११४

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

इमा᳓ रुद्रा᳓य तव᳓से कपर्दि᳓ने
क्षय᳓द्वीराय प्र᳓ भरामहे मतीः᳓
य᳓था श᳓म् अ᳓सद् द्विप᳓दे च᳓तुष्पदे
वि᳓श्वम् पुष्टं᳓ ग्रा᳓मे अस्मि᳓न्न् अनातुर᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kapardíne ← kapardín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rudrā́ya ← rudrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

taváse ← tavás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bharāmahe ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kṣayádvīrāya ← kṣayádvīra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

matī́ḥ ← matí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cátuṣpade ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

dvipáde ← dvipád- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śám ← śám (invariable)

yáthā ← yáthā (invariable)

anāturám ← anāturá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

grā́me ← grā́ma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

puṣṭám ← √puṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इ॒माः । रु॒द्राय॑ । त॒वसे॑ । क॒प॒र्दिने॑ । क्ष॒यत्ऽवी॑राय । प्र । भ॒रा॒म॒हे॒ । म॒तीः ।
यथा॑ । शम् । अस॑त् । द्वि॒ऽपदे॑ । चतुः॑ऽपदे । विश्व॑म् । पु॒ष्टम् । ग्रामे॑ । अ॒स्मिन् । अ॒ना॒तु॒रम् ॥

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rudrāya ← rudra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• tavase ← tavas
• [noun], dative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• kapardine ← kapardin
• [noun], dative, singular, masculine

• kṣayadvīrāya ← kṣayadvīra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bharāmahe ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• matīḥ ← mati
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• asad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dvipade ← dvipad
• [noun], dative, singular, masculine
• “biped.”

• catuṣpade ← catuṣpada
• [noun], dative, singular, masculine
• “quadrupedal.”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• puṣṭaṃ ← puṣṭam ← puṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “boom; grow; promote; foster.”

• grāme ← grāma
• [noun], locative, singular, masculine
• “village; grāma [word]; group; battalion; club; Hindu gamut; troop; multitude; crowd; kin; collection; people.”

• asminn ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• anāturam ← anātura
• [noun], nominative, singular, neuter
• “well.”

रुद्राय । रोदयति सर्वमन्तकाले इति रुद्रः । यद्वा । रुत् संसारख्यं दुःखम् । तत् द्रावयति अपगमयति विनाशयतीति रुद्रः । यद्वा । रुतः शब्दरूपाः उपनिषदः । ताभिर्द्रूयते गम्यते प्रतिपाद्यते इति रुद्रः । यद्वा । रुत् शब्दात्मिका वाणी तत्प्रतिपाद्या आत्मविद्या वा । तामुपासकेभ्यो राति ददातीति रुद्रः । यद्वा । रुणद्धि आवृणोति इति रुत् अन्धकारादि । तत् दृणाति विदारयतीति रुद्रः । यद्वा । कदाचित् देवासुरसंग्रामे अग्न्यात्मको रुद्रो देवैर्निक्षिप्तं धनमपहृत्य निरगात् । असुरान् जित्वा देवा एनमन्विष्य दृष्ट्वा धनमपाहरन्। तदानीमरुदत् । तस्मात् रुद्र इत्याख्यायते। तथा च तैत्तिरीयकं– सोऽरोदीद्यदरोदीत्तद्रुद्रस्य रुद्रत्वम् ’ ( तै. सं. १. ५. १. १) इति । तस्मै रुद्राय मतीः मननीयाः इमाः स्तुतीः प्र भरामहे प्रकर्षेण निष्पादयामः। कीदृशाय। तवसे प्रवृद्धाय कपर्दिने जटिलाय क्षयद्वीराय क्षयन्तो विनश्यन्तो वीरा यस्मिन् तादृशाय । यद्वा । क्षयतिरैश्वर्यकर्मा । क्षयन्तः प्राप्तैश्वर्या वीरा मरुद्गणाः पुत्रा यस्य तस्मै । यथा येन प्रकारेण शं शमनीयानां रोगाणामुपशमनं द्विपदे अस्मदीयाय मनुष्याय चतुष्पदे गवाश्वप्रभृतये च असत् भवेत् । तेन प्रकारेण स्तुतीः कुर्मः इत्यर्थः । अतः अस्मिन् अस्मदीये ग्रामे वर्तमानं विश्वं सर्वं प्राणिजातम् अनातुरम् । आतुरा रुग्णाः तैः रहितं सत् पुष्टं प्रवृद्धं भवतु ॥ रुद्राय। ‘रोदेर्णिलुक् च’ (उ. सू. २. १७९ ) इति रक् । तवसे । तवतिर्वृद्ध्यर्थः सौत्रो धातुः । औणादिकोऽसिप्रत्ययः । क्षयद्वीराय । क्षि क्षये ॥ लटः शतृ । ‘छन्दस्युभयथा’ इति शतुः आर्धधातुकत्वेन अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावात् तस्यैव स्वरः शिष्यते । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । असत् । अस भुवि ‘। लेटि अडागमः । ‘ इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः। द्विपदे । द्वौ पादावस्य । ‘ संख्यासुपूर्वस्य’ इति पादशब्दस्य अन्त्यलोपः समासान्तः । चतुर्थ्येकवचने भसंज्ञायां ‘पादः पत्’ इति पद्भावः । एकदेशविकृतस्य अनन्यत्वात् (परिभा. ३७) द्वित्रिभ्यां पाद्दन्मूर्धसु बहुव्रीहौ’ इति उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । चतुष्पदे । स्वरवर्जं पूर्ववत् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पूर्वपदं च त्रः संख्यायाः’ (फि. सू. २८ ) इत्याद्युदात्तम् ॥

English translation:

“We offer these praises to the mighty Rudra, with the braided hair, the destroyer of heroes, in order that health may be enjoyed by bipeds and quadrupeds, and that all being sin this villag may be (well) nourished and exempt from disease.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rudra; he cause sall to weep (rodayati) at the end of the world; or rut, signifying pain, pain of living, which Rudra drives away (dravayati); or, rut, may mean ‘word or text or the upaniṣads of the vedas’ by which he is approached or propitiated (druyate); or, rut, may mean ‘holyor divine speech or wisdom’ which he confers (rāti) upon his worshippers; or, rut, may mean ‘darkness’ that which invests of obstructs (runaddhi) all things and which Rudra dissipates (vṛnāti); or, while the gods were engaged in battle with the asuras, Rudra, identified with Agni, came and stole their treasure; after conquering the enemy, the gods searched for the stolen wealth, and recovered it from the thief, who wept (arudat), and Agni was thence called Rudra (Taittirīya Saṃhitā 1.5.1.1). With braided hair: kapardine, from kaparda, jaṭā of Śiva; hence, = jaṭilaya. Śiva is recognized as Rudra; Destroyer of heroes: kśyad vīrāya, in whom heroes (vīra) perish (vinaśyanti); or,of whom the imperial (kṣayantaḥ prāptaiśvaryaḥ) heroed (that is, the Maruts) are the sons

These poetic thoughts do we proffer to Rudra, the powerful one with braided hair who rules over heroes,
so that he will be luck for our two-footed and four-footed, so that
everything in this settlement will be flourishing, free of affliction.

To the strong Rudra bring we these our songs of praise, to him the Lord of Heroes with the braided hair,
That it be well with all our cattle and our men, that in this village all be healthy and well-fed.

Diese frommen Gedanken tragen wir dem starken Rudra vor, dem Männerbeherrscher mit aufgewundenem Haar, auf daß es Zweifüßlern und Vierfüßlern wohl ergehe und alle Aufzucht in diesem Dorfe gesund sei.

Dem starken Rudra bringen diese Lieder wir, dem Männerherrscher mit dem aufgewundnen Haar, Dass Heil sei dem, was zwei und was vier Füsse hat, und alles blühe unversehrt in diesem Dorf.

Эти молитвы мы приносим Рудре,
Сильному, с заплетенной косой, властвующему над мужами,
Чтоб было счастье двуногому и четвероногому,
Чтоб в этой деревне все процветало без болезни.

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

अब ग्यारह ऋचावाले एकसौ चौदहवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वद्विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हम अध्यापक वा उपदेशक लोग (यथा) जैसे (द्विपदे) मनुष्यादि (चतुष्पदे) और गौ आदि के लिये (शम्) सुख (असत्) होवे (अस्मिन्) इस (ग्रामे) बहुत घरोंवाले नगर आदि ग्राम में (विश्वम्) समस्त चराचर जीवादि (अनातुरम्) पीड़ारहित (पुष्टम्) पुष्टि को प्राप्त (असत्) हो तथा (तवसे) बलयुक्त (क्षयद्वीराय) जिसके दोषों का नाश करनेहारे वीर पुरुष विद्यमान (रुद्राय) उस चवालीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य करनेहारे (कपर्दिने) ब्रह्मचारी पुरुष के लिये (इमाः) प्रत्यक्ष आप्तों के उपदेश और वेदादि शास्त्रों के बोध से संयुक्त (मतीः) उत्तम प्रज्ञाओं को (प्र, भरामहे) धारण करते हैं ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। जब आप्त, सत्यवादी, धर्मात्मा, वेदों के ज्ञाता, पढ़ाने और उपदेश करनेहारे विद्वान्, तथा पढ़ाने और उपदेश करनेहारी स्त्री, उत्तम शिक्षा से ब्रह्मचारी और श्रोता पुरुषों तथा ब्रह्मचारिणी और सुननेहारी स्त्रियों को विद्यायुक्त करते हैं, तभी ये लोग शरीर और आत्मा के बल को प्राप्त होकर सब संसार को सुखी कर देते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: वयमध्यापकाः उपदेशका वा यथा द्विपदे चतुष्पदे शमसदस्मिन् ग्रामे विश्वमनातुरं पुष्टमसत्तथा तवसे क्षयद्वीराय रुद्राय कपर्दिन इमा मतीः प्रभरामहे ॥ १ ॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमा) प्रत्यक्षतयाऽऽप्तोपदिष्टा वेदादिशास्त्रोत्थबोधसंयुक्ताः (रुद्राय) कृतचतुश्चत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्य्याय (तवसे) बलयुक्ताय (कपर्दिने) ब्रह्मचारिणे (क्षयद्वीराय) क्षयन्तो दोषनाशका वीरा यस्य तस्मै (प्र) भरामहे (धरामहे) (मतीः) प्रज्ञाः (यथा) (शम्) सुखम् (असत्) भवेत् (द्विपदे) मनुष्याद्याय (चतुष्पदे) गवाद्याय (विश्वम्) सर्वं जीवादिकम् (पुष्टम्) पुष्टिं प्राप्तम् (ग्रामे) शालासमुदाये नगरादौ (अस्मिन्) संसारे (अनातुरम्) दुःखवर्जितम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यदाऽऽप्ता वेदविदः पाठका उपदेष्टारश्च पाठिका उपदेष्ट्र्यश्च सुशिक्षया ब्रह्मचारिणः श्रोतॄँश्च ब्रह्मचारिणीः श्रोतॄँश्च विद्यायुक्ताः कुर्वन्ति तदैवेमे शरीरात्मबलं प्राप्य सर्वं जगत् सुखयन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात ब्रह्मचारी, विद्वान, सभाध्यक्ष व सभासद इत्यादी गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तात सांगितलेल्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणण्यायोग्य आहे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जेव्हा आप्त, सत्यवादी, धर्मात्मा, वेदांचे ज्ञाते, अध्यापक, उपदेशक, विद्वान, अध्यापिका व उपदेशिका, उत्तम शिक्षणाने ब्रह्मचारी व श्रोत्यांना, ब्रह्मचारिणी व श्रोत्या स्त्रियांना विद्यायुक्त करतात तेव्हाच हे लोक शरीर व आत्मा यांचे बल प्राप्त करून सर्व जगाला सुखी करतात. ॥ १ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

मॄळा᳓+ नो रुद्र उत᳓ नो म᳓यस् कृधि
क्षय᳓द्वीराय न᳓मसा विधेम ते
य᳓च् छं᳓ च यो᳓श् च म᳓नुर् आयेजे᳓ पिता᳓
त᳓द् अश्याम त᳓व रुद्र प्र᳓णीतिषु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

máyaḥ ← máyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mr̥ḷá ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

kṣayádvīrāya ← kṣayádvīra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

āyejé ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

mánuḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śám ← śám (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yós ← yós (invariable)

aśyāma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

práṇītiṣu ← práṇīti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

मृ॒ळ । नः॒ । रु॒द्र॒ । उ॒त । नः॒ । मयः॑ । कृ॒धि॒ । क्ष॒यत्ऽवी॑राय । नम॑सा । वि॒धे॒म॒ । ते॒ ।
यत् । शम् । च॒ । योः । च॒ । मनुः॑ । आ॒ऽये॒जे । पि॒ता । तत् । अ॒श्या॒म॒ । तव॑ । रु॒द्र॒ । प्रऽनी॑तिषु ॥

• mṛﾱā ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rudrota ← rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• rudrota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasure; refreshment.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṣayadvīrāya ← kṣayadvīra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• yac ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• chaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yoś ← yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortune.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• manur ← manuḥ ← manu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• āyeje ← āyaj ← √yaj
• [verb], singular, Perfect indicative

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• praṇītiṣu ← praṇīti
• [noun], locative, plural, feminine
• “guidance; guidance.”

