११०

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

तत᳓म् मे अ᳓पस् त᳓द् उ तायते पु᳓नः
स्वा᳓दिष्ठा धीति᳓र् उच᳓थाय शस्यते
अयं᳓ समुद्र᳓ इह᳓ विश्व᳓देवियः
स्वा᳓हाकृतस्य स᳓म् उ तृप्णुत र्भवः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápaḥ ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tatám ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

tāyate ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

u ← u (invariable)

dhītíḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śasyate ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

svā́diṣṭhā ← svā́diṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ucáthāya ← ucátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

samudráḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvádevyaḥ ← viśvádevya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥bhavaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

svā́hākr̥tasya ← svā́hākr̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tr̥pṇuta ← √tr̥p- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

त॒तम् । मे॒ । अपः॑ । तत् । ऊं॒ इति॑ । ता॒य॒ते॒ । पुन॒रिति॑ । स्वादि॑ष्ठा । धी॒तिः । उ॒चथा॑य । श॒स्य॒ते॒ ।
अ॒यम् । स॒मु॒द्रः । इ॒ह । वि॒श्वऽदे॑व्यः । स्वाहा॑ऽकृतस्य । सम् । ऊं॒ इति॑ । तृ॒प्णु॒त॒ । ऋ॒भ॒वः॒ ॥

• tatam ← tan
• [verb noun], nominative, singular
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• apas ← apaḥ ← apas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “work; deed.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tāyate ← tan
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• svādiṣṭhā ← svādiṣṭha
• [noun], nominative, singular, feminine

• dhītir ← dhītiḥ ← dhīti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• ucathāya ← ucatha
• [noun], dative, singular, neuter
• “praise.”

• śasyate ← śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• samudra ← samudraḥ ← samudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• viśvadevyaḥ ← viśvadevya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “viśvadevya [word].”

• svāhākṛtasya ← svāhākṛta
• [noun], genitive, singular, masculine

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tṛpṇuta ← tṛp
• [verb], plural, Present imperative
• “satiate; enjoy; delight.”

• ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Ribhus.”

हे ऋभवः मे मया अपः अग्निष्टोमादिरूपं कर्म ततं विस्तारितं बहुशः पूर्वमनुष्ठितम् । तदु तदेव पुनः तायते विस्तार्यते अनुष्ठीयते इत्यर्थः । तत्र स्वादिष्ठा स्वादुतमा अतिशयेन प्रीतिकरी धीतिः स्तुतिश्च उचथाय स्तुत्याय शस्यते पठ्यते । अपि च इह अस्मिन्यागे समुद्रः समुन्दनशीलः अयं सोमरसः विश्वदेव्यः सर्वेभ्यो देवेभ्यः पर्याप्तो यथा भवति तथा संपादितः । तस्य स्वाहा कृतस्य स्वाहाकारेणाग्नौ प्रक्षिप्तस्य सोमस्य पानेन समु तृप्णुत सम्यगेव तृप्ता भवत ॥ ततम् । ‘ तनु विस्तारे’। निष्ठायां यस्य विभाषा ’ इति इट्प्रतिषेधः। ‘ अनुदात्तोपदेश° ’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः । अपः । ‘ आप्लृ व्याप्तौ ’ । आपः कर्माख्यायां ह्रस्वो नुट् च वा इति असुन् धातोर्ह्रस्वश्च । तायते । ‘ तनोतेर्यकि ’ ( पा. सू. ६. ४. ४४ ) इति आत्वम् । स्वादिष्ठा । स्वादुशब्दादातिशायनिक इष्ठन् ।’ टेः’ इति टिलोपः । उचथाय । वच परिभाषणे ’ । औणादिकः अथक्प्रत्ययः । ‘ वचिस्वपि ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । समुद्रः। ‘ उन्दी क्लेदने । ‘स्फायितञ्चि’ इत्यादिना रक् ।’ अनिदिताम् ’ इति नलोपः । विश्वदेव्यः । देवार्हो भागो देव्यः । ‘ छन्दसि च ’ इति यप्रत्ययः । विश्वे सर्वे देव्या यस्मिन्सोमे । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् । इति व्यत्ययेनासंज्ञायामपि पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । स्वाहाकृतस्य । स्वाहाशब्दस्य ऊर्यादित्वेन गतित्वात् ( पा. सू. १. ४. ६१ ) • गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तृप्णुत । ‘ तृप प्रीणने । ‘ स्वादिभ्यः श्नुः । ऋभव इत्यनेन संहितायाम् ‘ ऋत्यकः’ इति प्रकृतिभावः ॥

English translation:

“Ṛbhus, the rite formerly celebrated by me is again repeated, and the melodious hymn is recited in your praise; in this ceremony, the Soma is sufficient for all the gods; drink of it to your utmost content when offered on the fire.”

