतिमह्वयत्तमिदेवावोभिः सह सीमागच्छतम् ॥ १९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मही) महती (वाम्) युवयोः (ऊतिः) रक्षणादियुक्ता नीतिः (अश्विना) प्रजापालनाधिकृतौ सभासेनेशौ (मयोभूः) मयः सुखं भावयति या सा (उत) (स्रामम्) दुःखप्रदमन्यायम् (धिष्ण्या) धीमन्तौ (सम्) (रिणीथः) हिंस्तम् (अथ) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (युवाम्) द्वौ (इत्) (अह्वयत्) आह्वयेत् (पुरन्धिः) पुष्कलप्रज्ञः (आ) (अगच्छतम्) (सीम्) निश्चये (वृषणौ) (अवोभिः) रक्षणादिभिः ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैर्न्यायादन्यायं पृथक्कृत्य धर्मप्रवृत्तान् शरणागतान् संरक्ष्य सर्वतः कृतकृत्यैर्भवितव्यम् ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी न्यायाला अन्यायापासून पृथक करून शरण आलेल्या धर्मप्रवृत्त लोकांचे चांगल्या प्रकारे पालन करावे व सर्व प्रकारे कृतकृत्य व्हावे. ॥ १९ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓धेनुं दस्रा स्तरि᳓यं वि᳓षक्ताम्
अ᳓पिन्वतं शय᳓वे अश्विना गा᳓म्
युवं᳓ श᳓चीभिर् विमदा᳓य जायां᳓
नि᳓ ऊहथुः पुरुमित्र᳓स्य यो᳓षाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhenum ← ádhenu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

staryàm ← starī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víṣaktām ← √sac- 2 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

ápinvatam ← √pinv- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śayáve ← śayú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jāyā́m ← jāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vimadā́ya ← vimadá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ní ← ní (invariable)

purumitrásya ← purumitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yóṣām ← yóṣā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अधे॑नुम् । द॒स्रा॒ । स्त॒र्य॑म् । विऽस॑क्ताम् । अपि॑न्वतम् । श॒यवे॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । गाम् ।
यु॒वम् । शची॑भिः । वि॒ऽम॒दाय॑ । जा॒याम् । नि । ऊ॒ह॒थुः॒ । पु॒रु॒ऽमि॒त्रस्य॑ । योषा॑म् ॥

• adhenuṃ ← adhenum ← adhenu
• [noun], accusative, singular, feminine

• dasrā ← dasra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins.”

• staryaṃ ← staryam ← starī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “barren cow.”

• viṣaktām ← viṣañj ← √sañj
• [verb noun], accusative, singular

• apinvataṃ ← apinvatam ← pinv
• [verb], dual, Imperfect
• “swell; swell; overflow; abound.”

• śayave ← śayu
• [noun], dative, singular, masculine

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• śacībhir ← śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• vimadāya ← vimada
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vimada.”

• jāyāṃ ← jāyām ← jāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ūhathuḥ ← vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• purumitrasya ← purumitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Purumitra.”

• yoṣām ← yoṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

हे दस्रा दर्शनीयौ अश्विनौ विषक्तां विशेषेण सक्तावयवां कृशावयवामित्यर्थः। अत एव स्तर्यं निवृत्तप्रसवाम् अत एव अधेनुम् अदोग्ध्रीम् एवंभूतां गां शयवे एतत्संज्ञाय ऋषये अपिन्वतं पयसा अपूरयतम् । अपि च पुरुमित्रस्य । पुरुमित्रो नाम कश्चिद्राजा । तस्य योषां कुमारीं शचीभिः आत्मीयैः कर्मभिः विमदाय एतत्संज्ञाय ऋषये शत्रुभिः सह योद्धुमशक्ताय युवां न्यूहथुः विमदस्य गृहं प्रापितवन्तौ ॥ स्तर्यम् । ‘स्तृञ् आच्छादने ‘। अवितॄस्तृतन्त्रिभ्य ईः’ इति ईकारप्रत्ययः । ‘वा छन्दसि’ इति अमि पूर्वस्य विकल्पनादभावे यणादेशः । ‘उदात्तस्वरितयोर्यण:०’ इति परस्यानुदात्तस्य स्वरितत्वम् । विषक्ताम् । ‘षञ्ज सङ्गे’। कर्मणि निष्ठा । अनिदिताम् । इति नलोपः । ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अपिन्वतम् । ‘पिवि सेचने ’ । इदित्त्वात् नुम् । भौवादिकः । पुरुमित्रस्य । पुरूणि मित्राणि यस्य । ’ संज्ञायां मित्राजिनयोः । (पा. सू. ६. २. १६५) इति बहुव्रीहौ उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Dasras, you fille dthe milkless, barren, and emaciated cow of Śayu with milk; you brought, by your powers, the daughter of Purumitra, as a wife, of Vimada.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purumitra was a rājā

Wondrous Aśvins, you made the drooping, barren cow, no milk-cow, to swell (with milk) for Śayu.
By your powers you carried down to Vimada a wife, the maiden of Purumitra.

Ye, Wonder-Workers, filled with milk for Sayu the milkless cow, emaciated, barren;
And by your powers the child of Purumitra ye brought to Vimada to be his consort.

Für Sayu machtet ihr Meister Asvin die Kuh, die keine Milch gab, die unfruchtbare, versiegte milchstrotzend. Ihr führtet durch eure Künste dem Vimada die Frau zu, des Purumitra Maid.

Die Kuh, die milchlos, unfruchtbar und gelt war, habt, Ritter, ihr mit Milch gefüllt dem Çaju; Dem Vimada fuhrt ihr mit euren Kräften als Göttin heim des Purumitra Tochter.