हे रुद्र नः अस्मभ्यमस्मदर्थं मृळ त्वं सुखयिता भव। उत अपि च तदनन्तरं नः अस्माकं मयः सुखं कृधि कुरु । वयं च क्षयद्वीराय क्षपितसर्ववीरं प्राप्तैश्वर्यैर्मरुद्भिर्युक्तं वा । ते त्वां नमसा हविर्लक्षणेनान्नेन नमस्कारेण वा विधेम परिचरेम । विधतिः परिचरणकर्मा । अपि च पिता उत्पादकः मनुः स्वकीयाभ्यः प्रजाभ्यः शं रोगाणां शमनं योश्च भयानां यावनं च यत् एतत् द्वयं आयेजे देवेभ्यः सकाशात् प्राप्य दत्तवान् हे रुद्र तव प्रणीतिषु प्रकृष्टनयनेषु सत्सु तत् वयम् अश्याम व्याप्नुयाम ॥ मृळ । मृड सुखने ‘। तौदादिकः । द्वयचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घः । कृधि । करोतेर्लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ‘ श्रुशृणुपॄकृवृभ्यछन्दसि ’ इति हेर्धि । अतः कृकमि इति मयसो विसर्जनीयस्य सत्वम् । क्षयद्वीराय । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् ’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थी। विधेम । ‘विध विधाने ‘। तौदादिकः । आयेजे । ‘यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु’। लिटि संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् संप्रसारणाभावे एत्वाभ्यासलोपौ । अश्याम। ‘ अशू व्याप्तौ’। व्यत्ययेन परस्मैपदम्।’ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“Be gracious to us, Rudra; grant us happiness, for we worship the destroyer of heroes with oblations; and, by your directions, Rudra, may we obtain that freedom from disease and exemption from dangers which our progenitor, Manu, bestowed upon us, (having obtained them form the gods).”

Be merciful to us, Rudra, and create joy for us. To you who rule over heroes we would do honor with reverence.
Whatever luck and lifetime Father Manu won through sacrifice, that may we attain under your guidance, Rudra.

The weak pf. form (ā)yejé is anomalous in two regards: it does not agree with the standard weak pf. īj- and it produces a bad cadence here. The form is found twice elsewhere in the RV: āyejé in X.63.7 where Manu is also the subj. and the form is in the same (bad) metrical slot - the two passages seem to be connected - and VI.36.2 with the preverbs ánu prá and in an acceptable metrical slot. The weak pf.

stem īj is not found with preceding preverb. The forms are disc. at length by Kümmel (391-92) with ample citation of previous lit. Schindler considers īj the older form, to the laryngeal-initial root (PIE*Hia̯ ǵ) with reduplication *Hi-Hij-́ , in contrast to *ia̯ - initial roots, which redupl. *ia̯ -iC. For Schindler the yej forms are metrically driven replacements and serve to avoid the coalescence of the vowel of the preverb + īj, esp.

in the cadence. (Neither he nor Kümmel seems to recognize that the yej forms produce bad cadences, a problem that undercuts the arguments that both of them use to explain their appearance in this context.) Kümmel by contrast questions Schindler’s posited distinction in redupl. between initial laryngeal roots *Hia̯ C and glide-initial *ia̯ C, since the development of super-weak forms of the type ūcúr to √vac happens to roots without initial laryngeals, only glides. Kümmel argues that whether or not the root had a preceding initial laryngeal the redupl. to a *(H)i/̯u̯aC root was originally always

*(H)i/̯ua̯ -. The u/i-type redupl. developed by analogy to *(H)ai/̯uC̯ - roots. Therefore īj is an inner-Vedic development, not an archaism per Schindler. Yet - even though he thinks yej shows the older reduplication pattern - he still allows the possibility that it’s a new formation nonetheless. Kümmel’s disc. is ultimately indecisive.

As for the metrical problem, Ludwig and Arnold want to emend to *āyajé, of somewhat dubious morphological provenance. I very tentatively suggest another possibility, that in this preverb-verb combination the underlying form was *ā (H)i(H)ij-ai, with the i-reduplication becoming a glide between ā and the redupl.

syllable, which was then originally short: *āyijé. The drawback to this explanation (or one of them) is that there is no obvious source for the -ej that was substituted at some point in the redaction.

Be gracious unto us, O Rudra, bring us joy: thee, Lord of Heroes, thee with reverence will we serve.
Whatever health and strength our father Manu won by sacrifice may we, under thy guidance, gain.

Hab mit uns Erbarmen, Rudra, und mach uns Freude! Wir wollen dir, dem Männerbeherrscher, in Demut dienen. Welch Wohl und Heil Vater Manu durch Opfer erlangt hat, das möchten wir unter deiner Führung erreichen, Rudra.

Sei hold, o Rudra, und verschaffe Freude uns, dir Männerherrscher dienen mit Verehrung wir; Welch Heil und Glück sich Vater Manus opfernd schuf, das lass erlangen, Rudra, uns durch deine Gunst.

Помилуй нас, о Рудра, и сотвори нам радость!
Поклонением хотим мы почтить тебя, властвующего над мужами.
То счастье и благо, что добыл себе жертвой Ману-отец, -
Мы хотим достигнуть его под твоим предводительством, о Рудра!

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब राजविषय कहा जाता है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) दुष्ट शत्रुओं को रुलानेहारे राजन् ! जो हम (क्षयद्वीराय) विनाश किये शत्रु सेनास्थ वीर जिसने उस (ते) आपके लिये (नमसा) अन्न वा सत्कार से (विधेम) विधान करें अर्थात् सेवा करें, उन (नः) हम लोगों को तुम (मृड) सुखी करो और (नः) हम लोगों के लिये (मयः) सुख (कृधि) कीजिये। हे (रुद्र) न्यायाधीश ! (मनुः) मननशील (पिता) पिता के समान आप (यत्) जो रोगों का (शम्) निवारण (च) ज्ञान (योः) दुःखों का अलग करना (च) और गुणों की प्राप्ति का (आयेजे) सब प्रकार सङ्ग कराते हो (तत्) उसको (अश्याम) प्राप्त होवें (उत) वे ही हम लोग (तव) तुम्हारी (प्रणीतिषु) उत्तम नीतियों में प्रवृत्त होकर निरन्तर सुखी होवें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को योग्य है कि स्वयं सुखी होकर सब प्रजाओं को सुखी करें। इस काम में आलस्य कभी न करें और प्रजाजन राजनीति के नियम में वर्त्त के राजपुरुषों को सदा प्रसन्न रक्खें ॥ २ ॥

अन्वय: हे रुद्र ये वयं क्षयद्वीराय ते तुभ्यन्नमसा विधेम तान्नो त्वं मृड नोऽस्मभ्यमयस्कृधि च। हे रुद्र मनुः पितेव भवान् यच्छं च योश्चायेजे तदश्याम त उत वयं तव प्रणीतिषु वर्त्तमाना सततं सुखिनः स्याम ॥ २ ॥

अथ राजविषयः प्रोच्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मृड) सुखय। अत्र दीर्घः। (नः) अस्मान् (रुद्र) दुष्टान् शत्रून् रोदयितः (उत) अपि (नः) अस्मभ्यम् (मयः) सुखम् (कृधि) कुरु (क्षयद्वीराय) क्षयन्तो विनाशिताः शत्रुसेनास्था वीरा येन तस्मै (नमसा) अन्नेन सत्कारेण वा (विधेम) सेवेमहि (ते) तुभ्यम् (यत्) (शम्) रोगनिवारणम् (च) ज्ञानम् (योः) दुःखवियोजनम्। अत्र युधातोर्डोसिः प्रत्ययः। (च) गुणप्रापणसमुच्चये (मनुः) मननशीलः (आयेजे) समन्ताद्याजयति (पिता) पालकः (तत्) (अश्याम) प्राप्नुयाम। अत्र व्यत्ययेन श्यन् परस्मैपदं च। (तव) (रुद्र) न्यायाधीश (प्रणीतिषु) प्रकृष्टासु नीतिषु ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषाः स्वयं सुखिनो भूत्वा सर्वाः प्रजाः सुखयेयुः. नैवात्र कदाचिदालस्यं कुर्युः, प्रजाजनाश्च राजनीतिनियमेषु वर्त्तित्वा राजपुरुषान् सदा प्रीणयेयुः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी स्वतः सुखी व्हावे व सर्व प्रजेला सुखी करावे. या कामी कधी आळस करू नये. प्रजेने राजनीतीच्या नियमांचे पालन करावे व राजपुरुषांना सदैव प्रसन्न ठेवावे. ॥ २ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अश्या᳓म ते सुमतिं᳓ देवयज्य᳓या
क्षय᳓द्वीरस्य त᳓व रुद्र मीढुवः
सुम्नाय᳓न्न् इ᳓द् वि᳓शो अस्मा᳓कम् आ᳓ चर
अ᳓रिष्टवीरा जुहवाम ते हविः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

devayajyáyā ← devayajyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

kṣayádvīrasya ← kṣayádvīra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mīḍhvaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

cara ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

sumnāyán ← √sumnāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

áriṣṭavīrāḥ ← áriṣṭavīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

juhavāma ← √hu- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अ॒श्याम॑ । ते॒ । सु॒ऽम॒तिम् । दे॒व॒ऽय॒ज्यया॑ । क्ष॒यत्ऽवी॑रस्य । तव॑ । रु॒द्र॒ । मी॒ढ्वः॒ ।
सु॒म्न॒ऽयन् । इत् । विशः॑ । अ॒स्माक॑म् । आ । च॒र॒ । अरि॑ष्टऽवीराः । जु॒ह॒वा॒म॒ । ते॒ । ह॒विः ॥

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• devayajyayā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayajyayā ← yajyayā ← yajya
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “sacrifice; yajña.”

• kṣayadvīrasya ← kṣayadvīra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• mīḍhvaḥ ← mīḍhvas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “big.”

• sumnāyann ← sumnāyan ← sumnāy
• [verb noun], nominative, singular

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• carāriṣṭavīrā ← cara ← car
• [verb], singular, Present imperative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• carāriṣṭavīrā ← ariṣṭa
• [noun]
• “safe; unharmed.”