My (ritual) work has been stretched out, and it is being stretched out again. My sweetest insight is being recited for a hymn.

Right here is the sea (of soma) belonging to the All Gods. Satiate
yourselves together on the (soma) prepared with the svāhā-cry, o R̥bhus.

As Geldner points out, the mention of the All Gods (viśvádevya-) marks the ritual reference as the Third Pressing, which is dedicated to the All Gods and in which the Ṛbhus have their share. This suggests that the repeated stretching in pāda a need not refer only to the periodic nature of Vedic sacrifice over the ritual year, but also perhaps to the repeated rites of the Soma pressing day. Since the theme of the “leftover” is prominent in the Third Pressing (see Jamison 1996: 129-32), “being stretched out again” fits this context.

THE holy work I wrought before is wrought again: my sweetest hymn is sung to celebrate your praise.
Here, O ye Rbhus, is this sea for all the Gods: sate you with Soma offered with the hallowing word.

Mein Werk ward früher ausgeführt, es wird aufs neue ausgeführt: die süßeste Dichtung wird zu einem Lobgedicht vorgetragen. Hier ist das für die Allgötter bestimmte Meer des Soma; tut euch, ihr Ribhu´s, an dem mit Svaha gesegneten Trank gütlich!

Gespannt war mein Gewebe, wieder spann’ ich es zu preisen euch, ertönt der süsseste Gesang; Hier ist dies Meer, für alle Götter reicht es aus; erlabt euch, Ribhu’s, an dem Spruch-geweihten Trank.

Соткан мой труд, и снова ткется все он же.
Складчайшая поэзия произносится, чтобы стать гимном.
Этот океан здесь предназначен Всем-Богам.
Насыщайтесь, о Рибху, выжатым (сомой,) сопровождаемым (возгласом): Свага!

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

अब ११० एकसौ दशवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से विद्वान् मनुष्य कैसे अपना वर्त्ताव रक्खें, यह उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋभवः) हे बुद्धिमान् विद्वानो ! तुम लोग जैसे (इह) इस लोक में (अयम्) यह (विश्वदेव्यः) समस्त अच्छे गुणों के योग्य (समुद्रः) समुद्र है और जैसे तुम लोगों में (स्वाहाकृतस्य) सत्य वाणी से उत्पन्न हुए धर्म के (उचथाय) कहने के लिये (स्वादिष्ठा) अतीव मधुर गुणवाली (धीतिः) बुद्धि (शस्यते) प्रशंसनीय होती है (उ) वा जैसे (मे) मेरा (ततम्) बहुत फैला हुआ अर्थात् सबको विदित (अपः) काम (तायते) पालना करता है (तत्, उ, पुनः) वैसे फिर तो हम लोगों को (सम्, तृप्णुत) अच्छा तृप्त करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे समस्त रत्नों से भरा हुआ समुद्र दिव्य गुणयुक्त है, वैसे ही धार्मिक पढ़ानेवालों को चाहिये कि मनुष्यों में सत्य काम और अच्छी बुद्धि का प्रचारकर दिव्य गुणों की प्रसिद्धि करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे ऋभवो मेधाविनो विद्वांसो यथेहायं विश्वदेव्यः समुद्रो यथा च युष्माभिः स्वाहाकृतस्योचथाय स्वादिष्ठा धीतिः शस्यते यथो मे ततमपस्तायते तदु पुनरस्मान् येयं संतृप्णुत ॥ १ ॥

अथ विद्वांसो मनुष्याः कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ततम्) विस्तृतम् (मे) मम (अपः) कर्म (तत्) तथा (उ) वितर्के (तायते) पालयति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (पुनः) (स्वादिष्ठा) अतिशयेन स्वाद्वी (धीतिः) धीः (उचथाय) प्रवचनायाध्यापनाय (शस्यते) (अयम्) (समुद्रः) सागरः (इह) अस्मिल्ँलोके (विश्वदेव्यः) विश्वान्समग्रान् देवान् दिव्यगुणानर्हति (स्वाहाकृतस्य) सत्यवाङ्निष्पन्नस्य धर्मस्य (सम्) (उ) (तृप्णुत) सुखयत (ऋभवः) मेधाविनः। ऋभुरिति मेधाविना०। निघं० ३। १५। अत्राह निरुक्तकारः−ऋभव उरुभान्तीति वर्त्तेन भान्तीति वर्त्तेन भवन्तीति वा। निरु० ११। १५। ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। यथा समस्तरत्नैर्युक्तः सागरो दिव्यगुणो वर्त्तते तथैव धार्मिकैरध्यापकैर्मनुष्येषु सत्यकर्मप्रज्ञे प्रचार्य्य दिव्यगुणाः प्रसिद्धाः कार्य्याः ॥ १ ॥

