११३

• देवता - उषाः;उषा रात्रिश्च
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इदं᳓ श्रे᳓ष्ठं ज्यो᳓तिषां ज्यो᳓तिर् आ᳓गाच्
चित्रः᳓ प्रकेतो᳓ अजनिष्ट वि᳓भ्वा
य᳓था प्र᳓सूता सवितुः᳓ सवा᳓यँ
एवा᳓ रा᳓त्री उष᳓से यो᳓निम् आरैक्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jyótiṣām ← jyótis- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

śréṣṭham ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ajaniṣṭa ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

praketáḥ ← praketá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víbhvā ← víbhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prásūtā ← √sū- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

savā́ya ← savá- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

āraik ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

evá ← evá (invariable)

rā́trī ← rā́trī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

uṣáse ← uṣás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒दम् । श्रेष्ठ॑म् । ज्योति॑षाम् । ज्योतिः॑ । आ । अ॒गा॒त् । चि॒त्रः । प्र॒ऽके॒तः । अ॒ज॒नि॒ष्ट॒ । विऽभ्वा॑ ।
यथा॑ । प्रऽसू॑ता । स॒वि॒तुः । स॒वाय॑ । ए॒व । रात्री॑ । उ॒षसे॑ । योनि॑म् । अ॒रै॒क् ॥

• idaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śreṣṭhaṃ ← śreṣṭham ← śreṣṭha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• jyotiṣāṃ ← jyotiṣām ← jyotis
• [noun], genitive, plural, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• āgāc ← āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• praketo ← praketaḥ ← praketa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sight; knowledge; appearance.”

• ajaniṣṭa ← jan
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vibhvā ← vibhvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• prasūtā ← prasūti
• [noun], locative, singular, feminine

• savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• savāyaṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• rātry ← rātrī ← rātri
• [noun], nominative, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• uṣase ← uṣas
• [noun], dative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• āraik ← ric
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रादीनां द्योतमानानां मध्ये इदम् उषआख्यं ज्योतिः श्रेष्ठं प्रशस्यतमम् । अस्य कोऽतिशय इति चेत् उच्यते । नक्षत्रादिकं ज्योतिः स्वात्मानमेव प्रकाशयति नान्यत् । चन्द्रस्तु यद्यप्यन्यत् प्रकाशयति तथापि न विस्पष्टप्रकाशः । औषसं तु ज्योतिः युगपदेव सर्वस्य जगतः अन्धकारनिराकरणेन विशेषेण प्रकाशकम् । अतः प्रशस्यतममित्यर्थः । तादृशं ज्योतिः आगात् पूर्वस्यां दिश्यागमत् । आगते च तस्मिन् चित्रः चायनीयः प्रकेतः अन्धकारावृतस्य सर्वस्य पदार्थस्य प्रज्ञापकः तदीयो रश्मिः विभ्वा विभुर्व्याप्तः सन् अजनिष्ट प्रादुरभूत्। किंच यथा रात्री रात्रिः स्वयं सवितुः सूर्यसकाशात् प्रसूता उत्पन्ना । सूर्यो हि अस्तं गच्छन् रात्रिं जनयति । तस्मिन्ननस्तमिते रात्रेरुत्पत्त्यभावात् । एवमेव रात्रिरपि उषसे सवाय उषस उत्पत्तये तदर्थं योनिं स्थानं स्वकीयापरभागलक्षणम् अरैक् आरेचितवती कल्पितवतीत्यर्थः । यद्वा । प्रसूता रात्रिसकाशादुत्पन्नोषाः सवितुः सूर्यस्य सवाय प्रसवाय जन्मने यथा भवति एवं रात्रिरपि उषसे उषसो यज्जन्म तदर्थं योनिं स्वापरभागलक्षणं स्थानं कृतवती । अत्र निरुक्तम् - इदं श्रेष्ठं ज्योतिषां ज्योतिरागमत् चित्रं प्रकेतनं प्रज्ञाततममजनिष्ट विभूततमं यथा प्रसूता सवितुः प्रसवाय रात्रिरादित्यस्यैवं रात्र्युषसे योनिमरिचत्स्थानम् ’ (निरु. २. १९) इति ॥ श्रेष्ठम् । प्रशस्यशब्दात् अतिशायनिकः इष्ठन् । ‘प्रशस्यस्य श्रः’ (पा. सू. ५. ३. ६०) इति श्रादेशः । प्रकृत्यैकाच् (पा. सू. ६.. ४. १६३) इति प्रकृतिभावात् टिलोपाभावः । अगात् । एतेः लुङि • इणो गा लुङि’ इति गादेशः। ‘ गातिस्था° ’ इति सिचो लुक् । प्रकेतः । ‘कित ज्ञाने’ । अन्तर्भावितण्यर्थात् कर्मणि घञ् । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अजनिष्ट । ‘ जनी प्रादुर्भावे’। लुङि सिच इडागमः । विभ्वा ।’ विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम्’ इति भवतेः डुप्रत्ययः । ‘सुपां सुलुक् । इत्यादिना सोः आकारादेशः । ‘ ओः सुपि ’ इति यणादेशस्य ’ न भूसुधियोः’ इति प्रतिषेधे प्राप्ते ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति यणादेशः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । यद्वा । विपूर्वात् भवतेः औणादिको डुन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । प्रसूता । षूङ् प्राणिप्रसवे’। कर्मणि निष्ठा । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । सवाय । छन्दसि जवसवौ वक्तव्यौ ’ ( पा. सू. ३. ३. ५६. ४) इति निपातनात् अच् । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । अणोऽप्रगृह्यस्यानुनासिकः इति संहितायाम् अकारः सानुनासिकः । एव। ‘ निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घः । रात्री । ‘ रात्रेश्चाजसौ ’ इति ङीप्। यस्येति च ’ इति इकारलोपः। अरैक्।’ रिचिर विरेचने । लङि ‘ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । लघूपधगुणे ‘ हल्ङ्याब्भ्यः० ’ इति तिलोपः। वर्णव्यापत्त्या व्यत्ययेन एकारस्य ऐकारः ॥

English translation:

“This most excellent luminary of all luminaries has arrived; the wonderful and diffusive manifester (of all things) has been born; in like manner as night is the offspring of the sun, so she becomes the birth-plural ce of the dawn.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In like manner as the night: When the sun sets, the night comes on; or, it is genitive rated by the setting of the sun, and may, figuratively be termed offspring of the sun; as the precursor, the night is termed the parent, or womb of the dawn

This fairest light of lights has come here. The bright sign, wide-reaching, has been born.
Just as she [=Dawn] is impelled forth for the impulsion of Savitar, so Night has left behind the womb for Dawn.

Geldner suggests, probably correctly, that b concerns Agni.

Though most tr., explicitly or implicitly, take Night as subj. of c as well as d, it makes more sense to me for Dawn and Night to be contrastive subjects of the final two pādas, with Dawn going forth as Night cedes her place. The balanced contrast is brought out strongly in the next two vss.

This light is come, amid all lights the fairest; born is the brilliant, far-extending brightness.
Night, sent away for Savitar’s uprising, hath yielded up a birth-place for the Morning.

This light has come, of all the lights the fairest: The brilliant brightness has been born effulgent. Urged onward for god Savitar’s uprising, Night now has yielded up her place to morning.

Dies schönste Licht der Lichter ist gekommen; ihr prächtiges Vorgesicht ward geboren, sich ausbreitend. Wie sie selbst angewiesen des Savitri Weisung folgt, so hat die Nacht der Morgenröte den Platz geräumt.

Das schönste Licht der Lichter ist gekommen, die helle prächt’ge Leuchte ist erstanden; Die Nacht, erregt zu Savitars Erregung, hat ihren Sitz geräumt der Morgenröthe.

Вот пришел свет света, лучший из всех.
Яркий предвестник родился, (далеко) распространяясь.
Как (сама) она вызвана к жизни по побуждению Савитара,
Так ночь уступила место Ушас.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब आठवें अध्याय का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के गुणों का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जैसे (प्रसूता) उत्पन्न हुई (रात्री) निशा (सवितुः) सूर्य्य के सम्बन्ध से (सवाय) ऐश्वर्य्य के हेतु (उषसे) प्रातःकाल के लिये (योनिम्) घर-घर को (आरैक्) अलग-अलग प्राप्त होती है, वैसे ही (चित्रः) अद्भुत गुण, कर्म स्वभाववाला (प्रकेतः) बुद्धिमान् विद्वान् जिस (इदम्) इस (ज्योतिषाम्) प्रकाशकों के बीच (श्रेष्ठम्) अतीवोत्तम (ज्योतिः) प्रकाशस्वरूप ब्रह्म को (आ, अगात्) प्राप्त होता है, (एव) उसी (विभ्वा) व्यापक परमात्मा के साथ सुखैश्वर्य के लिये (अजनिष्ट) उत्पन्न होता और दुःखस्थान से पृथक् होता है ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्योदय को प्राप्त होकर अन्धकार नष्ट हो जाता है, वैसे ही ब्रह्मज्ञान को प्राप्त होकर दुःख दूर हो जाता है। इससे सब मनुष्यों को योग्य है कि परमेश्वर को जानने के लिये प्रयत्न किया करें ॥ १ ॥

अन्वय: यथा प्रसूता रात्री सवितुः सवायोषसे योनिमारैक् तथैव चित्रः प्रकेतो विद्वान् यदिदं ज्योतिषां श्रेष्ठं ज्योतिर्ब्रह्मागात्तेनैव विभ्वा सह सुखैश्वर्य्यायाजनिष्ट दुःखस्थानादारैक् ॥ १ ॥

तत्रादिममन्त्रे विद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इदम्) प्रत्यक्षं वक्ष्यमाणम् (श्रेष्ठम्) प्रशस्तम् (ज्योतिषाम्) प्रकाशानाम् (ज्योतिः) प्रकाशम् (आ) समन्तात् (अगात्) प्राप्नोति (चित्रः) अद्भुतः (प्रकेतः) प्रकृष्टप्रज्ञः (अजनिष्ट) जायते (विभ्वा) विभुना परमेश्वरेण सह। अत्र तृतीयैकवचनस्थाने आकारादेशः। (यथा) (प्रसूता) उत्पन्ना (सवितुः) सूर्य्यस्य सम्बन्धेन (सवाय) ऐश्वर्याय (एव) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (रात्री) (उषसे) प्रातःकालाय (योनिम्) (गृहम्) (आरैक्) व्यतिरिणक्ति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्योदयं प्राप्यान्धकारो विनश्यति तथैव ब्रह्मज्ञानमवाप्य दुःखं विनश्यति। अतः सर्वैर्ब्रह्मज्ञानाय यतितव्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात रात्र व प्रभात यांच्या वेळेच्या गुणांचे वर्णन व त्यांच्या दृष्टांताने स्त्री- पुरुषांच्या कर्तव्य कर्माचा उपदेश केलेला आहे. यासाठी या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तात सांगितलेल्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्योदय होताच अंधकार नष्ट होतो. तसेच ब्रह्मज्ञान प्राप्त झाल्यावर दुःख दूर होते. यामुळे सर्व माणसांनी परमेश्वराला जाणण्याचा प्रयत्न करावा. ॥ १ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

रु᳓शद्वत्सा रु᳓शती श्वेतिया᳓गाद्
आ᳓रैग् उ कृष्णा᳓ स᳓दनानि अस्याः
समान᳓बन्धू अमृ᳓ते अनूची᳓
द्या᳓वा व᳓र्णं चरत आमिनाने᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

rúśadvatsā ← rúśadvatsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rúśatī ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śvetyā́ ← śvetyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́raik ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asyāḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

kr̥ṣṇā́ ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sádanāni ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

u ← u (invariable)

amŕ̥te ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

anūcī́ ← anváñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

samānábandhū ← samānábandhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

āmināné ← √mī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

carataḥ ← √carⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

रुश॑त्ऽवत्सा । रुश॑ती । श्वे॒त्या । आ । अ॒गा॒त् । अरै॑क् । ऊं॒ इति॑ । कृ॒ष्णा । सद॑नानि । अ॒स्याः॒ ।
स॒मा॒नब॑न्धू॒ इति॑ स॒मा॒नऽब॑न्धू । अ॒मृते॒ इति॑ । अ॒नू॒ची इति॑ । द्यावा॑ । वर्ण॑म् । च॒र॒तः॒ । आ॒मि॒ना॒ने इत्या॑ऽमि॒ना॒ने ॥

• ruśadvatsā ← ruśat
• [noun]
• “white; bright; bright.”

• ruśadvatsā ← vatsā ← vatsa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• ruśatī ← ruśat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “white; bright; bright.”

• śvetyāgād ← śvetyā ← śvetya
• [noun], nominative, singular, feminine

• śvetyāgād ← āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• āraig ← āraik ← ric
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• kṛṣṇā ← kṛṣṇa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• sadanāny ← sadanāni ← sadana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• samānabandhū ← samāna
• [noun]
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• samānabandhū ← bandhū ← bandhu
• [noun], nominative, dual, feminine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• amṛte ← amṛta
• [noun], nominative, dual, feminine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• anūcī ← anvañc
• [noun], nominative, singular, feminine

• dyāvā ← div
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• varṇaṃ ← varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• carata ← carataḥ ← car
• [verb], dual, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• āmināne ← āmī ← √mī
• [verb noun], nominative, dual

श्वेत्या इत्युषसो नामधेयम् । रुशती दीप्ता श्वेत्या श्वेतवर्णोषाः। रुशद्वत्सा रुशन् दीप्तः सूर्यो वत्सो यस्याः सा तथोक्ता। यथा मातुः समीपे वत्सः संचरति एवमुषसः समीपे सूर्यस्य नित्यम् अवस्थानात्तद्वत्सत्वम् । अथवा यथा वत्सो मातुः स्तन्यं रसं पिबन् हरति एवमुषसोऽवश्यायाख्यं रसं पिबन् वत्स इत्युच्यते । तादृशी सती आगात् आगतवती । आगतायाः अस्याः उषसः कृष्णा कृष्णवर्णा रात्रिः सदनानि स्थानानि स्वकीयान्त्यार्धयामलक्षणानि अरैक् आरेचितवती कल्पितवती दत्तवतीत्यर्थः । उ इत्येतत् पादपूरणम्। अपि चैते रात्र्युषसौ समानबन्धू समानेनैकेन सूर्याख्येन बन्धुना सख्या युक्ते । यद्वा । सूर्येण सह संबद्धे । यथोषाः उदेष्यता सूर्येण संबद्धा एवं रात्रिरपि अस्तं यता सूर्येण संबद्धा । अमृते मरणरहिते कालात्मकतया नित्यत्वात् अनूची अन्वञ्चन्त्यौ । प्रथमं रात्रिः पश्चादुषा इत्यनेन क्रमेण गच्छन्त्यौ । यद्वा । सूर्यगत्यनुसारेण गच्छन्त्यौ । एवंभूते वर्णं सर्वेषां प्राणिनां रूपम् आमिनाने जरयन्त्यौ । यद्वा । स्वकीयं रूपं हिंसन्त्यौ । उषसा नैशं तमो निवर्त्यते प्रकाशात्मकमुषसो रूपं रात्र्या । एवंविधे सत्यौ द्यावा द्योतमाने चरतः प्रतिदिवसमावर्तेते । यद्वा । द्यावा नभसा अन्तरिक्षमार्गेण चरतः प्रतिदिवसं गच्छतः । अत्र निरुक्तं -रुशद्वत्सा सूर्यवत्सा रुशदिति वर्णनाम रोचतेर्ज्वलतिकर्मणः । सूर्यमस्या वत्समाह साहचर्याद्रसहरणाद्वा । रुशती श्वेत्यागात् श्वेत्या श्वेततेररिचत्कृष्णा सदनान्यस्याः कृष्णवर्णा रात्रिः कृष्णं कृष्यतेर्निकृष्टो वर्णः । अथैने संस्तौति समानबन्धू समानबन्धने अमृते अमरणधर्माणावनूची अनूच्यावितीतरेतरमभिप्रेत्य द्यावा वर्णं चरतस्ते एव द्यावौ द्योतनादपि वा द्यावा चरतस्तया सह चरत इति स्यादमिनाने आमिन्वाने अन्योन्यस्याध्यात्मं कुर्वाणे’ (निरु. २. २०) इति ॥ श्वेत्या।’ श्विता वर्णे ‘। अस्मात् ण्यन्तात् ‘अचो यत्’ इति भावे यत्। णिलोपः । अर्शआदित्वात् मत्वर्थीयः अच् । अमृते । मृतं मरणमनयोर्नास्तीति बहुव्रीहौ नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अनूची । अनुपूर्वादञ्चतेः ‘ऋत्विक्’ इत्यादिना क्विन् । ‘ अनिदिताम् ’ इति नलोपः । अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् ’ इति ङीप्। ‘ अचः’ इत्यकारलोपे ‘चौ ’ इति दीर्घः । अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः’ इति ङीप् उदात्तत्वम् ।’ सुपां सुलुक्° ’ इति विभक्तेर्लुक् । आमिनाने । “ मीङ् हिंसायाम्’ । क्रैयादिकः । शानचि ‘मीनातेर्निगमे ’ इति ह्रस्वत्वम् ॥

English translation:

“The white-shining dawn, the parent of the sun, has arrived; dark night has sought her own abode; both allied to the same (sun), immortal, succeeding to each other, and mutually effacing each other’s complexion, they traverse the heavens.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Parents of the sun: dawn precedes, and, therefore, figuratively bears, or is the parent of the sun

Having a gleaming calf, herself gleaming white, she has come here. The black one [=Night] has left behind her seats for her.
Having the same (kin-)bonds, immortal, following one upon the other, the two, Day (and Night), keep exchanging their color.

The Fair, the Bright is come with her white offspring; to her the Dark One hath resigned her dwelling.
Akin, immortal, following each other, changing their colours both the heavens move onward.

Bringing a radiant calf she comes resplendent: To her the Black one has given up her mansions. Akin, immortal, following each the other, Morning and Night fare on, exchanging colours.

Mit hellfarbigem Kalbe ist die hellfarbige, weiße Usas gekommen; die schwarze Nacht hat ihre Sitze geräumt. Beide von gleicher Sippe, unsterblich, aufeinander folgend, wandeln Tag und Nacht, indem sie die Farbe vertauschen.

Die lichte kam mit lichtem Kalbe schimmernd, und ihre Sitze räumte ihr die schwarze; Verwandt, unsterblich, aufeinanderfolgend, gehn Nacht und Morgen ihre Farbe wechselnd.