• carāriṣṭavīrā ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• juhavāma ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

हे मीढ्वः सेक्तः कामाभिवर्षक नित्यतरुण वा रुद्र क्षयद्वीरस्य क्षपितप्रतिपक्षस्य मरुद्भिर्युक्तस्य वा तव सुमतिं शोभनां कल्याणीमनुग्रहात्मिकां बुद्धिं ते त्वत्संबन्धिनो वयं देवयज्यया देवयागेन त्वद्देवत्येन यज्ञेन अश्याम प्राप्नवाम। त्वं च अस्माकं विशः प्रजाः अभिलक्ष्य आ चर आगच्छ। किं कुर्वन् । सुम्नायन्नित् । सुम्नमिति सुखनाम । तासां प्रजानां सुखमिच्छन्नेव सुखप्रद एव भवेत्यर्थः । ततो वयम् अरिष्टवीराः । वीर्याज्जायन्ते इति वीराः प्रजाः । अरिष्टा अहिंसिता वीरा येषां तथाभूताः सन्तः ते तुभ्यं हविः चरुपुरोडाशादिकं जुहवाम चोदिते आधारे प्रक्षिपाम ॥ सुमतिम् । मतिर्मननम् । शोभनं मननं यस्यां बुद्धौ सा सुमतिः । ‘ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । देवयज्यया । ‘ छन्दसि निष्टर्क्य’ इत्यादौ यजेः यप्रत्ययो निपात्यते स्त्रीलिङ्गता च । मीढ्वः । मिह सेचने’। ‘दाश्वान्साह्वान्मीढ्वान्°२’ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपातितः । संबुद्धौ ‘ मतुवसो रुः’ इति रुत्वम् । सुम्नायन् । सुम्नं परेषामिच्छति । छन्दसि परेच्छायामपि ’ इति क्यच् । न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति ईत्वदीर्घयोर्निषेधः । ‘ देवसुम्नयोर्यजुषि काठके ’ ( पा. सू. ७. ४. ३८) इति विधीयमानम् आत्वं व्यत्ययेन अत्रापि द्रष्टव्यम् ॥

English translation:

“Rudra, showerer (of benefits), may we obtain, through our worship of the gods, the favour of you, who are the destroyer of heroes;come to our posterity, purposing to promote their happiness, while we, having our sons in safety, offer you oblations.”

May we attain your benevolence though sacrifice to the gods, the benevolence of you who rule over heroes, o reward-granting Rudra.
Bestowing only favor, come roaming toward our clans: possessing heroes who cannot be harmed, we will pour you an oblation.

Note the cognate acc. in juhavāma … háviḥ.

By worship of the Gods may we, O Bounteous One, O Rudra, gain thy grace, Ruler of valiant men.
Come to our families, bringing them bliss: may we, whose heroes are uninjured, bring thee sacred gifts,

Wir möchten durch Gottesdienst deine, des Männerbeherrschers, Huld erlangen, o belohnender Rudra. Wohlwollend komme zu unseren Niederlassungen. Mit heilen Männern möchten wir dir Opfer darbringen.

Lass deine Gunst erlangen, gnäd’ger Rudra, uns, des Männerherrschers durch die Götterhuldigung, Zu unsern Häusern komme her recht hold gesinnt, lass unverletzt an Männern uns das Opfer weihn.

Благодаря жертве богам мы хотим оказаться в милости
У тебя, властвующего над мужами, о щедрый Рудра!
Только в милостивом расположении духа приходи к нашим племенам!
С невредимыми мужами мы хотим возлить тебе жертвенное возлияние.

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मीढ्वः) प्रजा को सुख से सींचने और (रुद्र) सत्योपदेश करनेवाले सभाध्यक्ष राजन् ! हम लोग (देवयज्यया) विद्वानों की सङ्गति और सत्कार से (क्षयद्वीरस्य) वीरों का निवास करानेहारे (तव) तेरी (सुमतिम्) श्रेष्ठ प्रज्ञा को (अश्याम) प्राप्त होवें, जो (सुम्नयन्) सुख कराता हुआ तू (अस्माकम्) हमारी (अरिष्टवीराः) हिंसारहित वीरोंवाली (विशः) प्रजाओं को (आ, चर) सब ओर से प्राप्त हो, उस (ते) तेरी प्रजाओं को हम लोग (इत्) भी प्राप्त हों और (ते) तेरे लिये (हविः) देने योग्य पदार्थ को (जुहवाम) दिया करें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - राजा को योग्य है कि प्रजाओं को निरन्तर प्रसन्न रक्खे और प्रजाओं को उचित है कि राजा को आनन्दित करें। जो राजा प्रजा से कर लेकर पालन न करे तो वह राजा डाकुओं के समान जानना चाहिये। जो पालन की हुई प्रजा राजभक्त न हों वे भी चोर के तुल्य जाननी चाहिये, इसलिये प्रजा राजा को कर देती है कि जिससे यह हमारा पालन करे और राजा इसलिये पालन करता है कि जिससे प्रजा मुझको कर देवें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मीढ्वो रुद्र सभाध्यक्ष राजन् वयं देवयज्यया क्षयद्वीरस्य तव सुमतिमश्याम यः सुम्नयँस्त्वमस्माकमरिष्टवीरा विश आचर समन्तात्प्राप्नुयाः तस्य ते तव वयमिदश्याम ते तुभ्यं हविर्जुहवाम च ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्याम) प्राप्नुयाम (ते) तव (सुमतिम्) शोभनां बुद्धिम् (देवयज्यया) विदुषां सङ्गत्या सत्कारेण च (क्षयद्वीरस्य) क्षयन्तो निवासिता वीरा येन तस्य (तव) (रुद्र) रुतः सत्योपदेशान् राति ददाति तत्संबुद्धौ (मीढ्वः) सुखैः सिञ्चन् (सुम्नयन्) सुखयन् (इत्) अपि (विशः) प्रजाः (अस्माकम्) (आ) (चर) (अरिष्टवीराः) अरिष्टा अहिंसिता वीरा यासु ताः (जुहवाम) दद्याम (ते) तुभ्यम् (हविः) ग्रहीतुं योग्यं करम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - राज्ञा प्रजाः सततं सुखयितव्याः प्रजाभी राजा च यदि राजा प्रजाभ्यः करं गृहीत्वा न पालयेत्तर्हि स राजा दस्युवद्विज्ञेयः या पालिताः प्रजा राजभक्ता न स्युस्ता अपि चोरतुल्या बोध्या अतएव प्रजा राज्ञे करं ददति यतोऽयमस्माकं पालनं कुर्य्यात् राजाप्येतत्प्रयोजनाय पालयति यतः प्रजा मह्यं करं प्रदद्युः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - राजाने प्रजेला निरंतर प्रसन्न ठेवावे व प्रजेने राजाला आनंदित करावे. जो राजा प्रजेकडून कर घेतो व त्यांचे पालन करीत नाही त्या राजाला लुटारूप्रमाणे समजावे. जर पालन केलेली प्रजा राजभक्त नसेल तर तीही चोराप्रमाणे समजली पाहिजे. प्रजा राजाला कर यासाठी देते की त्याने प्रजेचे पालन करावे व राजाने त्यांचे यासाठी पालन करावे की प्रजेने त्याला कर द्यावा. ॥ ३ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्वेषं᳓ वयं᳓ रुदरं᳓+ यज्ञसा᳓धं
वङ्कुं᳓ कवि᳓म् अ᳓वसे नि᳓ ह्वयामहे
आरे᳓ अस्म᳓द् दइ᳓वियं हे᳓ळो अस्यतु
सुमति᳓म् इ᳓द् वय᳓म् अस्या᳓ वृणीमहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yajñasā́dham ← yajñasā́dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hvayāmahe ← √hvā- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

vaṅkúm ← vaṅkú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āré ← āré (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

asyatu ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

daívyam ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

héḷaḥ ← héḷas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

त्वे॒षम् । व॒यम् । रु॒द्रम् । य॒ज्ञ॒ऽसाध॑म् । व॒ङ्कुम् । क॒विम् । अव॑से । नि । ह्व॒या॒म॒हे॒ ।
आ॒रे । अ॒स्मत् । दैव्य॑म् । हेळः॑ । अ॒स्य॒तु॒ । सु॒ऽम॒तिम् । इत् । व॒यम् । अ॒स्य॒ । आ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• yajñasādhaṃ ← yajñasādham ← yajñasādh
• [noun], accusative, singular, masculine

• vaṅkuṃ ← vaṅkum ← vaṅku
• [noun], accusative, singular, masculine

• kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• avase ← avas
• [noun], dative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• hvayāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• daivyaṃ ← daivyam ← daivya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “divine; divine; celestial.”

• heﾱo ← heﾱaḥ ← heḍas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wrath.”

• asyatu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “shoot; remove.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• asyā ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

अवसे रक्षणाय रुद्रं महादेवं नि ह्वयामहे नितरामाह्वयामः । कीदृशम् । त्वेषं दीप्तं यज्ञसाधं यज्ञस्य साधयितारम् । एष हि यज्ञं स्विष्टं करोति । तथा च तैत्तिरीयके - देवा वै यज्ञाद्रुद्रमन्तरायन्’ इत्युपक्रम्याम्नातं - स्विष्टं वै न इदं भविष्यति यदिमं राधयिष्याम इति तत्स्विष्टकृतः स्विष्टकृत्त्वम् ’ ( तै. सं. २. ६. ८. ३) इति । वङ्कुं कुटिलगन्तारं कविं क्रान्तदर्शिनम् । स च रुद्रो दैव्यं देवस्य द्योतमानस्य संबन्धिनं हेळः क्रोधं अस्मत् आरे अस्मत्तो दूरदेशे अस्यतु प्रेरयतु । अस्य महादेवस्य सुमतिमित् शोभनामनुग्रहरूपां बुद्धिमेव वयम् आ वृणीमहे आभिमुख्येन संभजामहे ॥ यज्ञसाधम् । यज्ञं साधयतीति यज्ञसात् । ‘ षिधू संराद्धौ ।’ सिध्यतेरपारलौकिके’ इति आत्वम् । यद्वा । ‘ राध साध संसिद्धौ । अस्मात् ण्यन्तात् क्विप् । वङ्कुम् । ‘ वकि कौटिल्ये ‘। औणादिक उप्रत्ययः । नि ह्वयामहे । ‘ निसमुपविभ्यो ह्वः’ इत्यात्मनेपदम् । दैव्यम् । ‘ देवाद्यञञौ ’ ( पा. सू. ४. १. ८५. ३ ) इति प्राग्दीव्यतीयो यञ् । अस्यतु । ’ असु क्षेपणे ‘। दैवादिकः । वृणीमहे । ‘वृङ् संभक्तौ ’ । क्रैयादिकः ॥

English translation:

“We invoke for our preservation the illustrious Rudra, the accomplisher of sacrifices, the tortuous, the wise; may he remove far from us his celestial wrath, for we earnestly solicit his favour.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The accomplisher of sacrifice: yajñasādham, i.e. sādhayitaram, he who makes the sacrifice well-desired or perfet: sviṣṭam or su iṣṭam; The tortuous: vaṅku, he who goes crookedly

We call down turbulent Rudra for help, the wandering poet who brings the sacrifice to success.
In the distance from us let him shoot his divine anger. It is just his
benevolence we choose.

vaṅkú- is variously interpreted and etymologized; see EWA s.v. In this passage Geldner takes it as ‘den fliegenden’ with ?, Renou sim. (‘volant’ without ?); Witzel Gotō refuse to tr., but mention the common gloss ‘krumm’ in their n. Assuming (with most) that it belongs to √vañc ‘go crookedly, meander’, I take it here as ‘meandering’ à ‘wandering’, characterizing an itinerant poet. See ā́cara in the previous vs. (3c), which suggests such wandering. For a different specialization of the root meaning, see I.51.11.

Hither we call for aid the wise, the wanderer, impetuous Rudra, perfecter of sacrifice.
May he repel from us the anger of the Gods: verily we desire his favourable grace.

Wir rufen den funkelnden Rudra, den Opferfüller, den fliegenden Seher zur Gnade herab. Weit weg von uns soll er den göttlichen Zorn senden; seine Gunst nur erbitten wir.

Den prächt’gen Rudra rufen wir zur Hülfe her, den raschen Seher, der des Opfers Segner ist, Er treibe weit von uns hinweg der Götter Zorn, vor allem wünschen wir uns seine Huld herbei.

Буйного Рудру, приводящего жертву к цели,
Идущего окольными путями поэта мы призываем на помощь.
Пусть отведет он далеко от нас божественный гнев!
Только милость его мы испрашиваем себе.

