११५

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चित्रं꣡ देवा꣡नाम् उ꣡द् अगाद् अ꣡नीकं
च꣡क्षुर् मित्र꣡स्य व꣡रुणस्य अग्नेः꣡
आ꣡प्रा द्या꣡वापृथिवी꣡ अन्त꣡रिक्षं
सू꣡र्य आत्मा꣡ ज꣡गतस् तस्थु꣡षश् च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)
{}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aprāḥ ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tasthúṣaḥ ← √sthā- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

चि॒त्रम् । दे॒वाना॑म् । उत् । अ॒गा॒त् । अनी॑कम् । चक्षुः॑ । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । अ॒ग्नेः ।
आ । अ॒प्राः॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् । सूर्यः॑ । आ॒त्मा । जग॑तः । त॒स्थुषः॑ । च॒ ॥

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agād ← agāt ← gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• anīkaṃ ← anīkam ← anīka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasyāgneḥ ← varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• varuṇasyāgneḥ ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āprā ← āprāḥ ← āprā ← √prā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• antarikṣaṃ ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• jagatas ← jagataḥ ← jagat
• [noun], genitive, singular, neuter
• “movable; Jagatī; moving.”

• tasthuṣaś ← tasthuṣaḥ ← sthā
• [verb noun], genitive, singular
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

देवानाम् । दीव्यन्तीति देवा रश्मयः तेषाम् । देवजनानामेव वा । अनीकं समूह रूपं चित्रम् आश्चर्यकरं सूर्यस्य मण्डलम् उदगात् उदयाचलं प्राप्तमासीत्। कीदृशम् । मित्रस्य वरुणस्य अग्नेः च । उपलक्षणमेतत् । तदुपलक्षितानां जगतां चक्षुः प्रकाशकं चक्षुरिन्द्रियस्थानीयं वा । उदयं प्राप्य च द्यावापृथिवी दिवं पृथिवीमन्तरिक्षं च अप्राः । स्वकीयेन तेजसा आ समन्तात् अपूरयत् । ईदृग्भूतमण्डलान्तर्वर्ती सूर्यः अन्तर्यामितया सर्वस्य प्रेरकः परमात्मा जगतः जङ्गमस्य तस्थुषः स्थावरस्य च आत्मा स्वरूपभूतः । स हि सर्वस्य स्थावरजङ्गमात्मकस्य कार्यवर्गस्य कारणम् । कारणाच्च कार्यं नातिरिच्यते । तथा च पारमर्षं सूत्र - ‘ तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः ( ब्र. सू. २. १. १४) इति । यद्वा । स्थावरजङ्गमात्मकस्य सर्वस्य प्राणिजातस्य जीवात्मा । उदिते हि सूर्ये मृतप्रायं सर्वं जगत् पुनश्चेतनयुक्तं सदुपलभ्यते । तथा च श्रूयते - योऽसौ तपन्नुदेति स सर्वेषां भूतानां प्राणानादायोदेति ’ ( तै. आ. १. १४. १ ) इति ॥ आप्राः । ‘ प्रा पूरणे’। लडिः पुरुषव्यत्ययः । अदादित्वात् शपो लुक् । जगतः । ‘ गमेर्द्वे च ’ ( पा. सू. ३. २. १७८.३) इति क्विप् द्विर्वचनम् । गमः क्वौ ’ इति अनुनासिकलोपः । तस्थुषः । तिष्ठतेर्लिटः क्वसुः । द्विर्वचने० ‘ शर्पूर्वाः खयः । षष्ठ्येकवचने ‘ वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । अतो लोप इटि च । इति आकारलोपः । ‘ शासिवसि° ’ इति षत्वम् ॥

चित्रं चायनीयं देवानामनीकं सङ्घातरूपम्मण्डलम् । यद्वा - देवानां रश्मीनां अनीकं मुखं समुदायस्थानं वा । मित्रादीनां देवानामपि चक्षुस्स्थानं , तेपि हि तेन प्रकाशितं पश्यन्ति । यद्वा - मित्रत्वादिपदप्राप्तिहेतुत्वाच्चक्षुरित्युपचर्यते । उपलक्षणं चैतत्, सर्वदेवतापदलाभहेतुत्वात्; भवति मण्डलोपासनमिति । इर्दृशमण्डलमुदगात् उदेति । छान्दसो लुङ्, ‘गातिस्था’ इति सिचो लुक् । यदा ईदृशम्मण्डलमुदेति तदा तन्मण्डलान्तर्गतो भगवान् सूर्यः जगतो जङ्गमस्य तस्थुषः स्थावरस्य च विश्वस्यात्मा द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अन्तरिक्षं च रश्मिभिराप्राः आपूरयति । प्रा पूरणे पुरुषव्यत्ययः, अदादित्वाच्छपो लुक् । द्यौश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । ‘दिवो द्यावा’ इति द्यावादेशः, ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः’, ‘देवताद्वन्द्वे च’ इति पूर्वोत्तरयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम्, पृथिवीशब्दो ङीषन्तोन्तोदात्तः ।

English translation:

“Thewonderful hostof rays has risen; th eye of Mitra, Varuṇa and Agni; the sun, the soul of all that moves or is immoveable, has filled (with his glory) the heaven, the earth, and the firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Agni: cākṣus = the enlightener. Mitra, Varuṇa and Agni are typical of the world, or of the seasons, perhaps, over which they preside. ātmā jagataḥ = the soul of the world, from his pervading and animating all things; jagataḥ, of what is moveable; tathuṣaḥ, of that which is fixed. The sun is the cause of all effects, whether moveableor immoveable: sa hi sarvasya sthāvarajaṅgamātmakasya kāryavargasya kāraṇam

The brilliant face of the gods has arisen, the eye of Mitra, Varuṇa, and Agni;
he has filled heaven, earth, and the space between: the Sun is the
life-breath of both the moving and the still.

THE brilliant presence of the Gods hath risen, the eye of Mitra, Varuna and Agni.
The soul of all that moveth not or moveth, the Sun hath filled the air and earth and heaven.

The gods’ refulgent countenance has risen, The eye of Mitra, Varuṇa and Agni. He has pervaded air, and earth, and heaven: The soul of all that moves and stands is Sūrya.

The radiant countenance of the gods hath risen,
The eye of Mitra, Varuna, Agni;
He hath filled the sky and earth and atmosphere;
The sun is the self of all that moveth and standeth.

Prangend ist das Antlitz der Götter aufgegangen, das Auge von Mitra, Varuna, Agni. Er hat Himmel und Erde und die Luft erfüllt; Surya ist die Seele von allem was geht und steht.

Es stieg empor der Götter lichtes Antlitz, das Auge Mitra’s, Varuna’s und Agni’s; Es füllte Himmel, Erde, Luft die Sonne, der Lebenshauch des stehenden und gehnden.

Взошел яркий лик богов,
Глаз Митры, Варуны, Агни.
Он заполнил собой небо и землю, воздушное пространство.
Сурья – дыхание жизни движущегося и неподвижного (мира).