Со светлым теленком, светящаяся, сияющая, она пришла,
И уступила черная ей (свои) насиженные места.
Происходящие из одного рода, бессмертные, следующие друг за другом,
Странствуют день (и ночь), меняясь цветом.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब रात्रि और प्रभातवेला के व्यवहार को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो यह (रुषद्वत्सा) प्रकाशित सूर्यरूप बछड़े की कामना करनेहारी वा (रुशती) लाल लालसी (श्वेत्या) शुक्लवर्णयुक्त अर्थात् गुलाबी रङ्ग की प्रभात वेला (आ, अगात्) प्राप्त होती है (अस्याः, उ) इस अद्भुत उषा के (सदनानि) स्थानों को प्राप्त हुई (कृष्णा) काले वर्णवाली रात (आरैक्) अच्छे प्रकार अलग-अलग वर्त्तती है, वे दोनों (अमृते) प्रवाहरूप से नित्य (आमिनाने) परस्पर एक दूसरे को फेंकती हुई सी (अनूची) वर्त्तमान (द्यावा) अपने-अपने प्रकाश से प्रकाशमान (समानबन्धू) दो सहोदर वा दो मित्रों के तुल्य (वर्णम्) अपने-अपने रूप को (चरतः) प्राप्त होती हैं, उन दोनों का युक्ति से सेवन किया करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिस स्थान में रात्री वसती है, उसी स्थान में कालान्तर में उषा भी वसती है। इन दोनों से उत्पन्न हुआ सूर्य्य जानों दोनों माताओं से उत्पन्न हुए लड़के के समान है और ये दोनों सदा बन्धु के समान जाने-आनेवाली उषा और रात्रि हैं, ऐसा तुम लोग जानो ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या येयं रुशद्वत्सा वा रुशतीव श्वेत्योषा आगादस्या उ सदनानि प्राप्ता कृष्णा रात्र्यारैक् ते द्वे अमृते आमिनाने अनूची द्यावा समानबन्धू इव वर्णं चरतस्ते यूयं युक्त्या सेवध्वम् ॥ २ ॥

अथोषोरात्रिव्यवहारमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (रुशद्वत्सा) रुशज्ज्वलितः सूर्य्यो वत्सो यस्याः सा (रुशती) रक्तवर्णयुक्ता (श्वेत्या) शुभ्रस्वरूपा (आ) (अगात्) समन्तात् प्राप्नोति (अरैक्) अतिरिणक्ति (उ) अद्भुते (कृष्णा) कृष्णवर्णा रात्री (सदनानि) स्थानानि (अस्याः) उषसः (समानबन्धू) यथा सहवर्त्तमानौ मित्रौ भ्रातरौ वा (अमृते) प्रवाहरूपेण विनाशरहिते (अनूची) अन्योऽन्यवर्त्तमाने (द्यावा) द्यावौ स्वस्वप्रकाशेन प्रकाशमानौ (वर्णम्) स्वस्वरूपम् (चरतः) प्राप्नुतः (आमिनाने) परस्परं प्रक्षिपन्तौ पदार्थाविव ॥ २ ॥ ।इमं मन्त्रं यास्कमुनिरेवं व्याख्यातवान्−रुशद्वत्सा सूर्यवत्सा रुशदिति वर्णनाम रोचतेर्ज्वलतिकर्मणः। सूर्यमस्या वत्समाह साहचर्य्याद्रसहरणाद्वा रुशती श्वेत्यागात्। श्वेत्याश्वेततेररिचत् कृष्णा सदनान्यस्याः कृष्णवर्णा रात्रिः कृष्णं कृष्यतेर्निकृष्टो वर्णः। अथैने संस्तौति समानबन्धू समानबन्धने अमृते अमरणधर्माणावनूची अनूच्यावितीतरेतरमभिप्रेत्य द्यावा वर्णं चरतस्त एव द्यावौ द्योतनादपि वा द्यावाचरतस्तया सह चरत इति स्यादामिनाने आमिन्वाने अन्योन्यस्याध्यात्मं कुर्वाणे। निरु० २। २० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यस्मिन् स्थाने रात्री वसति तस्मिन्नेव स्थाने कालान्तरे उषा च वसति। आभ्यामुत्पन्नः सूर्य्यो द्वैमातुर इव वर्त्तते इमे सदा बन्धूवद्गतानुगामिन्यौ रात्र्युषसौ वर्त्तेते एवं यूयं वित्त ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! ज्या स्थानी रात्र असते कालांतराने त्याच स्थानी उषाही येते. या दोन्हींपासून उत्पन्न झालेला सूर्य जणू दोन्ही मातांपासून उत्पन्न झालेल्या पुत्राप्रमाणे आहे. उषा व रात्री या दोघी दोन बंधूप्रमाणे आहेत हे तुम्ही जाणा. ॥ २ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

समानो᳓ अ᳓ध्वा स्व᳓सरोर् अनन्त᳓स्
त᳓म् अन्या᳓न्या चरतो देव᳓शिष्टे
न᳓ मेथेते न᳓ तस्थतुः सुमे᳓के
न᳓क्तोषा᳓सा स᳓मनसा वि᳓रूपे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvā ← ádhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anantáḥ ← anantá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samānáḥ ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svásroḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

anyā́nyā ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

carataḥ ← √carⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

deváśiṣṭe ← deváśiṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

methete ← √mith- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

suméke ← suméka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tasthatuḥ ← √sthā- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

náktoṣā́sā ← náktoṣā́s- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sámanasā ← sámanas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vírūpe ← vírūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

स॒मा॒नः । अध्वा॑ । स्वस्रोः॑ । अ॒न॒न्तः । तम् । अ॒न्याऽअ॑न्या । च॒र॒तः॒ । दे॒वशि॑ष्टे॒ इति॑ दे॒वऽशि॑ष्टे ।
न । मे॒थे॒ते॒ इति॑ । न । त॒स्थ॒तुः॒ । सु॒मेके॒ इति॑ सु॒ऽमेके॑ । नक्तो॒षसा॑ । सऽम॑नसा । विरू॑पे॒ इति॒ विऽरू॑पे ॥

• samāno ← samānaḥ ← samāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “samāna.”

• adhvā ← adhvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• svasror ← svasroḥ ← svasṛ
• [noun], genitive, dual, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• anantas ← anantaḥ ← ananta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “infinite; ananta [word]; countless; permanent; boundless.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anyānyā ← anyā ← anya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• anyānyā ← anyā ← anya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• carato ← carataḥ ← car
• [verb], dual, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• devaśiṣṭe ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaśiṣṭe ← śiṣṭe ← śās
• [verb noun], nominative, dual
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• methete ← mith
• [verb], dual, Present indikative
• “oppose.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tasthatuḥ ← sthā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• sumeke ← sumeka
• [noun], nominative, dual, feminine
• “fast; fixed.”

• naktoṣāsā
• [noun], nominative, dual, feminine

• samanasā ← samanas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “consentaneous.”

• virūpe ← virūpa
• [noun], nominative, dual, feminine
• “ugly; maimed; grotesque.”

स्वस्रोः भगिन्योः रात्र्युषसोः अध्वा संचरणसाधनभूतो मार्गः समानः एक एव । येनैव आकाशमार्गेणोषा निर्गच्छति तेनैव रात्रिरपि । स च मार्गः अनन्तः अवसानरहितः । तं मार्गं देवशिष्टे देवेन द्योतमानेन सूर्येण अनुशिष्टे शिक्षिते सत्यौ अन्यान्या एकैका चरतः क्रमेण गच्छतः । अपि च सुमेके शोभनमेहने सर्वेषामुत्पादकत्वात् शोभनप्रजनने नक्तोषासा रात्रिरुषाश्च विरूपे तमःप्रकाशलक्षणाभ्यां विरुद्धरूपाभ्यां युक्ते अपि समनसा समानमनस्के ऐकमत्यं प्राप्ते सत्यौ न मेथेते परस्परं न हिंस्तः । तथा न तस्थतुः क्वचिदपि न तिष्ठतः । सर्वदा लोकानुग्रहार्थं गच्छतः इत्यर्थः ॥ अन्यान्या ।’ कर्मव्यतिहारे सर्वनाम्नो द्वे भवत इति वक्तव्यं समासवच्च बहुलम् ’ ( पा. म. ८. १. १२. ११ ) इति अन्यशब्दस्य द्विर्भावः । तस्य परमाम्रेडितम् ’ इति आम्रेडितसंज्ञायाम् ‘अनुदात्तं च ’ इति आम्रेडितानुदात्तत्वम् । देवशिष्टे । शासु अनुशिष्टौ’ । अस्मात् कर्मणि निष्ठा ।’ यस्य विभाषा ’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘ शास इदङ्हलोः ’ (पा. सू. ६. ४. ३४) इति उपधाया इत्वम् । शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् । तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मेथेते । मिथृ मेथृ मेधाहिंसनयोः’। भौवादिकः । अनुदात्तेत् । सुमेके। ‘मिह सेचने’। भावे घञ् । शोभनो मेहो ययोस्ते । व्यत्ययेन ककारः। उत्तरपदस्य ञित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। ’ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । नक्तोषासा। ‘सुपां सुलक्’ इति विभक्तेराकारः। अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायामुपधादीर्घः ॥

English translation:

“The path of the sisters is unending; they travel it alternately, guided by the radiant (sun); combined in purpose, though of different forms, night and dawn, giving birth (to all things), obstruct not eachother, neither do they stand still.”

The road is the same for the two sisters—unending. They proceed on it, one after the other, commanded by the gods.
They do not oppose each other, nor do they stand still, though well grounded—Night and Dawn, of like mind but different form.

Common, unending is the Sisters’ pathway; taught by the Gods, alternately they travel.
Fair-formed, of different hues and yet one-minded, Night and Dawn clash not, neither do they travel.

The sisters’ pathway is the same, unending: Taught by the gods alternately they tread it. Fair-shaped, of form diverse, yet single-minded, Morning and Night clash not, nor do they tarry.

Beider Schwestern Weg ist der gleiche endlose; den wandeln sie eine um die andere von den Göttern gewiesen. Sie kommen nicht in Streit, sie bleiben nicht stehen, den richtigen Abstand einhaltend. Nacht und Morgen sind gleichen Sinnes und doch von ungleicher Farbe.

Der Nacht, des Morgens Weg ist gleich und endlos, gelehrt von Göttern gehn sie nacheinander, Nicht stehn sie still, noch stossen sich die hehren, an Farbe ungleich, gleich an Sinn, die Schwestern.

Общий путь у двух сестер, бесконечный.
По нему странствуют они одна за другой, наученные богом.
Они не ссорятся, не останавливаются, (эти) две хорошо соразмеренные,
Ночь и Ушас одного духа, (но) разного вида.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिन (स्वस्रोः) बहिनियों के समान वर्त्ताव रखनेवाली रात्री और प्रभातवेलाओं का (अनन्तः) अर्थात् सीमारहित आकाश (समानः) तुल्य (अध्वा) मार्ग है जो (देवशिष्टे) परमेश्वर के शासन अर्थात् यथावत् नियम को प्राप्त (विरूपे) विरुद्धरूप (समनसा) तथा समान चित्तवाले मित्रों के तुल्य वर्त्तमान (सुमेके) और नियम में छोड़ी हुई (नक्तोषसा) रात्रि और प्रभात वेला (तम्) उस अपने नियम को (अन्यान्या) अलग-अलग (चरतः) प्राप्त होतीं और वे कदाचित् (न) नहीं (मेथेते) नष्ट होतीं और (न, तस्थतुः) न ठहरती हैं, उनको तुम लोग यथावत् जानो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विरुद्ध स्वरूपवाले मित्र लोग इस निःसीम अनन्त आकाश में न्यायाधीश के नियम के साथ ही नित्य वर्त्तते हैं, वैसे रात्रि और दिन परमेश्वर के नियम से नियत होकर वर्त्तते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ययोः स्वस्रोरनन्तः समानोऽध्वास्ति ये देवशिष्टे विरूपे समनसेव वर्त्तमाने सुमेके नक्तोषसा तमन्यान्या चरतस्ते कदाचिन्न मेथेते न च तस्थतुस्ते यूयं यथावज्जानीत ॥ ३ ॥

पुनस्तदेवाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (समानः) तुल्यः (अध्वा) मार्गः (स्वस्रोः) भगिनीवद्वर्त्तमानयोः (अनन्तः) अविद्यमानान्त आकाशः (तम्) (अन्यान्या) परस्परं वर्त्तमाने (चरतः) गच्छतः (देवशिष्टे) देवस्य जगदीश्वरस्य शासनं नियमं प्राप्ते (न) (निषेधे) (मेथेते) हिंस्तः (न) (तस्थतुः) तिष्ठतः (सुमेके) नियमे निक्षिप्ते (नक्तोषसा) रात्र्युषसौ (समनसा) समानं मनो विज्ञानं ययोस्ताविव (विरूपे) विरुद्धस्वरूपे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विरुद्धस्वरूपौ सखायावस्मिन्नमर्यादेऽनन्ताकाशे न्यायाधीशनियमितौ सहैव नित्यं चरतस्तथा रात्र्युषसौ परमेश्वरनियमनियते भूत्वा वर्त्तेते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विरुद्ध स्वरूपाचे व समान चित्ताचे मित्र या अनंत आकाशात न्यायाधीशाच्या नियमानेच सदैव वागतात तसे रात्र व दिवस परमेश्वराच्या नियमात राहून वागतात. ॥ ३ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भा᳐᳓स्वती नयित्री᳓+ सूनृ᳓तानाम्
अ᳓चेति चित्रा᳓ वि᳓ दु᳓रो न आवः
प्रा᳓र्प्या ज᳓गद् वि᳓ उ नो रायो᳓ अख्यद्
उषा᳓ अजीगर् भु᳓वनानि वि᳓श्वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
bhā́svatī ← bhā́svant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

netrī́ ← netrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sūnŕ̥tānām ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

áceti ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

āvar ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ví ← ví (invariable)

akhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

jágat ← jágat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prā́rpya ← √r̥- 1 (root)
{non-finite:CVB}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

ví ← ví (invariable)

ajīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

भास्व॑ती । ने॒त्री । सू॒नृता॑नाम् । अचे॑ति । चि॒त्रा । वि । दुरः॑ । नः॒ । आ॒व॒रित्या॑वः ।
प्र॒ऽअर्प्य॑ । जग॑त् । वि । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । रा॒यः । अ॒ख्य॒त् । उ॒षाः । अ॒जी॒गः॒ । भुव॑नानि । विश्वा॑ ॥

• bhāsvatī ← bhāsvat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “shining; glorious; glistening; aglow(p); beautiful.”

• netrī ← netṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “leader.”

• sūnṛtānām ← sūnṛtā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “liberality.”

• aceti ← cit
• [verb], singular, Aorist passive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• citrā ← citra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• duro ← duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural, feminine
• “door; means.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āvaḥ ← vṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• prārpyā ← prārpay ← √arpay
• [verb noun]

• jagad ← jagat ← jagant
• [noun], accusative, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• akhyad ← akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• uṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ajīgar ← ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

भास्वती विशिष्टप्रकाशनयुक्ता । सूनृतेति वाङ्नाम । सूनृतानां वाचां नेत्री उत्पादयित्री । उषसः प्रादुर्भावानन्तरं हि पशुपक्षिमृगादयः सर्वे शब्दं कुर्वन्ति । एवंभूता उषाः अचेति अस्माभिः अज्ञायि । चित्रा चायनीया ज्ञाता सा नः अस्माकं दुरः द्वाराणि तमसा तिरोहितानि वि आवः व्यवृणोत् । यथास्माभिर्दृश्यन्ते तथा तमो निवार्य प्रकाशयतीत्यर्थः। अपि च जगत् सर्वं भुवनं प्रार्प्य प्रकाशं गमयित्वा नः अस्माकं रायः धनानि वि अख्यत् विशिष्टप्रकाशनयुक्तान्यकरोत् । उ इत्येतत् पादपूरणम् । सैषा उषाः विश्वा भुवनानि सर्वाणि भुवनानि तमसा तिरोहितत्वेन अविद्यमानकल्पानि अजीगः उद्गिरति स्वमुखान्निर्गमयति । स्वकीयेन प्रकाशेन तमो निःसार्य पुनरुत्पन्नानीव करोतीत्यर्थः ॥ नेत्री। ‘णीञ् प्रापणे’। तृच् । ‘ऋन्नेभ्यो ङीप् । उदात्तयणो हल्पूर्वात् ’ इति ङीप उदात्तत्वम् । अचेति । चिती संज्ञाने। दुरः। द्वारशब्दस्य ‘ रयेर्मतौ बहुलम् ’ (पा. सू. ६. १. ३७. ६) इति बहुलवचनात् संप्रसारणम् । आवः। वृञ् वरणे’। लुङि ‘मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक् । गुणः । हल्याेरब्भ्यः’ इति तिलोपः। ‘छन्दस्यपि दृश्यते’ इति आडागमः । प्रार्प्य। ‘ऋ गतौ । णौ ‘ अर्तिही ’ इत्यादिना पुक्। ‘ समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप् ’ । अख्यत् । ‘ख्या प्रकथने ’ । लुङि ‘ अस्यतिवक्ति’ इत्यादिना च्लेरङादेशः । अजीगः। ‘गॄ निगरणे’। लङि तिपि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । द्विर्वचनोरदत्वहलादिशेषाः । ‘अर्तिपिपर्त्योश्च, बहुलं छन्दसि’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । छान्दसः ईकारः । यद्वा । अस्मात् ण्यन्तात् लुङि चङि द्विर्भावसन्वद्भावेत्वदीर्घाः । छान्दसः चङो लोपः ॥

English translation:

“Brilliant guide of the speakers of truth, the many-tinted dawn, is recognized by us; she has opened our doors; having illuminated the world, she has made our riches manifest. Uṣās gives back all the regions (that had been swallowed up by night).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Brilliang guide of the speakers of truth: upon the appearance of the dawn, the animals and birds utter their true, or natural, cries

Light-filled leader of liberalities, the bright one has appeared. She has opened out the doors for us.
Having stirred forth the moving world, she has looked out for riches for us. – Dawn has awakened all the creatures.

Geldner and Renou take citrā́as the subj. of ví … āvaḥ, not of áceti, but the phonological and etymological figure áceti citrā́and the position of the preverb ví in tmesis (surely initial in its syntagm) make this unlikely.

Bright leader of glad sounds, our eyes behold her; splendid in hue she hath unclosed the portals.
She, stirring up the world, hath shown us riches: Dawn hath awakened every living creature.

Bright leader of glad sounds she shines effulgent: Widely she has unclosed for us her portals. Pervading all the world she shows us riches: Dawn has awakened every living creature.

Die lichtreiche Bringerin der Schenkungen erprangte; die Prangende hat uns die Tore geöffnet. Die lebende Welt bringt sie in Bewegung und hat für uns Schätze entdeckt Usas hat alle Wesen erweckt

Die glänzend herführt alle Herrlichkeiten, erschien im Licht und schloss uns auf die Thore, Was lebt, erregend zeigte sie uns Schätze; das Morgenroth erweckte alle Wesen.

Сверкающая водительница богатых даров
Показалась: яркая, она открыла нам врата.
Приведя в движение живой мир, она явила нам богатства.
Ушас пробудила все существа.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उषा का विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् मनुष्यो ! तुम लोगों को जो (भास्वती) अतीवोत्तम प्रकाशवाले (सूनृतानाम्) वाणी और जागृत के व्यवहारों को (नेत्री) प्राप्त करने और (चित्रा) अद्भुत गुण, कर्म, स्वभाववाली (उषाः) प्रभात वेला (नः) हमारे लिये (दुरः) द्वारों (वि, आवः) को प्रकट करती हुई सी वा जो (नः) हमारे लिये (जगत्) संसार को (प्रार्प्य) अच्छे प्रकार अर्पण करके (रायः) धनों को (वि, अख्यत्) प्रसिद्ध करती है (उ) और (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (अजीगः) अपनी व्याप्ति से निगलती सी है, वह (अचेति) अवश्य जाननी है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो उषा सब जगत् को प्रकाशित करके, सब प्राणियों को जगा, सब संसार में व्याप्त होकर, सब पदार्थों को वृष्टि द्वारा समर्थ करके, पुरुषार्थ में प्रवृत्त करा, धनादि की प्राप्ति करा, माता के समान सब प्राणियों को पालती है, इससे आलस्य में उत्तम प्रातःसमय की वेला व्यर्थ न गमाना चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो मनुष्या युष्माभिर्या भास्वती सूनृतानां नेत्री चित्रोषा नो दुरो व्यावो या नोऽस्मभ्यं जगत् प्रार्प्य रायो व्यख्यदु इति वितर्के विश्वा भुवनान्यजीगः साचेति अवश्यं विज्ञायताम् ॥ ४ ॥

पुनरुषो विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (भास्वती) प्रशस्ता भाः कान्तिर्विद्यते यस्याः सा (नेत्री) प्रापिका (सूनृतानाम्) वाग्जागरितादिव्यवहाराणाम् (अचेति) सम्यग् विज्ञायताम् (चित्रा) विविधव्यवहारसिद्धिप्रदा (वि) (दुरः) द्वाराणि। अत्र पृषोदरादित्वात् संप्रसारणेनेष्टरूपसिद्धिः। (नः) अस्माकम् (आवः) विवृणोतीव (प्रार्प्य) अर्पयित्वा (जगत्) संसारम् (वि) (उ) (नः) अस्मभ्यम् (रायः) धनानि (अख्यत्) प्रख्याति (उषाः) सुप्रभातः (अजीगः) स्वव्याप्त्या निगलतीव (भुवनानि) लोकान् (विश्वा) सर्वान्। अत्र शेर्लोपः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। योषा सर्वं जगत् प्रकाश्य सर्वान् प्राणिनो जागरयित्वा सर्वं विश्वमभिव्याप्य सर्वान् पदार्थान् वृष्टिद्वारा समर्थयित्वा पुरुषार्थे प्रवर्त्य धनादीनि प्रापय्य मातेव सर्वान् प्राणिनः पात्यत आलस्ये व्यर्था सा वेला नैव नेया ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी उषा सर्व जगाला प्रकाशित करते. सर्व प्राण्यांना जागृत करून सर्व जगात व्याप्त असते. सर्व पदार्थांना वृष्टीद्वारे समर्थ करते व पुरुषार्थात प्रवृत्त करून धनाची प्राप्ती करविते व मातेप्रमाणे सर्व प्राण्यांचे पालन करते. त्यासाठी आळशी राहून प्रातःकाळची वेळ व्यर्थ गमावता कामा नये ॥ ४ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

जिह्मशि᳓ये च᳓रितवे मघो᳓नी
आभोग᳓य इष्ट᳓ये राय᳓ उ त्वम्
दभ्र᳓म् प᳓श्यद्भ्य उर्विया᳓ विच᳓क्ष
उषा᳓ अजीगर् भु᳓वनानि वि᳓श्वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
cáritave ← √carⁱ- (root)
{case:DAT, number:SG}

jihmaśyè ← jihmaśī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

maghónī ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ābhogáye ← ābhogí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tvam ← tva- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

dabhrám ← dabhrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

páśyadbhyaḥ ← √paś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

vicákṣe ← √cakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

ajīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

जि॒ह्म॒ऽश्ये॑ । चरि॑तवे । म॒घोनी॑ । आ॒ऽभो॒गये॑ । इ॒ष्टये॑ । रा॒ये । ऊं॒ इति॑ । त्व॒म् ।
द॒भ्रम् । पश्य॑त्ऽभ्यः । उ॒र्वि॒या । वि॒ऽचक्षे॑ । उ॒षाः । अ॒जी॒गः॒ । भुव॑नानि । विश्वा॑ ॥

• jihmaśye ← jihmaśī
• [noun], dative, singular, masculine

• caritave ← car
• [verb noun]
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• maghony ← maghonī ← maghavan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “big.”