О удивительные, немолочную, яловую, истощенную
Корову, вы сделали для Шаю, о Ашвины, набухшей (молоком).
(Своими) силами Вимаде вы привезли
Жену, девицу Пурумитры.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब स्त्रीपुरुष विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रा) दुःख दूर करनेहारे (अश्विना) भूगर्भ विद्या को जानते हुए स्त्री-पुरुषो ! (युवम्) तुम दोनों (शचीभिः) कर्मों के साथ (विषक्ताम्) विविध प्रकार के पदार्थों से युक्त (स्तर्य्यम्) सुखों से ढाँपनेवाली नाव वा (अधेनुम्) नहीं दुहानेहारी (गाम्) गौ को (अपिन्वतम्) जलों से सींचो (विमदाय) विशेष मदयुक्त अर्थात् पूर्ण युवावस्थावाले (शयवे) सोते हुए पुरुष के लिये (पुरुमित्रस्य) बहुत मित्रवाले की (योषाम्) युवति कन्या को (जायाम्) पत्नीपन को (न्यूहथुः) निरन्तर प्राप्त कराओ ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। हे राजपुरुषो ! तुम जैसे सबके मित्र की सुलक्षणा मन लगती, ब्रह्मचारिणी, पण्डिता, अच्छे शीलस्वभाव की, निरन्तर सुख देनेवाली, धर्मशील, कुमारी को भार्य्या करने के लिये स्वीकार कर उसकी रक्षा करते हो, वैसे ही साम, दाम, दण्ड, भेद अर्थात् शान्ति, किसी प्रकार का दबाव, दण्ड देना ओर एक से दूसरे को तोड़-फोड़ उसको बेमन करना आदि राज कामों से भूमि के राज्य को पाकर धर्म से सदैव उसकी रक्षा करो ॥ २० ॥

अन्वय: हे दस्राऽश्विना युवं युवां शचीभिर्विषक्तां स्तर्य्यं स्तरीमधेनुं गामपिन्वतं विमदाय शयवे पुरुमित्रस्य योषां जायां न्यूहथुर्नितरां प्राप्नुतम् ॥ २० ॥

अथ स्त्रीपुरुषविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अधेनुम्) अदोहयित्रीम् (दस्रा) (स्तर्य्यम्) सुखैराच्छादिकाम् (विषक्ताम्) विविधैः पदार्थैर्युक्ताम् (अपिन्वतम्) जलादिभिः सिञ्चतम् (शयवे) (शयानाय) (अश्विना) भूगर्भविद्याविदौ स्त्रीपुरुषौ (गाम्) पृथिवीम् (युवम्) युवाम् (शचीभिः) कर्मभिः (विमदाय) विशेषमदयुक्ताय (जायाम्) (नि) (ऊहथुः) प्राप्नुतम् (पुरुमित्रस्य) बहुसुहृदः (योषाम्) युवतिं कन्याम् ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। हे राजपुरुषा यूयं यथा सर्वमित्रस्य सुलक्षणां हृद्यां ब्रह्मचारिणीं विदुषीं सुशीलां सततं सुखप्रदां धार्मिकीं कुमारीं भार्यत्वायोदूढ्वा संरक्षथ तथैव सामादिभी राजकर्मभिर्भूमिराज्यं प्राप्य धर्मेण सदा पालयत ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. हे राजपुरुषांनो! तुम्ही जसे सर्वांशी मैत्री करणारी सुलक्षणा, हृद्य, ब्रह्मचारिणी, पंडिता, उत्तम शीलवती, सुख देणारी, धर्मशील कुमारीचा भार्या म्हणून स्वीकार करता व रक्षण करता तसेच साम, दाम, दंड, भेद इत्यादीद्वारे राज्य कार्य करून भूमीचे राज्य प्राप्त करावे व धर्माने सदैव त्याचे रक्षण करावे. ॥ २० ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓वं वृ᳓केण अश्विना व᳓पन्ता
इ᳓षं दुह᳓न्ता म᳓नुषाय दस्रा
अभि᳓ द᳓स्युम् ब᳓कुरेणा ध᳓मन्ता
उरु᳓ ज्यो᳓तिश् चक्रथुर् आ᳓रियाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vápantā ← √vap- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥keṇa ← vŕ̥ka- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yávam ← yáva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

duhántā ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mánuṣāya ← mánuṣa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

bákureṇa ← bákura- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dásyum ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhámantā ← √dhamⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ryāya ← ā́rya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cakrathuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

यव॑म् । वृके॑ण । अ॒श्वि॒न॒ । वप॑न्ता । इष॑म् । दु॒हन्ता॑ । मनु॑षाय । द॒स्रा॒ ।
अ॒भि । दस्यु॑म् । बकु॑रेण । धम॑न्ता । उ॒रु । ज्योतिः॑ । च॒क्र॒थुः॒ । आर्या॑य ॥

• yavaṃ ← yavam ← yava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• vṛkeṇāśvinā ← vṛkeṇa ← vṛka
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wolf; Vṛka; vṛka [word]; Vṛka.”

• vṛkeṇāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vapanteṣaṃ ← vapantā ← vap
• [verb noun], nominative, dual
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• vapanteṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• duhantā ← duh
• [verb noun], nominative, dual
• “milk.”

• manuṣāya ← manuṣa
• [noun], dative, singular, masculine

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• dasyum ← dasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• bakureṇā ← bakureṇa ← bakura
• [noun], instrumental, singular, masculine

• dhamantoru ← dhamantā ← dham
• [verb noun], nominative, dual
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• dhamantoru ← uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• jyotiś ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• cakrathur ← cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• āryāya ← ārya
• [noun], dative, singular, masculine
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

आर्याय विदुषे । मनुषशब्दो मनुशब्दपर्यायः। मनुषाय मनवे मनोरर्थं हे दस्रा दर्शनीयावश्विनौ वृकेण लाङ्गलेन कर्षकैः कृष्टदेशे यवं यवाद्युपलक्षितं सर्वं धान्यजातं वपन्ता वापयन्तौ तथा इषम् । अन्ननामैतत् । तत्कारणभूतं वृष्टयुदकं च दुहन्ता मेघात् क्षारयन्तौ तथा दस्युम् उपक्षयकारिणमसुरपिशाचादिकं बकुरेण । बकुरो भासमानो वज्रः । तेन अभि धमन्ता । धमतिर्वधकर्मा। अभिघ्नन्तौ एवं त्रिविधं कर्म कुर्वन्तौ युवाम् उरु विस्तीर्णं ज्योतिः स्वकीयं तेजो माहात्म्यं चक्रथुः कृतवन्तौ दर्शितवन्तावित्यर्थः । यद्वा । त्रिविधकर्माचरणेनार्याय विदुषे मनवे विस्तीर्णं सूर्याख्यं ज्योतिश्चक्रथुः कृतवन्तौ । जीवन् हि सूर्यं पश्यति । तद्धेतुभूतानि त्रीणि कर्माणि युवाभ्यां कृतानि इति भावः । अत्र निरुक्तं– बकुरो भास्करो भयंकरो भासमानो द्रवतीति वा ‘। ‘यवमिव वृकेणाश्विनौ निवपन्तौ वृको लाङ्गलं भवति विकर्तनात् ‘(निरु. ६. २५-२६ ) इत्यादिकमनुसंधेयम् ॥ मनुषाय । मनेरौणादिक उषन्प्रत्ययः ॥

English translation:

“Aśvins, causing the barley to be sown (in the fields that had been prepared) by the plural ugh; milking (the clouds) for the sake of Manu; destroying the Dasyu with the thunderbolt; you have bestowed brilliant light upon the Ārya.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Āryāya: viduṣe, to the sage, that is to Manu;

Manuṣa = Manu

O Aśvins, wondrous ones, scattering barley by a “wolf” [=a drill plow?], milking out refreshment for the race of Manu,
blasting sound at the Dasyu with a bagpipe, you made wide light for the Ārya.