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) हम लोग (अवसे) रक्षा आदि के लिये जिस (त्वेषम्) विद्या न्याय प्रकाशवान् (वङ्कुम्) दुष्ट शत्रुओं के प्रति कुटिल (कविम्) समस्त शास्त्रों को क्रम-क्रम से देखने और (यज्ञसाधम्) प्रजापालनरूप यज्ञ को सिद्ध करनेहारे (दैव्यम्) विद्वानों में कुशल (रुद्रम्) शत्रुओं के रोकनेहारे को (नि, ह्वयामहे) अपना सुख-दुःख का निवेदन करें तथा (वयम्) हम लोग जिस (अस्य) इस रुद्र की (सुमतिम्) धर्मानुकूल उत्तम प्रज्ञा को (आ, वृणीमहे) सब ओर से स्वीकार करें (इत्) वही सभाध्यक्ष (हेडः) धार्मिक जनों का अनादर करनेहारे अधार्मिक जनों को (अस्मत्) हमसे (आरे) दूर (अस्यतु) निकाल देवें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे प्रजाजन राजा की आज्ञा को स्वीकार करते हैं, वैसे राजपुरुष भी प्रजा की आज्ञा को माना करें ॥ ४ ॥

अन्वय: वयमवसे यं त्वेषं वङ्कुं कविं यज्ञसाधं दैव्यं रुद्रं विह्वयामहे तथा वयं यस्यास्य सुमतिमावृणीमहे स इदेव सभाध्यक्षो हेडोऽस्मदारे अस्यतु ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वेषम्) विद्यान्यायदीप्तिमन्तम् (वयम्) (रुद्रम्) शत्रुरोद्धारम् (यज्ञसाधनम्) यो यज्ञं प्रजापालनं साध्नोति तम् (वङ्कुम्) दुष्टशत्रून् प्रति कुटिलम् (कविम्) सर्वेषां शास्त्राणां क्रान्तदर्शिनम् (अवसे) रक्षणाद्याय (नि) (ह्वयामहे) स्वसुखदुःखनिवेदनं कुर्महे (आरे) दूरे (अस्मत्) (दैव्यम्) देवेषु विद्वत्सु कुशलम् (हेडः) धार्मिकाणामनादरकर्तॄनधार्मिकाञ्जनान् (अस्यतु) प्रक्षिपतु (सुमतिम्) धर्म्यां प्रज्ञाम् (इत्) एव (वयम्) (अस्य) (आ) समन्तात् (वृणीमहे) स्वीकुर्महे ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यथा प्रजास्था जना राजाज्ञां स्वीकुर्वन्ति तथा राजपुरुषा अपि प्रज्ञाज्ञां मन्येरन् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जशी प्रजा राजाचा स्वीकार करते तशी राजपुरुषांनीही प्रजेची आज्ञा मानावी. ॥ ४ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

दिवो᳓ वराह᳓म् अरुषं᳓ कपर्दि᳓नं
त्वेषं᳓ रूपं᳓ न᳓मसा नि᳓ ह्वयामहे
ह᳓स्ते बि᳓भ्रद् भेषजा᳓ वा᳓रियाणि
श᳓र्म व᳓र्म छर्दि᳓र् अस्म᳓भ्य° यंसत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aruṣám ← aruṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kapardínam ← kapardín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

varāhám ← varāhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hvayāmahe ← √hvā- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

rūpám ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bheṣajā́ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bíbhrat ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

háste ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

chardíḥ ← chardís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

várma ← várman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yaṁsat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

दि॒वः । व॒रा॒हम् । अ॒रु॒षम् । क॒प॒र्दिन॑म् । त्वे॒षम् । रू॒पम् । नम॑सा । नि । ह्व॒या॒म॒हे॒ ।
हस्ते॑ । बिभ्र॑त् । भे॒ष॒जा । वार्या॑णि । शर्म॑ । वर्म॑ । छ॒र्दिः । अ॒स्मभ्य॑म् । यं॒स॒त् ॥

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• varāham ← varāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hog; wild boar; boar; Varaha; vārāhapuṭa; varāha [word]; Varāha; Varāha.”

• aruṣaṃ ← aruṣam ← aruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “red; red.”

• kapardinaṃ ← kapardinam ← kapardin
• [noun], accusative, singular, masculine

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• rūpaṃ ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• hvayāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• haste ← hasta
• [noun], locative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• bibhrad ← bibhrat ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bheṣajā ← bheṣaja
• [noun], accusative, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “precious; valuable.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• varma ← varman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “cuirass; armor; varman [word]; protective covering; Varman; varman.”

• cchardir ← chardiḥ ← chardis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yaṃsat ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

वराहं वराहारम् उत्कृष्टभोजनम् । यद्वा । वराहवत् दृढाङ्गम् । अरुषम् आरोचमानं कपर्दिनं जटाभिर्युक्तं त्वेष तेजसा दीप्यमानं रूपं निरूपणीयं वेदान्तैरधिगम्यम् एवंभूतं रुद्रं नमसा हविर्लक्षणेनान्नेन नमस्कारेण वा दिवः द्युलोकसकाशात् नि ‘ह्वयामहे नितरामाह्वयामः । सः आहूतो रुद्र: हस्ते स्वकीये बाहौ वार्याणि सर्वैः वरणीयानि भेषजा भैषज्यानि रोगशमनहेतुभूतानि बिभ्रत् धारयन् अस्मभ्यं स्तोतृभ्यः शर्म आरोग्यलक्षणं सुखं वर्म आयुधानां निवारकं कवचं छर्दिः । गृहनामैतत् । गृहं च यंसत् प्रयच्छतु ॥ बिभ्रत् । ‘डुभृञ् धारणपोषणयोः’ । जौहोत्यादिकः । लटः शतृ । ‘ भृञामित्’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । भेषजा । ‘भिषज् चिकित्सायाम् ’ । कण्ड्वादिः । पचाद्यच् । अतोलोपयलोपौ । ‘ °सुमङ्गलभेषजाच्च ’ ( पा. सू. ४. १. ३० ) इति निपातनात् रूपसिद्धिः । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । वार्याणि । ’ वृङ् संभक्तौ ‘। ‘ ऋहलोर्ण्यत् । ईडवन्द ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । छर्दिः । ‘ उछृदिर् दीप्तिदेवनयोः ‘। छृद्यते दीप्यते सुवर्णादिभिर्धनैः प्रकाश्यते इति छर्दिर्गृहम् । ‘ अर्चिशुचिहुसृपिच्छादिच्छर्दिभ्य इसिः’ ( उ. सू. २. २६५ ) । यंसत् ।’ यम उपरमे’। लेटि अडागमः । ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप् । ’ इतश्च लोपः०’ इति इकारलोपः॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“We invoke, from heaven, with reverence, him who has excellent food, who is radiant, and has braided hair, who is brilliant, and is to be ascertained (by sacred study), holding in his hands excellent medicaments; mayhe grant us health, defensive armour, and a (secure) dwelling.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Him who has excellent food: varāha, lit. a boar and one who has a hard body, like a boar; this is an abbrieviation of varāhāra, from vara, good, and āhāra, food

We call down with reverence the boar of heaven, flame-red, with braided hair, turbulent in form.
Bearing in his hand desirable healing remedies, he will extend shelter, covering, and protection to us.

Note the rhyming figure śárma várma chardír.

Him with the braided hair we call with reverence down, the wild-boar of the sky, the red, the dazzling shape.
May he, his hand filled full of sovran medicines, grant us protection, shelter, and a home secure.

Das Himmels rötlicher Eber, mit dem aufgewundenen Haar, die funkelnde Erscheinung rufen wir unter Verbeugung herab. Er, der die erwünschten Arzeneien in der Hand hält, gewähre uns Schutz, Schirm, Zuflucht.

Des Himmels rothen Eber mit geflochtnem Haar, sein funkelnd Aussehn rufen wir in Demuth her; Der in der Hand die schönsten Arzeneien trägt, er mög’ uns reichen festen Schutz und Schirm und Schild.

Рыжего кабана неба, с заплетенной косой,
Буйный облик мы призываем с поклоном.
Держа в руке желанные целебные средства,
Пусть дарует он нам укрытие, щит, прибежище.

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब वैद्यजन के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (नमसा) अन्न और सेवा से जो (हस्ते) हाथ में (भेषजा) रोगनिवारक औषध (वार्य्याणि) और ग्रहण करने योग्य साधनों को (बिभ्रत्) धारण करता हुआ (शर्म्म) घर, सुख (वर्म्म) कवच (छर्दिः) प्रकाशयुक्त शस्त्र और अस्त्रादि को (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (यंसत्) नियम से रक्खे उस (कपर्दिनम्) जटाजूट ब्रह्मचारी वैद्य विद्वान् वा (दिवः) विद्यान्यायप्रकाशित व्यवहारों वा (वराहम्) मेघ के तुल्य (अरुषम्) घोड़े आदि की (त्वेषम्) वा प्रकाशमान (रूपम्) सुन्दर रूप की (निह्वयामहे) नित्य स्पर्द्धा करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वैद्य के मित्र पथ्यकारी जितेन्द्रिय उत्तम शीलवाले होते हैं, वे ही इस जगत् में रोगरहित और राज्यादि को प्राप्त होकर सुख को बढ़ाते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: वयं नमसा यो हस्ते भेषजा वार्याणि बिभ्रत् सन् शर्म वर्म छर्दिरस्मभ्यं यंसत् तं कपर्दिनं वैद्यं दिवो वराहमरुषं त्वेषं रूपं च निह्वयामहे ॥ ५ ॥

अथ वैद्यविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) विद्यान्यायप्रकाशितव्यवहारान् (वराहम्) मेघमिव (अरुषम्) अश्वादिकम् (कपर्दिनम्) कृतब्रह्मचर्यं जटिलं विद्वांसम् (त्वेषम्) प्रकाशमानम् (रूपम्) सुरूपम् (नमसा) अन्नेन परिचर्यया च (नि) (ह्वयामहे) स्पर्द्धामहे (हस्ते) करे (बिभ्रत्) धारयन् (भेषजा) रोगनिवारकाणि (वार्याणि) ग्रहीतुं योग्यानि साधनानि (शर्म) गृहं सुखं वा (वर्म) कवचम् (छर्दिः) दीप्तियुक्तं शस्त्रास्त्रादिकम् (अस्मभ्यम्) (यंसत्) यच्छेत् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वैद्यमित्राः पथ्यकारिणो जितेन्द्रियाः सुशीला भवन्ति त एवास्मिञ् जगति नीरोगा भूत्वा राज्यादिकं प्राप्य सुखमेधन्ते ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वैद्यमित्र, पथ्यकारी, जितेंद्रिय, उत्तम शीलवान असतात तीच या जगात रोगरहित बनतात व राज्य इत्यादीला प्राप्त करतात आणि सुख वाढवितात. ॥ ५ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

इद᳓म् पित्रे᳓ मरु᳓ताम् उच्यते व᳓चः
स्वादोः᳓ स्वा᳓दीयो रुदरा᳓य+ व᳓र्धनम्
रा᳓स्वा च नो अमृत मर्तभो᳓जनं
त्म᳓ने तोका᳓य त᳓नयाय मॄळ+

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pitré ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ucyate ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rudrā́ya ← rudrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svā́dīyaḥ ← svā́dīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svādóḥ ← svādú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

várdhanam ← várdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amr̥ta ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

martabhójanam ← martabhójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rā́sva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

mr̥ḷa ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tmáne ← tmán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

इ॒दम् । पि॒त्रे । म॒रुता॑म् । उ॒च्य॒ते॒ । वचः॑ । स्वा॒दोः । स्वादी॑यः । रु॒द्राय॑ । वर्ध॑नम् ।
रास्व॑ । च॒ । नः॒ । अ॒मृ॒त॒ । म॒र्त॒ऽभोज॑नम् । त्मने॑ । तो॒काय॑ । तन॑याय । मृ॒ळ॒ ॥

• idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pitre ← pitṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ucyate ← vac
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• svādoḥ ← svādu
• [noun], ablative, singular, neuter
• “Madhura; sweet; sweet; dainty; agreeable.”