• सूर्यः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ६ छः ऋचावाले एकसौ पन्द्रहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अनीकम्) नेत्र से नहीं देखने में आता तथा (देवानाम्) विद्वान् और अच्छे-अच्छे पदार्थों वा (मित्रस्य) मित्र के समान वर्त्तमान सूर्य वा (वरुणस्य) आनन्द देनेवाले जल, चन्द्रलोक और अपनी व्याप्ति आदि पदार्थों वा (अग्नेः) बिजुली आदि अग्नि वा और सब पदार्थों का (चित्रम्) अद्भुत (चक्षुः) दिखानेवाला है, वह ब्रह्म (उदगात्) उत्कर्षता से प्राप्त है। जो जगदीश्वर (सूर्य्यः) सूर्य्य के समान ज्ञान का प्रकाश करनेवाला विज्ञान से परिपूर्ण (जगतः) जङ्गम (च) और (तस्थुषः) स्थावर अर्थात् चराचर जगत् का (आत्मा) अन्तर्यामी अर्थात् जिसने (अन्तरिक्षम्) आकाश (द्यावापृथिवी) प्रकाश और भूमिलोक को (आ, अप्राः) अच्छे प्रकार परिपूर्ण किया अर्थात् उनमें आप भर रहा है, उसी परमात्मा की तुम लोग उपासना करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो देखने योग्य परिमाणवाला पदार्थ है वह परमात्मा होने को योग्य नहीं। न कोई भी उस अव्यक्त सर्वशक्तिमान् जगदीश्वर के विना समस्त जगत् को उत्पन्न कर सकता है और न कोई सर्वव्यापक, सच्चिदानन्दस्वरूप, अनन्त, अन्तर्यामी, चराचर जगत् के आत्मा परमेश्वर के विना संसार के धारण करने, जीवों को पाप और पुण्यों को साक्षीपन और उनके अनुसार जीवों को सुख-दुःख रूप फल देने को योग्य है। न इस परमेश्वर की उपासना के विना धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष के पाने को कोई जीव समर्थ होता है, इससे यही परमेश्वर उपासना करने योग्य इष्टदेव सबको मानना चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यदनीकं देवानां मित्रस्य वरुणस्याग्नेश्चित्रं चक्षुरुदगाद्यो जगदीश्वरः सूर्य इव विज्ञानमयो जगतस्तस्थुषश्चात्मा योऽन्तरिक्षं द्यावापृथिवी चाप्राः परिपूरितवानस्ति तमेव यूयमुपाध्वम् ॥ १ ॥

तत्रादावीश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रम्) अद्भुतम् (देवानाम्) विदुषां दिव्यानां पदार्थानां वा (उत्) उत्कृष्टतया (अगात्) प्राप्तमस्ति (अनीकम्) चक्षुरादीन्द्रियैरप्राप्तम् (चक्षुः) दर्शकं ब्रह्म (मित्रस्य) सुहृद इव वर्त्तमानस्य सूर्यस्य (वरुणस्य) आह्लादकस्य जलचन्द्रादेः (अग्नेः) विद्युदादेः (आ) समन्तात् (अप्राः) पूरितवान् (द्यावापृथिवी) प्रकाशभूमी (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (सूर्यः) सवितेव ज्ञानप्रकाशः (आत्मा) अतति सर्वत्र व्याप्नोति सर्वान्तर्यामी (जगतः) जङ्गमस्य (तस्थुषः) स्थावरस्य (च) सकलजीवसमुच्चये ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - न खलु दृश्यं परिच्छिन्नं वस्तु परमात्मा भवितुमर्हति, नो कश्चिदप्यव्यक्तेन सर्वशक्तिमता जगदीश्वरेण विना सर्वस्य जगत उत्पादनं कर्त्तुं शक्नोति, नैव कश्चित् सर्वव्यापकसच्चिदानन्दस्वरूपमनन्तमन्तर्यामिणं सर्वात्मानं परमेश्वरमन्तरा जगद्धर्त्तुं जीवानां पापपुण्यानां साक्षित्वं फलदानं च कर्त्तमर्हति, नह्येतस्योपासनया विना धर्मार्थकाममोक्षान् लब्धुं कोऽपि जीवः शक्नोति, तस्मादयमेवोपास्य इष्टदेवः सर्वैर्मन्तव्यः ॥ १ ॥

या सूक्तात सूर्य शब्दाने ईश्वर व सूर्यलोकाच्या अर्थाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जो दृश्यमान परिमाणयुक्त पदार्थ असतो तो परमात्मा नसतो. कोणीही त्या अव्यक्त सर्वशक्तिमान जगदीश्वराखेरीज संपूर्ण जगाला उत्पन्न करू शकत नाही. सर्वव्यापक, सच्चिदानंदस्वरूप अनंत, अंतर्यामी, चराचर जगाचा आत्मा अशा परमेश्वराखेरीज संसार धारण करणे, जीवांच्या पापपुण्याच्या साक्षी असणे, त्यानुसार जीवांना सुख दुःखरूपी फळ देणे, हे कोणी करू शकत नाही. परमेश्वराच्या उपासनेशिवाय धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष प्राप्त करण्यास जीव समर्थ बनू शकत नाही. त्यासाठी सर्वांनी परमेश्वरच उपासना करण्यायोग्य इष्टदेव आहे, हे मानले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सू꣡र्यो देवी꣡म् उष꣡सं रो꣡चमानाम्
म꣡र्यो न꣡ यो꣡षाम् अभि꣡ एति पश्चा꣡त्
य꣡त्रा न꣡रो देवय꣡न्तो युगा꣡नि
वितन्वते꣡ प्र꣡ति भद्रा꣡य भद्र꣡म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rócamānām ← √ruc- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

máryaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

paścā́t ← paścā́t (invariable)
{}

yóṣām ← yóṣā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)
{}

yugā́ni ← yugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, number:SG}

bhadrā́ya ← bhadrá- (nominal stem)
{case:DAT, number:SG}

práti ← práti (invariable)
{}

vitanvaté ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

सूर्यः॑ । दे॒वीम् । उ॒षस॑म् । रोच॑मानाम् । मर्यः॑ । न । योषा॑म् । अ॒भि । ए॒ति॒ । प॒श्चात् ।
यत्र॑ । नरः॑ । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । यु॒गानि॑ । वि॒ऽत॒न्व॒ते । प्रति॑ । भ॒द्राय॑ । भ॒द्रम् ॥

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• devīm ← devī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• uṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• rocamānām ← ruc
• [verb noun], accusative, singular
• “please; shine.”

• maryo ← maryaḥ ← marya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yoṣām ← yoṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• paścāt
• [adverb]
• “subsequently; westward; paścāt [word]; after; back.”

• yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• devayanto ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• yugāni ← yuga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• vitanvate ← vitan ← √tan
• [verb], plural, Present indikative
• “expand; perform; scatter; prolong; increase.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• bhadrāya ← bhadra
• [noun], dative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

सूर्यः देवीं दानादिगुणयुक्तां रोचमानां दीप्यमानाम् उषसं पश्चात् अभ्येति उषसः प्रादुर्भावानन्तरं तामभिलक्ष्य गच्छति । तत्र दृष्टान्तः । मर्यो न योषाम् । यथा कश्चिन्मनुष्यः शोभनावयवां गच्छन्तीं युवतिं स्त्रियं सततमनुगच्छति तद्वत् । यत्र यस्यामुषसि जातायां देवयन्तः देवं द्योतमानं सूर्यं यष्टुमिच्छन्तः नरः यज्ञस्य नेतारो यजमानाः युगानि । युगशब्दः कालवाची । तेन च तत्र कर्तव्यानि कर्माणि लक्ष्यन्ते यथा दर्शपूर्णमासौ इति । अग्निहोत्रादीनि कर्माणि वितन्वते विस्तारयन्ति । यद्वा । देवयन्तो देवयागार्थं धनमात्मन इच्छन्तो यजमानपुरुषा युगानि हलावयवभूतानि कर्षणाय वितन्वते प्रसारयन्ति । तामुषसमनुगच्छतीत्यर्थः । एवंविधं भद्रं कल्याणं सूर्यं प्रति भद्राय कल्याणरूपाय कर्मफलाय’ स्तुमः इति शेषः । यद्वा । देवयन्तः देवकामा यजमाना युगानि युग्मानि भूत्वा पत्नीभिः सहिताः सन्तो भद्रं कल्याणम् अग्निहोत्रादिकं कर्म भद्राय तत्फलार्थं प्रति प्रत्येकं यस्यामुषसि प्रवृत्तायां वितन्वते विस्तारयन्ति ॥ मर्यः । ‘मृङ् प्राणत्यागे’। छन्दसि निष्टर्क्य इत्यादौ यत्प्रत्ययान्तो निपात्यते । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । युगानि । युजेः कर्मणि घञ् । युगशब्दः कालविशेषे रथाद्युपकरणे च ( का. ६. १. १६०) इति उञ्छादिषु पाठात् गुणाभावः अन्तोदात्तत्वं च । वितन्वते । ‘ तनु विस्तारे । ‘ तनादिकृञ्भ्य उः । सहेति योगविभागात तिङोपसर्गस्य समासे सति ‘ समासस्य ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The sun follows the divine and brilliant Uṣā, as a man (follows a young and elegant) woman; at which season, pious men perform (the ceremonies established for) ages, worshipping the auspicious (sun), for the sake of good (reward).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ages: yugāni, also meaning ‘yokes for plural ughs’; at this season (dawn), men seeking to propitiate the gods by the profit which agriculture yields, equip their plural ughs, or engage in the labours of the field

The Sun approaches the gleaming goddess Dawn from behind, like a dashing youth a maiden,
when the men seeking the gods stretch their yokes across, in response to the auspicious (god) for the sake of an auspicious (thing).