Ploughing and sowing barley, O ye Asvins, milking out food for men, ye Wonder-Workers,
Blasting away the Dasyu with your trumpet, ye gave far-spreading light unto the Arya.

Indem ihr mit dem Wolfe Korn sätet und dem Menschen Nahrung herausmolket, ihr Meister, und mit dem Bakura den Dasyu anblieset, habt ihr weites Licht für den Arier bereitet.

Die Gerste säend, Ritter, mit dem Pfluge, und Trank dem Menschen melkend, wunderthät’ge! Hinweg Barbaren blasend mit dem Kriegshorn, habt ihr dem Arjer weiten Glanz geschaffen.

Сея зерно, о Ашвины, вспахивая на волке,
Доя для человека подкрепляющий напиток, о удивительные,
Сдувая дасью с помощью бакуры,
Вы создали широкий свет для ария.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रा) दुःख दूर करनेहारे (अश्विना) सुख में रमे हुए सभासेनाधीशो ! तुम दोनों (मनुषाय) विचारवान् मनुष्य के लिये (वृकेण) छिन्न-भिन्न करनेवाले हल आदि शस्त्र-अस्त्र से (यवम्) यव आदि अन्न के समान (वपन्ता) बोते और (इषम्) अन्न को (दुहन्ता) पूर्ण करते हुए तथा (आर्य्याय) ईश्वर के पुत्र के तुल्य वर्त्तमान धार्मिक मनुष्य के लिये (बकुरेण) प्रकाशमान सूर्य्य ने किया (ज्योतिः) प्रकाश जैसे अन्धकार को वैसे (दस्युम्) डाकू, दुष्ट प्राणी को (अभि, धमन्ता) अग्नि से जलाते हुए (उरु) अत्यन्त बड़े राज्य को (चक्रथुः) करो ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। राजपुरुषों को चाहिये कि प्रजाजनों में जो कण्टक, लम्पट, चोर, झूठा और खारे बोलनेवाले दुष्ट मनुष्य हैं उनको रोक, खेती आदि कामों से युक्त वैश्य प्रजाजनों की रक्षा और खेती आदि कामों की उन्नति कर अत्यन्त विस्तीर्ण राज्य का सेवन करें ॥ २१ ॥

अन्वय: हे दस्राश्विना युवां मनुषाय वृकेण यवमिव वपन्तेषं दहन्ताऽर्य्याय बकुरेण ज्योतिस्तमइव दस्युमभिधमन्तोरु राज्यं चक्रथुः कुरुतम् ॥ २१ ॥

पुना राजधर्ममाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यवम्) यवादिकमिव (वृकेण) छेदकेन शस्त्रास्त्रादिना (अश्विना) सुखव्यापिनौ (वपन्ता) (इषम्) अन्नम् (दुहन्ता) प्रपूरयन्तौ (मनुषाय) मननशीलाय जनाय (दस्रा) दुःखविनाशकौ (अभि) (दस्युम्) (बकुरेण) भासमानेन सूर्य्येण तम इव। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (धमन्ता) अग्निं संयुञ्जानौ (उरु) ज्योतिः विद्याविनयप्रकाशम् (चक्रथुः) (आर्य्याय) अर्य्यस्येश्वरस्य पुत्रवद्वर्त्तमानाय ।यास्कमुनिरिमं मन्त्रमेवं व्याचष्टे−बकुरो भास्करो भयंकरो भासमानो द्रवतीति वा ॥ २५ ॥ यवमिव वृकेणाश्विनौ निवपन्तौ। वृको लाङ्गलं भवति विकर्त्तनात्। लाङ्गलं लङ्गतेर्लाङ्गूलवद्वा। लाङ्गूलं लगतेर्लङ्गतेर्लम्बतेर्वा। अन्नं दुहन्तौ मनुष्याय दर्शनीयावभिधमन्तौ दस्युं बकुरेण ज्योतिषा वोदकेन वार्य्य ईश्वरपुत्रः। निरु० ६। २६। ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। राजपुरुषैः प्रजाकण्टकान् लम्पटचोरानृतपरुषवादिनो दुष्टान् निरुध्य कृष्यादिकर्मयुक्तान् प्रजास्थान् वैश्यान् संरक्ष्य कृष्यादिकर्माण्युन्नीय विस्तीर्णं राज्यं सेवनीयम् ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. राजपुरुषांनी कंटक, चोर, लंपट, दुष्ट माणसे यांना रोखावे. शेती वगैरे कामातील शेतकरी व वैश्य लोकांचे रक्षण करून शेतीसंबंधीच्या कामाची वाढ करून अत्यंत विस्तीर्ण राज्य बनवावे. ॥ २१ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आथर्वणा᳓य अश्विना दधीचे
अ᳓श्वियं शि᳓रः प्र᳓ति ऐरयतम्
स᳓ वाम् म᳓धु · प्र᳓ वोचद् ऋताय᳓न्
त्वाष्ट्रं᳓ य᳓द् दस्राव् अपिकक्षि᳓यं वाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ātharvaṇā́ya ← ātharvaṇá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dadhīcé ← dadhyáñc- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

airayatam ← √īr- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áśvyam ← áśvya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

práti ← práti (invariable)

śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

r̥tāyán ← √r̥tāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vocat ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

apikakṣyàm ← apikakṣyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dasrau ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tvāṣṭrám ← tvāṣṭrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ॒थ॒र्व॒णाय॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । द॒धी॒चे । अश्व्य॑म् । शिरः॑ । प्रति॑ । ऐ॒र॒य॒त॒म् ।
सः । वा॒म् । मधु॑ । प्र । वो॒च॒त् । ऋ॒त॒ऽयन् । त्वा॒ष्ट्रम् । यत् । द॒स्रौ॒ । अ॒पि॒ऽक॒क्ष्य॑म् । वा॒म् ॥

• ātharvaṇāyāśvinā ← ātharvaṇāya ← ātharvaṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Atharva-Veda.”

• ātharvaṇāyāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• dadhīce ← dadhyac
• [noun], dative, singular, masculine
• “Dadhyac.”

• ‘śvyaṃ ← aśvyam ← aśvya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “equine.”

• śiraḥ ← śiras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• airayatam ← īray ← √īr
• [verb], dual, Imperfect
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vocad ← vocat ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• ṛtāyan ← ṛtāy
• [verb noun], nominative, singular

• tvāṣṭraṃ ← tvāṣṭram ← tvāṣṭra
• [noun], accusative, singular, neuter

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• dasrāv ← dasrau ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• apikakṣyaṃ ← apikakṣyam ← apikakṣya
• [noun], nominative, singular, neuter

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

‘तद्वां नरा सनये’ (ऋ. सं. १. ११६. १२) इत्यत्रोक्तमाख्यानमिहाप्यनुसंधेयम् । हे अश्विनौ आथर्वणाय अथर्वणः पुत्राय दधीचे दध्यङ्नाम्ने महर्षये अश्व्यम् अश्वसंबन्धि शिरः प्रत्यैरयतं प्रत्यधत्तम् । तदीयं मानुषं शिरः प्रच्छिद्य अन्यत्र विधाय’ अश्व्येन शिरसा तमृषिं समयोजयतमित्यर्थः । सः च वां युवाभ्यां प्रवर्ग्यविद्यां मधुविद्यां च वक्ष्यामीति पुरा कृतां प्रतिज्ञाम् ऋतायन सत्यामात्मन इच्छन् मधु मधुविद्यां त्वाष्ट्रं त्वष्टुरिन्द्राल्लब्धं प्र वोचत् प्रोक्तवान् । हे दस्रौ दर्शनीयावश्विनौ वां युवयोः संबन्धि यत् अपिकक्ष्यं छिन्नस्य यज्ञशिरसः कक्षप्रदेशेन पुनःसंधानभूतं प्रवर्ग्यविद्याख्यं रहस्यं तदपि वां युवाभ्यां प्रावोचदित्यर्थः ॥ दधीचे । अञ्चतेः ‘ऋत्विक इत्यादिना क्विन् । “ अनिदिताम्’ इति नलोपः। चतुर्थ्येकवचने ‘अचः’ इति अकारलोपे ‘चौ ’ इति दीर्घत्वम् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्त्युदात्तत्वे प्राप्ते तस्यापवादत्वेन ‘चौ’ इति विभक्तेः पूर्वस्योदात्तत्वं प्राप्तं तस्याप्ययमपवादः । अञ्चेश्छन्दस्यसर्वनामस्थानम् ’ इति विभक्त्युदात्तत्वम्॥

English translation:

“You replaced, Aśvins, with the head of a horse, (the head of) Dadhyañc, the son of Atharvan, and, true to his promise, he revealed to you the mystic knowledge which he had learned from Tvaṣṭā, and which was as a ligature of the waist to you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tvaṣṭā = Indra; the knowlege was kakṣyam. vām = a girdle to you both; strengthening them to perform religious rites

For Dadhyañc, the son of Atharvan, you substituted the head of a horse, Aśvins.
Speaking the truth, he proclaimed to you Tvaṣṭar’s honey, which was hidden from you, o wondrous ones.

Ye brought the horse’s head, Asvins, and gave it unto Dadhyac the offspring of Atharvan.
True, he revealed to you, O Wonder-Workers, sweet Soma, Tvastar’s secret, as your girdle.

Dem Dadhyac, dem Atharvansohn, gabt ihr einen Pferdekopf zum Ersatz. Er verriet euch wahrheitsgetreu die tvastrische Süßigkeit, die euch verborgen war, ihr Meister.

Dem Dadhiank, dem Spross Atharvans, habt ihr den Kopf des Pferdes angesetzt, o Ritter, Der redliche hat euch den Meth des Tvaschtar, den, hehre, ihr im Busen bargt, verkündet.

Дадхьянчу, о Ашвины, сыну Атхарвана,
Вы приделали конскую голову.
Он, благочестивый, выдал вам (тайну про) мед
Тваштара, что был сокрыт от вас, о удивительные.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रौ) दुःख की निवृत्ति करने और (अश्विना) अच्छे कामों में प्रवृत्त करानेहारे सभासेनाधीशो ! (वाम्) तुम दोनों (यत्) जिस (आथर्वणाय) जिसके संशय कट गए उसके पुत्र के लिये तथा (दधीचे) विद्या और धर्मों को धारण किये हुए मनुष्यों की प्रशंसा करनेवाले के लिये (अश्व्यम्) घोड़ों में हुए (शिरः) उत्तम अङ्ग को (प्रत्यैरयतम्) प्राप्त करो (सः) वह (ऋतायन्) अपने को सत्य व्यवहार चाहता हुआ (वाम्) तुम दोनों के लिये (अपिकक्ष्यम्) विद्या की कक्षाओं में हुए बोधों के प्रति जो वर्त्तमान उस (त्वाष्ट्रम्) शीघ्र समस्त विद्याओं में व्याप्त होनेवाले विद्वान् के (मधु) मधुर विज्ञान का (प्र, वोचत्) उपदेश करे ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - सभासेनाधीश आदि राजजन विद्वानों में श्रद्धा करें और अच्छे कामों में प्रेरणा दें और वे तुम लोगों के लिये सत्य का उपदेश देकर प्रमाद और अधर्म से निवृत्त करें ॥ २२ ॥