• svādīyo ← svādīyaḥ ← svādīyas
• [noun], accusative, singular, neuter

• rudrāya ← rudra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• vardhanam ← vardhana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• rāsvā ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• amṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• martabhojanaṃ ← marta
• [noun], masculine
• “man.”

• martabhojanaṃ ← bhojanam ← bhojana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; eating; foodstuff; meal; property; sevana; enjoyment.”

• tmane ← tman
• [noun], dative, singular, masculine
• “self.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “biological.”

• mṛﾱa ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

इदं स्तुतिलक्षणं वचः मरुताम् एकोनपञ्चाशसंख्याकानां देवविशेषाणां पित्रे जनकाय रुद्राय ईश्वराय उच्यते उच्चार्यते । कीदृशम् । स्वादोः स्वादीयः रसवतो मधुघृतादेरपि स्वादुतरम् । अतिशयेन हर्षजनकमित्यर्थः । वर्धनं स्तुत्यस्य प्रवर्धकम् । स्तोत्रेण हि देवता हृष्टा सती प्रवर्धते । रुद्रस्य च मरुतां पितृत्वम् एवम् आख्यायते । पुरा कदाचिदिन्द्रः असुराञ्जिगाय । तदानीं दितिः असुरमाता इन्द्रहननसमर्थं पुत्रं कामयमाना तपसा भर्तुः सकाशाद्गर्भं लेभे । इमं वृत्तान्तमवगच्छन्निन्द्रो वज्रहस्तः सन् सूक्ष्मरूपो भूत्वा तस्या उदरं प्रविश्य तं गर्भं सप्तधा बिभेद । पुनरप्येकैकं सप्तखण्डमकरोत् । ते सर्वे गर्भैकदेशा योनेर्निर्गत्य अरुदन् । एतस्मिन्नवसरे लीलार्थं गच्छन्तौ पार्वतीपरमेश्वरौ इमान् ददृशतुः । महेशं प्रति पार्वती एवमवोचत् । इमे मांसखण्डा यथा प्रत्येकं पुत्राः संपद्यन्तामेवं त्वया कार्यं मयि चेत्प्रीतिरस्तीति । स च महेश्वर: तान् समानरूपान् समानवयसः समानालंकारान् पुत्रान् कृत्वा गौर्यै प्रददौ तवेमे पुत्राः सन्तु इति । अतः सर्वेषु मारुतेषु सूक्तेषु मरुतो रुद्रपुत्रा इति स्तूयन्ते । रौद्रेषु च मरुतां पिता रुद्र इति । अपि च हे अमृत मरणरहित रुद्र मर्तभोजनं मर्तानां मनुष्याणां भोगपर्याप्तमन्नं नः अस्मभ्यं रास्व प्रयच्छ। तथा त्मने आत्मने। द्वितीयार्थे चतुर्थी । मां तोकाय तोकं पुत्रं तनयाय तनयं तत्पुत्रं च मृळ सुखय ॥ पित्रे । उदात्तयणः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । रास्व । ‘ रा दाने’ । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । त्मने । मन्त्रेष्वाड्यादेरात्मनः’ इत्यत्र ‘आङोऽन्यत्रापि छन्दसि दृश्यते ’ ( का. ६. ४. १४१. १ ) इति वचनादात्मनः आकारलोपः ॥

English translation:

“This praise, the sweetest of the sweet, and cause of increase (to the reciter), is addressed to Rudra, the father of the Maruts; immortal Rudra, grant us food sufficient for mortals, and bestow happiness on me, my son, and my grandson.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rudra, the father of the Maruts: ‘After their birth from Diti, under the circumstances told in the Purāṇas (Viṣṇu Purāṇa), they were behdl in deep affliction by Śiva and Pārvati as they were passing sportively along; the latter sid to the former, “If you love me, transform these lumps of flesh into boys”. Maheśa accordingly made them boys of like form, like age, and similarly accoutered, and gave them to Pārvati, as her sons, whence they are called the sons of Rudra.’ Hence, maruts are the sons of Rudra. Another legend: Pārvati, hearing the lamentations of Diti, entreated Śiva to give the shapeless births, forms, telling them not to weep (mā rodiḥ); another, that he actually begot them, in the form of a bull, on Pṛthivī, the earth, as a cow

This speech here is spoken to the father of the Maruts—speech sweeter than sweet, strengthening to Rudra.
Both grant us, immortal one, what nourishes mortals, and be merciful to our selves, to our progeny and posterity.

With Klein (DGRV I.190) I take ca in c as conjoining the two impvs. in polarized position in the hemistich: #rā́sva ca … mṛḷa# in an X ca … Y construction.

To him the Maruts’ Father is this hymn addressed, to strengthen Rudra’s might, a song more sweet than sweet.
Grant us, Immortal One, the food which mortals eat: be gracious unto me, my seed, my progeny.

Diese Rede wird für den Vater der Marut gesprochen, die süßer als süß, eine Erbauung für Rudra ist. Und gönn uns, du Unsterblicher, die Menschenzehrung; hab mit uns selbst, mit dem leiblichen Samen Erbarmen!

Dem Marutvater wird gesungen dieses Lied, den Rudra labend, süsser noch als Honigseim; Unsterblicher, verleihe Menschennahrung uns; sei hold uns selbst, den Kindern und der Enkelschar.

Эта речь, что слаще сладкого,
Произносится для отца Марутов, для усиления Рудры,
И даруй нам, о бессмертный, пищу смертных!
Смилуйся над нами, над детьми и внуками (нашими)!

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वैद्य और उपदेश करनेवाले कैसे अपना वर्त्ताव वर्त्तें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अमृत) मरण दुःख दूर कराने तथा आयु बढ़ानेहारे वैद्यराज वा उपदेशक विद्वान् ! आप (नः) हमारे (त्मने) शरीर (तोकाय) छोटे-छोटे बाल-बच्चे (तनयाय) ज्वान बेटे (च) और सेवक वैतनिक वा आयुधिक भृत्य अर्थात् नौकर-चाकरों के लिये (स्वादोः) स्वादिष्ठ से (स्वादीयः) स्वादिष्ठ अर्थात् सब प्रकार स्वादवाला जो खाने में बहुत अच्छा लगे उस (मर्त्यभोजनम्) मनुष्यों के भोजन करने के पदार्थ को (रास्व) देओ, जो (इदम्) यह (मरुताम्) ऋतु-ऋतु में यज्ञ करनेहारे विद्वानों को (वर्द्धनम्) बढ़ानेवाला (वचः) वचन (पित्रे) पालना करने (रुद्राय) और दुष्टों को रुलानेहारे सभाध्यक्ष के लिये (उच्यते) कहा जाता है, उससे हम लोगों को (मृड) सुखी कीजिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - वैद्य और उपदेश करनेवाले को यह योग्य है कि आप नीरोग और सत्याचारी होकर सब मनुष्यों के लिये औषध देने और उपदेश करने से उपकार कर सबकी निरन्तर रक्षा करें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे अमृत विद्वान् वैद्यराजोपदेशक वा त्वं नो अस्मभ्यमस्माकम् वा त्मने तोकाय तनयाय च स्वादोः स्वादीयो मर्त्तभोजनं रास्वा यदिदं मरुतां वर्धनं वचः पित्रे रुद्राय त्वयोच्यते तेनास्मान् मृड ॥ ६ ॥

पुनर्वैद्योपदेशकौ कथं वर्त्तेयातामित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) (पित्रे) पालकाय (मरुताम्) ऋतावृतौ यजतां विदुषाम् (उच्यते) उपदिश्यते (वचः) वचनम् (स्वादोः) स्वादिष्ठात् (स्वादीयः) अतिशयेन स्वादु प्रियकरम् (रुद्राय) सभाध्यक्षाय (वर्धनम्) वृद्धिकरम् (रास्वा) देहि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (च) अनुक्तसमुच्चये (नः) अस्मभ्यमस्माकं वा (अमृत) नास्ति मृतं मरणदुःखं येन तत्सम्बुद्धौ (मर्तभोजनम्) मर्त्तानां मनुष्याणां भोग्यं वस्तु (त्मने) आत्मने (तोकाय) ह्रस्वाय बालकाय (तनयाय) यूने पुत्राय (मृड) सुखय ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - वैद्यस्योपदेशकस्य चेयं योग्यतास्ति स्वयमरोगः सत्याचारी भूत्वा सर्वेभ्यो मनुष्येभ्य औषधदानेनोपदेशेन चोपकृत्य सर्वान् सततं रक्षेत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - वैद्य व उपदेशक यांनी स्वतः निरोगी व सत्याचरणी राहून सर्व माणसांना औषधी द्यावी व उपदेश करून सर्वांचे निरंतर रक्षण करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

मा᳓ नो महा᳓न्तम् उत᳓ मा᳓ नो अर्भक᳓म्
मा᳓ न उ᳓क्षन्तम् उत᳓ मा᳓ न उक्षित᳓म्
मा᳓ नो वधीः पित᳓रम् मो᳓त᳓ मात᳓रम्
मा᳓ नः प्रिया᳓स् तनु᳓वो रुद्र रीरिषः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arbhakám ← arbhaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

mahā́ntam ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úkṣantam ← √vakṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ukṣitám ← √vakṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

utá ← utá (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

priyā́ḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rīriṣaḥ ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

मा । नः॒ । म॒हान्त॑म् । उ॒त । मा । नः॒ । अ॒र्भ॒कम् । मा । नः॒ । उक्ष॑न्तम् । उ॒त । मा । नः॒ । उ॒क्षि॒तम् ।
मा । नः॒ । व॒धीः॒ । पि॒तर॑म् । मा । उ॒त । मा॒तर॑म् । मा । नः॒ । प्रि॒याः । त॒न्वः॑ । रु॒द्र॒ । रि॒रि॒षः॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• mahāntam ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• arbhakam ← arbhaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “humble; weak.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ukṣantam ← vakṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “grow; grow.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ukṣitam ← vakṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “grow; grow.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• mota ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• priyās ← priyāḥ ← priya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• tanvo ← tanvaḥ ← tanū
• [noun], accusative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• rīriṣaḥ ← riṣ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “suffer; harm.”

हे रुद्र नः अस्माकं मध्ये महान्तं वृद्धं मा वधीः मा हिंसीः । उत अपि च नः अस्माकम् अर्भकं बालं मा हिंसीः । तथा नः अस्माकं मध्ये उक्षन्तं सेक्तारं मध्यवयस्कं युवानं मा वधीः। उत अपि च नः अस्माकम् उक्षितं गर्भरूपेण स्त्रीषु निषिक्तमपत्यं मा वधीः । तथा नः अस्माकं पितरं जनकं मा वधीः। उत अपि च मातरं जननीं मा वधीः । तथा नः अस्माकं प्रियाः स्नेहविषयाः तन्वः शरीराणि तनूषु भवाः प्रजा वा हे रुद्र मा रिरिषः मा हिंसीः ॥ वधीः । हन्तेर्माङि • लुङि च ’ इति वधादेशः । स चादन्तः । सिच इट् । अतो लोपस्य स्थानिवद्भावात् वृद्ध्यभावः । रिरिषः । ‘ रिष हिंसायाम्’ । ण्यन्तात् लुङि चङि णिलोपोपधाह्रस्वत्वादीनि । छान्दसः पदकालीनोऽभ्यासह्रस्वः ॥

English translation:

“Injure not, Rudra, those amongst us who are old or young, who are capable of begetting, or who are begotten, nor a father, nor a mother, nor afflict our precious person ns.”

Not the great one among us nor the wee little one, not the growing one among us nor the grown—
don’t smite our father nor our mother. Don’t harm our own dear
bodies, Rudra.

“wee little one” reflects the suffixation of the (sometimes) diminutive -ká- to árbha-, which already means ‘small’.

O Rudra, harm not either great or small of us, harm not the growing boy, harm not the full-grown man.
Slay not a sire among us, slay no mother here, and to our own dear bodies, Rudra, do not harm.

Weder den Großen noch den Kleinen unter uns, weder den Heranwachsenden noch den Erwachsenen unter uns, nicht unseren Vater noch die Mutter sollst du töten, noch unsere lieben Leiber schädigen, o Rudra!