The image of men stretching their yokes across may refer in part, as Geldner suggests, to the beginning of the “Tagewerk des Landmanns.” But as most interpr.

mention, it surely also (or, in my opinion, primarily) is a reference to the beginning of the morning sacrifice: the root √tan ‘stretch’ is regularly used of the sacrifice (probably because of the “stretching out” of the sacrificial ground by carrying the offering fire to the east). That the men are characterized as “seeking the gods” (devayántaḥ) supports a sacrificial interpr.

Like as a young man followeth a maiden, so doth the Sun the Dawn, refulgent Goddess:
Where pious men extend their generations, before the Auspicious One for happy fortune.

The Sun pursues the Dawn, the gleaming goddess. As a young man a maiden, to the region Where god-devoted men lay on the harness Of brilliant offerings for the brilliant godhead.

Surya geht hinter der leuchtenden Göttin Usas her wie der Jüngling hinter einer Maid, während die gottergebenen Männer die Joche aufstecken, je ein glückbringendes zu glücklichem Tun.

Der Sonnengott, er folgt der Morgengöttin, der strahlenden, so wie der Braut der Freier; Dort wo die Frommen ihre Wagen schirren, von einer Seligkeit zur andern fahrend.

Сурья наступает сзади на сверкающую
Богиню Ушас, как юноша на женщину,
В то время как мужи, преданные богам,
Натягивают на себя ярмо, благодатное для благодатного.

• सूर्यः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर ईश्वर का कृत्य अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस ईश्वर ने उत्पन्न करके (कक्षा) नियम में स्थापन किया यह (सूर्य्यः) सूर्य्यमण्डल (रोचमानाम्) रुचि कराने (देवीम्) और सब पदार्थों को प्रकाशित करनेहारी (उषसम्) प्रातःकाल की वेला को उसके होने के (पश्चात्) पीछे जैसे (मर्य्यः) पति (योषाम्) अपनी स्त्री को प्राप्त हो (न) वैसे (अभ्येति) सब ओर से दौड़ा जाता है, (यत्र) जिस विद्यमान सूर्य्य में (देवयन्तः) मनोहर चाल-चलन से सुन्दर गणितविद्या को जानते-जनाते हुए (नरः) ज्योतिष विद्या के भावों को दूसरों की समझ में पहुँचानेहारे ज्योतिषी जन (युगानि) पाँच-पाँच संवत्सरों की गणना से ज्योतिष में युग वा सत्ययुग, त्रेतायुग, द्वापरयुग और कलियुग को जान (भद्राय) उत्तम सुख के लिये (भद्रम्) उस उत्तम सुख के (प्रति, वितन्वते) प्रति विस्तार करते हैं, उसी परमेश्वर को सबका उत्पन्न करनेहारा तुम लोग जानो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे विद्वानो ! तुम लोगों से जिस ईश्वर ने सूर्य्य को बनाकर प्रत्येक ब्रह्माण्ड में स्थापन किया, उसके आश्रय से गणित आदि समस्त व्यवहार सिद्ध होते हैं, वह ईश्वर क्यों न सेवन किया जाय ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या येनेश्वरेणोत्पाद्य स्थापितोऽयं सूर्यो रोचमानां देवीमुषसं पश्चान् मर्यो योषां नेवाभ्येति यत्र यस्मिन् विद्यमाने मार्त्तण्डे देवयन्तो नरो युगानि विज्ञाय भद्राय भद्रं प्रति वितन्वते। तमेव सकलस्रष्टारं यूयं विजानीत ॥ २ ॥

पुनरीश्वरकृत्यमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य्यः) सविता (देवीम्) द्योतिकाम् (उषसम्) सन्धिवेलाम् (रोचमानाम्) रुचिकारिकाम् (मर्यः) पतिर्मनुष्यः (न) इव (योषाम्) स्वभार्याम् (अभि) अभितः (एति) (पश्चात्) (यत्रा) यस्मिन्। अत्र दीर्घः। (नरः) नयनकर्त्तारो गणकाः (देवयन्तः) कामयमाना गणितविद्यां जानन्तो ज्ञापयन्तः (युगानि) वर्षाणि कृतत्रेताद्वापरकलिसंज्ञानि वा (वितन्वते) विस्तारयन्ति (प्रति) (भद्राय) कल्याणाय (भद्रम्) कल्याणम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो युष्माभिर्येनेश्वरेण सूर्य्यं निर्माय प्रतिब्रह्माण्डस्य मध्ये स्थापितस्तमाश्रित्य गणितादयः सर्वे व्यवहाराः सिध्यन्ति स कुतो न सेव्येत ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो! ज्या ईश्वराने सूर्य उत्पन्न करून प्रत्येक ब्रह्मांड निर्माण केलेले आहे, त्याच्या आश्रयाने गणित इत्यादी संपूर्ण व्यवहार सिद्ध होतात. त्या ईश्वराचे सेवन का करू नये? ॥ २ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भद्रा꣡ अ꣡श्वा हरि꣡तः सू꣡रियस्य
चित्रा꣡ ए꣡तग्वा अनुमा꣡दियासः
नमस्य꣡न्तो दिव꣡ आ꣡ पृष्ठ꣡म् अस्थुः
प꣡रि द्या꣡वापृथिवी꣡ यन्ति सद्यः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhadrā́ḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

anumā́dyāsaḥ ← anumā́dya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

citrā́ḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

étagvāḥ ← étagva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

namasyántaḥ ← √namasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥ṣṭhám ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

pári ← pári (invariable)
{}

sadyás ← sadyás (invariable)
{}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

भ॒द्राः । अश्वाः॑ । ह॒रितः॑ । सूर्य॑स्य । चि॒त्राः । एत॑ऽग्वाः । अ॒नु॒ऽमाद्या॑सः ।
न॒म॒स्यन्तः॑ । दि॒वः । आ । पृ॒ष्ठम् । अ॒स्थुः॒ । परि॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । य॒न्ति॒ । स॒द्यः ॥

• bhadrā ← bhadrāḥ ← bhadra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• aśvā ← aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• haritaḥ ← harit
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pale; green; bay; yellow.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• citrā ← citrāḥ ← citra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• etagvā ← etagvāḥ ← etagva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “shining.”

• anumādyāsaḥ ← anumad ← √mad
• [verb noun], nominative, plural
• “praise; cheer; applaud.”