अन्वय: हे दस्रावश्विना वां युवां यदाथर्वणाय दधीचेऽश्व्यं शिरः प्रत्यैरयतम्। स ऋतायन् सन् वामपिकक्ष्यं त्वाष्ट्रं मधु प्रवोचत् ॥ २२ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आथर्वणाय) छिन्नसंशयस्य पुत्राय (अश्विना) सत्कर्मसु प्रेरकौ (दधीचे) दधीन् विद्याधर्मधरानञ्चति पूजयति तस्मै (अश्व्यम्) अश्वेषु भवम् (शिरः) उत्तमं स्वाङ्गम् (प्रति) (ऐरयतम्) प्रापयतम् (सः) (वाम्) युवाभ्याम् (मधु) मधुरम्। मन धातोरयं प्रयोगः। (प्र) (वोचत्) उपदिशेत् (ऋतायन्) ऋतं सत्यमात्मन इच्छन् (त्वाष्ट्रम्) तूर्णं यः सकला विद्या अश्नुते तस्येदं विज्ञानम्। त्वष्टा तूर्णमश्नुत इत नैरुक्ताः। निरु० ८। १३। (यत्) यस्मै (दस्रौ) दुःखनिवर्त्तकौ (अपिकक्ष्यम्) कक्षासु विद्याप्रदेशेषु भवा बोधाः कक्ष्यास्तान् प्रति वर्त्तते तत् (वाम्) युवम् ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - सभासेनेशादयो राजपुरुषा विद्वत्सु श्रद्दधीरन् सत्कर्मसु प्रेरयन्तु ते च युष्मभ्यं सत्यमुपदिश्य प्रमादादधर्माच्च निवर्त्तयेयुः ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - सभासेनाधीश इत्यादी राजजनांनी विद्वानांवर श्रद्धा ठेवावी. चांगल्या कामात प्रेरणा द्यावी. त्यांनी तुमच्यासाठी सत्याचा उपदेश करून प्रमाद व अधर्म यांच्यापासून दूर करावे. ॥ २२ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓दा कवी सुमति᳓म् आ᳓ चके वां
वि᳓श्वा धि᳓यो अश्विना प्रा᳓वतम् मे
अस्मे᳓ रयिं᳓ नासतिया बृह᳓न्तम्
अपत्यसा᳓चं श्रु᳓तियं रराथाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

kavī ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sádā ← sádā (invariable)

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

prá ← prá (invariable)

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apatyasā́cam ← apatyasác- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rarāthām ← √rā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

śrútyam ← śrútya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सदा॑ । क॒वी॒ इति॑ । सु॒ऽम॒तिम् । आ । च॒के॒ । वा॒म् । विश्वाः॑ । धियः॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । प्र । अ॒व॒त॒म् । मे॒ ।
अ॒स्मे इति॑ । र॒यिम् । ना॒स॒त्या॒ । बृ॒हन्त॑म् । अ॒प॒त्य॒ऽसाच॑म् । श्रुत्य॑म् । र॒रा॒था॒म् ॥

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• kavī ← kavi
• [noun], vocative, dual, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• prāvatam ← prāv ← √av
• [verb], dual, Present imperative
• “help; promote.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• nāsatyā ← nāsatyāḥ ← nāsatya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• apatyasācaṃ ← apatyasācam ← apatyasāc
• [noun], accusative, singular, masculine

• śrutyaṃ ← śrutyam ← śrutya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “celebrated; glorious.”

• rarāthām ← rā
• [verb], dual, Present imperative
• “give; impart.”

हे कवी क्रान्तदर्शिनौ मेधाविनावश्विनौ वां युवयोः सुमतिं कल्याणीम् अनुग्रहात्मिकां बुद्धिं सदा सर्वदा आ चके आभिमुख्येन प्रार्थये । मे मदीयानि विश्वाः धियः सर्वाणि कर्माणि युवां प्रावतं प्रकर्षेण रक्षतम् । अपि च अस्मे अस्मभ्यं हे नासत्यावश्विनौ बृहन्तं महान्तम् अपत्यसाचम् अपत्यैः पुत्रादिभिः समवेतं श्रुत्यं प्रशंसनीयम् उत्कृष्टं रयिं धनं रराथां प्रयच्छतम् ॥ चके। ‘कै गै शब्दे’। व्यत्ययेनात्मनेपदम् । लिटि उत्तमैकवचने रूपम् । अस्मे । ‘सुपां सुलुक्’ इति चतुर्थीबहुवचनस्य शेआदेशः । अपत्यसाचम् । अपत्यैः सह सचते संगच्छते इति अपत्यसाच् । छन्दसो ण्विः । श्रुत्यम् । श्रुतिः स्तुतिः । तत्र भवं श्रुत्यम् । ‘ भवे छन्दसि ’ इति यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदातत्वम् । रराथाम् । “ रा दाने ‘। लोटि व्यत्ययेनात्मनेपदम् ।’ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः ॥

English translation:

“Sapient Aśvins, I ever solicit your favour; protect all my religious duties, and grant, Nāsatyas, abundant and excellent wealth, together with offsprings.”

Always, o poets, I delight in your favor. Help all my insights, Aśvins. Give us lofty wealth bringing descendants and worthy of fame, o Nāsatyas.

O Sages, evermore I crave your favour: be gracious unto all my prayers, O Asvins.
Grant me, Nasatyas, riches in abundance, wealth famous and accompanied with children.

Immerdar habe ich eure Huld, ihr Seher, begehrt. Fördert alle meine frommen Gedanken, o Asvin! Schenkt uns, Nasatya´s, großen Reichtum, von Kindern begleiteten, namhaften!

Ich buhle stets um eure Gunst, o Seher, begünstigt, Ritter, alle meine Bitten; Beschenkt, o Treue, uns mit grossem Reichthum berühmtem, der mit Kindern sei gesegnet.

Всегда, о два поэта, я хотел вашей милости.
Содействуйте, о Ашвины, всем моим поэтическим мыслям!
Даруйте нам, о Насатьи, высокое
Богатство, сопровождаемое потомством, знаменитое!

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नासत्या) सत्यव्यवहारयुक्त (कवी) सब पदार्थों में बुद्धि को चलाने और (अश्विना) विद्या की प्राप्ति करानेवाले सभासेनाधीशो ! (वाम्) तुम लोगों की (सुमतिम्) धर्मयुक्त उत्तम बुद्धि को मैं (आ, चके) अच्छे प्रकार सुनूँ। तुम दोनों (मे) मेरे लिये (विश्वाः) समस्त (धियः) धारणावती बुद्धियों को (सदा) सब दिन (प्र, अवतम्) प्रवेश कराओ तथा (अस्मे) हम लोगों के लिये (बृहन्तम्) अति बढ़े हुए (अपत्यसाचम्) पुत्र-पौत्र आदि युक्त (श्रुत्यम्) सुनने योग्य (रयिम्) धन को (रराथाम्) दिया करो ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थी और राजा आदि गृहस्थों को चाहिये कि शास्त्रवेत्ता विद्वानों के निकट से उत्तम बुद्धियों को लेवें और वे विद्वान् भी उनके लिये विद्या आदि धन को दे निरन्तर उन्हें अच्छी सिखावट सिखाय के धर्मात्मा विद्वान् करें ॥ २३ ॥