• ābhogaya ← ābhogaye ← ābhogi
• [noun], dative, singular, feminine

• iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

• rāya ← rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• dabhram ← dabhra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “few; little(a); deficient.”

• paśyadbhya ← paśyadbhyaḥ ← dṛś
• [verb noun], dative, plural
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vicakṣa ← vicakṣe ← vicakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• uṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ajīgar ← ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

मघोनी इत्युषसो नामधेयम् । मघोनी धनवती उषाः जिह्मश्ये जिह्मं वक्रं शयानाय पुरुषाय चरितवे चरितुं शयनादुत्थाय स्वापेक्षितं प्रति गन्तुं व्युच्छन्ती भवति । त्वम् । अयमेकशब्दपर्यायः सर्वनामशब्दः । यदाह- ‘ त्व इति विनिग्रहार्थीयं सर्वनामानुदात्तम्’ (निरु. १.७) इति। त्वम् एकं प्रति आभोगये आभोग्याय शब्दादिविषयार्थं तथा अपरं प्रति इष्टये यागार्थं तथा अन्यं प्रति राये धनार्थं च व्युच्छन्तीति शेषः । उशब्दश्चार्थे । अपि च ‘दभ्रम् अल्पं पश्यद्यः"ो अन्धकारावृतत्वेन ईषद्द्रष्टृभ्यो मनुष्येभ्यः विचक्षे विशिष्टप्रकाशाय व्युच्छन्ती उर्विया उर्वी विस्तीर्णा उषाः सर्वाणि भूतजातानि तमसा तिरोहितानि प्रकाशदानेन उद्गीर्णानीव करोति । जिह्मश्ये । ‘शीङ् स्वप्ने’। जिह्मं शेते इति जिह्मशीः । ‘ क्विप् च’ इति क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ‘एरनेकाचः० ’ इति यण् । उदात्तस्वरितयोर्यणः । इति विभक्तेः स्वरितत्वम् । आभोगये । आभोगशब्दाच्चतुर्थ्येकवचने यकारोपजनः । यद्वा । आङ्पूर्वात भुजेः बहुलवचनादौणादिकः किप्रत्ययः कुत्वं च। उर्विया । ‘इयाडियाजीकाराणामुपसंख्यानम् (पा. सू. ७. १. ३९.१ ) इति उर्वीशब्दादुत्तरस्य सोः डियाजादेशः। विचक्षे । ‘चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि’। विपूर्वादस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप् ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“The opulent (dawn) arouses to exertion the man bowed down in sleep–one man to enjoyments, another to devotion, another to (the acquisition of) wealth; she has enabled those who were almost sightless to see distinctly. The expansive Uṣas has given back all the regions.”

The bounteous one (has awakened them), for (even) one who lies crossways to move, for (another) one to seek wealth to his use,
for (even) those who see (only) a little to gaze out widely. – Dawn has awakened all the creatures.264 I.113

The form ābhogáya (thus in sandhi) has been much discussed. With Oldenberg I take it as a loc. ābhogáye to the same stem (whatever its source) as ābhogáyam in a previous Kutsa hymn, I.110.2. I do not think it is a dative, either in infinitival use or as a dat. obj. parallel to rāyé of the infinitival iṣṭáye.

Rich Dawn, she sets afoot the coiled-up sleeper, one for enjoyment, one for wealth or worship,
Those who saw little for extended vision. All living creatures hath the Dawn awakened.

Men lying on the ground she wakes to action: Some rise to seek enjoyment of great riches, Some, seeing little, to behold the distant: Dawn has awakened every living creature.

Den schräg Daliegenden zum Gehen, den seinen Unterhalt und jenen um Reichtum zu suchen. Die wenig Sehenden zum weithin Schauen: so hat die freigebige Usas alle Wesen erweckt;

Den hingestreckten weckt zum Gehn die reiche, den zum Genuss, und den zum Schatzerwerben, Die schwach nur sehn, um weit sich umzublicken, das Morgenroth erweckte alle Wesen.

Лежащего ничком щедрая (побуждает) к передвижениям,
Другого – к поискам пищи, к богатству,
Плохо видящих – к тому, чтоб видеть далеко.
Ушас пробудила все существа.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (त्वम्) तू जो (उर्विया) अनेक रूपयुक्त (मघोनी) अधिक धन प्राप्त करानेहारी (उषाः) प्रातर्वेला (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (अजीगः) निगलती (जिह्मश्ये) वा जो टेढ़े सोने अर्थात् सोने में टेढ़ापन को प्राप्त हुए जन (के) लिये वा (चरितवे) विचरने को (विचक्षे) विविध प्रकटता के लिये (आभोगये) सब ओर से सुख के भोग जिसमें हों उस पुरुषार्थ से युक्त क्रिया के लिये (इष्टये) वा जिसमें मिलते हैं उस यज्ञ के लिये वा (राये) धनों के लिये वा (पश्यद्भ्यः) देखते हुए मनुष्यों के लिये (दभ्रम्) छोटे से (उ) भी वस्तु को प्रकाश करती है, उस उषा को जान ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य रात्री के चौथे प्रहर में जागकर शयन पर्य्यन्त व्यर्थ समय को नहीं जाने देते, वे ही सुखी होते हैं, अन्य नहीं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वँस्त्वं योर्विया मघोन्युषा विश्वा भुवनान्यजीगः जिह्मश्ये चरितवे विचक्ष आभोगय इष्टये राये धनानि पश्यद्भ्यो दभ्रसु ह्रस्वमपि वस्तु प्रकाशयति तां विजानीहि ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (जिह्मश्ये) जिह्मः शेते स जिह्मशीस्तस्मै शयने वक्रत्वं प्राप्ताय जनाय। जहातेः सन्वदाकारलोपश्च। उ० १। १४१। अनेनायं सिद्धः। जिह्मं जिहीतेरूर्ध्व उच्छ्रितो भवति। निरु० ८। १५। (चरितवे) चरितुं व्यवहर्त्तुम् (मघोनी) प्रशस्तानि मघानि धनानि प्राप्तानि यस्यां सा (आभोगये) समन्ताद्भुञ्जते सुखानि यस्यां तस्यै पुरुषार्थयुक्तायै। अत्र बहुलवचनादौणादिको घिः प्रत्ययः। (इष्टये) यजन्ति सङ्गच्छन्ते यस्मिन् यज्ञे तस्मै। अत्र बाहुलकादौणादिकस्तिः प्रत्ययः किच्च। (राये) राज्यश्रिये (उ) अपि (त्वम्) पुरुषार्थी (दभ्रम्) ह्रस्वं वस्तु। दभ्रमिति ह्रस्वनामसु पठितम्। नि० ३। २। (पश्यद्भ्यः) संप्रेक्षमाणेभ्यः (उर्विया) बहुरूपा (विचक्षे) विविधप्रकटत्वाय (उषा) दाहारम्भनिमित्ता (अजीगः०) इति पूर्ववत् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या रजन्याश्चतुर्थे यामे जागरित्वा शयनपर्यन्तव्यर्थं समयं न गमयन्ति त एव सुखिनो भवन्ति नेतरे ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे रात्री चौथ्या प्रहरी जागे होऊन झोपेपर्यंत व्यर्थ काळ घालवित नाहीत तीच सुखी होतात. इतर नाही. ॥ ५ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क्षत्रा᳓य त्वं श्र᳓वसे त्वम् महीया᳓
इष्ट᳓ये त्वम् अ᳓र्थम् इव त्वम् इत्यइ᳓
वि᳓सदृशा जीविता᳓भिप्रच᳓क्ष
उषा᳓ अजीगर् भु᳓वनानि वि᳓श्वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
kṣatrā́ya ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mahīyaí ← √mahīy- (root)
{case:DAT, number:SG}

śrávase ← śrávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tvam ← tva- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvam ← tva- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ityaí ← √i- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

iva ← iva (invariable)

tvam ← tva- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvam ← tva- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhipracákṣe ← √cakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

jīvitā́ ← jīvitá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vísadr̥śā ← vísadr̥śa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ajīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

क्ष॒त्राय॑ । त्व॒म् । श्रव॑से । त्व॒म् । म॒ही॒यै । इ॒ष्टये॑ । त्व॒म् । अर्थ॑म्ऽइव । त्व॒म् । इ॒त्यै ।
विऽस॑दृशा । जी॒वि॒ता । अ॒भि॒ऽप्र॒चक्षे॑ । उ॒षाः । अ॒जी॒गः॒ । भुव॑नानि । विश्वा॑ ॥

• kṣatrāya ← kṣatra
• [noun], dative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• tvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• śravase ← śravas
• [noun], dative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• mahīyā ← mahīy
• [verb noun]
• “rejoice; revel.”

• iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

• tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “many a(a); one.”

• ityai ← i
• [verb noun]
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• visadṛśā ← visadṛśa
• [noun], accusative, plural, neuter

• jīvitābhipracakṣa ← jīvitā ← jīvita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “life; life; survival; support.”

• jīvitābhipracakṣa ← abhipracakṣe ← abhipracakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• uṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ajīgar ← ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

क्षत्राय । धननामैतत् । धनार्थं त्वम् एकं प्रति उषा व्युच्छन्ती’ इति शेषः । तथा श्रवसे अन्नार्थं त्वम् एकं प्रति महीयै महत्यै इष्टये अग्निष्टोमादिमहायज्ञार्थं त्वम् एकं प्रति व्युच्छन्ती। तथा अर्थमिव अपेक्षितमर्थं प्रति इत्यै गमनार्थं त्वम् एकं प्रति व्युच्छन्ती । अपि च विसदृशा विलक्षणानि नानारूपाणि जीविता जीवितानि जीवनोपायभूतानि कृषिवाणिज्यादीनि अभिप्रचक्षे आभिमुख्येन प्रकाशयितुं व्युच्छन्ती उषाः सर्वाणि भूतजातानि तमसा निगीर्णानि अजीग: प्रकाशनेन उद्गीर्णानीवाकरोत् ॥ त्वम् । त्वसमसिमनेमेत्यनुच्चानि’ (फि. सू. ७८ ) इति सर्वानुदात्तत्वम्। महीयै। मह्यै । महेः ‘इन् सर्वधातुभ्यः’ इति इन्प्रत्ययः। कृदिकारदक्तिनः’ इति ङीष् । ‘ उदात्तयणः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । छान्दसः ईकारोपजनः । यद्वा । महीशब्दादुत्तरस्य चतुर्थ्येकवचनस्य ’ याडापः ’ ( पा. सू. ७. ३. ११३ ) इति व्यत्ययेन याडागमः । छान्दसमन्तोदात्तत्वम् । विसदृशा । ‘त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ्च’ इत्यत्र ‘ समानान्ययोश्च’ (पा. सू. ३. २. ६०. १) इति वचनात् दृशेः कञ् । ‘समानस्य च्छन्दसि’ इति सभावः। विगतसादृश्यानि विसदृशानि। ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अभिप्रचक्षे । चक्षेः “ तुमर्थे सेसेन्” ’ इति सेन्प्रत्ययः । स्कोः संयोगाद्योः’ इति कलोपः । कत्वषत्वे ॥

English translation:

“The dawn rouses one man to acquire wealth, another to earn food, another to achieve greatness, another to sacrifices, another to his own (pursuits), another to activity, and lights all men to their various means of maintaining life. Uṣās has given back all the regions.”

(She has awakened) one for dominion, another for fame, another to seek greatness, another to go to whatever his goal.
Living being are not alike in what they have in view. – Dawn has awakened all the creatures.

Geldner takes ártham iva as a real simile, containing a pun on ártha- (though he does not call attention to it): “um (an sein Geschäft) wie nach einem Reiseziel zu gehen,” with ártha- ‘business’ in the frame and ‘goal’ in the simile. This is clever and may well be right. In my published translation I take iva as a sort of indefinitizer: “whatever his goal.” Witzel Gotō by contrast seem to take it as a definitizer: “um just zum Ziel zu gehen,” which seems an odd use of iva.

The standard tr. construe c with d and the phrase vísadṛśā jīvitā́as object of abhipracákṣe (e.g., Renou “Afins qu’ils considèrent les (modes d’) existence divers, l’Aurore a éveillé toutes les créatures”). I am skeptical of the syntax, because the dpāda is a refrain. Although in some refrain hymns, the refrain is sometimes integrated into the verse as a whole, this refrain does not seem to work that way.

Moreover, the sense conveyed seems contrary to what preceded it: the creatures in 5-6ab seems single-mindedly intent on their own particular goals, not open to contemplating different “lifestyles.” I therefore take c as an independent clause, summarizing 5-6ab: different people have different aims. This requires taking neut.

jīvitā́as ‘living beings’, rather than ‘modes of living’. I would prefer that it was not neut., but cf. neut. bhúvanāni (in the refrain and often elsewhere) ‘creatures’. jīvitáis found only once elsewhere in the RV in IV.54.2, where it seems to mean ‘lives’.

One to high sway, one to exalted glory, one to pursue his gain, and one his labour:
All to regard their different vocations, all moving creatures hath the Dawn awakened.

One for dominion, and for fame another; Another is aroused for winning greatness; Another seeks the goal of varied nurture: Dawn has awakened every living creature.

Den zur Herrschaft und jenen um Ruhm und jenen um Ehre zu suchen, einen anderen um an sein Geschäft wie nach einem Reiseziel zu gehen. Um die verschiedenartigen Lebensweisen sich auszusuchen hat Usas alle Wesen erweckt.

Zur Herrschaft den, zum Ruhmgenuss den andern, den zum Erwerb, und den nach Glück zu jagen, Verschiedne Lebenswege zu durchmustern, das Morgenroth erweckte alle Wesen.

Того – к власти, этого к славе, иного к поискам
Величия, этого – заниматься своими делами.
Чтобы видны были различные образы жизни,
Ушас пробудила все существа.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् सभाध्यक्ष राजन् ! जैसे (उषाः) प्रातर्वेला अपने प्रकाश से (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (अजीगः) ढाँक लेती है (त्वम्) तू (अभिप्रचक्षे) अच्छे प्रकार शास्त्र-बोध से सिद्ध वाणी आदि व्यवहाररूप (क्षत्राय) राज्य के लिये और (त्वम्) तू (श्रवसे) श्रवण और अन्न के लिये (त्वम्) तू (इष्टये) इष्ट सुख और (महीयै) सत्कार के लिये और (त्वम्) तू (इत्यै) सङ्गति प्राप्ति के लिये (विसदृशा) विविध धर्मयुक्त व्यवहारों के अनुकूल (अर्थमिव) द्रव्यों के समान (जीविता) जीवनादि को सदा सिद्ध किया कर ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्या विनय से प्रकाशमान सत्पुरुष सब समीपस्थ पदार्थों को व्याप्त होकर उनके गुणों के प्रकाश से समस्त अर्थों को सिद्ध करनेवाले होते हैं, वैसे राजादि पुरुष विद्या न्याय और धर्मादि को सब ओर से व्याप्त होकर चक्रवर्त्ती राज्य की यथावत् रक्षा से सब आनन्द को सिद्ध करें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे विद्वन् सभाध्यक्ष राजन् यथोषा स्वप्रकाशेन विश्वाभुवनान्यजीगस्तथा त्वमभिप्रचक्षे क्षत्राय त्वं श्रवसे त्वमिष्टये महीयै त्वमित्यै विसदृशाऽर्थमिव जीविता सदा साध्नुहि ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षत्राय) राज्याय (त्वम्) (श्रवसे) सकलविद्याश्रवणायान्नाय वा (त्वम्) (महीयै) पूज्यायै नीतये (इष्टये) इष्टरूपायै (त्वम्) (अर्थमिव) द्रव्यवत् (त्वम्) (इत्यै) सङ्गत्यै प्राप्तये वा (विसदृशा) विविधधर्म्यव्यवहारैस्तुल्यानि (जीविता) जीवनानि (अभिप्रचक्षे) अभिगतप्रसिद्धवागादिव्यवहाराय (उषाअजीगर्भु०) इति पूर्ववत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्याविनयेन प्रकाशमानाः सत्पुरुषाः सर्वान् संनिहितान् पदार्थानभिव्याप्य तद्गुणप्रकाशेन सर्वार्थसाधका भवन्ति तथा राजादयो जना विद्यान्यायधर्मादीनभिव्याप्य सार्वभौमराज्यसंरक्षणेन सर्वानन्दं साध्नुयुः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्या व विनय यांनी युक्त असलेले सत्पुरुष सर्व समीप असणाऱ्या पदार्थांत व्याप्त होऊन त्यांच्या गुणांच्या प्रकटीकरणाने संपूर्ण अर्थांना सिद्ध करणारे असतात तसे राजा इत्यादी पुरुषांनी विद्या, न्याय व धर्म इत्यादींना सगळीकडून प्रसृत करून चक्रवर्ती राज्याचे यथावत रक्षण करून सर्वांना आनंदित करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एषा᳓ दिवो᳓ दुहिता᳓ प्र᳓त्य् अदर्शि
विउछ᳓न्ती युवतिः᳓ शुक्र᳓वासाः
वि᳓श्वस्ये᳓शाना पा᳓र्थिवस्य व᳓स्व
उ᳓षो अद्ये᳓ह᳓ सुभगे वि᳓ उछ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adarśi ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

eṣā́ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

práti ← práti (invariable)

śukrávāsāḥ ← śukrávāsas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vyuchántī ← √vas- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yuvatíḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ī́śānā ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, voice:MED}

pā́rthivasya ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

subhage ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ucha ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ए॒षा । दि॒वः । दु॒हि॒ता । प्रति॑ । अ॒द॒र्शि॒ । वि॒ऽउ॒च्छन्ती॑ । यु॒व॒तिः । शु॒क्रऽवा॑साः ।
विश्व॑स्य । ईशा॑ना । पार्थि॑वस्य । वस्वः॑ । उषः॑ । अ॒द्य । इ॒ह । सु॒ऽभ॒गे॒ । वि । उ॒च्छ॒ ॥

• eṣā ← etad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• adarśi ← dṛś
• [verb], singular, Aorist passive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• vyucchantī ← vivas ← √vas
• [verb noun], nominative, singular
• “dawn.”

• yuvatiḥ ← yuvati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “girl; woman.”

• śukravāsāḥ ← śukra
• [noun]
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śukravāsāḥ ← vāsāḥ ← vāsas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• viśvasyeśānā ← viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvasyeśānā ← īśānā ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• pārthivasya ← pārthiva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• vasva ← vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• adyeha ← adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• subhage ← subhaga
• [noun], vocative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• uccha ← vas
• [verb], singular, Present imperative
• “dawn; shine.”