• namasyanto ← namasyantaḥ ← namasy
• [verb noun], nominative, plural
• “worship; respect.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• asthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• sadyaḥ ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

भद्राः कल्याणाः । अश्वाः एतग्वाः इत्येतदुभयम् अश्वनाम। तत्रैकं क्रियापरं योजनीयम् । अश्वाः तुरगा व्यापनशीला वा हरितः हर्तारः चित्राः विचित्रावयवाः अनुमाद्यासः अनुक्रमेण सर्वे स्तुत्या मादनीया एवंभूताः सूर्यस्य एतग्वाः अश्वाः । यद्वा । एतं गन्तव्यं मार्गं गन्तारोऽश्वाः। एतं शबलवर्णं वा प्राप्नुवन्तोऽश्वाः । नमस्यन्तः अस्माभिः नमस्यमानाः सन्तः दिवः अन्तरिक्षस्य पृष्ठम् उपरिप्रदेशं पूर्वभागलक्षणम् आ अस्थुः आतिष्ठन्ति प्राप्नुवन्ति। यद्वा । हरितो रसहरणशीला: रश्मयः भद्रादिलक्षणविशिष्टाः दिवः पृष्ठं नभःस्थलमातिष्ठन्ति । आस्थाय च द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ सद्यः तदानीमेव एकेनाह्ना परि यन्ति परितो गच्छन्ति व्याप्नुवन्तीत्यर्थः ॥ अश्वाः । ‘ अशू व्याप्तौ ’ । ‘ अशिप्रुषि° ’ इत्यादिना क्वन् । एतग्वाः । ‘ इण् गतौ । ‘ असिहसि । इत्यादिना कर्मणि तन्प्रत्ययः । गमेरौणादिको भावे ड्वप्रत्ययः । एतमेतव्यं प्रति ग्वो गमनं येषां ते तथोक्ताः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अनुमाद्यासः । मदि स्तुतौ । अस्मात् ण्यन्तात् ‘अचो यत्’ । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । नमस्यन्तः । ‘ नमोवरिवः० ’ इति पूजार्थे क्यच् । व्यत्ययेन कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । अस्थुः । तिष्ठतेश्छन्दसो वर्तमाने लुङ् । गातिस्था° ’ इति सिचो लुक् । ‘ आतः । इति झेः जुस् ॥

English translation:

“The auspicious, swift horses of the sun, well-limbed, road-traversing, who merit to be plural ased with praise, revernced byus, have ascended to the summit of the sky, and quickly circumambulate earth and heaven.”

The auspicious tawny horses of the Sun—the brilliant ones, worth cheering on, that win dappled cows—
bringing reverence, they have mounted the back of heaven. They circle around heaven and earth in a single day.

For étagva- see comm. on VIII.70.7.

Auspicious are the Sun’s Bay-coloured Horses, bright, changing hues, meet for our shouts of triumph.
Bearing our prayers, the sky’s ridge have they mounted, and in a moment speed round earth and heaven.

The brilliant steeds, bay coursers of the sun-god. Refulgent, dappled, meet for joyful praises, Wafting our worship, heaven’s ridge have mounted, And in one day round earth and sky they travel.

Die glückbringenden falben Stuten des Surya, die prangenden Etagva´s haben von Jubel begrüßt, sich beugend den Rücken des Himmels erstiegen. In einem Tag umwandeln sie Himmel und Erde.

Die schönen, goldnen, lichten Sonnenrosse, die schimmernden, begrüsst von Jubelliedern, Sie stiegen andachtsvoll zur Himmelshöhe und gehn in einem Tag’ um Erd’ und Himmel.

Благодатные рыжие кобылицы Сурьи,
Яркие, пестрые, вызывающие восторг,
Достойные поклонения, поднялись на спину неба.
В один день они объезжают небо и землю.

• सूर्यः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर सूर्य्य के काम का अगले मन्त्र में वर्णन किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (भद्राः) सुख के करानेहारे (अनुमाद्यासः) आनन्द करने के गुण से प्रशंसा के योग्य (नमस्यन्तः) सत्कार करते हुए विद्वान् जन जो (सूर्य्यस्य) सूर्य्यलोक की (चित्राः) चित्र विचित्र (एतग्वाः) इन प्रत्यक्ष पदार्थों को प्राप्त होती हुई (अश्वाः) बहुत व्याप्त होनेवाली किरणें (हरितः) दिशा और (द्यावापृथिवी) आकाश-भूमि को (सद्यः) शीघ्र (परि, यन्ति) सब ओर से प्राप्त होतीं (दिवः) तथा प्रकाशित करने योग्य पदार्थ के (पृष्ठम्) पिछले भाग पर (आ, अस्थुः) अच्छे प्रकार ठहरती हैं, उनको विद्या से उपकार में लाएँ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि श्रेष्ठ पढ़ानेवाले शास्त्रवेत्ता विद्वानों को प्राप्त हो, उनका सत्कार कर, उनसे विद्या पढ़, गणित आदि क्रियाओं की चतुराई को ग्रहण कर, सूर्यसम्बन्धी व्यवहारों का अनुष्ठान कर कार्यसिद्धि करें ॥ ३ ॥

अन्वय: भद्रा अनुमाद्यासो नमस्यन्तो विद्वांसो जना ये सूर्यस्य चित्रा एतग्वा अश्वाः किरणा हरितो द्यावापृथिवी सद्यः परि यन्ति दिवः पृष्ठमास्थुः समन्तात् तिष्ठन्ति। तान् विद्ययोपकुर्वन्तु ॥ ३ ॥

पुनः सूर्य्यकृत्यमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (भद्राः) कल्याणहेतवः (अश्वाः) महान्तो व्यापनशीलाः किरणाः (हरितः) दिशः। हरित इति दिङ्नाम। निघं० १। ६। (सूर्य्यस्य) सवितृलोकस्य (चित्राः) अद्भुता अनेकवर्णाः (एतग्वाः) एतान् प्रत्यक्षान् पदार्थान् गच्छन्तीति (अनुमाद्यासः) अनुमोदकारकगुणेन प्रशंसनीयाः (नमस्यन्तः) सत्कुर्वन्तः (दिवः) प्रकाश्यस्य पदार्थस्य (आ) पृष्ठम् पश्चाद् भागम् (अस्थुः) तिष्ठन्ति (परि) सर्वतः (द्यावापृथिवी) आकाशभूमी (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (सद्यः) शीघ्रम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्याणां योग्यमस्ति श्रेष्ठानध्यापकानाप्तान् प्राप्य नमस्कृत्य गणितादिक्रियाकौशलतां परिगृह्य सूर्यसम्बन्धिव्यवहारानुष्ठानेन कार्यसिद्धिं कुर्युः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी श्रेष्ठ विद्या शिकविणाऱ्या शास्त्रवेत्त्या विद्वानांचा सत्कार करून त्यांच्याकडून विद्या शिकावी. गणित इत्यादी क्रिया चतुराईने ग्रहण कराव्यात. सूर्यासंबंधी व्यवहारांचे अनुष्ठान करून कार्यसिद्धी करावी. ॥ ३ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡त् सू꣡र्यस्य देवत्वं꣡ त꣡न् महित्व꣡म्
मध्या꣡ क꣡र्तोर् वि꣡ततं सं꣡ जभार
यदे꣡द् अ꣡युक्त हरि꣡तः सध꣡स्थाद्
आ꣡द् रा꣡त्री वा꣡सस् तनुते सिम꣡स्मै

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
devatvám ← devatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jabhāra ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kártoḥ ← √kr̥- (root)
{case:ABL, number:SG}

madhyā́ ← madhyā́ (invariable)
{}

sám ← sám (invariable)
{}

vítatam ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

áyukta ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ít ← ít (invariable)
{}

sadhásthāt ← sadhástha- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

yadā́ ← yadā́ (invariable)
{}

ā́t ← ā́t (invariable)
{}

rā́trī ← rā́trī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

simásmai ← simá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tanute ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́saḥ ← vā́sas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तत् । सूर्य॑स्य । दे॒व॒ऽत्वम् । तत् । म॒हि॒ऽत्वम् । म॒ध्या । कर्तोः॑ । विऽत॑तम् । सम् । ज॒भा॒र॒ ।
य॒दा । इत् । अयु॑क्त । ह॒रितः॑ । स॒धऽस्था॑त् । आत् । रात्री॑ । वासः॑ । त॒नु॒ते॒ । सि॒मस्मै॑ ॥

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• devatvaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devatvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mahitvam ← mahitva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “greatness.”

• madhyā
• [adverb]

• kartor ← kartoḥ ← kartu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “performance.”

• vitataṃ ← vitatam ← vitan ← √tan
• [verb noun], accusative, singular
• “expand; perform; scatter; prolong; increase.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• jabhāra ← bhṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• yaded ← yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• yaded ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayukta ← yuj
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• haritaḥ ← harit
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mare; quarter.”