अन्वय: हे नासत्या कवी अश्विना वां सुमतिमहमाचके युवां मे मह्यं विश्वा धियः सदा प्रवतमस्मे बृहन्तमपत्यसाचं श्रुत्यं रयिं रराथाम् ॥ २३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सदा) (कवी) सर्वेषां क्रान्तप्रज्ञौ (सुमतिम्) धर्म्यां धियम् (आ) (चके) शृणुयाम्। कै शब्देऽस्माल्लिट् व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (वाम्) युवयोः (विश्वाः) अखिलाः (धियः) धारणावतीर्बुद्धीः (अश्विना) विद्याप्रापकौ (प्र) (अवतम्) प्रवेशयतम् (मे) मह्यम् (अस्मे) अस्मभ्यम् (रयिम्) धनम् (नासत्या) (बृहन्तम्) अतिप्रवृद्धम् (अपत्यसाचम्) पुत्रपौत्रादिसमेतम् (श्रुत्यम्) श्रोतुं योग्यम् (रराथाम्) दद्यातम्। अत्र राधातोर्लोटि बहुलं छन्दसीति शपः श्लुर्व्यत्ययेनात्मनेपदं च ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थिभी राजादिगृहस्थैश्चाप्तानां विदुषां सकाशादुत्तमाः प्रज्ञाः प्रापणीयास्ते च विद्वांसस्तेभ्यो विद्यादिधनं प्रदाय सततं सुशिक्षितान् धार्मिकान् विदुषः संपादयन्तु ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थी व राजा इत्यादी गृहस्थांनी शास्त्रवेत्त्या विद्वानांकडून उत्तम बुद्धी प्राप्त करावी व विद्वानांनीही विद्या इत्यादी धन देऊन त्यांना चांगली शिकवण देऊन धर्मात्मा विद्वान करावे. ॥ २३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हि᳓रण्यहस्तम् अश्विना र᳓राणा
पुत्रं᳓ नरा वध्रिमत्या᳓ अदत्तम्
त्रि᳓धा ह श्या᳓वम् अश्विना वि᳓कस्तम्
उ᳓ज् जीव᳓स ऐरयतं सुदानू

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

híraṇyahastam ← híraṇyahasta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rárāṇā ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

adattam ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

putrám ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vadhrimatyā́ḥ ← vadhrimatī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ha ← ha (invariable)

śyā́vam ← śyā́va- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

trídhā ← trídhā (invariable)

víkastam ← √kas- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

airayatam ← √īr- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

sudānū ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

út ← út (invariable)

हिर॑ण्यऽहस्तम् । अ॒श्वि॒ना॒ । ररा॑णा । पु॒त्रम् । न॒रा॒ । व॒ध्रि॒ऽम॒त्याः । अ॒द॒त्त॒म् ।
त्रिधा॑ । ह॒ । श्याव॑म् । अ॒श्वि॒ना॒ । विऽक॑स्तम् । उत् । जी॒वसे॑ । ऐ॒र॒य॒त॒म् । सु॒दा॒नू॒ इति॑ सुऽदानू ॥

• hiraṇyahastam ← hiraṇyahasta
• [noun], accusative, singular, masculine

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• rarāṇā ← rā
• [verb noun], nominative, dual
• “give; impart.”

• putraṃ ← putram ← putra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vadhrimatyā ← vadhrimatyai ← vadhrimatī
• [noun], dative, singular, feminine

• adattam ← dā
• [verb], dual, Imperfect
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• tridhā
• [adverb]
• “threefold.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• śyāvam ← śyāva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “śyāva; Śyāva.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vikastam ← vikas ← √kas
• [verb noun], accusative, singular
• “unfold; expand.”

• uj ← ud
• [adverb]
• “up.”

• jīvasa ← jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• airayataṃ ← airayatam ← īray ← √īr
• [verb], dual, Imperfect
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• sudānū ← sudānu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “big; lavish.”

रराणा रममाणौ दातारौ वा नरा नेतारौ हे अश्विनौ हिरण्यहस्तं नाम पुत्रं वध्रिमत्या: एतत्संज्ञायै ब्रह्मवादिन्यै अदत्तं प्रायच्छतं ह । अपि च हे सुदानू शोभनदानौ अश्विनौ त्रिधा त्रेधा विकस्तं विच्छिन्नं श्यावाख्यमृषिं जीवसे जीवितुम् उत् ऐरयतम् असुरैः त्रेधा खण्डितं शरीरं पुनरेकीकृत्य उदगमयतमित्यर्थः ॥ रराणा । रमतेः शानचि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । व्यत्ययेन मकारस्य आत्वम् । रातेर्वा व्यत्ययेन शानच् । पूर्ववत् श्लुः । वध्रिमत्याः । चतुर्थ्यर्थे ’ बहुलं छन्दसि ’ इति षष्ठी । जीवसे । “ जीव प्राणधारणे’। तुमर्थे सेसेन्’ इति असेप्रत्ययः ॥

English translation:

“Liberal Aśvins, leaders (of sacrifices), you gave to Vadhṛmati her son Hiraṇyahasta; bounteous Aśvins, you restored to life the triply-mutilated Śyāva.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śyāva was cut into three pieces by the asuras; the pieces were reunited into one by the Aśvins

Giving Hiraṇyahasta [the Gold-Handed One], o Aśvins, you granted him as a son to Vadhrimatī [She Who Has a Steer (for a Husband)], o men. Your raised up Śyāva [the Dark One], who had been split apart in three places, so that he might live, o Aśvins, who bring good gifts.

With liberal bounty to the weakling’s consorts ye, Heroes, gave a son Hiranyahasta;
And Syava, cut into three several pieces, ye brought to life again, O bounteous Asvins.

Ihr Herren Asvin schenket bereitwillig der Vidhrimati einen Sohn, den Hiranyahasta. Den in drei Teile gespaltenen Syava habt ihr gabenschönen Asvin zum Leben erweckt.

Hiranjahasta gabt der Vadhrimati als Sohn ihr, Ritter, Helden, Huld gewährend; Den Çjava auch, der dreifach war zerschnitten, habt segensreich ihr hergestellt zum Leben.

Делая подарки, о Ашвины, вы дали
Вадхримати сына Хираньяхасту, о два мужа.
Разрезанного на целых три части Шьяву, о Ашвины,
Вы, о щедро дарящие, подняли к жизни.