दिवो दुहिता व्योम्नो दुहितृस्थानीया । तस्य हि पूर्वार्धे उषा उत्पद्यते । सा एषा व्युच्छन्ती तमो वर्जयन्ती प्रत्यदर्शि सर्वैः प्राणिभिर्दृष्टाभूत् । कीदृशी सा । युवतिः यावयित्री फलानां पुरुषैः प्रापयित्री नित्ययौवनोपेता वा । शुक्रवासाः श्वेतवसना निर्मलदीप्तिर्वा । तथा विश्वस्य सर्वस्य पार्थिवस्य पृथिव्याः संबन्धिनः वस्वः धनस्य ईशाना ईश्वरी। हे सुभगे शोभनधने उषः तादृशी त्वम् अद्य अस्मिन् काले इह अस्मिन् देवयजनदेशे व्युच्छ तमांसि विवासय वर्जयेत्यर्थः ॥ दिवः। ‘ उडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । व्युच्छन्ती ।’ उछी विवासे । विवासो वर्जनम् । तौदादिकः । युवतिः । ‘ यूनस्तिः ’ (पा. सू. ४. १. ७७)। शुक्रवासाः । ‘वस आच्छादने । वस्ते सर्वमाच्छादयतीति प्रकाशो वासः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ईशाना। ‘ईश ऐश्वर्ये’। अदादित्वात् शपो लुक् । अनुदात्तेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । पार्थिवस्य । पृथिव्या ञाञौ ’ इति प्राग्दीव्यतीयः अञ्प्रत्ययः । वस्वः । लिङ्गव्यत्ययः । ‘ धेर्ङिति’ इति गुणस्य ‘ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ’ इति विकल्पितत्वादभावे यणादेशः ॥

English translation:

“The daughter of heaven, young, white-robed, the mistress of all earthly treasure, is beheld dissipating the darkness. Auspicious Uṣās,shine upon us today in this (hall of sacrifice).”

This Daughter of Heaven has appeared opposite, dawning forth, the youthful one with gleaming garment.
Holding sway over every earthly good, o well-portioned Dawn, dawn forth here today. ᳓

We see her there, the Child of Heaven apparent, the young Maid, flushing in her shining raiment.
Thou sovran Lady of all earthly treasure, flush on us here, auspicious Dawn, this morning.

Daughter of Heaven, she has appeared before us, A maiden shining in resplendent raiment. Thou sovereign lady of all earthly treasure, Auspicious Dawn, shine here to-day upon us.

Diese Tochter des Himmels ist im Morgenlicht erschienen, eine hellgekleidete junge Frau. Die du über alles irdische Gut gebeutst, geh heute bei uns, du holde Usas, hell auf!

Das Himmels Tochter liess sich hier erblicken, die Jungfrau, strahlend und in Licht gekleidet; Gebietend über alles Gut der Erde, erstrahle heut, o sel’ge Morgenröthe.

Эта дочь неба явила себя,
Ярко пылающая юная женщина в светлых одеждах,
Повелевая надо всем земным добром,
Зажгись здесь сегодня, о счастливая Ушас!

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब उषा के दृष्टान्त से विदुषी स्त्री के व्यवहार को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (शुक्रवासाः) शुद्ध पराक्रमयुक्त (विश्वस्य) समस्त (पार्थिवस्य) पृथिवी में प्रसिद्ध हुए (वस्वः) धन की (ईशाना) अच्छे प्रकार सिद्ध करानेवाली (व्युच्छन्ती) और नाना प्रकार के अन्धकारों को दूर करती हुई (एषा) यह (दिवः) सूर्य्य की (युवतीः) ज्वान अर्थात् अति पराक्रमवाली (दुहिता) पुत्री प्रभात वेला (प्रत्यदर्शि) बार-बार देख पड़ती है, वैसे हे (सुभगे) उत्तम भाग्यवती (उषः) सुख में निवास करनेहारी विदुषी ! (अद्य) आज तू (इह) यहाँ (व्युच्छ) दुःखों को दूर कर ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जब ब्रह्मचर्य किया हुआ सन्मार्गस्थ ज्वान विद्वान् पुरुष अपने तुल्य, अपने विद्यायुक्त, ब्रह्मचारिणी, सुन्दर रूप, बल, पराक्रमवाली, साध्वी अच्छे स्वभावयुक्त सुख देनेहारी, युवति अर्थात् बीसवें वर्ष से चौबीसवें वर्ष की आयु युक्त कन्या से विवाह करे, तभी विवाहित स्त्री-पुरुष उषा के समान सुप्रकाशित होकर सब सुखों को प्राप्त होवें ॥ ७ ॥

अन्वय: यथा शुक्रवासाः शुद्धवीर्या विश्वस्य पार्थिवस्य वस्व ईशाना व्युच्छन्त्येषा दिवो युवतिर्दुहिता उषा प्रत्यदर्शि वारंवारमदर्शि तथा हे सुभग उषोऽद्य दिने इह व्युच्छ दुःखानि विवासय ॥ ७ ॥

अथोषो दृष्टान्तेन विदुषीव्यवहारमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषा) वक्ष्यमाणा (दिवः) प्रकाशमानस्य सूर्यस्य (दुहिता) पुत्री (प्रति) (अदर्शि) दृश्यते (व्युच्छन्ती) विविधानि तमांसि विवासयन्ती (युवतिः) प्राप्तयौवनावस्था (शुक्रवासाः) शुक्रानि शुद्धानि वासांसि यस्याः सा शुद्धवीर्य्या वा (विश्वस्य) सर्वस्य (ईशाना) प्रभवित्री (पार्थिवस्य) पृथिव्यां विदितस्य (वस्वः) द्रव्यस्य (उषः) सुखे निवासिनि विदुषि। अत्र वस निवास इत्यस्मादौणादिकोऽसुन् स च बाहुलकात् कित्। (अद्य) (इह) (सुभगे) सुष्ठ्वैश्वर्य्याणि यस्यास्तत्सम्बुद्धौ (वि) (उच्छ) विवासय ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदा कृतब्रह्मचर्य्येण विदुषा साधुना यूना स्वतुल्या कृतब्रह्मचर्या सुरूपवीर्या साध्वी सुखप्रदा पूर्णयुवतिर्विंशतिवर्षादारभ्य चतुर्विंशतिवार्षिकी कन्याऽऽध्युदुह्येत तदैवोषर्वत् सुप्रकाशितौ भूत्वा विवाहितौ स्त्रीपुरुषौ सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयाताम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जेव्हा ब्रह्मचर्य धारण केलेल्या सन्मार्गी तरुण पुरुषाने आपल्यासारख्या विद्यायुक्त ब्रह्मचारिणी, सुंदर रूप, बल, पराक्रम यांनी युक्त, सात्त्विक, चांगल्या स्वभावाच्या, सुखी करणाऱ्या युवतीबरोबर विवाह करावा. तिचे वय वीस ते चोवीसच्या दरम्यान असावे. विवाहित स्त्री-पुरुषांनी उषेप्रमाणे सुप्रकाशित व्हावे. व सर्व सुख प्राप्त करावे. ॥ ७ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

परायतीना᳓म् अ᳓नु एति पा᳓थ
आयतीना᳓म् प्रथमा᳓ श᳓श्वतीनाम्
विउछ᳓न्ती जीव᳓म् उदीर᳓यन्ति
उषा᳓ मृतं᳓ कं᳓ चन᳓ बोध᳓यन्ती

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

parāyatīnā́m ← √i- 1 (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āyatīnā́m ← √i- 1 (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śáśvatīnām ← śáśvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

jīvám ← jīvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

udīráyanti ← √īr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vyuchántī ← √vas- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bodháyantī ← √budh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mr̥tám ← √mr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

प॒रा॒ऽय॒ती॒नाम् । अनु॑ । ए॒ति॒ । पाथः॑ । आ॒ऽय॒ती॒नाम् । प्र॒थ॒मा । शश्व॑तीनाम् ।
वि॒ऽउ॒च्छन्ती॑ । जी॒वम् । उ॒त्ऽई॒रय॑न्ती । उ॒षाः । मृ॒तम् । कम् । च॒न । बो॒धय॑न्ती ॥

• parāyatīnām ← pare ← √i
• [verb noun], genitive, plural
• “travel; depart; go; die.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pātha ← pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• āyatīnām ← e ← √i
• [verb noun], genitive, plural
• “come; travel.”

• prathamā ← prathama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• śaśvatīnām ← śaśvat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “all(a).”

• vyucchantī ← vivas ← √vas
• [verb noun], nominative, singular
• “dawn.”

• jīvam ← jīva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “live; alive(p); amṛta.”

• udīrayanty ← udīrayantī ← udīray ← √īr
• [verb noun], nominative, singular
• “state; name; agitate; define; recommend; cause; shoot; describe; intensify.”

• uṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• mṛtaṃ ← mṛtam ← mṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “mṛ; die; disappear; go out.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• bodhayantī ← bodhay ← √budh
• [verb noun], nominative, singular
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

परायतीनां परागच्छन्तीनाम् अतीतानामुषसां संबन्धि पाथः अन्तरिक्षैकदेशलक्षणं स्थानम् । ‘ पाथोऽन्तरिक्षं पथा व्याख्यातम् ’ ( निरु. ६. ७) इति यास्कः। अद्यतन्युषाः अन्वेति अनुगच्छति । अतीता उषसो यथा व्युष्टा एवमेवैषापि व्युच्छतीत्यर्थः । तथा आयतीनाम् आगच्छन्तीनां शश्वतीनां बह्वीनामुषसां प्रथमा आद्या भवति । एषा यथा वर्तते एवमेव आगामिन्योऽप्युषस इत्यर्थः । तादृशी व्युच्छन्ती तमो वर्जयन्ती जीवं प्राणिनां जीवात्मानम् उदीरयन्ती शयनादूर्ध्वं प्रेरयन्ती उषाः मृतं स्वापसमये प्रलीनेन्द्रियत्वात् मृतमिव सन्तं कं चन कमपि पुरुषं बोधयन्ती पुनः इन्द्रियप्रवेशेन चेतनं कुर्वती प्रवर्तत इति शेषः ॥ परायतीनाम् । इण् गतौ । लटः शतृ । इणो यण् ‘ उगितश्च ’ इति ङीप् । ड्याश्छन्दसि बहुलम्’ इति नाम उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Following the path”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pāthontarikṣam (Nirukta 6.7)] of the mornings that have passed, and first of the endless mornings that are to come, Uṣās, the disperser of darkness, arouses living beings, and awakens every one (that day) as dead.

She follows the troop of those who go away; she is the first of those who, one by one, come hither—
Dawn, as she dawns forth, rousing up (every) living being, but
awakening no dead one at all. ᳓

She first of endless morns to come hereafter, follows the path of morns that have departed.
Dawn, at her rising, urges forth the living him who is dead she wakes not from his slumber.

The path of those that have gone by she follows, The first of endless dawns to come hereafter. The living at her rising she arouses; The dead she never wakens from their slumber.

Usas sucht bei den vergangenen Morgenröten Zuflucht, als erste aller kommenden, im Aufleuchten alles, was lebt, auftreibend aber keine Toten mehr erweckend.

Sie folgt dem Pfade der vorangegangnen, die erste aller, die noch kommen werden, Erstrahlend und die Lebenden erregend, die Morgenröthe jeden Schläfer weckend.

Она идет вслед за толпой минувших (зорь),
Первая из грядущих непрерывной чередой,
Ярко пылая, Ушас, что поднимает (все) живое,
Но никогда не пробуждает мертвого.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे उत्तम सौभाग्य बढ़ानेहारी स्त्री ! जैसे यह (उषाः) प्रभात वेला (शश्वतीनाम्) प्रवाहरूप से अनादिस्वरूप (परायतीनाम्) पूर्व व्यतीत हुई प्रभात वेलाओं के पीछे (आयतीनाम्) आनेवाली वेलाओं में (प्रथमा) पहिली (व्युच्छन्ती) अन्धकार का विनाश करती और (जीवम्) जीव को (उदीरयन्ती) कामों में प्रवृत्त कराती हुई (कम्) किसी (चन) (मृतम्) मृतक के समान सोए हुए जन को (बोधयन्ती) जगाती हुई (पाथः) आकाश मार्ग को (अन्वेति) अनुकूलता से जाती-आती है, वैसे ही तू पतिव्रता हो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कर है। सौभाग्य की इच्छा करनेवाली स्त्रीजन उषा के तुल्य भूत, भविष्यत्, वर्त्तमान समयों में हुई उत्तम शील पतिव्रता स्त्रियों के सनातन वेदोक्त धर्म का आश्रय कर अपने-अपने पति को सुखी करती और उत्तम शोभावाली होती हुई सन्तानों को उत्पन्न कर और सब ओर से पालन करके उन्हें सत्य विद्या और उत्तम शिक्षाओं का बोध कराती हुई सदा आनन्द को प्राप्त करावें ॥ ८ ॥

अन्वय: हे सुभगे यथेयमुषाः शश्वतीनां परायतीनामुषसामन्त्याऽऽयतीनां प्रथमा व्युच्छन्ती जीवमुदीरयन्ती कञ्चन मृतमिवापि बोधयन्ती सती पाथोऽन्वेति तथैव त्वं पतिव्रता भव ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (परायतीनाम्) पूर्वं गतानाम् (अनु) (एति) पुनः प्राप्नोति (पाथः) अन्तरिक्षमार्गम् (आयतीनाम्) आगामिनीनामुषसाम् (प्रथमा) विस्तृतादिमा (शश्वतीनाम्) प्रवाहरूपेणानादीनाम् (व्युच्छन्ती) तमो नाशयन्ती (जीवम्) प्राणधारिणम् (उदीरयन्ती) कर्मसु प्रवर्त्तयन्ती (उषाः) दिननिमित्तः प्रकाशः (मृतम्) मृतमिव सुप्तम् (कम्) (चन) प्राणिनम् (बोधयन्ती) जागरयन्ती ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सौभाग्यमिच्छन्त्यः स्त्रिय उषर्वदतीतानागतवर्त्तमानानां साध्वीनां पतिव्रतानां शाश्वतं धर्ममाश्रित्य स्वस्वपतीन् सुखयन्त्यः सुशोभमानाः सन्तानान्युत्पाद्य परिपाल्य विद्यासुशिक्षा बोधयन्त्यः सततमानन्दयेयुः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सौभाग्य इच्छिणाऱ्या स्त्रिया उषेप्रमाणे भूत, भविष्य, वर्तमानकाळी उत्तम शीलवान पतिव्रता, सनातन वेदोक्त धर्माचा आश्रय घेऊन आपापल्या पतींना सुखी करतात. त्यांनी सुशोभित होऊन संतानांना उत्पन्न करावे. त्यांचे पालन करून त्यांना सत्यविद्या व उत्तम शिक्षणाचा बोध करवून सदैव आनंद प्राप्त करावा. ॥ ८ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓षो य᳓द् अग्निं᳓ समि᳓धे चक᳓र्थ
वि᳓ य᳓द् आ᳓वश् च᳓क्षसा सू᳓रियस्य
य᳓न् मा᳓नुषान् यक्ष्य᳓माणाँ अ᳓जीगस्
त᳓द् देवे᳓षु चकृषे भद्र᳓म् अ᳓प्नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cakártha ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

samídhe ← samídh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́vaḥ ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

cákṣasā ← cákṣas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ájīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

mā́nuṣān ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yakṣyámāṇān ← √yaj- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:FUT, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápnaḥ ← ápnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakr̥ṣe ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उषः॑ । यत् । अ॒ग्निम् । स॒म्ऽइधे॑ । च॒कर्थ॑ । वि । यत् । आवः॑ । चक्ष॑सा । सूर्य॑स्य ।
यत् । मानु॑षान् । य॒क्ष्यमा॑णान् । अजी॑ग॒रिति॑ । तत् । दे॒वेषु॑ । च॒कृ॒षे॒ । भ॒द्रम् । अप्नः॑ ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samidhe ← samindh ← √indh
• [verb noun]
• “kindle; blaze.”

• cakartha ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āvaś ← āvaḥ ← vas
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “dawn; shine.”

• cakṣasā ← cakṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “eye; look; radiance.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• mānuṣān ← mānuṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man.”

• yakṣyamāṇāṃ ← yaj
• [verb noun], accusative, plural
• “sacrifice; worship; worship.”

• ajīgas ← ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• cakṛṣe ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• apnaḥ ← apnas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

हे उषः त्वम् अग्निं गार्हपत्यादिरूपं समिधे समिन्धनाय प्रज्वलनार्थं यत् चकर्थ कृतवती । उषःकाले ह्यग्नयो होमार्थमुपसमिध्यन्ते । अपि च तमसा तिरोहितं जगत् सूर्यस्य चक्षसा प्रकाशेन यत् वि आवः व्यवृणोः तमसा विश्लिष्टमकरोः । तथा मानुषान् मनोः पुत्रान् मनुष्यान् यक्ष्यमाणान् यागं करिष्यतस्त्वं यत् अजीगः पूर्वं तमसा ग्रस्तान् प्रकाशेन उद्गीर्णानिवाकरोः । हे उषः देवेषु मध्ये स्वमेव भद्रं भजनीयं तत् एतत्त्रिविधम् अप्नः कर्म चकृषे कृतवती ॥ आवः । ‘ वृञ् वरणे ’ । लुङि ‘मन्त्रे घस ’ इति च्लेर्लुक् । गुणे ‘हल्ङ्याब्भ्यः ’ इति सिलोपः। छन्दस्यपि दृश्यते’ इति आडागमः । मानुषान् । मनोर्जातावञ्यतौ षुक् च ’ इति अञ् षुगागमश्च ॥

English translation:

“Uṣās, inasmuch as you have caused the sacred fire to be kindled, inasmuch as you have lighted the world with the light of the sun, inasmuch as you have wakened men to perform sacrifice, you have done good service to the godṣ”

Dawn, since you have caused the fire to be kindled, since you have shone forth with the eye of the sun,
since you have awakened the sons of Manu who are about to sacrifice, so you have made for yourself good profit among the gods. ᳓

As thou, Dawn, hast caused Agni to be kindled, and with the Sun’s eye hast revealed creation.
And hast awakened men to offer worship, thou hast performed, for Gods, a noble service.

O Dawn, since thou hast made them kindle Agni, Since thou hast shone forth with the light of Sūrya, Since thou the sacrificer hast awakened: Thou hast performed among the gods good service.

O Usas, daß du das Feuer anzuzünden Anlaß gabst, daß du mit der Sonne Auge aufgeleuchtet bist, daß du die Menschen, die opfern wollen, geweckt hast, damit hast du dir vor den Göttern ein löbliches Verdienst erworben.

Dass, Morgenroth, den Agni du entflammtest und ihn enthülltest durch den Schein der Sonne, Die Menschen wecktest, welche opfern sollten, das schöne Werk hast du vollbracht den Göttern.