Verletze nicht den grossen, noch den kleinen uns, nicht den erwachsnen, noch auch den, der uns erwächst, Verwunde unsern Vater, unsre Mutter nicht, noch füge unsern lieben Leibern Schaden zu.

Ни великого среди нас, ни малого среди нас,
Ни растущего среди нас, ни выросшего среди нас,
Ни отца нашего, ни матери не убивай!
Не причини вреда нашим милым телам, о Рудра!

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब न्यायाधीश कैसे वर्त्ते, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (रुद्र) न्यायाधीश दुष्टों को रुलानेहारे सभापति (नः) हम लोगों में से (महान्तम्) बुड्ढे वा पढ़े-लिखे मनुष्य को (मा) मत (बधीः) मारो (उत) और (नः) हमारे (अर्भकम्) बालक को (मा) मत मारो (नः) हमारे (उक्षन्तम्) स्त्रीसङ्ग करने में समर्थ युवावस्था से परिपूर्ण मनुष्य को (मा) मत मारो (उत) और (नः) हमारे (उक्षितम्) वीर्यसेचन से स्थित हुए गर्भ को (मा) मत मारो (नः) हम लोगों के (पितरम्) पालने और उत्पन्न करनेहारे पिता वा उपदेश करनेवाले को (मा) मत मारो (उत) और (मातरम्) मान सन्मान और उत्पन्न करनेहारी माता वा विदुषी स्त्री को (मा) मत मारो (नः) हम लोगों की (प्रियाः) स्त्री आदि के पियारे (तन्वः) शरीरों को (मा) मत मारो और अन्यायकारी दुष्टों को (रीरिषः) मारो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे ईश्वर पक्षपात को छोड़ के धार्मिक सज्जनों को उत्तम कर्मों के फल देने से सुख देता और पापियों को पाप का फल देने से पीड़ा देता है, वैसे ही तुम लोग भी अच्छा यत्न करो ॥ ७ ॥

अन्वय: हे रुद्रं त्वं नोऽस्माकं महान्तं मा बधीरुतापि नोऽर्भकं मा बधीः। न उक्षन्तं मा बधीरुतापि न उक्षितं मा बधीः। नः पितरं मा बधीः उत मातरं मा बधीः। नः प्रियास्तन्वस्तनू मां बधीरन्यायकारिणो दुष्टांश्च रीरिषः ॥ ७ ॥

अथ न्यायाधीशः कथं वर्त्तेतेत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (नः) अस्माकम् (महान्तम्) वयोविद्यावृद्धं जनम् (उत) अपि (मा) (नः) (अर्भकम्) बाल्यावस्थापन्नम् (मा) (नः) (उक्षन्तम्) वीर्यसेचनसमर्थं युवानम् (उत) (मा) (नः) (उक्षितम्) वीर्यसेचनस्थितं गर्भम् (मा) (नः) (बधीः) हिन्धि (पितरम्) पालकं जनकं विद्वांसं वा (मा) (उत) (मातरम्) मानसन्मानकर्त्री जननीं विदुषीं वा (मा) (नः) (प्रियाः) अभीप्सिताः (तन्वः) तनूः शरीराणि (रुद्र) न्यायाधीश दुष्टरोदयितः (रीरिषः) जहि। अत्र तुजादित्वाद्दीर्घः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा जगदीश्वरः पक्षपातं विहाय धार्मिकानुत्तमकर्मफलदानेन सुखयति पापिनश्च पापफलदानेन पीडयति तथैव यूयं प्रयतध्वम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जसा ईश्वर भेदभाव न करता धार्मिक लोकांना उत्तम कर्मांचे फळ देऊन सुखी करतो व पापी लोकांना पापाचे फळ देऊन पीडित करतो. तसा तुम्हीही चांगला प्रयत्न करा. ॥ ७ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

मा᳓ नस् तोके᳓ त᳓नये मा᳓ न आयउ᳓
मा᳓ नो गो᳓षु मा᳓ नो अ᳓श्वेषु रीरिषः
वीरा᳓न् मा᳓ नो रुदर+ भामितो᳓ वधीर्
हवि᳓ष्मन्तः स᳓दम् इ᳓त् त्वा हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āyaú ← āyú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tánaye ← tánaya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

toké ← toká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áśveṣu ← áśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rīriṣaḥ ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

bhāmitáḥ ← bhāmitá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

sádam ← sádam (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

मा । नः॒ । तो॒के । तन॑ये । मा । नः॒ । आ॒यौ । मा । नः॒ । गोषु॑ । मा । नः॒ । अश्वे॑षु । रि॒रि॒षः॒ ।
वी॒रान् । मा । नः॒ । रु॒द्र॒ । भा॒मि॒तः । व॒धीः॒ । ह॒विष्म॑न्तः । सद॑म् । इत् । त्वा॒ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• toke ← toka
• [noun], locative, singular, neuter
• “offspring.”

• tanaye ← tanaya
• [noun], locative, singular, neuter
• “biological.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyau ← āyu
• [noun], locative, singular, masculine
• “life; life; age.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• aśveṣu ← aśva
• [noun], locative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• rīriṣaḥ ← riṣ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “suffer; harm.”

• vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• bhāmito ← bhāmitaḥ ← bhāmita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “angered.”

• vadhīr ← vadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

हे रुद्र नः अस्माकं तोकादिविषये मा रिरिषः मा हिंसीः । तोकशब्दः पुत्रवाची । तनयस्तत्पुत्रः । आयुः इति अन्तोदात्त: मनुष्यनाम । पुत्रपौत्रव्यतिरिक्तो योऽस्मदीयः मनुष्यस्तस्मिन् गोषु पश्वादिषु अश्वेषु च मा रिरिषः हिंसां मा कृथाः। तथा हे रुद्र वीरान् विक्रान्तान् शौर्योपेतान् अस्मदीयान् भामितः क्रुद्धः सन् मा वधीः मा हिंसीः । वयं च हविष्मन्तः हविभिर्युक्ताः सन्तः सदमित् सर्वदैव त्वां हवामहे आह्वयामहे ॥ आयौ । ‘ इण् गतौ । ‘ छन्दसीणः’ इति उण्प्रत्ययः । भामितः । ‘ भाम क्रोधे । क्तोऽधिकरणे च० " इति कर्तरि क्तः । हवामहे । ह्वेञो लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् ॥

English translation:

“Harm us not, Rudra, in our sons or grandsons, or other male descendants, nor in our cattle, nor in our horses; inflamed with anger, kill not our valiant men, for we, presenting clarified butter perpetually invoke you.”

Don’t do harm to our progeny and posterity nor to our (own) lifespan, not to our cows nor to our horses.
Don’t smite our heroes, Rudra, when enraged. We, with our oblations, will always invoke you.

The bahuvrīhi áriṣta-vīra- ‘possessing heroes who cannot be harmed’ in 3d is echoed by vīrā́n mā … vadhīḥ “Don’t smite our heroes,” with the cmpd evoked by rīriṣaḥ ‘don’t harm’, which ends the preceding pāda. I suggest that the pattern of pāda-init. mā́found through all of vs. 7 and the 1st half of 8 is broken here so that rīriṣah / vīrā́n can be juxtaposed.

The final pāda of the vs. also recalls vs. 3, in a somewhat sly way: 3d ends juhavāma te havíḥ “We will pour you an oblation,” with an etymological figure as noted above. Compare 8d havíṣmantaḥ … tvā havāmahe, also with a form of havísand a 1st pl. verb, which, despite its superficial similarity to juhavāma, belongs to the separate root √hū, hvā ‘call’, which has been amply represented in the hymn by the alternative pres. stem hvayāmahe (4b, 5b).

The adv. sádam ‘always’ is almost always followed by íd, which seems to add no special nuance.

Harm us not, Rudra, in our seed and progeny, harm us not in the living, nor in cows or steeds,
Slay not our heroes in the fury of thy wrath. Bringing oblations evermore we call to thee.

Nicht sollst du uns den leiblichen Samen, nicht an unserem eigenen Leben, nicht an unseren Kühen und Pferden schädigen. Nicht sollst du im Grimm unsere Mannen töten, o Rudra. Mit Opferspenden rufen wir dich immerdar an.

Nicht füge uns an Kind und Enkeln Schaden zu, an Leuten nicht, an Rindern nicht, an Rossen nicht; O Rudra, tödte unsre Helden nicht im Zorn, Dir Opfer bringend rufen immer wir dich an.

Ни детям нашим (или) внукам, ни нашему сроку жизни,
Ни нашим коровам, ни коням не причини вреда!
Не убей, о Рудра, рассвирепев, наших мужей!
С жертвенными возлияниями мы всегда призываем тебя.

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर राजजन कैसे वर्त्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) दुष्टों को रुलानेहारे सभापति ! (हविष्मन्तः) जिनके प्रशंसायुक्त संसार के उपकार करने के काम हैं, वे हम लोग जिस कारण (सदम्) स्थिर वर्त्तमान ज्ञान को प्राप्त (त्वाम्, इत्) आप ही को (हवामहे) अपना करते हैं, इससे (भामितः) क्रोध को प्राप्त हुए आप (नः) हम लोगों के (तोके) उत्पन्न हुए बालक वा (तनये) बालिकाईं से जो ऊपर है, उस बालक में (मा) (रीरिषः) घात मत करो (नः) हम लोगों के (आयौ) जीवन विषय में (मा) मत हिंसा करो (नः) हम लोगों के (गोषु) गौ आदि पशुसंघात में (मा) मत घात करो (नः) हम लोगों के (अश्वेषु) घोड़ों में (मा) घात मत करो (नः) हमारे (वीरान्) वीरों को (मा) मत (वधीः) मारो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - क्रोध को प्राप्त हुए सज्जन राजपुरुषों को किसी का अन्याय से हनन न करना चाहिये और गौ आदि पशुओं की सदा रक्षा करनी चाहिये। प्रजाजनों को भी राजा के आश्रय से ही निरन्तर आनन्द करना चाहिये और सबों को मिलकर ईश्वर की ऐसी प्रार्थना करनी चाहिये कि हे परमेश्वर ! आपकी कृपा से हम लोग बाल्यावस्था में विवाह आदि बुरे काम करके पुत्रादिकों का विनाश कभी न करें और वे पुत्र आदि भी हम लोगों के विरुद्ध काम को न करें तथा संसार का उपकार करने हारे गौ आदि पशुओं का कभी विनाश न करें ॥ ८ ॥

अन्वय: हे रुद्र हविष्मन्तो वयं यतस्सदं त्वामिदेव हवामहे तस्माद्भामितस्त्वं नस्तोके तनये मा रीरिषो न आयौ मा रीरिषः, नो गोषु मा रीरिषः, नोऽश्वेषु मा रीरिषः, नो वीरान् मा वधीः ॥ ८ ॥

पुनः राजजनाः कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) (नः) अस्माकम् (तोके) सद्योजातेऽपत्ये पुत्रे (तनये) अतीतशैशवावस्थे (मा) (नः) (आयौ) जीवनविषये (मा) (नः) (गोषु) धेनुषु (मा) (नः) (अश्वेषु) वाजिषु (रीरिषः) हिंस्याः (वीरान्) (मा) (नः) अस्माकम् (रुद्र) (भामितः) क्रुद्धः सन् (वधीः) हन्याः (हविष्मन्तः) हवींषि प्रशस्तानि जगदुपकरणानि कर्माणि विद्यन्ते येषां ते (सदम्) स्थिरं वर्त्तमानं ज्ञानमाप्तम् (इत्) एव (त्वा) त्वाम् (हवामहे) स्वीकुर्महे ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - न कदाचिद्राजपुरुषैः क्रुद्धैः कस्याप्यन्यायेन हननं कार्य्यं गवादयः पशवः सदा रक्षणीयाः, प्रजास्थैर्जनैश्च राजाश्रयेणैव निरन्तरमानन्दितव्यम्। सर्वैर्मिलित्वैवं जगदीश्वरः प्रार्थनीयश्च हे परमेश्वर भवत्कृपया वयं बाल्याऽवस्थायां विवाहादिभिः कुकर्मभिः पुत्रादीनां हिंसनं कदाचिन्न कुर्य्याम, पुत्रादयोऽप्यस्माकमप्रियं न कुर्य्युः, जगदुपकारकान् गवादीन् पशून् कदाचिन्न हिंस्यामेति ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - क्रोधित झालेल्या राजपुरुषांनी कुणाचेही अन्यायाने हनन करू नये व गाय इत्यादी पशूंचे सदैव रक्षण करावे. प्रजेलाही राजाच्या आश्रयाने निरंतर आनंदी राहिले पाहिजे व सर्वांनी मिळून ईश्वराची प्रार्थना केली पाहिजे की हे परमेश्वरा! तुझ्या कृपेने आम्ही बाल्यावस्थेत विवाह इत्यादी वाईट काम करून पुत्रांचा कधी नाश करू नये. पुत्रांनीही आमच्या विरुद्ध कधी काम करू नये व जगावर उपकार करणाऱ्या गाय इत्यादी पशूंचा कधी नाश करू नये. ॥ ८ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