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अध्यापक का कृत्य अगले मन्त्र में कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रराणा) उत्तम गुणों के देने (नरा) श्रेष्ठ पदार्थों की प्राप्ति कराने और (अश्विना) रक्षा आदि कर्मों में व्याप्त होनेवाले अध्यापको ! तुम दोनों (हिरण्यहस्तम्) जिसके हाथ में सुवर्ण आदि धन वा हाथ के समान, विद्या और तेज आदि पदार्थ हैं उस (वध्रिमत्याः) वृद्धि देनेवाली विद्या की (पुत्रम्) रक्षा करनेवाले जन को मेरे लिये (अदत्तम्) देओ। हे (सुदानू) अच्छे दानशील सज्जनों के समान वर्त्तमान (अश्विना) ऐश्वर्य्ययुक्त पढ़ानेवालो ! तुम दोनों उस (श्यावम्) विद्या पाये हुए (विकस्तम्) अनेकों प्रकार शिक्षा देनेहारे मनुष्य को (जीवसे) जीवन के लिये (ह) ही (त्रिधा) तीन प्रकार अर्थात् मन, वाणी और शरीर की शिक्षा आदि के साथ (उद्, ऐरयतम्) प्रेरणा देओ अर्थात् समझाओ ॥ २४ ॥

भावार्थभाषाः - पढ़ानेवाले सज्जन पुत्रों और पढ़ानेवाली स्त्रियाँ पुत्रियों को ब्रह्मचर्य्य नियम में लगाकर, इनके दूसरे विद्याजन्म को सिद्धकर, जीवन के उपाय अच्छे प्रकार सिखाय के, समय पर उनके माता-पिता को देवें और वे घर को पाकर भी उन गुरुजनों की शिक्षाओं को न भूलें ॥ २४ ॥

अन्वय: हे रराणा नरा अश्विना युवां हिरण्यहस्तं वध्रिमत्याः पुत्रं मह्यमदत्तम्। हे सुदानू अश्विना युवां तं श्यावं विकस्तं जीवसे ह किल त्रिधोदैरयतम् ॥ २४ ॥

अथाध्यापककृत्यमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्यहस्तम्) हिरण्यानि सुवर्णादीनि हस्ते यस्य यद्वा विद्यातेजांसि हस्ताविव यस्य तम् (अश्विना) ऐश्वर्यवन्तौ (रराणा) दातारौ (पुत्रम्) त्रातारम् (नरा) नेतारौ (वध्रिमत्याः) वर्धिकाया विद्यायाः (अदत्तम्) दद्यातम् (त्रिधा) त्रिभिः प्रकारैर्मनोवाक्छरीरशिक्षादिभिः सह (ह) किल (श्यावम्) प्राप्तविद्यम् (अश्विना) रक्षादिकर्मव्यापिनौ (विकस्तम्) विविधतया शासितारम् (उत्) (जीवसे) जीवितुम् (ऐरयतम्) प्रेरयतम् (सुदानू) सुष्ठुदानशीलाविव वर्त्तमानौ ॥ २४ ॥

भावार्थभाषाः - अध्यापकाः पुत्रानध्यापिकाः पुत्रींश्च ब्रह्मचर्येण संयोज्य तेषां द्वितीयं विद्याजन्म संपाद्य जीवनोपायान् सुशिक्ष्य समये पितृभ्यः समर्पयेयुः। ते च गृहं प्राप्यापि तच्छिक्षां न विस्मरेयुः ॥ २४ ॥

भावार्थभाषाः - अध्यापकांनी मुलांना व अध्यापिकांनी मुलींना ब्रह्मचर्याने वागण्यास शिकवून त्यांचा दुसरा विद्या जन्म सिद्ध करावा. जीवनाचे उपाय चांगल्या प्रकारे शिकवून योग्य वेळ येताच त्यांच्या मातापित्याला सुपूर्द करावे व त्यांनी घरी परतल्यावरही गुरूने दिलेले शिक्षण विसरता कामा नये. ॥ २४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - कक्षीवान् दैर्घतमस औशिजः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓नि वाम् अश्विना वीरि᳓याणि
प्र᳓ पूर्विया᳓णि आय᳓वो अवोचन्
ब्र᳓ह्म कृण्व᳓न्तो वृषणा युव᳓भ्यां
सुवी᳓रासो विद᳓थम् आ᳓ वदेम

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

etā́ni ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

avocan ← √vac- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

pūrvyā́ṇi ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kr̥ṇvántaḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvábhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

suvī́rāsaḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidátham ← vidátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒तानि॑ । वा॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । वी॒र्या॑णि । प्र । पू॒र्व्याणि॑ । आ॒यवः॑ । अ॒वो॒च॒न् ।
ब्रह्म॑ । कृ॒ण्वन्तः॑ । वृ॒ष॒णा॒ । यु॒वऽभ्या॑म् । सु॒ऽवीरा॑सः । वि॒दथ॑म् । आ । व॒दे॒म॒ ॥

• etāni ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vīryāṇi ← vīrya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pūrvyāṇy ← pūrvyāṇi ← pūrvya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• āyavo ← āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• ‘vocan ← avocan ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• kṛṇvanto ← kṛṇvantaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yuvabhyāṃ ← yuvabhyām ← yuvan
• [noun], dative, dual, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• suvīrāso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāso ← vīrāsaḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vidatham ← vidatha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

अश्विना हे अश्विनौ वां युवयोः संबन्धीनि पूर्व्याणि प्रत्नानि एतानि इदानीं मयोक्तानि वीर्याणि वीरकर्माणि आयवः मनुष्याः मदीयाः पित्रादयः प्र अवोचन् उक्तवन्तः । वयं च हे वृषणा कामाभिवर्षकौ अश्विनौ युवाभ्यां ब्रह्म मन्त्रात्मकं स्तोत्रं कृण्वन्तः कुर्वन्तः सुवीरासः सुवीराः शोभनैः वीरैः पुत्रादिभिरुपेताः सन्तः विदथं यज्ञम् आ वदेम आभिमुख्येन स्तुतीः उच्चारयाम’ । यद्वा । विदथं वेदयन्तम् अतिथिं तदपेक्षितप्रदानेन आवदेम आभिमुख्येन प्रियपूर्विकां वाचमुच्चारयाम ॥ कृण्वन्तः । ‘कृवि हिंसाकरणयोश्च’। इदित्त्वात् नुम् । लटः शतृ । धिन्विकृण्व्योर च’ इति उप्रत्ययः । अकारान्तादेशश्च । अतो लोपे सति स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः । सुवीरासः । शोभना वीरा येषां ते तथोक्ताः । ‘आज्जसेरसुक्’ । वीरवीर्यौ च ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । विदथम् । “ विद ज्ञाने’। रुविदिभ्यां कित्’ इति अथप्रत्ययः ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“These, your ancient exploits, Aśvins, our forefathers have celebrated, and we offer adoration to you, showerers (of benefits) repeating your praises, accompanied by our dependants.”