• sadhasthād ← sadhasthāt ← sadhastha
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• rātrī ← rātri
• [noun], nominative, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• vāsas ← vāsaḥ ← vāsas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• tanute ← tan
• [verb], singular, Present indikative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• simasmai ← sima
• [noun], dative, singular, masculine

सूर्यस्य सर्वप्रेरकस्य आदित्यस्य तत् देवत्वम् ईश्वरत्वम् । स्वातन्त्र्यमिति यावत्। महित्वं महत्त्वं माहात्म्यं च तत् एव । तच्छब्दश्रुतेः यच्छब्दाध्याहारः । यत् कर्तोः । कर्मनामैतत् । प्रारब्धापरिसमाप्तस्य कृष्यादिलक्षणस्य कर्मणः मध्या मध्ये अपरिसमाप्ते एव तस्मिन् कर्मणि विततं विस्तीर्णं स्वकीयं रश्मिजालम् अस्तं गच्छन् सूर्यः सं जभार अस्माल्लोकात् स्वात्मन्युपसंहरति । कर्मकरश्च प्रवृत्तमपरिसमाप्तमेव विसृजति अस्तं यन्तं सूर्यं दृष्ट्वा । ईदृशं स्वातन्त्र्यं महिमा च सूर्यव्यतिरिक्तस्य कस्यास्ति । न कस्यापि । सूर्य एवेदृशं स्वातन्त्र्यं महिमानं चावगाहते। अपि च इत् इत्यवधारणे । यदेत् यस्मिन्नेव काले हरितः रसहरणशीलान् स्वरश्मीन् हरिद्वर्णानश्वान् वा सधस्थात् सहस्थानात् अस्मात् पार्थिवाल्लोकादादाय अयुक्त अन्यत्र संयुक्तान् करोति । यद्वा । युजिः केवलोऽपि विपूर्वः द्रष्टव्यः। यदैवासौ स्वरश्मीनश्वान् वा सधस्थात् सह तिष्ठन्त्यस्मिन्निति सधस्थो रथः । तस्मात् अयुक्त अमुञ्चत् । आत् अनन्तरमेव रात्री निशा वासः आच्छादयितृतमः सिमस्मै । सिमशब्दः सर्वशब्दपर्यायः। सप्तम्यर्थे चतुर्थी। सर्वस्मिन् लोके तनुते विस्तारयति । यद्वा । वासो वासरम् अहः । तत् सर्वस्मात् अस्माल्लोकादपनीय रात्री तमस्तनुते । अत्र निरुक्तं - तत्सूर्यस्य देवत्वं तन्महित्वं मध्ये यत्कर्मणां क्रियमाणानां विततं संह्रियते यदासौ अयुक्त हरणानादित्यरश्मीन हरितोऽश्वानिति वाथ रात्री वासस्तनुते सिमस्मै वासरमहरवयुवती सर्वस्मात् ’ (निरु. ४. ११) इति । महित्वम् । ‘मह पूजायाम्। औणादिक इन्प्रत्ययः । ‘ तस्य भावस्त्वतलौ ’ ( पा. सू. ५. १. ११९ )। मध्या। मध्यशब्दात् सप्तम्येकवचनस्य ‘ सुपां सुलुक् । इति डादेशः । कर्तोः । करोतेरौणादिकः तुन्प्रत्ययः । विततम् । विपूर्वात्तनोतेः कर्मणि निष्ठा । उदित्त्वेन क्त्वाप्रत्यये इटो विकल्पनात् ’ यस्य विभाषा ’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘ गतिरनन्तरः ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । जभार । ‘ हृग्रहोर्भः० ’ इति भत्वम् । अयुक्त । युजेर्लुङि ‘झलो झलि’ इति सिचो लोपः । सधस्थात्। घञर्थे कविधानम्’ इति अधिकरणे कप्रत्ययः। सध मादस्थयोश्छन्दसि’ इति सधादेशः । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । रात्री । ‘ रात्रेश्चाजसौ ’ इति ङीप् ॥

English translation:

“Such is the divinity, such is the majesty of the sun, that when he has set, he has withdrawn (into himself) the diffused (light which had been shed) upon the unfinished task; when he has unyoked his coursers from his car, then night extends the veiling darkness over all.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Diffused upon the unfinished task: madhya kartor-vitatam, spread in the middle of the affair (Nirukta 4.11); i.e. the cultivator, or artisan, desists from his labour, although unfinished, upon the setting of the sun.

This is the Sun’s divinity, this his greatness: in the middle of (her) work (Night?) has gathered together what was stretched out.
When he has yoked his tawny horses from their seat, just after that Night stretches her garment for him.

Pāda b fairly clear refers to Night interrupting her weaving of darkness and gathering up her work when the Sun hitches up his horses for his morning journey. I take Night to be the subject of sáṃ jabhāra, not the Sun (as do Geldner, Renou, Maurer), based on the similarity to II.38.4 púnaḥ sám avyad vítataṃ váyantī, madhyā́kártor ny àdhāc chákma dhī́raḥ “Once again the weaver has wrapped up what was stretched out; in the middle of his work the mindful (worker) has set down his craft,” where the weaver is the one who wraps up his own work.

I would now likely connect c with b, rather than only with d: “in the middle of (her) work (Night) has gathered together what was stretched out, when he (=Sun) has yoked his tawny horses from their seat.” This would more clearly explain what the divinity and greatness of the Sun consist of and sketch a cause-and-effect relationship between the sun’s beginning his journey and Night’s breaking off her work.

This leaves pāda d. As noted above, Geldner and Renou think Night covers the sun with her dark garment and turns him into the night sun (see Geldner’s n.: “Die Nacht hüllt jetzt den Sūrya in ihr Gewand, d. h. in Dunkel; sie macht die Tages- zur Nachtsonne.”) However, the actual wording of the Sanskrit text doesn’t work particularly well in this night-sun scenario: stretching the garment for him is not the same as wrapping him in it. Still, on the surface it works even less well in my scenario in which only the day-sun is depicted in this verse. Others take this pāda as I do, as continuing the depiction of sunrise, but have not produced convincing ways to make the Sanskrit work that way. Maurer tr. “then upon herself Night spreads her garment,” with the comment (p. 174) “she puts the garment she has woven upon herself, thus removing it from the world and allowing the light of the sun to take its place.” This would solve the problem, but “herself” must render simásmai, which must be masc. (or neut)., not fem. (though see Geldner’s suggested way out of this difficulty in his n. 5 to his n. 4d: that simásmai stands for a reflexive like ātmán- and is therefore masc.). Witzel Gotō also believe that this verse concerns only the morning sun.

See disc. in the notes, though I am puzzled by how the disc. and the tr. relate. Their interpr. of d seems to me to fall short.

In my view Night’s stretching her garment for him is in part a gesture of submission: she recognizes the sun’s ascendancy (both literally and conceptually) and removes her black garment and spreads it out for him to pass over, to indicate that she yields to his superior power. (Fortunately she doesn’t have Clytemnestra tendencies.) But this image also depicts a real-world phenomenon, that of the sun rising through morning mist or dark clouds clustering at the horizon. These can be seen as the remnants of the darkness of Night, the garment she has discarded at the place on the edge of the visible world where the sun first emerges. The pāda begins with ā́d ‘just after that’ – namely, just after he has yoked his horses from their seat, the beginning of his journey – suggesting that this is the first moment of sunrise.

This is the Godhead, this might of Surya: he hath withdrawn what spread o’er work unfinished.
When he hath loosed his Horses from their station, straight over all Night spreadeth out her garment.

This is the Sun’s divinity, his greatness: In midst of action he withdraws the daylight. When from their stand he has withdrawn his coursers, Then straightway night for him spreads out her garment.

Das ist die Göttlichkeit, das die Macht des Surya: Mitten in der Arbeit hat er ihr ausgespanntes Gewebe zusammengelegt. Sobald er die Falbinnen von ihrem Platze geschirrt hat, spannt die Nacht für ihn selbst ihr Gewand aus.

Das ist des Sonnengottes Macht und Gottheit, im Wirken rollt den Aufzug er zusammen; Hat er vom Wagen losgeschirrt die Stuten, so streckt die Nacht den Schleier über alles.