О Ушас, за то, что ты дала зажечь костер,
Что воссияла глазом солнца,
Что пробудила людей, которые хотят принести жертвы,
За это среди богов ты создала себе прекрасное достояние.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उषः) प्रभात वेला के समान वर्त्तमान विदुषि स्त्रि ! (यत्) जो तू (सूर्य्यस्य) सूर्य्य के (चक्षसा) प्रकाश से (समिधे) अच्छे प्रकार प्रकाश के लिये (अग्निम्) विद्युत् अग्नि को प्रदीप्त (चकर्थ) करती है वा (यत्) जो तू दुःखों को (वि, आवः) दूर करती वा (यत्) जो तू (यक्ष्यमाणान्) यज्ञ के करनेवाले (मानुषान्) मनुष्यों को (अजीगः) प्राप्त होकर प्रसन्न करती है (तत्) सो तू (देवेषु) विद्वान् पतियों में वसकर (भद्रम्) कल्याण करनेहारे (अप्नः) सन्तानों को उत्पन्न (चकृषे) किया कर ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य की संबन्धिनी प्रातःकाल की वेला सब प्राणियों के साथ संयुक्त होकर सब जीवों को सुखी करती है, वैसे सज्जन विदुषी स्त्री अपने पतियों को प्रसन्न करती हुईं उत्तम सन्तानों के उत्पन्न करने को समर्थ होती हैं, इतर दुष्ट भार्य्या वैसा काम नहीं कर सकतीं ॥ ९ ॥

अन्वय: हे उषर्वद्वर्त्तमाने यद्यात्वं सूर्य्यस्य चक्षसा समिधेऽग्निं चकर्थ, यद्या दुःखानि व्यावः, यद्या यक्ष्यमाणान्मानुषानजीगः प्रीणासि तत् सा त्वं देवेषु पतिषु भद्रमप्नश्चकृषे कुर्याः ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) प्रातर्वत् (यत्) या (अग्निम्) विद्युदग्निम् (समिधे) सम्यक्प्रदीपनाय (चकर्थ) करोषि (वि) (यत्) या (आवः) वृणोषि (चक्षसा) प्रकाशेन (सूर्य्यस्य) मार्तण्डस्य (यत्) या (मानुषान्) मनुष्यान् (यक्ष्यमाणान्) यज्ञं निवर्त्स्यतः (अजीगः) प्रसन्नान् करोति (तत्) सा (देवेषु) विद्वत्सु पतिषु पालकेषु सत्सु (चकृषे) कुर्याः (भद्रम्) कल्याणम् (अप्नः) अपत्यम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यस्य सम्बन्धिन्युषाः सर्वैः प्राणिभिः सङ्गत्य सर्वाञ्जीवान् सुखयति तथा साध्व्यो विदुष्यः स्त्रियः पतीन् प्रीणयन्त्यः सत्यः प्रशस्तान्यपत्यानि जनयितुं शक्नुवन्ति नेतराः कुमार्य्यः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सूर्याशी निगडित असलेली प्रातःकालीन उषा सर्व प्राण्यांशी संलग्न होते व सर्व जीवांना सुखी करते. तसे सद्गुणी विदुषी स्त्रिया आपल्या पतींना प्रसन्न करून उत्तम संताने निर्माण करण्यास समर्थ बनतात. इतर दुष्ट स्त्रिया तसे करू शकत नाहीत. ॥ ९ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कि᳓याति आ᳓ य᳓त् सम᳓या भ᳓वाति
या᳓ विऊषु᳓र् या᳓श् च नूनं᳓ विउछा᳓न्
अ᳓नु पू᳓र्वाः कृपते वावशाना᳓
प्रदी᳓ध्याना जो᳓षम् अन्या᳓भिर् एति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhávāti ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

kíyāti ← kíyant- (nominal stem)

samáyā ← samá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

nūnám ← nūnám (invariable)

vyuchā́n ← √vas- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vyūṣúḥ ← √vas- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

kr̥pate ← √kr̥p- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pū́rvāḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vāvaśānā́ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

anyā́bhiḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jóṣam ← jóṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pradī́dhyānā ← √dhī- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

किय॑ति । आ । यत् । स॒मया॑ । भवा॑ति । याः । वि॒ऽऊ॒षुः । याः । च॒ । नू॒नम् । वि॒ऽउ॒च्छान् ।
अनु॑ । पूर्वाः॑ । कृ॒प॒ते॒ । वा॒व॒शा॒ना । प्र॒ऽदीध्या॑ना । जोष॑म् । अ॒न्याभिः॑ । ए॒ति॒ ॥

• kiyāty ← kiyāti ← kiyat
• [noun], locative, singular, masculine
• “some(a); some(a).”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samayā
• [adverb]
• “near.”

• bhavāti ← bhū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vyūṣur ← vyūṣuḥ ← vivas ← √vas
• [verb], plural, Perfect indicative
• “spend; dwell.”

• yāś ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• vyucchān ← vivas ← √vas
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “dawn.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pūrvāḥ ← pūrva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• kṛpate ← kṛp
• [verb], singular, Present indikative

• vāvaśānā ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• pradīdhyānā ← pradhī ← √dhī
• [verb noun], nominative, singular

• joṣam ← joṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• anyābhir ← anyābhiḥ ← anya
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

समया इत्यव्ययं समीपवचनम् । उषाः समया भवाति समीपस्था भवतीति यत् एतत् तत् कियति काले प्रवृत्तं परिसमाप्तं वा इति आकारः प्रश्नार्थः। एतदुक्तं भवति । उषा येन कालेन संयुक्ता स कालः कियान् तस्य कालस्य किं परिमाणमिति । अनेन उषसोऽनन्तत्वमुक्तम् । तदेव स्पष्टीकरोति । पुरा याः उषसः व्यूषुः व्युष्टाः संजाताः। नूनम् अवश्यमितः परं याश्च उषसः व्युच्छान् व्युच्छन्ति व्युष्टा भविष्यन्ति । तत्र पूर्वाः व्युष्टा अतीता उषसः वावशाना कामयमाना इदानीं वर्तमाना उषाः अनु कृपते अनुकल्पते समर्था भवति । अतीता उषसो यथा प्रकाशमकुर्वन् तद्वदेषापि प्रकाशं करोतीत्यर्थः । तथा प्रदीध्याना प्रकर्षेण दीप्यमाना उषाः अन्याभिः आगामिनीभिः उषोभिः जोषं सह एति संगच्छते। आगामिन्योऽपि एतदीयं प्रकाशम् अनुकुर्वन्ति इत्यर्थः॥ कियति । किं परिमाणमस्य । किमिदंभ्यां वो घः’ (पा. सू. ५. २. ४० ) इति घत्वविधानसामर्थ्यात् किंशब्दादपि परिमाणार्थे वतुप् वकारस्य घत्वम्। इदंकिमोरीश्की’ (पा. सू. ६. ३.९०) इति किमः कीआदेशः । घस्य इयादेशे • यस्य° ’ इति लोपः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । छान्दसः सांहितिको दीर्घः । भवाति ।लेटि आडागमः । व्यूषुः । विपूर्वो वसतिर्व्युच्छने वर्तते । लिटि उसि कित्त्वे यजादित्वात् संप्रसारणं द्विर्वचनादि । व्युच्छान् ।’ उछी विवासे । विवासो वर्जनम् । लेटि आडागमः । संयोगान्तस्य लोपः । कृपते। ‘ कृपू सामर्थ्ये ‘। व्यत्ययेन शः । वावशाना । ‘ वश कान्तौ’। अस्मान् यङ्लुगन्तात् ताच्छीलिकः चानश् । प्रदीध्याना ।’ दीधीङ् दीप्तिदेवनयोः ‘। लटः शानच् । अदादित्वात् शपो लुक् । ‘जक्षित्यादयः षट्’ इति अभ्यस्तसंज्ञायाम् ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । गतिसमासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“For how long a period is it that the dawns have risen? for how long a period will they rise? still desirous to bring us light, Uṣās pursues the functions of those that have gone before, and, shining brightly, proceeds with the others (that are to follow).”

How long (will it be) until she will be together with those who (previously) dawned forth and those who will dawn forth now?
Bellowing, she yearns after the early ones; thinking ahead, she goes at pleasure with the others.

As noted in the published introduction, this is the most challenging verse of the hymn.

Note the phonetic figure kíyāti(y) ā́yát samáyā bhávāti, which may help account for the unusual lengthening in kíyāti (for expected kíyati, which is the Pp.

reading). The only other occurrence of this loc. (II.30.1) is also followed by ā́, though the figure stops there. See AiG III.256 for various alternative explanations of the long ā.

The crucial term for the interpr. of the verse is the instr. adverbial samáyā, which is universally taken as ‘in the middle’ in its various occurrences, presumably from something like “with the same (on both sides).” But this doesn’t really make sense here: since today’s Dawn is precisely in the middle between the former ones and the ones to come, at what point she will be there is not a question we need to ask.

A different interpr. of the word arises from examining all the occurrences in context.

Every passage crucially contains the preverb/particle ví (save for VII.66.15, where víśvam takes its place):

ví vṛtrásya samáyā pāṣyā̀rujaḥ ví síndhavaḥ samáyā sasrur ádrim

kíyāty ā́yát samáyā bhávāti yā́vyūṣúr yā́ś ca nūnáṃ vyuchā́n

I.163.3ási sùmena samáyā vípṛktaḥ I.166.9ákṣo vaś cakrā́samáyā ví vāvṛte VII.66.15 śīrṣṇáḥ-śīrṣṇo jágatas tasthúṣas pátiṃ samáyā víśvam ā́rájaḥ IX.75.4 rómāṇy ávyā samáyā ví dhāvati IX.85.5 vy àvyáyaṃ samáyā vā́ram arṣasi

Since ví ‘apart’ and sám ‘together’ are oppositional preverbs that frequently work formulaically with each other, samáyā seems to partake more in the semantics of sám than of samá- ‘same’ and to mean ‘altogether’, ‘all at once’, or ‘together with’. I take it in the last meaning here: the question being asked is when the current Dawn will be (re)joined with her sister Dawns, both preceding and following her.

How long a time, and they shall be together,–Dawns that have shone and Dawns to shine hereafter?
She yearns for former Dawns with eager longing, and goes forth gladly shining with the others.

How distant is the time when she comes midway Between the past and those to shine in future? The earlier dawns right willingly she follows. Expected, she fulfils the later’s wishes.

Wie lange währt es, daß sie in der Mitte sein wird zwischen denen die aufgegangen sind und die künftig aufgehen werden? Voll Verlangen fühlt sie sich zu den früheren hingezogen; von den anderen erwartet sie es gern.

Wie lange währt’s, dass sie mit denen eins wird, die früher strahlten und noch strahlen werden? Sie sehnt verlangend hin sich nach den frühern, und geht ausschauend auf die Lust mit spätern.

В каком (месте) она будет посредине
Тех, что зажглись (раньше), и что сейчас зажгутся?
С готовностью она равняется на прежние (зори),
Размышляя, идет радостно с другими.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रि ! (यत्) जैसे (याः) जो (पूर्वाः) प्रथम गत हुईं प्रभात वेला सब पदार्थों को (कियति) कितने (समया) समय (व्यूषुः) प्रकाश करती रहीं (याः, च) और जो (व्युच्छान्) स्थिर पदार्थों की (वावशाना) कामना सी करती (प्रदीध्याना) और प्रकाश करती हुई (कृपते) अनुग्रह करती (नूनम्) निश्चय से (आ, भवाति) अच्छे प्रकार होती अर्थात् प्रकाश करती उसके तुल्य यह दूसरी विद्यावती विदुषी (अन्याभिः) और स्त्रियों के साथ (जोषमन्वेति) प्रीति को अनुकूलता से प्राप्त होती है, वैसे तू मुझ पति के साथ सदा वर्त्ता कर ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। (प्रश्न-) कितने समय तक उषःकाल होता है ?(उत्तर-) सूर्य्योदय से पूर्व पाँच घड़ी उषःकाल होता है। (प्रश्न-) कौन स्त्री सुख को प्राप्त होती है ? (उत्तर-) जो अन्य विदुषी स्त्रियों और अपने पतियों के साथ सदा अनुकूल रहती हैं, और वे स्त्री प्रशंसा को भी प्राप्त होती हैं, जो कृपालु होती हैं, वे स्त्री पतियों को प्रसन्न करती हैं, जो पतियों के अनुकूल वर्त्तती हैं, वे सदा सुखी रहती हैं ॥ १० ॥

अन्वय: हे स्त्रि यद् यथा याः पूर्वा उषसस्ताः सर्वान् पदार्थान् कियति समया व्यूषुर्याश्च व्युच्छान् वावशाना प्रदीध्याना सती कृपते नूनमाभवाति तद्वदन्याभिः सह जोषमन्वेति तथा मया पत्या सह सदा वर्त्तस्व ॥ १० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कियति) अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (आ) (यत्) तथा (समया) काले (भवाति) भवेत् (याः) उषसः (व्यूषुः) (याः) (च) (नूनम्) निश्चितम् (व्युच्छान्) व्युच्छन्ति तान् (अनु) आनुकूल्ये (पूर्वाः) अतीताः (कृपते) समर्थयतु। व्यत्येनात्र शः। (वावशाना) भृशं कामयमानेव (प्रदीध्याना) प्रदीप्यमाना (जोषम्) प्रीतिम् (अन्याभिः) स्त्रीभिः (एति) प्राप्नोति ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। कियत्समयोषा भवतीति प्रश्नः। सूर्य्योदयात्प्राग्यावान् पञ्चघटिकासमय इत्युत्तरम्। का स्त्रियः सुखमाप्नुवन्तीति, या अन्याभिर्विदुषीभिः पतिभिश्च सह सततं सङ्गच्छेयुस्ताः प्रशंसनीयाश्च स्युः। याः करुणां विदधति ताः पतीन् प्रीणयन्ति। याः पत्यनुकूला वर्त्तन्ते ताः सदाऽऽनन्दिता भवन्ति ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे.

टिप्पणी: प्र. उषःकाल किती वेळ असतो?उ. सूर्योदयापूर्वी पाच घटका उषःकाल असतो. प्र. कोणत्या स्त्रिया सुखी असतात?उ. ज्या इतर विदुषी स्त्रियांबरोबर व आपल्या पतींबरोबर सदैव अनुकूल असतात त्याच प्रशंसेस पात्र असतात. ज्या कृपामयी असतात त्या पतींना प्रसन्न करतात. ज्या पतीच्या अनुकूल वागतात त्या सदैव सुखी राहतात. ॥ १० ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ईयु᳓ष् टे᳓ ये᳓ पू᳓र्वतराम् अ᳓पश्यन्
विउछ᳓न्तीम् उष᳓सम् म᳓र्तियासः
अस्मा᳓भिर् ऊ नु᳓ प्रतिच᳓क्षियाभूद्
ओ᳓ ते᳓ यन्ति ये᳓ अपरी᳓षु प᳓श्यान्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápaśyan ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

īyúḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pū́rvatarām ← pū́rvatara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

mártyāsaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vyuchántīm ← √vas- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asmā́bhiḥ ← ahám (pronoun)
{case:INS, number:PL}

nú ← nú (invariable)

praticákṣyā ← praticákṣya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

aparī́ṣu ← aparī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

páśyān ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

ई॒युः । ते । ये । पूर्व॑ऽतराम् । अप॑श्यन् । वि॒ऽउ॒च्छन्ती॑म् । उ॒षस॑म् । मर्त्या॑सः ।
अ॒स्माभिः॑ । ऊं॒ इति॑ । नु । प्र॒ति॒ऽचक्ष्या॑ । अ॒भू॒त् । ओ इति॑ । ते । य॒न्ति॒ । ये । अ॒प॒रीषु॑ । पश्या॑न् ॥

• īyuṣ ← īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ṭe ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrvatarām ← pūrvatara
• [noun], accusative, singular, feminine

• apaśyan ← paś
• [verb], plural, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• vyucchantīm ← vivas ← √vas
• [verb noun], accusative, singular
• “dawn.”

• uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• martyāsaḥ ← martya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• asmābhir ← asmābhiḥ ← mad
• [noun], instrumental, plural
• “I; mine.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• praticakṣyābhūd ← praticakṣya ← praticakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• praticakṣyābhūd ← abhūt ← bhū
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aparīṣu ← aparī
• [noun], locative, plural, feminine
• “future.”

• paśyān ← paś
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

ये मर्त्यासः मरणधर्माणो मनुष्याः व्युच्छन्तीं विवासयन्तीं पूर्वतराम् अतिशयेन पूर्वां विप्रकृष्टाम् उषसम् अपश्यन् दृष्टवन्तः ते मनुष्याः ईयुः गताः। तथा अस्माभिः अपि नु इदानीं प्रतिचक्ष्या प्रकर्षेण द्रष्टव्या अभूत् जाता । तथा अपरीषु भाविनीषु रात्रिषु ये मनुष्याः एतामुषसं पश्यान् पश्यन्ति ते । आ उ इति निपातद्वयसमुदायः । तत्र उ इत्येतदवधारणे । एव यन्ति आगच्छन्त्येव । कालत्रयेऽप्येषा व्याप्य वर्तते इत्यर्थः ॥

ईयुः । ‘ इण् गतौ ‘। ‘लिटि उसि इणो यण्’ इति यणादेशः । ‘द्विर्वचनेऽचि’ इति तस्य स्थानिवद्भावात् द्विर्भावे ‘दीर्घ इणः किति’ (पा. सू. . ७. ४. ६९ ) इति अभ्यासस्य दीर्घत्वम् ।

ते । ‘ युष्मत्-तत्-ततक्षुःष्वन्तःपादम्’ इति सकारस्य षत्वं ष्टुत्वं च ।

मर्त्यासः । ‘ आज्जसेरसुक्’ ॥

ईयुः गताः ते माः ये पूर्वतरां पुराणतरां अतीतां व्युच्छन्तीं विवसन्तीं उषसं अपश्यन् दृष्टवन्तः । अस्माभिर् एव त्व् इदानीं प्रतिचक्ष्या प्रतिदिनं द्रष्टव्या अभूत् । ख्याञादेशाभावश्छान्दसः । ये पुनः अपरीषु परासु अनागतासु उपस्सु पश्यान् पश्येयुः द्रष्टारः स्युः । लेट्याडागमः ।
तेऽप्यायन्त्येव आगमिष्यन्त्येव । एवं त्रैकाल्येऽपि सर्वैः प्रतीक्ष्यते उषसो महिमा ।

आ उ ओ इति निपातसमुदायात्मा निपातः । अपरशब्दात् छन्दसो ङीष् । एवमात्मज्योतिर् एव व्याप्य तिष्ठतीति उषसस्-स्तुतिः ॥

English translation:

“Those mortals who beheld the pristine Uṣās dawning have passed away; to us she is now visible, and they approach who may behold her in after times.”

They have gone, the mortals who saw the earlier dawn dawning forth. (This dawn) has now come to be gazed upon by us. And there are those coming hither who will see (the dawn) in the future.

With Grassmann (et al.) I take praticákṣyā as the gerundive; cf. I.124.8.

Gone are the men who in the days before us looked on the rising of the earlier Morning.
We, we the living, now behold her brightness and they come nigh who shall hereafter see her.

Gone are those mortals who in former ages Beheld the flushing of the early morning; We living men now look upon her shining: Those will be born who shall hereafter see her.

Departed are those mortals who in days gone by behold
An earlier dawn of morning;
Dawn now hath become visible to us;
They come who shall behold her in days to come.

Vergangen sind die Sterblichen, welche die früheren Usas´ aufgehen sahen, jetzt hat sie sich von uns beschauen lassen; es kommen die, welche sie in Zukunft sehen werden.

Verschwunden sind die Menschen, welche schauten die Morgenröthe, die da früher strahlte; Jetzt hat sie sich von uns erblicken lassen, es kommen noch, die sie in Zukunft schauen.

Ушли те смертные, что видели,
Как зажигается более древняя Ушас.
Это нам теперь она явилась воочию.
Идут и те, кто увидит ее в будущие времена.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर प्रभात विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (मर्त्यासः) मनुष्य लोग (व्युच्छन्तीम्) जगाती हुई (पूर्वतराम्) अति प्राचीन (उषसम्) प्रभात वेला को (ईयुः) प्राप्त होवें (ते) वे (अस्माभिः) हम लोगों के साथ सुख को (अपश्यन्) देखते हैं, जो प्रभात वेला हमारे साथ (प्रतिचक्ष्या) प्रत्यक्ष से देखने योग्य (अभूत्) होती है वह (नु) शीघ्र सुख देनेवाली होती है। (उ) और (ये) जो (अपरीषु) आनेवाली उषाओं में व्यतीत हुई उषा को (पश्यान्) देखें (ते) वे (ओ) ही सुख को (यन्ति) प्राप्त होते हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य उषा के पहिले शयन से उठ आवश्यक कर्म करके परमेश्वर का ध्यान करते हैं, वे बुद्धिमान् और धार्मिक होते हैं। जो स्त्री-पुरुष परमेश्वर का ध्यान करके प्रीति से आपस में बोलते-चालते हैं, वे अनेकविध सुखों को प्राप्त होते हैं ॥ ११ ॥

अन्वय: ये मर्त्यासो व्युच्छन्ती पूर्वतरामुषसमीयुस्तेऽस्माभिः सह सुखमपश्यन् योषा अस्माभिः प्रतिचक्ष्याभूद् भवति सा नु सुखप्रदा भवति। उ ये अपरीषु पूर्वतरां पश्यान् त ओ एव सुखं यन्ति प्राप्नुवन्ति ॥ ११ ॥

पुनः प्रभातविषयं प्राह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईयुः) प्राप्नुयुः (ते) (ये) (पूर्वतराम्) अतिशयेन पूर्वाम् (अपश्यन्) पश्येयुः (व्युच्छन्तीम्) निद्रां विवासयन्तीम् (उषसम्) प्रभातसमयम् (मर्त्यासः) मनुष्याः (अस्माभिः) (उ) वितर्के (नु) शीघ्रम् (प्रतिचक्ष्या) प्रत्यक्षेण द्रष्टुं योग्या (अभूत्) भवति (ओ) अवधारणे (ते) (यन्ति) (ये) (अपरीषु) आगामिनीषूषस्सु (पश्यान्) पश्येयुः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या उषसः प्राक् शयनादुत्थायावश्यकं कृत्वा परमेश्वरं ध्यायन्ति ते धीमन्तो धार्मिको जायन्ते। ये स्त्री पुरुषा जगदीश्वरं ध्यात्वा प्रीत्या संवदते तेऽनेकविधानि सुखानि प्राप्नुवन्ति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे उषेचे आगमन होण्यापूर्वी जागे होऊन आवश्यक कार्य करतात व नंतर परमेश्वराचे ध्यान करतात ती बुद्धिमान व धार्मिक असतात. जे स्त्री-पुरुष परमेश्वराचे ध्यान करून प्रेमाने आपापसात बोलतात. त्यांना अनेक प्रकारचे सुख प्राप्त होते. ॥ ११ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यावय᳓द्द्वेषा ऋतपा᳓ ऋतेजाः᳓
सुम्नाव᳓री सूनृ᳓ता ईर᳓यन्ती
सुमङ्गली᳓र् बि᳓भ्रती देव᳓वीतिम्
इहा᳓द्यो᳓षः श्रे᳓ष्ठतमा वि᳓ उछ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥tapā́ḥ ← r̥tapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

r̥tejā́ḥ ← r̥tejā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yāvayáddveṣāḥ ← yāvayáddveṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

īráyantī ← √īr- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sumnāvárī ← sumnāván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sūnŕ̥tāḥ ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bíbhratī ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

devávītim ← devávīti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sumaṅgalī́ḥ ← sumaṅgalī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

śréṣṭhatamā ← śréṣṭhatama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ucha ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

य॒व॒यत्ऽद्वे॑षाः । ऋ॒त॒ऽपाः । ऋ॒ते॒ऽजाः । सु॒म्न॒ऽवरी॑ । सू॒नृताः॑ । ई॒रय॑न्ती ।
सु॒ऽम॒ङ्ग॒लीः । बिभ्र॑ती । दे॒वऽवी॑तिम् । इ॒ह । अ॒द्य । उ॒षः॒ । श्रेष्ठ॑ऽतमा । वि । उ॒च्छ॒ ॥

• yāvayaddveṣā ← yāvayat ← yāvay ← √yu
• [verb noun]
• “keep away.”