The sons of Āyu have proclaimed these your ancient heroic deeds, o Aśvins,
creating for you a poetic formulation, o bulls. Obtaining good heroes, we would announce the ritual distribution.

These your heroic exploits, O ye Asvins, done in the days. of old, have men related.
May we, addressing prayer to you, ye Mighty, speak with brave sons about us to the synod.

Diese früheren Heldentaten von euch, Asvin, haben die Ayu´s verkündet. Euch Erbauung bereitend, ihr Bullengleiche, wollen wir als Meister Weisheit verkünden.

O Ritter, diese eure Heldenthaten, die alten haben laut gerühmt die Menschen, Gebet verrichtend euch, o Helden, werden wir reich an Helden zur Versammlung reden.

Эти ваши, о Ашвины, прежние
Героические деяния провозгласили Аю.
О два быка, творя вам молитву,
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу, (чтобы иметь) прекрасных мужей!

• अश्विनौ
• कक्षीवान्
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर स्त्री-पुरुष कब विवाह करें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) विद्या के वर्षाने और (अश्विनौ) प्रशंसित कर्मों में व्याप्त स्त्रीपुरुषो ! (वाम्) तुम दोनों के जो (एतानि) ये प्रशंसित (पूर्व्याणि) अगले विद्वानों ने नियत किये हुए (वीर्याणि) पराक्रमयुक्त काम हैं उनको (आयवः) मनुष्य (प्रावोचन्) भली-भाँति कहें, (युवभ्याम्) तरुण अवस्थावाले तुम दोनों के लिये (ब्रह्म) अन्न और धन को (कृण्वन्तः) सिद्ध करते हुए (सुवीरासः) जिनके अच्छी सिखावट और उत्तम विद्यायुक्त वीर पुत्र, पौत्र और सेवक हैं, वे हम लोग (विदथम्) विज्ञान करानेवाले पढ़ने-पढ़ाने रूप यज्ञ का (आ, वदेम) उपदेश करें ॥ २५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जिन विद्वानों ने लोक के उपकारक विद्या और धर्मोपदेश से प्रचार करनेवाले काम किये वा जिनसे किये जाते हैं, उनकी प्रशंसा और अन्न वा धन आदि से सेवा करें क्योंकि कोई विद्वानों के सङ्ग के विना विद्या आदि उत्तम-उत्तम रत्नों को नहीं पा सकते। न कोई कपट आदि दोषों से रहित शास्त्र जाननेवाले विद्वानों के सङ्ग और उनसे विद्या पढ़ने के विना अच्छी शीलता और विद्या की वृद्धि करने को समर्थ होते हैं ॥ २५ ॥इस सूक्त में राजा, प्रजा और पढ़ने-पढ़ाने आदि कामों के वर्णन से पूर्व सूक्तार्थ के साथ इस सूक्त के अर्थ की सङ्गति है, यह समझना चाहिये ॥यह १ अष्टक के ८ वे अध्याय में सत्रहवाँ वर्ग और एक सौ सत्रहवाँ सूक्त पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे वृषणाऽश्विना वां यान्येतानि पूर्व्याणि वीर्याणि कर्माणि तान्यायवः प्रवोचन् युवभ्यां ब्रह्म कृण्वन्तो सुवीरासो वयं विदथमावदेम ॥ २५ ॥

पुनः स्त्रीपुरुषौ कदा विवाहं कुर्यातामित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एतानि) प्रशंसितानि (वाम्) युवयोः (अश्विना) प्रशंसितकर्मव्यापिनौ स्त्रीपुरुषौ (वीर्याणि) पराक्रमयुक्तानि कर्माणि (प्र) (पूर्व्याणि) पूर्वैर्विद्वद्भिः कृतानि (आयवः) मनुष्याः। आयव इति मनुष्यना०। निघं० २। ३। (अवोचन्) वदन्तु (ब्रह्म) अन्नं धनं वा। ब्रह्मेत्यन्नना०। निघं० २। ७। तथा ब्रह्मेति धनना०। निघं० २। १०। (कृण्वन्तः) निष्पादयन्तः (वृषणा) विद्यावर्षकौ (युवाभ्याम्) प्राप्तयुवावस्थाभ्यां युवाभ्याम् (सुवीरासः) सुशिक्षाविद्यायुक्ता वीराः पुत्राः पौत्रा भृत्याश्च येषां ते (विदथम्) विज्ञानकारकमध्ययनाध्यापनं यज्ञम् (आ) (वदेम) उपदिशेम ॥ २५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यैर्विद्वद्भिर्लोकोपकारकाणि विद्याधर्मोपदेशप्रचाराणि कर्माणि कृतानि क्रियन्ते वा तेषां प्रशंसामन्नादिना धनेन वा तत् सेवां च सततं कुर्वन्तु। नहि केचिद्विद्वत्सङ्गेन विना विद्यादिरत्नानि प्राप्तुं शक्नुवन्ति। न किल केचित् कपटादिदोषरहितानामाप्तानां विदुषां सङ्गाध्ययने अन्तरा सुशीलतां विद्यावृद्धिं च कर्त्तुं समर्थयन्ति ॥ २५ ॥अत्र राजप्रजाऽध्ययनाध्यापनादिकर्मवर्णनात् पूर्वसूक्तार्थेन सहैतत्सूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥इति प्रथमस्याष्टमे सप्तदशो वर्गः। सप्तदशोत्तरशततमं सूक्तं च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - ज्या लोकांनी उपकारक विद्या व धर्मोपदेशाचा प्रचार केलेला आहे. त्यांची प्रशंसा करून माणसांनी त्यांना अन्न किंवा धन इत्यादींनी सेवा करावी. कारण कोणीही विद्वानांच्या संगतीशिवाय विद्या इत्यादी उत्तम उत्तम रत्नांना प्राप्त करू शकत नाही. कपट इत्यादी दोषांनीरहित शास्त्र जाणणाऱ्या विद्वानांच्या संगतीशिवाय व विद्या शिकल्याशिवाय कुणी चांगले शील व विद्येची वृद्धी करण्यास समर्थ होऊ शकत नाहीत. ॥ २५ ॥