Такова божественная природа Сурьи, таково величие:
Посреди работы он собирает натянутую (ткань).
Как только он запряг с места рыжих (коней),
Ночь тут же протягивает (свой) наряд для него самого.

• सूर्यः
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी सूर्य का काम अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यदा) जब (तत्) वह पहिले मन्त्र में कहा हुआ (सूर्य्यस्य) सूर्यमण्डल के (मध्या) बीच में (विततम्) व्याप्त ब्रह्म इस सूर्य्य के (देवत्वम्) प्रकाश (महित्वम्) बड़प्पन (कर्त्तोः) और काम का (संजभार) संहार करता अर्थात् प्रलय समय सूर्य्य के समस्त व्यवहार को हर लेता (आत्) और फिर जब सृष्टि को उत्पन्न करता है तब सूर्य्य को (अयुक्त) युक्त अर्थात् उत्पन्न करता और नियत कक्षा में स्थापन करता है। सूर्य्य (सधस्थात्) एक स्थान से (हरितः) दिशाओं को अपनी किरणों से व्याप्त होकर (सिमस्मै) समस्त लोक के लिये (वासः) अपने निवास का (तनुते) विस्तार करता तथा जिस ब्रह्म के तत्त्व से (रात्री) रात्री होती है (तत्, इत्) उसी ब्रह्म की उपासना तुम लोग करो तथा उसी को जगत् का कर्त्ता जानो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे सज्जनो ! यद्यपि सूर्य्य आकर्षण से पृथिवी आदि पदार्थों का धारण करता है, पृथिवी आदि लोकों से बड़ा भी वर्त्तमान है। संसार का प्रकाश कर व्यवहार भी कराता है तो भी यह सूर्य्य परमेश्वर के उत्पादन, धारण और आकर्षण आदि गुणों के विना उत्पन्न होने, स्थिर रहने और पदार्थों का आकर्षण करने को समर्थ नहीं हो सकता। न इस ईश्वर के विना ऐसे-ऐसे लोक-लोकान्तरों की रचना, धारणा और इनके प्रलय करने को कोई समर्थ होता है ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यदा तत् सूर्यस्य मध्या विततं सत् ब्रह्मैतस्य देवत्वं महित्वं कर्त्तोः सञ्जभार प्रलयसमये संहरति आत् यदा सृष्टिं करोति तदा सूर्यमयुक्तोत्पाद्य कक्षायां स्थापयति, सूर्यः सधस्थाद्धरितः किरणैर्व्याप्य सिमस्मै वासस्तनुते, यस्य तत्वाद्रात्री जायते तदिदेव ब्रह्म यूयमुपाध्वं तेदव जगत्कर्त्तृ विजानीत ॥ ४ ॥

पुनस्तत्कृत्यमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) यत् प्रथममन्त्रोक्तं ब्रह्म (सूर्यस्य) सूर्यमण्डलस्य (देवत्वम्) देवस्य प्रकाशमयस्य भावः (तत्) (महित्वम्) (मध्या) मध्ये। अत्र सप्तम्येकवचनस्याकारः। (कर्त्तोः) कर्म (विततम्) व्याप्तम् (सम्) (जभार) हरति (यदा) (इत्) (अयुक्त) युनक्ति (हरितः) दिशः (सधस्थात्) समानस्थानात् (आत्) अनन्तरम् (रात्री) (वासः) वसनम् (तनुते) (सिमस्मै) सर्वस्मै लोकाय ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे सज्जना यदपि सूर्य आकर्षणेन पृथिव्यादिपदार्थान् धरति पृथिव्यादिभ्यो महानपि वर्त्तते विश्वं प्रकाश्य व्यवहारयति च तदप्ययं परमेश्वरस्योत्पादनधारणाकर्षणैर्विनोत्पत्तुं स्थातुमाकर्षितुं च न शक्नोति नैतमीश्वरमन्तरेणेदृशानां लोकानां रचनं धारणं प्रलयं च कर्त्तुं कश्चित् समर्थो भवति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! सूर्य जरी आपल्या आकर्षणाने पृथ्वी वगैरेंना धारण करतो. पृथ्वीपेक्षा मोठा असून जगात प्रकाश फैलावून व्यवहार करवितो तरीही सूर्य परमेश्वराचे उत्पादन, धारण व आकर्षण या गुणांशिवाय उत्पन्न होणे, स्थिर राहणे व पदार्थांचे आकर्षण करणे इत्यादी करण्यास समर्थ झाला नसता. ईश्वराशिवाय अशा लोकलोकांतरांची रचना, धारणा व प्रलय करण्यास कोणी समर्थ बनू शकत नाही. ॥ ४ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡न् मित्र꣡स्य व꣡रुणस्याभिच꣡क्षे
सू꣡र्यो रूपं꣡ कृणुते द्यो꣡र् उप꣡स्थे
अनन्त꣡म् अन्य꣡द् रु꣡शद् अस्य पा꣡जः
कृष्ण꣡म् अन्य꣡द् धरि꣡तः स꣡म् भरन्ति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
abhicákṣe ← √cakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyóḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rūpám ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

anantám ← anantá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pā́jaḥ ← pā́jas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rúśat ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bharanti ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kr̥ṣṇám ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

तत् । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । अ॒भि॒ऽचक्षे॑ । सूर्यः॑ । रू॒पम् । कृ॒णु॒ते॒ । द्योः । उ॒पऽस्थे॑ ।
अ॒न॒न्तम् । अ॒न्यत् । रुश॑त् । अ॒स्य॒ । पाजः॑ । कृ॒ष्णम् । अ॒न्यत् । ह॒रितः॑ । सम् । भ॒र॒न्ति॒ ॥

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasyābhicakṣe ← varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• varuṇasyābhicakṣe ← abhicakṣe ← abhicakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• rūpaṃ ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• dyor ← dyoḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• anantam ← ananta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “infinite; ananta [word]; countless; permanent; boundless.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• ruśad ← ruśat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pājaḥ ← pājas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “luminosity; look.”

• kṛṣṇam ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• dharitaḥ ← haritaḥ ← harit
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mare; quarter.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• bharanti ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

तत् तदानीम् उदयसमये मित्रस्य वरुणस्य एतदुभयोपलक्षितस्य सर्वस्य जगतः अभिचक्षे आभिमुख्येन प्रकाशनाय द्योः नभसः उपस्थे उपस्थाने मध्ये सूर्यः सर्वस्य प्रेरकः सविता रूपं सर्वस्य निरूपकं प्रकाशकं तेजः कृणुते करोति । अपि च अस्य सूर्यस्य हरितः रसहरणशीला रश्मयः हरिद्वर्णाः अश्वा वा अनन्तम्[१] अवसानरहितं कृत्स्नस्य जगतो व्यापकं रुशत् दीप्यमानं श्वेतवर्णं पाजः । बलनामैतत् । बलयुक्तम् अतिबलस्यापि नैशस्य तमसो निवारणे समर्थम् अन्यत् तमसो विलक्षणं तेजः सं भरन्ति अहनि स्वकीयागमनेन निष्पादयन्ति । तथा कृष्णं कृष्णवर्णम् अन्यत् तमः स्वकीयापगमनेन रात्रौ । अस्य रश्मयोऽप्येवं कुर्वन्ति किमु वक्तव्यं तस्य माहात्म्यमिति सूर्यस्य स्तुतिः ॥ अभिचक्षे । संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । द्योः । ‘ ङसिङसोश्च ’ ( पा. सू. ६. १. ११० ) इति पूर्वरूपता । उपस्थे । ‘ घञर्थे कविधानम्’ इति कप्रत्ययः । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । पाजः । पाति रक्षतीति पाजो बलम् । पातेर्बले जुट् च ’ ( उ. सू. ४, ६४२) इति असुन् जुडागमश्च । छान्दसो मत्वर्थीयस्य विनो लोपः ॥

English translation:

“The sun, is the sight of Mitra and Varuṇa, displays his form (of brightness) in the middle of the heavens, and his rays extend, on one hand, his infinite and brilliant power, or, on the other, (by their departure), bring on the blackness of night.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mitra and Varuṇa, by metonymy, refer to the world. His rays: haritaḥ, may also mean his horses

The Sun takes on his own form in the lap of heaven, for Mitra and Varuṇa to see.
His one surface, gleaming, is unbounded; the tawny (horses) together bring the other, the black one.