उ᳓प ते स्तो᳓मान् पशुपा᳓ इवा᳓करं
रा᳓स्वा पितर् मरुतां सुम्न᳓म् अस्मे᳓
भद्रा᳓ हि᳓ ते सुमति᳓र् मॄळय᳓त्तमा+
अ᳓था वय᳓म् अ᳓व इ᳓त् ते वृणीमहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

akaram ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

paśupā́ḥ ← paśupā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómān ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

marutām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pitar ← pitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́sva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)

mr̥ḷayáttamā ← mr̥ḷayáttama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

átha ← átha (invariable)

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

उप॑ । ते॒ । स्तोमा॑न् । प॒शु॒पाःऽइ॑व । आ । अ॒क॒र॒म् । रास्व॑ । पि॒तः॒ । म॒रु॒ता॒म् । सु॒म्नम् । अ॒स्मे इति॑ ।
भ॒द्रा । हि । ते॒ । सु॒ऽमतिः । मृ॒ळ॒यत्ऽत॑मा । अथ॑ । व॒यम् । अव॑ । इत् । ते॒ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• stomān ← stoma
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• paśupā ← paśu
• [noun], masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• paśupā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protecting.”

• ivākaraṃ ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivākaraṃ ← akaram ← kṛ
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• rāsvā ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• pitar ← pitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• marutāṃ ← marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumatir ← sumatiḥ ← sumati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• mṛﾱayattamāthā ← mṛﾱayattama ← mṛḍayattama
• [noun], vocative, singular, masculine

• mṛﾱayattamāthā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• ava ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

हे रुद्र स्तोमान् स्तुतिरूपान्मन्त्रान् ते तुभ्यम् “उप आ अकरम् । उपाकरोमि समर्पयामि । तत्र दृष्टान्तः । पशुपाइव । यथा पशूनां पालयिता गोपः प्रातःकाले स्वस्मै समर्पितान् पशून् सायंकाले स्वामिभ्यः प्रत्यर्पयति एवं त्वत्सकाशाल्लब्धान् स्तुतिरूपान्मन्त्रान् स्तुतिसाधनतया तुभ्यं प्रत्यर्पयामीत्यर्थः । हे मरुतां पितः मरुत्संज्ञानां देवानाम् उत्पादक रुद्र नोऽस्मभ्यं सुम्नं सुखं रास्व देहि । अपि च ते त्वदीया सुमतिः कल्याणी बुद्धिः मृळयत्तमा अतिशयेन सुखयितृतमा । अत एव भद्रा भजनीया हि । यस्मादेवं तस्मात् अथ अनन्तरं वयं ते त्वदीयम् अवः रक्षणं वृणीमहे संभजामहे ॥ अकरम् । छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लुङ् । ‘ कृमृदृरुहिभ्य:०’ इति च्लेरङादेशः । ‘ ऋदृशोऽङि गुणः’ । पितर्मरुताम् । परमपि च्छन्दसि ’ इति परस्याः षष्ठ्याः पूर्वामन्त्रितानुप्रवेशे सति ‘ आमन्त्रितस्य च ’ इति पदद्वयमप्यनुदात्तम् । अस्मे । सुपां सुलुक्°? इति चतुर्थीबहुवचनस्य शेआदेशः । मृळयत्तमा । मृड सुखने ‘। अस्मात् ण्यन्तात् लटः शतृ । तस्य ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति आर्धधातुकत्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावे प्रत्ययस्वरः शिष्यते ॥

English translation:

“I restore to you the praises (derived from you), as a shepherd (returns his sheep to their owner); father of the Maruts, bestow happiness upon me; your auspicious benignityis the cause of successive delight, therefore we especially solicit your protection.”

Like a cowherd, I have driven these praises close to you. Grant your favor to us, father of the Maruts,
for your benevolence is auspicious, most merciful. It is just your aid
that we choose.

Even as a herdsman I have brought thee hymns of praise: O Father of the Maruts, give us happiness,
Blessed is thy most favouring benevolence, so, verily, do we desire thy saving help.

Ich habe dir Loblieder zugetrieben wie der Hirt die Herde heimtreibt. Schenk uns, du Vater der Marut, deine Huld! Denn segensreich ist dein Wohlwollen, sehr barmherzig. Darum bitten wir uns nur deine Gunst aus.

Zu dir hin trieb ich Lieder wie der Hirt das Vieh; O Vater du der Maruts, schenk uns deine Huld; Denn deine Gunst ist heilsam, höchster Gnade voll, drum flehen wir so recht um deinen Schutz dich an.

Я пригнал к тебе восхваления, как пастух (стадо).
Окажи нам милость, о отец Марутов!
Ведь благословенна твоя милость самая снисходительная:
Вот мы и испрашиваем себе помощь твою.

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर राजा प्रजाजन परस्पर कैसे वर्त्तें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुताम्) ऋतु-ऋतु में यज्ञ करानेहारे की (पितः) पालना करते हुए दुष्टों को रुलानेहारे सभापति ! (हि) जिस कारण मैं (पशुपाइव) जैसे पशुओं को पालनेहारा चरवाहा अहीर गौ आदि पशुओं से दूध, दही, घी, मट्ठा आदि ले के पशुओं के स्वामी को देता है, वैसे (स्तोमान्) प्रशंसनीय रत्न आदि पदार्थों को (ते) आपके लिये (उप, आ, अकरम्) आगे करता हूँ, इस कारण आप (अस्मे) मेरे लिये (सुम्नम्) सुख (रास्व) देओ, (अथ) इसके अनन्तर जो (ते) आपकी (मृडयत्तमा) सब प्रकार से सुख करनेवाली (भद्रा) सुखरूप (सुमतिः) श्रेष्ठ मति और जो (ते) आपका (अवः) रक्षा करना है, उस मति और रक्षा करने को (वयम्) हम लोग जैसे (वृणीमहे) स्वीकार करते हैं (इत्) वैसे ही आप भी हम लोगों का स्वीकार करें ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। प्रजापुरुष राजपुरुषों से राजनीति और राजपुरुष प्रजापुरुषों से प्रजाव्यवहार को जान, जानने योग्य को जाने हुए सनातन धर्म का आश्रय करें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे मरुतां पितर्ह्यहं पशुपाइव स्तोमाँस्त उपाकरमतस्त्वमस्मे मह्यं सुम्नं रास्वाथ या ते तव मृडयत्तमा भद्रा सुमतिर्यत् ते तवावोऽस्ति तां तच्च वयं यथा वृणीमहे तथेत्त्वमप्यस्मान् स्वीकुरु ॥ ९ ॥

पुना राजप्रजाजनाः परस्परं कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (ते) तुभ्यम् (स्तोमान्) स्तुत्यान् रत्नादिद्रव्यसमूहान् (पशुपाइव) यथा पशुपालको गवादिभ्यो दुग्धादिकं गृहीत्वा गोस्वामिने समर्पयति (आ) (अकरम्) करोमि (रास्व) देहि। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (पितः) पालयिता रुद्र (मरुताम्) ऋत्विजाम् (सुम्नम्) सुखम् (अस्मे) मह्यम् (भद्रा) कल्याणरूपा (हि) यतः (ते) तव (सुमतिः) शोभना प्रज्ञा (मृडयत्तमा) अतिशयेन सुखकर्त्री (अथ) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (वयम्) (अवः) रक्षणादिकम् (इत्) एव (ते) तव (वृणीमहे) स्वीकुर्महे ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। प्रजापुरुषा राजपुरुषेभ्यो राजनीतिं प्रजापुरुषेभ्यः प्रजाव्यवहारं बुद्ध्वा विदितवेदितव्याः सन्तः सनातनं धर्ममाश्रयेयुः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. प्रजेने राजपुरुषांकडून राजनीती व राजपुरुषांनी प्रजेकडून प्रजेशी व्यवहार कसा असावा हे जाणावे व जाणण्यायोग्य, जाणलेल्या सनातन धर्माचा आश्रय घ्यावा. ॥ ९ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आरे᳓ ते गोघ्न᳓म् उत᳓ पूरुषघ्नं᳓
क्ष᳓यद्वीर सुम्न᳓म् अस्मे᳓ ते अस्तु
मॄळा᳓+ च नो अ᳓धि च ब्रूहि देव
अ᳓धा च नः श᳓र्म यछ द्विब᳓र्हाः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āré ← āré (invariable)

goghnám ← goghná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pūruṣaghnám ← pūruṣaghná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kṣáyadvīra ← kṣayádvīra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

brūhi ← √brū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mr̥ḷá ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ádha ← ádha (invariable)

ca ← ca (invariable)

dvibárhāḥ ← dvibárhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yacha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ॒रे । ते॒ । गो॒ऽघ्नम् । उ॒त । पु॒रु॒ष॒ऽघ्नम् । क्षय॑त्ऽवीर । सु॒म्नम् । अ॒स्मे इति॑ । ते॒ । अ॒स्तु॒ ।
मृ॒ळ । च॒ । नः॒ । अधि॑ । च॒ । ब्रू॒हि॒ । दे॒व॒ । अध॑ । च॒ । नः॒ । शर्म॑ । य॒च्छ॒ । द्वि॒ऽबर्हाः॑ ॥

• āre
• [adverb]
• “far.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• goghnam ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• goghnam ← ghnam ← ghna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “curative; removing; killing; destroying; māraka; multiplied.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• pūruṣaghnaṃ ← pūruṣa
• [noun], masculine
• “man; man; Puruṣa.”

• pūruṣaghnaṃ ← ghnam ← ghna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “curative; removing; killing; destroying; māraka; multiplied.”

• kṣayadvīra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva.”

• sumnam ← sumna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mṛﾱā ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• brūhi ← brū
• [verb], singular, Present imperative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• devādhā ← deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devādhā ← adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yaccha ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• dvibarhāḥ ← dvibarhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “double.”

हे क्षयद्वीर क्षपितसर्वशत्रुजन रुद्र ते त्वदीयं गोघ्नं यद्गोहननं यद्वा गोहननसाधनमायुधम् उत अपि च पुरुषघ्नं पुरुषहननं तत्साधनमायुधं वा तदुभयम् आरे दूरे अस्मत्तो विप्रकृष्टदेशे भवतु । अस्मे अस्मासु ते त्वदीयं सुम्नं सुखम् अस्तु भवतु । अपि च नः अस्माकं मृळ सुखसिद्ध्यर्थं प्रसन्नो भव । हे देव द्योतमान रुद्र नः अस्मान् अधि ब्रूहि च । अधिवचनं पक्षपातेन वचनं ‘ ब्राह्मणायाधि ब्रूयात् ’ ( तै. सं. २. ५. ११. ९) इति यथा । अध च अथ अनन्तरं च द्विबर्हाः द्वयोः स्थानयोः पृथिव्यामन्तरिक्षे च परिवृढः । यद्वा । द्वयोर्दक्षिणोत्तरमार्गयोः ज्ञानकर्मणोर्वा परिवृढ़: स्वामी । स त्वं नः अस्मभ्यं शर्म सुखं यच्छ देहि ॥ गोघ्नम्। ‘हन हिंसागत्योः’ । अस्मात् ‘ घञर्थे कविधानम् ’ इति भावे करणे वा कप्रत्ययः । ‘ गमहन° ’ इत्युपधालोपः । हो हन्तेः । इति कुत्वम् । द्विबर्हाः । ‘ बृह बृहि वृद्धौ’ । द्वयोः स्थानयोः बर्हते प्रवर्धते इति द्विबर्हाः । असुन्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ।

English translation:

“Destroyer of heroes, may your cow-killing or man-slaying (weapon) be far away, and let the felicity granted by you be ours; favour us; speak, brilliant hero, in our behalf, and grant us, you who are mighty over the two (realms of heaven and earth), prosperity.”