• yāvayaddveṣā ← dveṣāḥ ← dveṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hostility; enemy.”

• ṛtapā ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “protecting.”

• ṛtejāḥ ← ṛtejā
• [noun], nominative, singular, feminine

• sumnāvarī
• [noun], nominative, singular, feminine

• sūnṛtā ← sūnṛta
• [noun], nominative, singular, feminine
• “big; friendly.”

• īrayantī ← īray ← √īr
• [verb noun], nominative, singular
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• sumaṅgalīr ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumaṅgalīr ← maṅgalīḥ ← maṅgala
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious.”

• bibhratī ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• devavītim ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītim ← vītim ← vīti
• [noun], accusative, singular, feminine

• ihādyoṣaḥ ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihādyoṣaḥ ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• ihādyoṣaḥ ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• śreṣṭhatamā ← śreṣṭhatama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “best; chief(a).”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• uccha ← vas
• [verb], singular, Present imperative
• “dawn; shine.”

यावयद्द्वेषाः । यावयन्ति अस्मत्तः पृथक्तकृतानि द्वेषांसि द्वेष्टॄणि राक्षसादीनि यया सा तथोक्ता । न ह्युष्यसि जातायां राक्षसादयोऽवतिष्ठन्ते यतस्ते निशाचराः । ऋतपाः ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा पालयित्री ऋतेजाः यज्ञार्थं प्रादुर्भूता । सत्यामुषसि अहनि यागा अनुष्ठीयन्ते अतो यज्ञार्थं जातेत्युच्यते। सुम्नावरी । सुम्नमिति सुखनाम तद्वती । सूनृताः । वाङ्नामैतत् । पशुपक्षिमृगादीनां वचांसि ईरयन्ती प्रेरयन्त्युत्पादयन्ती । सुमङ्गलीः सौमङ्गल्योपेता । पत्या कदाचिदपि न वियुक्तेत्यर्थः । देववीतिं देवैः काम्यमानं यज्ञं बिभ्रती धारयन्ती हे उषः श्रेष्ठतमा उक्तेन प्रकारेणातिप्रशस्ता त्वम् इह अस्मिन् देवयजनदेशे अद्य अस्मिन् यागसमये व्युच्छ विवासय ॥ यावयद्द्वेषाः। ‘यु मिश्रणामिश्रणयोः’ । अस्मात् ण्यन्तात् लटः शतृ । तस्य छन्दस्युभयथा ’ इति आर्धधातुकत्वात् अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावात् प्रत्ययस्वर एव शिष्यते । पुनर्बहुव्रीहौ स एव स्वरः । छान्दसः पदकालीनो ह्रस्वः । ऋतपाः । ऋतं पाति रक्षतीति ऋतपाः। ‘पा रक्षणे’। विच् । ऋतेजाः ।ऋते निमित्तभूते जायते इति ऋतेजाः । जनी प्रादुर्भावे ’ । जनसनखनक्रमगमो विट् । ‘ विड्वनोरनुनासिकस्यात् ’ इति आत्वम् । तत्पुरुषे कृति बहुलम्’ इति अलुक्। सुम्नावरी । ‘ छन्दसीवनिपौ । इति मत्वर्थीयो वनिप् । ‘वनो र च ’ इति ङीप् नकारस्य रेफादेशश्च । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति दीर्घः । व्यत्ययेन प्रत्ययाद्युदात्तत्वम्। सुमङ्गलीः। ‘सुमङ्गलात् संज्ञायाम्’ (पा. सू. ४.१.४१. ग.) इति गौरादिषु पाठात् ङीष् । सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति ‘हल्ङ्याब्भ्यः’ इति सुलोपस्य विकल्पितत्वात् अभावे रुत्वविसर्गौ । देववीतिम् । ‘ वी गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु । देवैर्वीयते काम्यते इति देववीतिर्यज्ञः । कर्मणि क्तिन् । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“The beings hostile (to acts of devotion) now withdraw, for she is the protectress of sacred rites, who is manifested for their performance; she is the giver of happiness, the awakener of plural asant voices, the enjoyer of felicity, and provider of food for the gods; most excellent Uṣās dawn today on this (sacrificial hall).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rākṣasas, and other malignant spirits, vanish with the dawn

Keeping away hatred, guardian of truth, born in truth, gracious, arousing liberalities,
of good omen, bringing to birth (our ritual) pursuit of the gods—here today, Dawn, as the most fairest, dawn forth.

Pāda b contains complex phonetic echoes: sumnāvárī sūnṛ́tā īráyantī, with repeated su/ū as well as mirror-image árī / īrá mediated by ṛ́; the n in each word and the final ī of the first and third could be added.

In c the phrase bíbhratī devávītim is somewhat puzzling; devávīti- generally refers to humans’ ‘pursuit of the gods’, that is, the fervent invitation to the gods to partake of our sacrifice. It should not, therefore, be something that Dawn “brings,” as she brings prizes, for example. I therefore take the fem. part. bíbhratī in its birth sense: she bears / brings to birth our pursuit of the gods by waking us up to initiate this pursuit. Cf. a similar birth context in 19d.

Foe-chaser, born of Law, the Law’s protectress, joy-giver, waker of all pleasant voices,
Auspicious, bringing food for Gods’ enjoyment, shine on us here, most bright, O Dawn, this morning.

Dispelling foes, observer of world order, Born in due season, giver of enjoyment, Wafting oblations, bringing wealth and fortune, Shine brightly here to-day, O Dawn, upon us.

Anfeindungen wehrend, die rechte Ordnung hütend, zu rechter Zeit geboren, gnadenreich, die Schenkungen in Bewegung setzend, von guter Vorbedeutung, die Götterladung bringend gehe heute hier als die Allerschönste auf!

Feindscheuchend, treu dem Recht und Recht beschirmend, voll Güte, alle Herrlichkeit erweckend, An Segen reich, zum Göttermahle führend, erstrahle hier aufs schönste, Morgenröthe!

Отвращающая враждебность, охраняющая закон, рожденная в законе,
Благосклонная, вызывающая богатые дары,
Несущая добрые предзнаменования, приглашающая богов:
Здесь, Ушас, сегодня зажгись, о самая лучшая!

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श᳓श्वत् पुरो᳓षा᳓ वि᳓ उवास देवी᳓
अ᳓थो अद्ये᳓दं᳓ वि᳓ आवो मघो᳓नी
अ᳓थो वि᳓ उछाद् उ᳓त्तराँ अ᳓नु द्यू᳓न्
अज᳓रामृ᳓ता चरति स्वधा᳓भिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

purā́ ← purā́ (invariable)

śáśvat ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

uvāsa ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

átha ← átha (invariable)

āvar ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

maghónī ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

ví ← ví (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

átha ← átha (invariable)

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

uchāt ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

úttarān ← úttara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ajárā ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

amŕ̥tā ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

svadhā́bhiḥ ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

शश्व॑त् । पु॒रा । उ॒षाः । वि । उ॒वा॒स॒ । दे॒वी । अथो॒ इति॑ । अ॒द्य । इ॒दम् । वि । आ॒वः॒ । म॒घोनी॑ ।
अथो॒ इति॑ । वि । उ॒च्छा॒त् । उत्ऽत॑रान् । अनु॑ । द्यून् । अ॒जरा॑ । अ॒मृता॑ । च॒र॒ति॒ । स्व॒धाभिः॑ ॥

• śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• puroṣā ← purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• puroṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• uvāsa ← vas
• [verb], singular, Perfect indicative
• “dawn; shine.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• adyedaṃ ← adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyedaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āvo ← āvaḥ ← vas
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “dawn; shine.”

• maghonī ← maghavan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “big.”

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ucchād ← ucchāt ← vas
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “dawn; shine.”

• uttarāṃ ← uttara
• [noun], accusative, plural, masculine
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ajarāmṛtā ← ajarā ← ajara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “undecaying; ageless.”

• ajarāmṛtā ← amṛtā ← amṛta
• [noun], nominative, singular, feminine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• svadhābhiḥ ← svadhā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

देवी देवनशीला उषाः पुरा पूर्वस्मिन्काले शश्वत् नित्यं संततं व्युवास व्यौच्छत् । अथो अनन्तरम् अद्य अस्मिन् काले मघोनी धनवती उषाः तमसा तिरोहितम् इदं सर्वं जगत् व्यावः विवासितं प्रकाशनेन तमसा वियुक्तमकरोत् । अथो अनन्तरम् उत्तरान् ऊर्ध्वंतरान् भाविनः द्यून् दिवसान् अनुलक्ष्य आगामिष्वपि दिवसेषु व्युच्छात् व्युच्छति विवासयति । अतः कालत्रयव्यापिनी सोषाः अजरा जरारहिता सर्वदैकरूपा अमृता मरणरहिता च सती स्वधाभिः आत्मीयैस्तेजोभिः सह चरति वर्तते ॥ उवास। ‘वस निवासे ‘।‘लिट्यभ्यासस्योभयेषाम् ’ इति अभ्यासस्य संप्रसारणम् । आवः । तस्मादेव धातोर्लंङि बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक्। ‘हल्ङ्याब्भ्यः’ इति तिलोपः। ‘छन्दस्यपि दृश्यते ’ इति आडागमः । उच्छात् । लेटि आडागमः । उत्तरान् । ’ दीर्घादटि समानपदे ’ इति नकारस्य रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम्’ इति सानुनासिकः आकारः। अनु। ‘अनुर्लक्षणे’ (पा. सू. १. ४. ८४ ) इति अनोः कर्मप्रवचनीयत्वम्। अजरा अमृता । तत्र बहुव्रीहौ ‘नञो जरमरमित्रमृताः ’ इति उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The divine Uṣās dawned continually in former times; the source of wealth, she still rises on this (world); so will she give light hereafter, through future days, for, exempt from decay or death, she goes on in her splendour.”

Over and over in the past the goddess Dawn dawned forth. And today she has dawned forth here, the bounteous one.
And she will dawn forth through later days. Unaging, immortal, she proceeds according to her own customs.

Note that in this verse a single Dawn subsumes the various temporal dawns of the surrounding vss.

From days eternal hath Dawn shone, the Goddess, and shows this light to-day, endowed with riches.
So will she shine on days to come immortal she moves on in her own strength, undecaying.

The goddess Dawn has flushed in former ages, And here to-day the bounteous maiden flushes: So also may she flush in days hereafter. With powers her own she fares, immortal, ageless.

Immer wieder ist früher die Göttin Usas aufgeleuchtet und auch für heute ist sie jetzt hell aufgeleuchtet, die Gabenreiche. Und sie wird alle späteren Tage aufgehen; nie alternd, unsterblich wandelt sie nach eigenem Ermessen.

Stets schien zuvor die Göttin Morgenröthe, auch jetzt hat diesen Raum enthüllt die reiche, Nun wird sie leuchten auch in spätern Tagen, geht, wie sie will, nicht alternd, nimmer sterbend.

Бесконечно зажигалась раньше божественная Ушас,
И сейчас здесь зажглась щедрая,
И будет зажигаться она (все) последующие дни.
Нестареющая, бессмертная, странствует она по своим законам.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ अञ्जि᳓भिर् दिव᳓ आ᳓तासु अद्यौद्
अ᳓प कृष्णां᳓ निर्णि᳓जं देवी᳓ आवः
प्रबोध᳓यन्ती अरुणे᳓भिर् अ᳓श्वैर्
आ᳓ उषा᳓ याति सुयु᳓जा र᳓थेन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyaut ← √dyut- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

añjíbhiḥ ← añjí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́tāsu ← ā́tā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

āvar ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kr̥ṣṇā́m ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nirṇíjam ← nirṇíj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

aruṇébhiḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

prabodháyantī ← √budh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

suyújā ← suyúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

वि । अ॒ञ्जिऽभिः॑ । दि॒वः । आता॑सु । अ॒द्यौ॒त् । अप॑ । कृ॒ष्णाम् । निः॒ऽनिज॑म् । दे॒वी । आ॒व॒रित्या॑वः ।
प्र॒ऽबो॒धय॑न्ती । अ॒रु॒णेभिः॑ । अश्वैः॑ । आ । उ॒षाः । या॒ति॒ । सु॒ऽयुजा॑ । रथे॑न ॥

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• añjibhir ← añjibhiḥ ← añji
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ātāsv ← ātāsu ← ātā
• [noun], locative, plural, feminine

• adyaud ← adyaut ← dyut
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “shine; inflame.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• kṛṣṇāṃ ← kṛṣṇām ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, singular, feminine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• nirṇijaṃ ← nirṇijam ← nirṇij
• [noun], accusative, singular, feminine
• “attire; garment.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• āvaḥ ← vṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• prabodhayanty ← prabodhayantī ← prabodhay ← √budh
• [verb noun], nominative, singular
• “awaken; fuel.”

• aruṇebhir ← aruṇebhiḥ ← aruṇa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• aśvair ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• oṣā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• oṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• suyujā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suyujā ← yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

दिवः नभसः संबन्धिनीषु आतासु । दिङ्नामैतत् । आततासु विस्तीर्णासु दिक्षु उषाः अञ्जिभिः व्यञ्जकैः प्रकाशकैः तेजोभिः वि अद्यौत् विद्योतते प्रकाशते । सैषा देवी देवनशीला कृष्णां निर्णिजम् । निर्णिगिति रूपनाम। रात्रिकृतं कृष्णं रूपम् अप आवः अपावृणोत् । प्रकाशेन तिरस्कृतवती । अपि च अरुणेभिः अरुणैः लोहितवर्णैः अश्वैः व्यापनशीलैः स्वकीयैः किरणैस्तुरगैर्वा सुयुजा सम्यग्युक्तेन रथेन उषाः आ याति आगच्छति । किं कुर्वती । प्रबोधयन्ती सुप्तान् प्राणिनः प्रबुद्धान् कुर्वती ॥ अद्यौत् ।’ द्युत दीप्तौ । लुङ्। ‘ द्युद्भ्यो लुङि’ (पा. सू. १. ३. ९१) इति परस्मैपदम् । व्यत्ययेन च्लेर्लुक् । गुणे प्राप्ते वृद्धिश्छान्दसी। यद्वा। ‘द्यु अभिगमने’। आदादिकः। ‘ उतो वृद्धिर्लुकि हलि ’ ( पा. सू. ७. ३. ८९ ) इति वृद्धिः ॥

English translation:

“The divine Uṣās lights up with her beams the quarters of the heavens; she has thrown off her gloomy form, and, awaking (those who sleep), comes in her car, drawn by purple steeds.”

She has flashed forth with her ornaments at the doorposts of heaven. The goddess has removed the black raiment.
Awakening (the world), with her ruddy horses, Dawn drives hither with a well-yoked chariot.

This verse plays on the lexeme ví √vas that dominated vss. 7-13. The verse begins with the preverb ví, setting up the expectation that a form of √vas will follow.

But instead the pāda ends with adyaut, a near synonym. The next pāda does end with āvaḥ, which matches (vy) ā̀vaḥ of 13b but belongs instead to the root √vṛ ‘(un)cover’.

The verb is here construed with pāda-initial ápa, but the dominant preverb ví is implied by the immediate preceding word (de)vī́(devy ā̀vah). Cf. also remarks on 4b ví … āvaḥ ‘She opened, uncovered’ above.

In the sky’s borders hath she shone in splendour: the Goddess hath thrown off the veil of darkness.
Awakening the world with purple horses, on her well-harnessed chariot Dawn approaches.

In the sky’s framework she has gleamed with brightness; The goddess has cast off the robe of darkness. Rousing the world from sleep, with ruddy horses. Dawn in her well-yoked chariot is arriving.

Mit aufgeschminkten Farben ist sie in den Torpfosten des Himmels aufgeblitzt; die Göttin hat das schwarze Gewand abgedeckt. Als Weckerin kommt Usas mit rötlichen Rossen auf wohlgeschirrtem Wagen her.

Im Schmucke strahlt sie an des Himmels Rändern, die schwarze Hülle deckte ab die Göttin, Aufweckend fährt auf schönbespanntem Wagen mit rothen Rossen her die Morgenröthe.

Она засверкала украшениями на пороге неба.
Богиня сняла черный наряд.
Пробуждая (все существа), на алых конях
Приезжает богиня на колеснице, в которую легко запрягать (коней).

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आव᳓हन्ती पो᳓षिया वा᳓रियाणि
चित्रं᳓ केतुं᳓ कृणुते चे᳓किताना
ईयु᳓षीणाम् उपमा᳓ श᳓श्वतीनां
विभातीना᳓म् प्रथमो᳓षा᳓ वि᳓ अश्वैत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āváhantī ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

póṣyā ← póṣya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cékitānā ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

īyúṣīṇām ← √i- 1 (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

śáśvatīnām ← śáśvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

upamā́ ← upamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aśvait ← √śvit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vibhātīnā́m ← √bhā- (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

आ॒ऽवह॑न्ती । पोष्या॑ । वार्या॑णि । चि॒त्रम् । के॒तुम् । कृ॒णु॒ते॒ । चेकि॑ताना ।
ई॒युषी॑णाम् । उ॒प॒ऽमा । शश्व॑तीनाम् । वि॒ऽभा॒ती॒नाम् । प्र॒थ॒मा । उ॒षाः । वि । अ॒श्वै॒त् ॥

• āvahantī ← āvah ← √vah
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; marry; cause; run; perform; exude.”

• poṣyā ← puṣ
• [verb noun], accusative, plural
• “boom; grow; promote; foster.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ketuṃ ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• cekitānā ← cekit ← √cit
• [verb noun], nominative, singular
• “chew over.”

• īyuṣīṇām ← i
• [verb noun], genitive, plural
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• upamā ← upama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “best; topmost.”

• śaśvatīnāṃ ← śaśvatīnām ← śaśvat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “all(a).”

• vibhātīnām ← vibhā ← √bhā
• [verb noun], genitive, plural
• “shine.”

• prathamoṣā ← prathamā ← prathama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• prathamoṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aśvait ← śvit
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “shine.”