This verse (esp. cd) works better in the day-sun / night-sun model than vs. 4, but I am still skeptical about that interpr. and can provide one that allows the verse to confine itself to sunrise. I am especially dubious about the version of the day-sun / night-sun model promulgated by Geldner (/Witzel Gotō), Renou – that the two surfaces of the sun are Mitra (bright) and Varuṇa (dark) respectively – since this interpretation is likely anachronistic as it rests on a later Vedic conception of the two deities. Freed from that model, I take the genitives mitrásya váruṇasya of pāda a as dependent not on rūpám in b with most tr., but with abhicákṣe, following Maurer’s rendering of the syntax, hence my “for Mitra and Varuṇa to see.” This interpr. may be syntactically problematic, as we would expect a dative subject – and do find a dative subject with this infinitive, even several times in Kutsa’s oeuvre (I.102.2 asmé sūryācandramásābhicákṣe “for us to see the sun and moon”; I.113.6 dabhrám páśyadbhya urviyā́vicákṣe “for (even) those who see (only) a little to gaze out widely”). The case discrepancy troubles me, but I must assume that, given that infinitives are verbal nouns, nominal rection prevailed here. It might better be translated “for the sight of M+V.” This interpretation fits the verse better conceptually and makes a nice thematic ring with 1b, which contains the common trope of the sun as the eye of Mitra and Varuṇa, using the word cákṣuḥ, derivationally related to (abhi-)cákṣe. The expression in our vs. is ambiguous; it could be turning the notion of sight on its head

– M+V are seeing the sun, not seeing by means of him – or, more likely, intends the same idea as “the eye of M+V” in 1b, “so that M+V can see (the world).” The position of anyád … anyád in cd requires that they be definite and in a “the one … the other” relationship (so all tr.). The gleaming surface of c fits well into my scenario – it is another image of the bright eye of M+V depicted in ab. I think it is called anantá- ‘unbounded’ to represent the fact that it is not possible (certainly not advisable) to look at the bright sun in the sky and see its outline, its edge. But the complementary black surface of pāda d seems, on first thought, to impose the nightsun image. However, it is easily interpretable within the framework provided by the other troublesome d-pāda, 4d. As I just argued, the garment that Night stretches for the sun in 4d is her discarded black raiment that lingers at the horizon as mist and clouds. When the sun rises through clouds, it can seem almost dark, certainly in comparison to an unclouded sun, and its outline is clearly visible, as opposed to the anantá- surface of the bright sun in pāda c. At such an occluded sunrise, individual bright rays can shoot out of the clouds. In our passage these would be the harítaḥ ‘tawny horses’ that are jointly bringing him (sám bharanti), the same harítaḥ he hitched up in 4c before beginning his journey through the mists of 4d.

Thus we can construct a consistent and convincingly naturalistic interpr. of these two verses as referring only to sunrise, without the dubious baggage of the “night-sun.” The second of the two verses, which is the last real verse of the hymn, also forms a ring with vs. 1: not only is the sun identified as the eye/sight of Mitra and Varuṇa (1b, 5a), but the “brilliant face” (citrám … ánīkam) of 1a is reprised by the “gleaming surface” (rúśat … pā́jaḥ) of 5c.

[I.116-20 JPB]

In the sky’s lap the Sun this form assumeth that Varuna and Mitra may behold it.
His Bay Steeds well maintain his power eternal, at one time bright and darksome at another.

This form the Sun takes in the lap of heaven, That Varuṇa and Mitra may regard him. One glow of his appears unending, splendid; His bay steeds roll the other up, the black one.

Diese Farbe des Mitra, des Varuna lässt Surya im Schoße des Himmels schauen. Endlos weiß ist seine eine Erscheinung; die andere, schwarze legen die falben Stuten zusammen.

Vor Varuna’s und Mitra’s Aug’ entfaltet im Himmelsschooss die Sonne ihre Schönheit; Ohn’ Ende führen bald den lichten Schimmer, und bald den dunklen ihre Stuten aufwärts.

Сурья принимает этот цвет Митры (и) Варуны,
Чтобы быть видимым в лоне неба.
Бесконечно светла одна его сторона,
Другую, черную, собирают (его) кобылицы.

• सूर्यः
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जिसके सामर्थ्य से (मित्रस्य) प्राण और (वरुणस्य) उदान का (अभिचक्षे) सम्मुख दर्शन होने के लिये (द्यौः) प्रकाश के (उपस्थे) समीप में ठहरा हुआ (सूर्य्यः) सूर्य्यलोक अनेक प्रकार (रूपम्) प्रत्यक्ष देखने योग्य रूप को (कृणुते) प्रकट करता है। (अस्य) इस सूर्य के (अन्यत्) सबसे अलग (रुशत्) लाल आग के समान जलते हुए (पाजः) बल तथा रात्रि के (अन्यत्) अलग (कृष्णम्) काले-काले अन्धकार रूप को (हरितः) दिशा-विदिशा (सं, भरन्ति) धारण करती हैं (तत्) उस (अनन्तम्) देश, काल और वस्तु के विभाग से शून्य परब्रह्म का सेवन करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जिसके सामर्थ्य से रूप, दिन और रात्रि की प्राप्ति का निमित्त सूर्य श्वेत-कृष्ण रूप के विभाग से दिन-रात्रि को उत्पन्न करता है, उस अनन्त परमेश्वर को छोड़कर किसी और की उपासना मनुष्य नहीं करें, यह विद्वानों को निरन्तर उपदेश करना चाहिये ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं यस्य सामर्थ्यान् मित्रस्य वरुणस्याभिचक्षे द्योरुपस्थे स्थितः सन् सूर्योऽनेकविधं रूपं कृणुते। अस्य सूर्य्यस्यान्यद्रुशत्पाजो रात्रेरन्यत्कृष्णं रूपं हरितो दिशः सं भरन्ति तदनन्तं ब्रह्म सततं सेवध्वम् ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) चेतनं ब्रह्म (मित्रस्य) प्राणस्य (वरुणस्य) उदानस्य (अभिचक्षे) संमुखदर्शनाय (सूर्य्यः) सविता (रूपम्) चक्षुर्ग्राह्यं गुणम् (कृणुते) करोति (द्योः) प्रकाशस्य (उपस्थे) समीपे (अनन्तम्) देशकालवस्तुपरिच्छेदशून्यम् (अन्यत्) सर्वेभ्यो भिन्नं सत् (रुशत्) ज्वलितवर्णम् (अस्य) (पाजः) बलम्। पाज इति बलना०। निघं० २। ९। (कृष्णम्) तिमिराख्यम् (अन्यत्) भिन्नम् (हरितः) दिशः (सम्) (भरन्ति) धरन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - यस्य सामर्थ्येन रूपदिनरात्रिप्राप्तिनिमित्तः सूर्यः श्वेतकृष्णरूपविभाजकत्वेनाहर्निशं जनयति तदनन्तं ब्रह्म विहाय कस्याप्यन्यस्योपासनं मनुष्या नैव कुर्य्युरिति विद्वद्भिः सततमुपदेष्टव्यम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ज्याच्या सामर्थ्याने रूप, दिवस व रात्र यांच्या प्राप्तीचे निमित्त असलेला सूर्य श्वेत-कृष्णरूपी दिवस व रात्र उत्पन्न करतो त्या अनंत परमेश्वराला सोडून कुणा दुसऱ्याची उपासना माणसांनी करू नये हा उपदेश विद्वानांनी सदैव करावा. ॥ ५ ॥