In the distance be your cow-smiting and men-smiting (anger). You who rule over heroes, let your favor be on us.
Both be merciful to us and speak on our behalf, o god, and then extend double-lofty shelter to us.

The standard tr. supply ‘weapon’ with goghnám … pūruṣaghnám, and this is certainly possible. I supply ‘anger’ (héḷas-) because of the similarity of this clause (āré te goghnám utá pūruṣaghnám to 4c āré asmád daívyaṃ héḷo asyatu.

On neut. dvibárhāḥ see comm. ad VII.24.2.

Far be thy dart that killeth men or cattle: thy bliss be with us, O thou Lord of Heroes.
Be gracious unto us, O God, and bless us, and then vouchsafe us doubly-strong protection.

Fern sei deine Rinder und Männer mordende Waffe; du Männerbeherrscher, bei uns soll deine Gnade sein. Erbarme dich unser und sei unser Fürsprecher, o Gott, und gewähre uns doppelten Schirm!

Lass fern sein, was den Rindern und Menschen verderblich ist; o Männerherrscher, bei uns sei dein Wohlwollen; sei uns gnädig und sprich uns freundlich zu, o Gott, und reiche uns nun Schutz, der du zwiefache Stärke besitzest.

Далеко (отбрось) свое (оружие,) убивающее коров и убивающее людей!
О властвующий над мужами, да будет с нами твоя благосклонность!
Помилуй и вступись за нас, о бог,
А также дай нам укрытие двойной прочности!

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा-प्रजा के धर्म का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (क्षयद्वीर) शूरवीर जनों का निवास कराने और (देव) दिव्य अच्छे-अच्छे कर्म करनेहारे विद्वान् सभापति ! (पुरुषघ्नम्) पुरुषों को मारने (च) और (गोघ्नम्) गौ आदि उपकार करनेहारे पशुओं के विनाश करनेवाले प्राणी को निवार करके (ते) आपके (च) और (अस्मे) हम लोगों के लिये (सुम्नम्) सुख (अस्तु) हो, (अधा) इसके अनन्तर (नः) हम लोगों को (मृड) सुखी कीजिये (च) और मैं आपको सुख देऊँ, आप हम लोगों को (अधिब्रूहि) अधिक उपदेशक देओ (च) और मैं आपको अधिक उपदेश करूँ (द्विबर्हाः) व्यवहार और परमार्थ के बढ़ानेवाले आप (नः) हम लोगों के लिये (शर्म्म) घर का सुख (यच्छ) दीजिये (च) और आपके लिये मैं सुख देऊँ। सब हम लोग धर्मात्माओं के (आरे) निकट और दुराचारियों से दूर रहें ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि यत्न के साथ पशु और मनुष्यों के विनाश करनेहारे दुराचारियों से दूर रहें और अपने से उनका दूर निवास करावें। राजा और प्रजाजनों को परस्पर एक दूसरे से उपदेश कर सभा बना और सबकी रक्षा कर व्यवहार और परमार्थ का सुख सिद्ध करना चाहिये ॥ १० ॥

अन्वय: हे क्षयद्वीर देव पुरुषघ्नं गोघ्नं च निवार्य तेऽस्मे च सुम्नमस्तु। अधाथ त्वं नोऽस्मान् मृडाहं च त्वां मृडानि त्वं नोऽस्मानधिब्रूहि। अहं त्वां चाधिब्रुवाणि। द्विबर्हास्त्वं नः शर्म यच्छ। अहं वः शर्म यच्छानि सर्वे वयमारे धर्मात्मनां निकटे दुष्टात्मभ्यो दूरे च वसेम ॥ १० ॥

पुना राजप्रजाधर्म उपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आरे) समीपे दूरे च (ते) तव सकाशात् (गोघ्नम्) गवां हन्तारम् (उत) (पूरुषघ्नम्) पुरुषाणां हन्तारम् (क्षयद्वीर) शूरवीरनिवासक (सुम्नम्) सुखम् (अस्मे) अस्मभ्यम् (ते) तुभ्यम् (अस्तु) भवतु (मृडय) अत्रान्तर्भावितो ण्यर्थः। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (च) (नः) अस्मान् (अधि) आधिक्ये (च) (ब्रूहि) आज्ञापय (देव) दिव्यकर्मकारिन् (अध) आनन्तर्ये। अत्र वर्णव्यत्ययेन थस्य धो निपातस्य चेति दीर्घश्च। (च) (नः) (शर्म) गृहसुखम् (यच्छ) देहि (द्विबर्हाः) द्व्योर्व्यवहारपरमार्थयोर्वर्धकः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः प्रयत्नेन पशुघातिकेभ्यो मनुष्यमारेभ्यश्च दूरे निवसनीयम्, स्वेभ्य एते दूरे निवासनीयाः। राज्ञा प्रजापुरुषैश्च परस्परमुपदिश्य सभां निर्माय रक्षणं विधाय व्यवहारपरमार्थौ साधनीयौ ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी पशू व माणसांचा विनाश करणाऱ्या दुराचारी लोकांपासून प्रयत्नपूर्वक दूर राहावे व त्यांना दूर ठेवावे. राजा व प्रजा यांनी परस्पर एकमेकांना उपदेश करून सभा बनवून सर्वांचे रक्षण करावे व व्यवहार आणि परमार्थाचे सुख सिद्ध करावे ॥ १० ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓वोचाम न᳓मो अस्मा अवस्य᳓वः
शृणो᳓तु नो ह᳓वं रुद्रो᳓ मरु᳓त्वान्
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

avasyávaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ávocāma ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marútvān ← marútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śr̥ṇótu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

अवो॑चाम । नमः॑ । अ॒स्मै॒ । अ॒व॒स्यवः॑ । शृ॒णोतु॑ । नः॒ । हव॑म् । रु॒द्रः । म॒रुत्वा॑न् ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• avocāma ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• namo ← namaḥ ← namas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• avasyavaḥ ← avasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• rudro ← rudraḥ ← rudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• marutvān ← marutvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

अवस्यवः अवः अन्नं रक्षणं वा इच्छन्तो वयम् अवोचाम एतत्सूक्तरूपं स्तोत्रमवादिष्म । अस्मै रुद्राय नमः नमस्कारोऽस्तु । मरुत्वान् मरुद्भिः स्वकीयैः पुत्रैर्युक्तः रुद्रः च नः अस्माकं हवम् आह्वानं शृणोतु स्वीकरोतु । यदस्माभिरुक्तं नः अस्मदीयं तत् सर्वं मित्रादयः षड्देवताः ममहन्तां पूजयन्तु । उतशब्दोऽप्यर्थे ॥ अवोचाम । ‘ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि । लुङि • ब्रुवो वचिः । ‘ अस्यतिवक्ति’ इत्यादिना च्लेरङादेशः । ‘ वच उम्’ इति उमागमः । अवस्यवः । अव रक्षणे । भावे असुन्। ‘सुप आत्मनः क्यच्’। ‘क्याच्छन्दसि’ इति उप्रत्ययः। हवम् । भावेऽनुपसर्गस्य ’ इति अप् संप्रसारणं च । मरुत्वान् । ‘झयः’ इति मतुपो वत्वम् । ‘ तसौ मत्वर्थे ’ इति भत्वेन पदत्वाभावाज्जश्त्वाभावः ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Desirous of protection, we have said: reverence be to him; may Rudra, with the Maruts, hear our invocation; and may Mitra, Varuṇa, Aditi–ocean, earth and heaven, be favourable to this (our prayer).”

We have spoken reverence to him, seeking his aid. Let Rudra,
accompanied by the Maruts, hear our call.
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

We, seeking help, have spoken and adored him: may Rudra, girt by Maruts, hear our calling.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Wir haben ihm gunstsuchend eine Huldigung ausgesprochen. Rudra in Begleitung der Marut soll unseren Ruf hören. Das sollen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Wir haben ihm hülfsbegierig Anbetung ausgesprochen; es höre Rudra mit den Maruts unsern Ruf. Das möge uns Mitra Varuna gewähren und Aditi, das Meer und Erde und Himmel.

Жаждая помощи, мы выразили ему почтение.
Да услышит наш зов Рудра с Марутами!
Пусть нам это щедро даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• रुद्रः
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अध्यापक और उपदेशकों के व्यवहारों को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवस्यवः) अपनी रक्षा चाहते हुए हम लोग (अस्मै) इस मान करने योग्य सभाध्यक्ष के लिये (नमः) “नमस्ते” ऐसे वाक्य को (अवोचाम) कहें और वह (मरुत्वान्) बलवान् (रुद्रः) विद्या पढ़ा हुआ सभापति (तत्) उस (नः) हमारे (हवम्) बुलानेरूप प्रशंसावाक्य को (शृणोतु) सुने। हे मनुष्यो ! जो (नः) हमारे “नमस्ते” शब्द को (मित्रः) प्राण (वरुणः) श्रेष्ठ विद्वान् (अदितिः) अन्तरिक्ष (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथ्वी (उत) और (द्यौः) प्रकाश बढ़ाते हैं अर्थात् उक्त पदार्थों को जाननेहारे सभापति को बार-बार “नमस्ते” शब्द कहा जाता है, उसको आप (मामहन्ताम्) बार-बार प्रशंसायुक्त करें ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - प्रजापुरुषों को राजा लोगों के प्रिय आचरण नित्य करने चाहिये और राजा लोगों को प्रजाजनों के कहे वाक्य सुनने योग्य हैं। ऐसे सब राजा-प्रजा मिलकर न्याय की उन्नति और अन्याय को दूर करें ॥ ११ ॥इस सूक्त में ब्रह्मचारी, विद्वान्, सभाध्यक्ष और सभासद् आदि गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त में कहे अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ एकता जानने योग्य है ॥यह ११४ एकसौ चौदहवाँ सूक्त और ६ छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥ ११ ॥

अन्वय: अवस्यवो वयमस्मै सभाध्यक्षाय नमोऽवोचाम स मरुत्वान् रुद्रो नस्तन्नोऽस्माकं हवं च शृणोतु। हे मनुष्या यन्नो नमो मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्वर्धयन्ति तद्भवन्तो मामहन्ताम् ॥ ११ ॥

पुनरध्यापकोपदेशकव्यवहारमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवोचाम) वदेम (नमः) नमस्त इति वाक्यम् (अस्मै) माननीयाय सभाध्यक्षाय (अवस्यवः) आत्मनोऽवो रक्षणादिकमिच्छवः (शृणोतु) (नः) अस्माकम् (हवम्) आह्वानरूपं प्रशंसावाक्यम् (रुद्रः) अधीतविद्यः (मरुत्वान्) बलवान् (तत्) (नः०) इति पूर्ववत् ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - प्रजास्थैः पुरुषै राज्ञां प्रियाचरणानि नित्यं कर्त्तव्यानि राजभिश्च प्रजाजनानां वचांसि श्रोतव्यानि। एवं मिलित्वा न्यायमुन्नीयान्यायं निराकुर्य्युः ॥ ११ ॥अत्र ब्रह्मचारिविद्वत्सभाध्यक्षसभासदादिगुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तोक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥इति चतुर्दशोत्तरं शततमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - प्रजेने राजाला प्रिय वाटेल असे आचरण नित्य करावे व राजाने प्रजेचे ऐकावे. अशा प्रकारे राजा व प्रजा यांनी मिळून न्याय वृद्धिंगत करून अन्याय दूर करावा. ॥ ११ ॥