पोष्या यावज्जीवं पोषणसमर्थानि वार्याणि वरणीयानि धनानि आवहन्ती अस्मभ्यमानयन्ती चेकिताना सर्वं जनं प्रज्ञापयन्ती उषाः चित्रं विचित्रमाश्चर्यभूतं चायनीयं वा केतुं प्रज्ञापकं रश्मिं कृत्स्नजगत्प्रकाशनसमर्थं कृणुते स्वात्मनः प्रकाशात् कुरुते। सैषा ईयुषीणां गमनवतीनां पूर्वनिष्पन्नानां शश्वतीनां बह्वीनामुषसाम् उपमा उप समीपे निर्मितोपमानभूता वा विभातीनां विशेषेण प्रकाशमानानामागामिनीनाम् उषसां प्रथमा आद्या एवंभूतोषाः व्यश्वैत् तेजसा प्रवृद्धासीत् ॥ पोष्या । ‘ पुष पुष्टौ ’ । पोषणं पोषः। भावे घञ् । तत्र भवानि। ‘भवे छन्दसि ’ इति यत् । यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम् । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । वार्याणि । ’ वृङ् संभक्तौ । ‘ ऋहलोर्ण्यत् ‘। ’ ईडवन्दवृशंसदुहां ण्यतः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । चेकिताना । ‘ कित ज्ञाने’। अस्मात् यङन्तात् लटः शानच् । ‘छन्दस्युभयथा’ इति तस्य आर्धधातुकत्वात् अतोलोपयलोपौ । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ईयुषीणाम् । • इण् गतौ ’ । लिटः क्वसुः । द्विर्भावादि । ‘ उगितश्च ’ इति ङीप् । वसोः संप्रसारणम् । ‘ इणो यण्’ इति यणादेशः । ‘ दीर्घ इणः किति ’ इति अभ्यासस्य दीर्घत्वम् । शासिवसिघसीनां च’ इति षत्वम् । ङीप्सुपौ पित्त्वादनुदात्तौ। विभातीनाम्। ‘ भा दीप्तौ । अस्मात् शत्रन्तात् पूर्ववत् ङीप् । ‘ङ्याश्छन्दसि बहुलम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । अश्वैत् । टुओश्वि गतिवृद्धयोः’। लङि • बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक्। गुणे कृते व्यत्ययेन ऐत्वम् ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Bringing with her life-sustaining blessings, and giving consciousness (to the unconscious), she imparts (to the world) her wonderful radiance. The similitude of numerous dawns that have gone by, the first of the billiant (dawns that are to come), Uṣās has today appeared.”

Conveying hither flourishing valuables, she makes herself a bright beacon, showing herself ever more brightly.
The last of those who, one by one, have gone, the first of those radiating forth—Dawn has whitened widely.

Another in the series of ví SHINE verbs is found in d vy àśvait, whose ví is reinforced by the pāda-initial vi in vibhātīnā́m.

Note also the chiastic phonetic figure in b: citráṃ ketúṃ kṛṇute cekitānā; the distribution of i and u vowels is also chiastic, but skips the verb. This is also a triple etymological figure, of course (minus kṛṇute).

Bringing all life-sustaining blessings with her, showing herself she sends forth brilliant lustre.
Last of the countless mornings that have vanished, first of bright morns to come hath Dawn arisen.

She brings upon it many bounteous blessings; Brightly she shines and spreads her brilliant lustre. Last of innumerable morns departed. First of bright morns to come, has Dawn arisen.

Gedeihliche erwünschte Gaben bringt sie mit; sie steckt das bunte Banner auf, die Augen auf sich ziehend. Als die letzte aller vergangenen, als die erste der Erstrahlenden ist Usas hell geworden.

Herbei nun fahrend nahrungsreiche Güter, erregt sie hellen Glanz, wenn sie erscheinet, Der hingegangnen letzte, und als erste der stets erneuten glänzt die Morgenröthe.

Привозя желанные дары, дающие процветание,
Она поднимает яркое знамя, давая о себе знать.
Последняя из прошедших непрерывной чередой,
Первая из ярко сверкающих, засияла Ушас.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् ईर्धुवं जीवो᳓ अ᳓सुर् न आ᳓गाद्
अ᳓प प्रा᳓गात् त᳓म आ᳓ ज्यो᳓तिर् एति
आ᳓रैक् प᳓न्थां या᳓तवे सू᳓रियाय
अ᳓गन्म य᳓त्र प्रतिर᳓न्त आ᳓युः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ásuḥ ← ásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īrdhvam ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

jīváḥ ← jīvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

út ← út (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́raik ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sū́ryāya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yā́tave ← √yā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

áganma ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pratiránte ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yátra ← yátra (invariable)

उत् । ई॒र्ध्व॒म् । जी॒वः । असुः॑ । नः॒ । आ । अ॒गा॒त् । अप॑ । प्र । अ॒गा॒त् । तमः॑ । आ । ज्योतिः॑ । ए॒ति॒ ।
अरै॑क् । पन्था॑म् । यात॑वे । सूर्या॑य । अग॑न्म । यत्र॑ । प्र॒ऽति॒रन्ते॑ । आयुः॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• īrdhvaṃ ← īrdhvam ← īr
• [verb], plural, Present imperative
• “go.”

• jīvo ← jīvaḥ ← jīva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “live; alive(p); amṛta.”

• asur ← asuḥ ← asu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “life.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āgād ← āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• prāgāt ← pragā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• tama ← tamaḥ ← tamas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• ā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• āraik ← ric
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• panthāṃ ← panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• yātave ← yā
• [verb noun]
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• sūryāyāganma ← sūryāya ← sūrya
• [noun], dative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sūryāyāganma ← aganma ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• pratiranta ← pratirante ← pratṛ ← √tṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “traverse; prolong.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

हे मनुष्याः उदीर्ध्वं शयनं परित्यज्य उद्गच्छत। नः अस्माकम् असुः शरीरस्य प्रेरयिता जीवः जीवात्मा आगात् आगतवान्। तम: अप प्रागात् अपक्रान्तम्। उषसः प्रकाशे सति सर्वजीवनव्यापारयोगः। तस्मात् परमात्मरूपतया स च जीवस्तदेव ज्योतिः आ एति आगच्छति। सूर्याय सूर्यस्य पन्थां मार्गम् आरैक् विविक्तीकरोति । यातवे गमनाय । तस्मिन् देशे अगन्म गच्छामः यत्र यस्मिन् देशे आयुः । अन्ननामैतत् । अन्नं प्रतिरन्ते । प्रपूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थः । उदारा दानेन प्रवर्धयन्ति ॥ ईर्ध्वम् । ‘ ईर गतौ । आदादिकोऽनुदात्तेत् । अरैक् । ‘रिचिर् विरेचने ‘। लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । गुणे व्यत्ययेन ऐत्वम् । पन्थाम् । द्वितीयायामपि ‘ पथिमथ्यृभुक्षामात्’ इति व्यत्ययेन आत्वम् । अगन्म । गमेर्लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ’ म्वोश्च ’ ( पा. सू. ८. २. ६५) इति मकारस्य नकारः ॥

English translation:

“Arise; inspiring life revives; darkness has departed; light approaches. Uṣās has opened the road for the sun to travel; let us repair to where they distribute food.”

Raise yourselves up! The living life-force has come here to us. Away, forth has gone the darkness; light comes hither.
She has left a path for the sun to drive on. We have come to where they lengthen lifetime.

Arise! the breath, the life, again hath reached us: darkness hath passed away and light approacheth.
She for the Sun hath left a path to travel we have arrived where men prolong existence.

Arise! The vital breath again has reached us: Darkness has gone away and light is coming. She leaves a pathway for the sun to travel: We have arrived where men prolong existence.

Erhebet euch, der lebendige Geist ist in uns gekommen. Das Dunkel ist vergangen, das Licht naht. Sie hat den Weg freigemacht, daß die Sonne wandele. Wir sind da angelangt, wo man das Leben fortsetzt.

Erhebt euch nun, des Lebens Odem kam uns, es wich das Dunkel und das Licht erscheinet, Zum Gehen bahnte sie den Weg der Sonne, wir kamen dahin, wo man lange lebet.

Поднимайтесь! Живой жизненный дух нашел на нас.
Прочь ушел мрак, приближается свет.
Она освободила путь, чтобы двигалось солнце.
Мы пришли (туда,) где продлевают срок жизни.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्यू᳓मना वाच᳓ उ᳓द् इयर्ति व᳓ह्नि
स्त᳓वानो रेभ᳓ उष᳓सो विभातीः᳓
अद्या᳓ त᳓द् उछ गृणते᳓ मघोनि
अस्मे᳓ आ᳓युर् नि᳓ दिदीहि प्रजा᳓वत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

syū́manā ← syū́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

út ← út (invariable)

vācáḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

váhniḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rebháḥ ← rebhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vibhātī́ḥ ← √bhā- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

maghoni ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ucha ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

didīhi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

prajā́vat ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

स्यूम॑ना । वा॒चः । उत् । इ॒य॒र्ति॒ । वह्निः॑ । स्तवा॑नः । रे॒भः । उ॒षसः॑ । वि॒ऽभा॒तीः ।
अ॒द्य । तत् । उ॒च्छ॒ । गृ॒ण॒ते । म॒घो॒नि॒ । अ॒स्मे इति॑ । आयुः॑ । नि । दि॒दी॒हि॒ । प्र॒जाऽव॑त् ॥

• syūmanā ← syūman
• [noun], instrumental, singular, neuter

• vāca ← vācaḥ ← vāc
• [noun], genitive, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• vahni ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• stavāno ← stavānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• rebha ← rebhe ← rabh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “clasp.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vibhātīḥ ← vibhā ← √bhā
• [verb noun], accusative, plural
• “shine.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• uccha ← vas
• [verb], singular, Present imperative
• “dawn; shine.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• maghony ← maghoni ← maghavan
• [noun], vocative, singular, feminine
• “big.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• didīhi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

• prajāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prolific.”

वह्निः स्तोत्राणां वोढा । रेभः । स्तोतृनामैतत् । स्तोता उषसो विभातीः तमसोऽपनोदनेन प्रकाशमाना उषोदेवताः स्तवानः स्तुवन् वाचः वेदरूपायाः संबन्धीनि स्यूमना स्यूमानि अनुस्यूतानि संततानि उक्थानि उदियर्ति उद्गमयति उच्चारयति । अतो हे मघोनि मघवति उषः अद्य अस्मिन् समये गृणते स्तुवते तस्मै पुरुषाय तदुच्छ । दृष्टिनिरोधकतया प्रसिद्धं नैशं तमो विवासय वर्जय । अस्मे अस्मभ्यं च प्रजावत् प्रजाभिः पुत्रपौत्रादिभिर्युक्तम् आयुः अन्नं नि दिदीहि नितरां प्रकाशय। दीदेतिश्छान्दसो दीप्तिकर्मा । प्रयच्छेत्यर्थः ॥ स्यूमना । ‘ षिवु तन्तुसंताने’ । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति दृशिग्रहणस्य सर्वोपाधिव्यभिचारार्थत्वात् कर्मणि मनिन् । ‘ च्छ्वोः शूठ्’ इति ऊठ्। ‘ आङ्याजयारां चोपसंख्यानम् ’ (पा. म. ७. १, ३९. १ ) इति विभक्तेः आङादेशः । यद्वा । औणादिको भावे मक् । पामादिलक्षणो मत्वर्थीयो नः । बन्धनयुक्तानि इत्यर्थः । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् ’ इति शेर्लोपः। व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । वाचः । ‘ सावेकाचः°? इति ङस उदात्तत्वम् । इयर्ति । ‘ ऋ गतौ ’ । जौहोत्यादिकः’। ‘अर्तिपिपर्त्योश्च ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । स्तवानः । ष्टुञ् स्तुतौ ‘। शानिचि अदादित्वात् शपो लुक् । तस्य ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति आर्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावात् गुणावादेशौ । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । विभातीः।‘शतुरनुमो नद्यजादी’ इति ङीप उदात्तत्वम् । गृणते । ‘गॄ शब्दे ’ । क्रैयादिकः । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः । पूर्वोक्तेन सूत्रेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । अस्मे । ‘सुपां सुलुक्’ इति चतुर्थ्याः शेआदेशः ॥

English translation:

“The offerer of praise, the reciter of praise, celebrating the brilliant Uṣas, repeats the well-connected words (of the Veda). Possessor of affluence, dawn today upon him who praise you; bestow upon us food, whence progeny may be obtained.”

With reins of speech the conveyor (of oblations), the hoarse-voiced (singer) [=Agni], himself being praised, arouses the radiant dawns.
Today then, o bounteous one, dawn for the one who sings; for us shine down a lifetime full of offspring.

Geldner and Renou take the singer, the subject of ab, as the human singer, which in turn requires them to interpret the mid. part. stávānaḥ, which is overwhelmingly passive in value, as having active meaning. I (and independently Witzel Gotō) take the referent in ab to be Agni (so already, tentatively, Oldenberg). This not only allows stávānaḥ to be interpreted in its usual fashion, but also fits the rest of the lexicon. Agni is regularly called váhni- in his standard role as conveyor of the oblation, and he is also called ‘hoarse-voiced’ because he crackles (cf. I.127.10, VI.3.6, VI.11.3).

Singing the praises of refulgent Mornings with his hymn’s web the priest, the poet rises.
Shine then to-day, rich Maid, on him who lauds thee, shine down on us the gift of life and offspring.

The singer lauding the refulgent mornings, Like charioteer with reins, sends forth his message: To-day this grant thy praiser, bounteous goddess: Life rich in offspring shine-thou down upon us.

Mit dem Leitseil der Rede treibt als Lenker der preisende Sänger die erglänzende Morgenröte aus. So leuchte heute dem Sänger auf, du Gabenreiche; strahle uns kinderreiches Leben hernieder!

Mit Zügeln lenkend treibet seine Lieder der Dichter vor, die lichten Morgen preisend, So leuchte heut, o reiche, hell dem Sänger und strahl uns zu ein kinderreiches Alter.

Вожжами речи погоняет возница –
Прославляющий певец ярко сверкающие зори.
Зажгись здесь сегодня для воспевающего (тебя), о щедрая!
Воссвети нам срок жизни, богатый потомством!

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघोनि) प्रशंसित धनयुक्त स्त्री ! तू (अस्मे) हमारे और (गृणते) प्रशंसा करते हुए (पत्ये) पति के अर्थ जो (प्रजावत्) बहुत प्रजायुक्त (आयुः) जीव का हेतु अन्न है (तत्) वह (अद्य) आज (नि, दिदीहि) निरन्तर प्रकाशित कर। जो तेरा (रेभः) बहुश्रुत (स्तवानः) गुण प्रशंसाकर्त्ता (वह्निः) अग्नि के समान निर्वाह करनेहारा पति तेरे लिये (विभातीः) प्रकाशवती (उषसः) प्रभात वेलाओं को जैसे सूर्य वैसे (स्यूमना) सकल विद्याओं से युक्त प्रिय (वाचः) वेदवाणियों को (उत्, इयर्त्ति) उत्तमता से जानता हैं, उसको तू (उच्छ) अच्छा निवास कराया कर ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जब स्त्री-पुरुष सुहृद्भाव से परस्पर विद्या और अच्छी शिक्षाओं को ग्रहण कर उत्तम अन्न, धनादि वस्तुओं का संचय करके सूर्य के समान धर्म न्याय का प्रकाश कर सुख में निवास करते हैं, तभी गृहाश्रम के पूर्ण सुख को प्राप्त होते हैं ॥ १७ ॥

अन्वय: हे मघोनि स्त्रि त्वमस्मे गृणते पत्ये च यत्प्रजावदायुरस्ति तदद्य निदिदीहि, यस्तव रेभः स्तवानो वह्निर्वोढा पतिस्त्वदर्थं विभातीरुषसः सूर्य्य इव स्यूमना प्रिया वाच उदियर्त्ति तं त्वमुच्छ ॥ १७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्यूमना) स्यूमानः सकलविद्यायुक्ताः। अत्राकारादेशः। (वाचः) देववाणीः (उत्) उत्कृष्टतया (इयर्ति) जानाति (वह्निः) पावकवद्वोढा विद्वान् (स्तवानः) स्तोतुं शीलः। अत्र स्वरव्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। (रेभः) बहुश्रोता। अत्र रीङ्धातोरौणादिको भः प्रत्ययः। (उषसः)(विभातीः) विविधतया प्रकाशवतीः (अद्य)। अत्र निपातस्य चेति दीर्घत्वम्। (तत्) (उच्छ) विशिष्टतया वासय (गृणते) प्रशंसते (मघोनि) प्रशस्तधनयुक्ते (अस्मे) अस्मभ्यम् (आयुः) जीवनहेत्वन्नम्। आयुरित्यन्ननामनु पठितम्। निघं० २। ७। (नि) (दिदीहि) प्रकाशय (प्रजावत्) (प्रशस्ताः) प्रजा भवन्ति यस्मात् तत् ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदा दम्पती सौहार्देन परस्परं विद्यासुशिक्षाः संगृह्य प्रशस्तान्यन्नधनादीनि वस्तूनि संचित्य सूर्यवद्धर्मन्यायं प्रकाश्य सुखे निवसतस्तदैव गृहाश्रमस्य पूर्णं सुखं प्राप्नुतः ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जेव्हा स्त्री-पुरुष सुहृद्भावाने परस्पर विद्या व चांगले शिक्षण ग्रहण करून उत्तम अन्न, धन इत्यादी वस्तूंचा संग्रह करतात व सूर्याप्रमाणे धर्म न्यायाचा प्रकाश करून सुखात राहतात तेव्हाच गृहस्थाश्रमाचे पूर्ण सुख प्राप्त होते. ॥ १७ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓ गो᳓मतीर् उष᳓सः स᳓र्ववीरा
विउछ᳓न्ति दाशु᳓षे म᳓र्तियाय
वायो᳓र् इव सूनृ᳓तानाम् उदर्के᳓
ता᳓ अश्वदा᳓ अश्नवत् सोमसु᳓त्वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gómatīḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sárvavīrāḥ ← sárvavīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vyuchánti ← √vas- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

sūnŕ̥tānām ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

udarké ← udarká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vāyóḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśnavat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

aśvadā́ḥ ← aśvadā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

somasútvā ← somasútvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

याः । गोऽम॑तीः । उ॒षसः॑ । सर्व॑ऽवीराः । वि॒ऽउ॒च्छन्ति॑ । दा॒शुषे॑ । मर्त्या॑य ।
वा॒योःऽइ॑व । सू॒नृता॑नाम् । उ॒त्ऽअ॒र्के । ताः । अ॒श्व॒ऽदाः । अ॒श्न॒व॒त् । सो॒म॒ऽसुत्वा॑ ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gomatīr ← gomatīḥ ← gomat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rich in cattle; bovine.”

• uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• sarvavīrā ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvavīrā ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vyucchanti ← vivas ← √vas
• [verb], plural, Present indikative
• “dawn.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• vāyor ← vāyoḥ ← vāyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sūnṛtānām ← sūnṛtā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “liberality.”

• udarke ← udarka
• [noun], locative, singular, masculine
• “result; udarka [word].”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśvadā ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvadā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

• aśnavat ← aś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “get; reach; enter (a state).”

• somasutvā ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somasutvā ← sutvā ← sutvan
• [noun], nominative, singular, masculine

दाशुषे हवींषि दत्तवते मर्त्याय मनुष्याय यजमानाय गोमतीः गोमत्यो बहुभिर्गोंभिर्युकताः सर्ववीराः सर्वैः सरणसमर्थैः वीरैः शूरैर्युक्ताः याः उषसः व्युच्छन्ति तमो वर्जयन्ति। वायोरिव वायुवच्छीघ्रं प्रवर्तमानानां सूनृतानां स्तुतिरूपाणां वाचाम् उदर्के समाप्तौ अश्वदाः अश्वानां दात्रीः ताः उषसः सोमसुत्वा सोमानामभिषोता यजमानः अश्नवत् व्याप्नोतु ॥ दाशुषे । ‘ दाशृ दाने । ‘ दाश्वान्साह्वान् ’ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपात्यते । चतुर्थ्येकवचने ‘वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् । अश्नवत् । अशू व्याप्तौ ‘। व्यत्ययेन परस्मैपदम्। लेट अडागमः । ‘ इतश्च लोपः० ’ इति इकारलोपः। सोमसुत्वा । ‘ षुञ् अभिषवे’। ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति क्वनिप् । ह्रस्वस्य पिति’ इति तुक्॥

English translation:

“May he who has offered the libation obtain, upon the conclusion of his praises, (enunciated), life the wind, (with speed), (the favour of) those Uṣasas who are givers of horses, and of cattle, and of progeny, and who shed light upon the mortal presenting to them (offerings).”

The dawns, bringing cows and hale heroes, who dawn forth for the pious mortal
when the litany of liberalities is raised like (the litany) of Vāyu—to
them, the givers of horses, shall the soma-presser attain.

My interpr. of the 2nd hemistich differs in several respects from the standard.

In d I take aśvadā́(ḥ) ‘giving horses’ as acc. pl. fem. with the dawns (so also Renou, Scarlatta), not nom. sg. masc. with the soma-presser. Although the latter is possible (and aśvadā́- is elsewhere used of mortal patrons), it seems here to belong with the characterizations of the dawns in pāda a: gómatīḥ … sárvavīrā(ḥ). Note that Dawn is addressed as aśva-sūnrt̥ e ‘liberal with horses’ in V.79.1-10.