• देवता - सूर्यः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अद्या꣡ देवा उ꣡दिता सू꣡रियस्य
नि꣡र् अं꣡हसः पिपृता꣡ नि꣡र् अवद्या꣡त्
त꣡न् नो मित्रो꣡ व꣡रुणो मामहन्ताम्
अ꣡दितिः सि꣡न्धुः पृथिवी꣡ उत꣡ द्यउः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D;; repeated line
genre D;; repeated line

Morph
adyá ← adyá (invariable)
{}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úditā ← úditi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

avadyā́t ← avadyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

nís ← nís (invariable)
{}

nís ← nís (invariable)
{}

pipr̥tá ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

अ॒द्य । दे॒वाः॒ । उत्ऽइ॑ता । सूर्य॑स्य । निः । अंह॑सः । पि॒पृ॒त । निः । अ॒व॒द्यात् ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• uditā ← uditi
• [noun], locative, singular, feminine
• “rise.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• pipṛtā ← pipṛta ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• avadyāt ← avadya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “shame; censure; blame.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे देवाः द्योतमानाः सूर्यरश्मयः अद्य अस्मिन्काले सूर्यस्य आदित्यस्य उदिता उदितौ उदये सति इतस्ततः प्रसरन्तो यूयम् अस्मान् अंहसः पापात् निः पिपृत निष्कृष्य पालयत । यदिदमस्माभिरुक्तं नः अस्मदीयं तत् मित्रादयः षड्देवता: ममहन्तां पूजयन्तु अनुमन्यन्ताम् । रक्षन्त्विति यावत् । मित्रः प्रमीतेस्त्रायकः अहरभिमानी देवः । वरुणः अनिष्टानां निवारयिता रात्र्यभिमानी । अदितिः अखण्डनीया अदीना वा देवमाता । सिन्धुः स्यन्दनशीलोदकाभिमानिनी देवता । पृथिवी भूलोकस्याधिष्ठात्री द्यौः द्युलोकस्य । उतशब्दः समुच्चये ॥ अद्य । ‘ निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । उदिता । उत्पूर्वात् एतेर्भावे क्तिन् । सुपां सुलुक्° ’ इति डादेशः । ‘ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पिपृत। ‘ पॄ पालनपूरणयोः पृ इत्येके’। लोटि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः । द्विर्वचनोरदत्वहलादिशेषाः । ‘ अर्तिपिपर्त्योश्च ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । ‘ सार्वधातुकमपित्’ इति तशब्दस्य ङित्त्वे सति ‘ ऋचि तुनुघ° ’ इत्यादिना संहितायां दीर्घः ॥ ७ ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“This day, gods, with the rising of the sun, deliver us from heinous sin; and may Mitra, Varuṇa, Aditi–ocean, earth and heaven, be favourable to this (our prayer).”

Today, o gods, at the rising of the Sun, deliver us from distress and from disgrace.
– This let Mitra and Varuıa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.
Kakṣīvant Dairghatamasa, the son of Dīrghatamas (poet of I.140–164), is the poet of the next eleven hymns (116–126). As Geldner points out, however, Kakṣīvant refers to himself as pajriyá (I.116.7, 117.6, 120.5) and to his family as the pajrā́ḥ (I.122.8, 126. 4, 5). According to I.121.13 the Pajras are Aṅgirases. Kakṣīvant also

calls himself the son of Uśij in I.119.9 and 122.4; Sāyaṇa identifies Uśij as a dāsī, a servant woman.
Whatever his family affiliations Kakṣīvant has one of the most distinctive poetic personalities in the R̥gveda. He is a very skillful, self-conscious, and tricky artist, setting traps for his unwary hearers and twisting words and phrases into often impenetrable knots, with an exuberance that we have to admire despite our fre
quent frustrations. He also has clear thematic preoccupations. Approximately half of his oeuvre is devoted to the Aśvins (116–120), with important catalogues of their deeds and services. (Much of what we know or surmise about the mythology of the Aśvins comes from these hymns.) He is also particularly interested in women in all their aspects: there are important and high-style treatments of the marriage of Sūryā and the Aśvins’ wooing of her, as well as two lovely Dawn hymns (123–124) sketching a range of female roles, but there is also a nearly obscene celebration of a girl he received as a gift from his patron (126.6–7) that presses the boundaries of R̥gvedic decorum.
Because so much of Kakṣīvant’s artistry is bound up with his manipulation of the Sanskrit language even at the phonological level, the special flavor of his poetry is particularly hard to convey in translation, unfortunately.

This day, O Gods, while Surya is ascending, deliver us from trouble and dishonour.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

To-day, O gods, do ye at Sūrya’s rising Release us from distress and from dishonour: This boon may Varuṇa and Mitra grant us. And Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Ihr Götter, helfet uns heute bei Aufgang der Sonne von Ungemach und Tadel! Das sollen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Befreiet heute bei der Sonne Aufgang, o Götter, uns von Schmach und von Bedrängniss; Das mög’ uns Mitra, Varuna gewähren und Aditi, das Meer und Erd’ und Himmel.

Сегодня, о боги, на восходе солнца,
Переправьте нас через узость, через бесчестье!
Пусть нам это щедро даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• सूर्यः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) विद्वानो ! (सूर्य्यस्य) समस्त जगत् को उत्पन्न करनेवाले जगदीश्वर की उपासना से (उदिता) उदय अर्थात् सब प्रकार से उत्कर्ष की प्राप्ति में प्रकाशमान हुए तुम लोग (निः) निरन्तर (अवद्यात्) निन्दित (अंहसः) पाप आदि कर्म से (निष्पिपृत) निर्गत होओ अर्थात् अपने आत्मा, मन और शरीर आदि को दूर रक्खो तथा जिसको (मित्रः) प्राण (वरुणः) उदान (अदितिः) अन्तरिक्ष (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथिवी (उत) और (द्यौः) प्रकाश आदि पदार्थ सिद्ध करते हैं (तत्) वह वस्तु वा कर्म (नः) हम लोगों को सुख देता है, उसको तुम लोग (अद्य) आज (मामहन्ताम्) बार-बार प्रशंसित करो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि पाप से दूर रह धर्म का आचरण और जगदीश्वर की उपासना कर शान्ति के साथ धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की परिपूर्ण सिद्धि करें ॥ ६ ॥इस सूक्त में सूर्य शब्द से ईश्वर और सूर्य्यलोक के अर्थ का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ एकता है, यह जानना चाहिये ॥ यह १ मण्डल में १६ वाँ अनुवाक ११५ वाँ सूक्त और ७ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥ इस सूक्त में सूर्य शब्द से ईश्वर और सूर्य्यलोक के अर्थ का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ एकता है, यह जानना चाहिये ॥ यह १ मण्डल में १६ वाँ अनुवाक ११५ वाँ सूक्त और ७ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे देवाः सूर्यस्योपासनेनोदिता प्रकाशमानाः सन्तो यूयं निरवद्यादंहसो निष्पिपृत यन् मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः प्रसाध्नुवन्ति तन्नोऽस्मान् सुखयति तदद्य भवन्तो मामहन्ताम् ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्य) इदानीम्। अत्र दीर्घः। (देवाः) विद्वांसः (उदिता) उत्कृष्टप्राप्तौ (सूर्य्यस्य) जगदीश्वरस्य (निः) नितराम् (अंहसः) पापात् (पिपृत) अत्र दीर्घः। (निः) (अवद्यात्) गर्ह्यात् (तत्, नः०) पूर्ववत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः पापाद्दूरे स्थित्वा धर्ममाचर्य जगदीश्वरमुपास्य शान्त्या धर्मार्थकाममोक्षाणां पूर्त्तिः संपाद्या ॥ ६ ॥अत्र सूर्यशब्देनेश्वरसवितृलोकार्थवर्णनादस्य सूक्तस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ ।इति प्रथमण्डले षोडशोऽनुवाकः पञ्चदशोत्तरशततमं सूक्तं सप्तमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी पापापासून दूर राहून धर्माचे आचरण व जगदीश्वराची उपासना करून शांतीने धर्म, अर्थ, काम, मोक्षाची परिपूर्ण सिद्धी करावी. ॥ ६ ॥