More radical is my interpr. of pāda c, which is much discussed (see elaborate notes of Oldenberg, Geldner, and Renou; also Scarlatta 66-67, somewhat differently 202, 617). Most take the simile vāyór iva to refer to the surging up of gifts as swiftly as the wind; in other words the unexpressed common quality is the speed with which the gifts come.

I think rather that the hapax udarká- refers to the ‘raising’ of the litany that accompanies the distribution of the dakṣiṇās at the Morning Pressing. (Cf. udṛ́c- RV 2x “when the chant is raised.”) And this litany is compared to the one accompanying the first offering of the Morning Pressing to Vāyu. Note that personified sūnṛ̥́tā is closely associated with Vāyu in the two nearby Vāyu hymns I.134.1 and I.135.7.

That it is not the physical aspect of wind that is at issue is suggested by the use of vāyú- not vā́ta-, as Renou points out.

Dawns giving sons all heroes, kine and horses, shining upon the man who brings oblations,–
These let the Soma-presser gain when ending his glad songs louder than the voice of Vayu.

The dawns that shine forth for the pious mortal, Bestowing kine and steeds and many heroes: May these be gained by zealous Soma-pressers, When joyous songs break forth like gusty breezes.

Solche Morgen, die Rinder und vollzählige Söhne dem opferspendenden Sterblichen bringend aufgehen, die möge der rosseschenkende Somaopferer erleben, wenn die Schenkungen schnell wie der Wind herausgesungen werden.

Die Morgen, die dem sterblichen Verehrer mit Rinderschar und allen Helden leuchten, Die finde, wenn im Sturm die Lieder brausen, als rosseschenkend sich der Somapresser.

(Те) зори, богатые коровами, богатые крепкими мужами,
Что ярко сверкают для почитающего (их) смертного –
Пусть тот, кто выжимает сому, достигнет их, дающих коней,
При вызывании песней щедрых даров, как при(призыве) Ваю.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उषःकाल के प्रसङ्ग से स्त्री-पुरुष के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग (याः) जो (सूनृतानाम्) श्रेष्ठ वाणी और अन्नादि को (उदर्के) उत्कृष्टता से प्राप्ति में (वायोरिव) जैसे वायु से (गोमतीः) बहुत गौ वा किरणोंवाली (उषसः) प्रभात वेला वर्त्तमान हैं, वैसे विदुषी स्त्री (दाशुषे) सुख देनेवाले (मर्त्याय) मनुष्य के लिये (व्युच्छन्ति) दुःख दूर करती और (अश्वदाः) अश्व आदि पशुओं को देनेवाली (सर्ववीराः) जिनके होते समस्त वीरजन होते हैं (ताः) उन विदुषी स्त्रियों को (सोमसुत्वा) ऐश्वर्य की सिद्धि करनेहारा जन (अश्नवत्) प्राप्त होता है, वैसे ही इनको प्राप्त होओ ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। ब्रह्मचारी लोगों को योग्य है कि समावर्त्तन के पश्चात् अपने सदृश विद्या, उत्तम शीलता, रूप और सुन्दरता से सम्पन्न हृदय को प्रिय, प्रभात वेला के समान, प्रशंसित, ब्रह्मचारिणी कन्याओं से विवाह करके गृहाश्रम में पूर्ण सुख करें ॥ १८ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं या सूनृतानामुदर्के वायोरिव वर्त्तमाना गोमतीरुषसो विदुष्यः स्त्रियो दाशुषे मर्त्याय व्युच्छन्ति। अश्वदाः सर्ववीराः प्राप्नुत यथा सोमसुत्वाश्नवत् तथैता प्राप्नुत ॥ १८ ॥

पुनरुषःप्रसङ्गेन स्त्रीपुरुषविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (गोमतीः) बह्व्यो गावो धेनवः किरणा वा विद्यन्ते यासां ताः (उषसः) (सर्ववीराः) सर्वे वीराः भवन्ति यासु सतीषु ताः (व्युच्छन्ति) दुःखं विवासयन्ति (दाशुषे) सुखं दात्रे (मर्त्याय) (वायोरिव) यथा पवनात् (सूनृतानाम्) वाचामन्नादिपदार्थानाम् (उदर्के) उत्कृष्टतयाप्तौ (ताः) विदुष्यः (अश्वदाः) या अश्वादीन् पशून् प्रददति (अश्नवत्) अश्नुते (सोमसुत्वा) यः सोममैश्वर्यं सवति सः ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ब्रह्मचारिणां योग्यमस्ति समावर्त्तनानन्तरं स्वसदृशीर्विद्यासुशीलतारूपलावण्यसंपन्ना हृद्याः प्रभातवेला इव प्रशंसायुक्ता ब्रह्मचारिणीरुद्वाह्य गृहाश्रमे सुखमलंकुर्य्युः ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. ब्रह्मचाऱ्यांनी समावर्तनानंतर आपल्यासारख्या विद्या, उत्तम शील, रूप व सौंदर्यसंपन्न, हृदयाला प्रिय, प्रभातवेळेप्रमाणे प्रशंसित, ब्रह्मचारिणी कन्यांबरोबर विवाह करून गृहस्थाश्रम पूर्ण सुखी करावा. ॥ १८ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

माता᳓ देवा᳓नाम् अ᳓दितेर् अ᳓नीकं
यज्ञ᳓स्य केतु᳓र् बृहती᳓ वि᳓ भाहि
प्रशस्तिकृ᳓द् ब्र᳓ह्मणे नो वि᳓ उछ
आ᳓ नो ज᳓ने जनय विश्ववारे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhāhi ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hatī́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ketúḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bráhmaṇe ← bráhman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

praśastikŕ̥t ← praśastikŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ucha ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

janaya ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

viśvavāre ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

मा॒ता । दे॒वाना॑म् । अदि॑तेः । अनी॑कम् । य॒ज्ञस्य॑ । के॒तुः । बृ॒ह॒ती । वि । भा॒हि॒ ।
प्र॒श॒स्ति॒ऽकृत् । ब्रह्म॑णे । नः॒ । वि । उ॒च्छ॒ । आ । नः॒ । जने॑ । ज॒न॒य॒ । वि॒श्व॒ऽवा॒रे॒ ॥

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aditer ← aditeḥ ← aditi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• anīkaṃ ← anīkam ← anīka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ketur ← ketuḥ ← ketu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• bṛhatī ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāhi ← bhā
• [verb], singular, Present imperative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• praśastikṛd ← praśasti
• [noun], feminine
• “announcement; praise; respect.”

• praśastikṛd ← kṛt
• [noun], nominative, singular, feminine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• brahmaṇe ← brahman
• [noun], dative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ucchā ← uccha ← vas
• [verb], singular, Present imperative
• “dawn; shine.”

• ucchā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• janaya ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present imperative
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• viśvavāre ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavāre ← vāre ← vāra
• [noun], vocative, singular, feminine
• “treasure; choice.”

हे उषस्त्वं देवानां माता जननी । उषसि सर्वे देवाः स्तुत्या प्रबोध्यन्ते अतः सा तज्जननवती इत्युच्यते । अत एव अदितेः देवानां मातुः अनीकं प्रत्यनीकम् । प्रतिस्पर्धिनी त्वमित्यर्थः । यद्वा । दीव्यन्तीति देवा रश्मयः । तेषां निर्मात्री । अदितेरखण्डनीयाया भूमेरनीकं मुखम् । यथेन्द्रियाश्रयत्वात् मुखं प्रकाशकम् एवमुषाः भूमेः प्रकाशयित्रीत्यर्थः । यज्ञस्य केतुः केतयित्री ज्ञापयित्री बृहती महती सती वि भाहि प्रकाशस्व । अपि च प्रशस्तिकृत् सम्यक् स्तुतमिति प्रशंसनं कुर्वती नः अस्मदीयाय ब्रह्मणे मन्त्ररूपाय स्तोत्राय व्युच्छ विवासय। तदनन्तरं हे विश्ववारे सर्वैर्वरणीये उषः नः अस्मान् जने जनपदे आ जनय आभिमुख्येन प्रादुर्भावय अवस्थापयेत्यर्थः ॥ बृहती। बृहन्महतोरुपसंख्यानम् इति ङीप उदात्तत्वम् । प्रशस्तिकृत् । ‘ शंसु स्तुतौ ‘। भावे क्तिन् । ‘ तितुत्र ’ इति इट्प्रतिषेधः। अनिदिताम्’ इति नलोपः । तस्मिन्नुपपदे करोतेः ‘क्विप् च’ इति क्विप्। जनय। ‘जनी प्रादुर्भावे’। णिचि उपधावृद्धिः । ‘जनीजॄष्क्नसुरञ्जोऽमन्ताश्च ’ इति मित्त्वे ‘ मितां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् ॥

English translation:

“Mother of the gods, rival of Aditi, illuminator of the sacrificer, mighty Uṣās, shine forth; approving of our prayer, dawn upon us. Do you, who are cherished by all, make us eminent among the people.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mother of the gods: the gods are awakened at dawn by the worship they then receive, and hence the dawn may be said figuratively to be their parent (mātā devānām), and in that character she is the enemy, or rival, of Aditi, who is their mother.

Mother of gods, face of Aditi, beacon of the sacrifice, lofty—shine forth.
As creator of lauds, dawn forth for our sacred formulation. Beget (it) here among our people, o you who bring all valuables.

Mother of Gods, Aditi’s form of glory, ensign of sacrifice, shine forth exalted.
Rise up, bestowing praise on our devotion all-bounteous, make us chief among the people.

Mother of gods and Aditi’s effulgence, Banner of sacrifice, shine forth exalted. Shine forth and look upon our prayer with favour: Bounteous, cause fruitfulness among the people.

Du, die Mutter der Götter, das Abbild der Aditi, das Wahrzeichen des Opfers, die Hohe, erglänze! Unserem Segenswort Ehre machend geh auf, bring uns unter die Leute, Allbegehrte!

Der Aditi, der Götter-Mutter, Antlitz, als Opfers Fahne scheine weithin leuchtend; Erstrahle Huld erweisend unsrer Andacht, allreiche, wirke Fruchtbarkeit uns allen.

Мать богов, лик Адити,
Знамя жертвы, высокая (богиня), – воссияй!
Зажгись, оказывая честь нашей молитве!
Укорени нас в роде (людском), о обладающая всем желанным!

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्ववारे) समस्त कल्याण को स्वीकार करनेहारी कुमारी ! (यज्ञस्य) गृहाश्रम व्यवहार में विद्वानों के सत्कारादि कर्म की (केतुः) जतानेहारी पताका के समान प्रसिद्ध (अदितेः) उत्पन्न हुए सन्तान की रक्षा के लिये (अनीकम्) सेना के समान (प्रशस्तिकृत्) प्रशंसा करने और (बृहती) अत्यन्त सुख की बढ़ानेहारी (देवानाम्) विद्वानों की (माता) जननी हुई (ब्रह्मणे) वेदविद्या वा परमेश्वर के ज्ञान के लिये प्रभात वेला के समान (विभाहि) विशेष प्रकाशित हो, (नः) हमारे (जने) कुटुम्बी जन में प्रीति को (आ, जनय) अच्छे प्रकार उत्पन्न किया कर और (नः) हमको सुख में (व्युच्छ) स्थिर कर ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सत्पुरुष को योग्य है कि उत्तम विदुषी स्त्री के साथ विवाह करे जिससे अच्छे सन्तान हों और ऐश्वर्य नित्य बढ़ा करें क्योंकि स्त्रीसंबन्ध से उत्पन्न हुए दुःखों के तुल्य इस संसार में कुछ भी बड़ा कष्ट नहीं है, उससे पुरुष सुलक्षणा स्त्री की परीक्षा करके पाणिग्रहण करे और स्त्री को भी योग्य है कि अतीव हृदय के प्रिय प्रशंसित रूप गुणवाले पुरुष ही का पाणिग्रहण करे ॥ १९ ॥

अन्वय: हे विश्ववारे कुमारि यज्ञस्य केतुरदितेः पालनायानीकमिव प्रशस्तिकृद्बृहती देवानां माता सती ब्रह्मणे त्वमुषर्वद्विभाहि नोऽस्माकं जने प्रीतिमाजनय व्युच्छ च ॥ १९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (माता) (देवानाम्) विदुषाम् (अदितेः) जातस्यापत्यस्य अदितिर्जातमिति मन्त्रप्रमाणात्। (अनीकम्) सैन्यवद्रक्षयित्री (यज्ञस्य) विद्वत्सत्कारादेः कर्मणः (केतुः) ज्ञापयित्री पताकेव प्रसिद्धा (बृहती) महासुखवर्द्धिका (वि) विविधतया (भाहि) (प्रशस्तिकृत्) प्रशंसां विधात्री (ब्रह्मणे) परमेश्वराय वेदाय वा (नः) अस्मान् (वि) (उच्छ) सुखे स्थिरीकुरु (आ) (नः) (जने) संबन्धिनि पुरुषे (जनय) (विश्ववारे) या विश्वं सर्वं भद्रं वृणोति तत्संबुद्धौ ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सत्पुरुषेण सत्येव स्त्री विवोढव्या यतः सुसन्ताना ऐश्वर्यं च नित्यं वर्धेत, भार्य्यासंबन्धजन्यदुःखेन तुल्यमिह किञ्चिदपि महत् कष्टं न विद्यते तस्मात् पुरुषेण सुलक्षणया स्त्रिया परीक्षां कृत्वा पाणिग्रहणं स्त्रिया च हृद्यस्य प्रशंसितरूपगुणयुक्तस्य पुरुषस्यैव ग्रहणं कार्य्यम् ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. उत्तम पुरुषांनी उत्तम विदुषी स्त्रीबरोबर विवाह करावा ज्यामुळे चांगली संताने व्हावीत व ऐश्वर्य सतत वाढावे. कारण स्त्रीसंबंधी उत्पन्न झालेल्या दुःखापेक्षा या जगात कोणताही मोठा त्रास नाही. त्यासाठी पुुरुषांनी सुलक्षणा स्त्रीची परीक्षा करून पाणिग्रहण करावे व स्त्रीनेही हृदयाला अत्यंत प्रिय वाटेल अशा प्रशंसित रूपगुणयुक्त पुरुषाचे पाणिग्रहण करावे. ॥ १९ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓च् चित्र᳓म् अ᳓प्न उष᳓सो व᳓हन्ति
ईजाना᳓य शशमाना᳓य भद्र᳓म्
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ápnaḥ ← ápnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

váhanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ījānā́ya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

śaśamānā́ya ← √śamⁱ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

यत् । चि॒त्रम् । अप्नः॑ । उ॒षसः॑ । वह॑न्ति । ई॒जा॒नाय॑ । श॒श॒मा॒नाय॑ । भ॒द्रम् ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• yac ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• apna ← apnaḥ ← apnas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vahantījānāya ← vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vahantījānāya ← ījānāya ← yaj
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• śaśamānāya ← śam
• [verb noun], dative, singular
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

चित्रं चायनीयं अप्नः आप्तव्यं यत् धनम् उषसो वहन्ति आनयन्ति ईजानाय हविर्भिः इष्टवते शशमानाय स्तुतिभिः संभजमानाय पुरुषाय भद्रं भजनीयं तत् भवतीति शेषः । यदनेन सूक्तेनास्माभिः प्रार्थितं तत् मित्रादयः षड्देवताः ममहन्तां पूजितं कुर्वन्तु ॥ अप्नः । ‘ आप्लृ व्याप्तौ’। ‘ आपः कर्माख्यायां ह्रस्वो नुट् च वा’ इति बहुलग्रहणात् अकर्माख्यायामपि असुन्; धातोर्ह्रस्वो नुडागमश्च । ईजानाय । यजतेश्छन्दसि लिट्।’ लिटः कानज्वा’।’ वचिस्वपि° ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । द्विर्वचनादि । शशमानाय । ‘शश प्लुतगतौ’। ताच्छीलिकश्चानश्। तस्य लसार्वधातुकत्वाभावात् अदुपदेशात् लसार्वधातुकस्वराभावे चित्स्वर एव शिष्यते ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“Whatever valuable wealth the Uṣās convey is beneficial to the sacrificer and to the praiser. May Mitra, Varuṇa, Aditi–ocean, earth, and heaven, be favourable to this our prayer.”

The bright profit that the dawns convey to the laboring sacrificer—the auspicious thing—
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

Whatever splendid wealth the Dawns bring with them to bless the man who offers praise and worship,
Even that may Mitra, Varuna vouchsafe us, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

What brilliant wealth the dawns convey, auspicious, To bless the zealous offerer of worship, All that may Varuṇa and Mitra grant us, And Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Welch ansehnlichen löblichen Lohn die Usas´ für den dienstbereiten Opfernden bringen, den sollen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Welch lichtes schönes Werk die Morgenröthen dem eifervollen Opfrer herwärts fahren, Das möge Mitra, Varuna uns segnen und Aditi, das Meer, und Erd’ und Himmel.

То яркое богатство, которое привозят зори,
Благое – для того, кто приносит жертву (и) трудится,
Пусть нам это щедро даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (उषसः) उषा के समान स्त्री (शशमानाय) प्रशंसित गुणयुक्त (ईजानाय) सङ्ग शील पुरुष के लिये और (नः) हमारे लिये (यत्) जो (चित्रम्) अद्भुत (भद्रम्) कल्याणकारी (अप्नः) सन्तान की (वहन्ति) प्राप्ति करातीं वा जिन स्त्रियों से (मित्रः) सखा (वरुणः) उत्तम पिता (अदितिः) श्रेष्ठ माता (सिन्धुः) समुद्र वा नदी (पृथिवी) भूमि (उत) और (द्यौः) विद्युत् वा सूर्यादि प्रकाशमान पदार्थ पालन करने योग्य है, उन स्त्रियों वा (तत्) उस सन्तान को निरन्तर (मामहन्ताम्) उपकार में लगाया करो ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। श्रेष्ठ विद्वान् ही सन्तानों को उत्पन्न अच्छे प्रकार रक्षित और उनको अच्छी शिक्षा करके उनके बढ़ाने को समर्थ होते हैं। जो पुरुष स्त्रियों और जो स्त्री पुरुषों का सत्कार करती हैं, उनके कुल में सब सुख निवास करते हैं और दुःख भाग जाते हैं ॥ २० ॥इस सूक्त में रात्रि और प्रभात समय के गुणों का वर्णन और इनके दृष्टान्त से स्त्री-पुरुषों के कर्त्तव्य कर्म का उपदेश किया है। इससे इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त से कहे अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह ११३ एक सौ तेरहवाँ सूक्त और ४ चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्य या उषस इव वर्त्तमानाः सत्स्त्रियः शशमानायेजानाय पुरुषाय नोऽस्मभ्यं च यच्चित्रं भद्रमप्नो वहन्ति याभिर्मित्रो वरुणोदितिः सिन्धुः पृथिवी उतापि द्यौश्च पालनीयाः सन्ति तास्तच्च भवन्तः सततं मामहन्ताम् ॥ २० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (चित्रम्) अद्भुतम् (अप्नः) अपत्यम् (उषसः) प्रभातवेला इव स्त्रियः (वहन्ति) प्रापयन्ति (ईजानाय) सङ्गन्तुं शीलाय (शशमानाय) प्रशंसिताय (भद्रम्) कल्याणकरम् (तत्०) इति पूर्ववत् ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। श्रेष्ठा विदुष्यः स्त्रिय एव सन्तानानुत्पाद्य संरक्ष्य सुशिक्षया वर्धयितुं शक्नुवन्ति। ये पुरुषाः स्त्रीः सत्कुर्वन्ति याः पुरुषांश्च तेषां कुले सर्वाणि सुखानि वसन्ति दुःखानि च पलायन्ते ॥ २० ॥अत्र रात्र्युषर्गुणवर्णनं तद्दृष्टान्तेन स्त्रीपुरुषकर्त्तव्यकर्मोपदेशत एतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ ।इति त्रयोदशोत्तरशततमं सूक्तमष्टमे चतुर्थो वर्गश्च सम्पूर्णः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. श्रेष्ठ विद्वानच संतानांना उत्पन्न करून चांगल्या प्रकारे रक्षण करून त्यांना चांगले शिक्षण देऊन त्यांना वाढविण्यास समर्थ असतात. जे पुरुष स्त्रियांचा व ज्या स्त्रिया पुरुषांचा सत्कार करतात त्यांच्या कुळात सर्व सुखांचा निवास असतो व दुःख पळून जाते. ॥ २० ॥