या सूक्तात बुद्धिमानाचे कार्य व गुण यांचे वर्णन केलेले आहे. त्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. जसा संपूर्ण रत्नांनी भरलेला सागर दिव्य गुणांनी युक्त असतो तसेच धार्मिक शिकवण देणाऱ्यांनी माणसांमध्ये सत्य कर्म व उत्तम बुद्धीचा प्रचार करून दिव्य गुणांना प्रकट करावे. ॥ १ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

आभोग᳓यम् प्र᳓ य᳓द् इछ᳓न्त अइ᳓तन
अ᳓पाकाः प्रा᳓ञ्चो म᳓म के᳓ चिद् आप᳓यः
सउ᳓धन्वनासश् चरित᳓स्य भूम᳓ना
अ᳓गछत सवितु᳓र् दाशु᳓षो गृह᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ābhogáyam ← ābhogáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aítana ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ichántaḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápākāḥ ← ápāka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āpáyaḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)

ké ← ká- (pronoun)

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

prā́ñcaḥ ← prā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhūmánā ← bhūmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

caritásya ← caritá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

saúdhanvanāsaḥ ← saudhanvaná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ágachata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

आ॒ऽभो॒गय॑म् । प्र । यत् । इ॒च्छन्तः॑ । ऐत॑न । अपा॑काः । प्राञ्चः॑ । मम॑ । के । चि॒त् । आ॒पयः॑ ।
सौध॑न्वनासः । च॒रि॒तस्य॑ । भू॒मना॑ । अग॑च्छत । स॒वि॒तुः । दा॒शुषः॑ । गृ॒हम् ॥

• ābhogayam ← ābhogaya
• [noun], accusative, singular, masculine

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• icchanta ← iṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• aitanāpākāḥ ← aitana ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• aitanāpākāḥ ← apākāḥ ← apāka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfestering.”

• prāñco ← prāñcaḥ ← prāñc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eastern; aforesaid(a); former(a); eastbound; easterly; anterior; forward; prāñc [word].”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• kecid ← kaścit
• [noun], nominative, plural, masculine
• “any(a); some(a); some(a); some(a); some(a).”

• āpayaḥ ← āpi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend.”

• saudhanvanāsaś ← saudhanvanāsaḥ ← saudhanvana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• caritasya ← carita
• [noun], genitive, singular, neuter
• “adventure; māhātmya; action; behavior.”

• bhūmanāgacchata ← bhūmanā ← bhūman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “abundance; wealth; success; Krishna; plural.”

• bhūmanāgacchata ← agacchata ← gam
• [verb], plural, Imperfect
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• savitur ← savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• dāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

• gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

हे ऋभवः अपाकाः परिपक्वज्ञानाः प्राञ्चः पूर्वकालीनाः मम आपयः प्रापयितारो मदीया ज्ञातयः के चित् एवंभूता ये केचन यूयम् आभोगयम् उपभोग्यं सोमम् इच्छन्तः यत् यदा प्र ऐतन तपश्चरितुमरण्यं गतवन्तः । ऋभवो हि सुधन्वन आङ्गिरसस्य पुत्राः। तदुक्तं यास्केन - ऋभुर्विभ्वा वाज इति सुधन्वन आङ्गिरसस्य त्रयः पुत्रा बभूवुः ’ ( निरु. ११. १६) इति । कुत्सोऽप्याङ्गिरसः अतस्तेन मदीया ज्ञातय इत्युक्तम् । हे सौधन्वनासः सुधन्वनः पुत्राः तदानीं च रितस्य समुपार्जितस्य तपसः भूमना भूम्ना बहुत्वेन दाशुषः हवींषि दत्तवतः सवितुः सोमाभिषवं कुर्वतो यजमानस्य संबन्धि यज्ञगृहम् अगच्छत तपसा लब्धसोमाः सन्तः कृतपाना: यूयं गत वन्तः । यद्वा । दाशुषः प्रातःसवनादिष्वग्न्यादिभिरपसारितेभ्यः ऋभुभ्यः सोमपानं दत्तवतः सवितुः गृहं निवासस्थानं तृतीयसवनाख्यमगच्छत प्राप्ताः । एतत्सर्वम् ‘ आर्भवं शंसति ’ ( ऐ. ब्रा. ३. ३०) इत्यादौ विस्पष्टमाम्नातम् ॥ आभोगयम् । आ समन्ताद्भोग आभोगः । तदर्हः आभोगयः । ‘ छन्दसि च ’ इति य: । यस्य ’ इति लोपाभावश्छान्दसः । व्यत्ययेन प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । यद्वा । आङ्पूर्वाद्भुजेरौणादिकः कर्मणि इप्रत्ययः कुत्वं च । अमि व्यत्ययेन गुणः । ऐतन । इण् गतौ ’ । लङि मध्यम बहुवचनस्य यस्य तादेशः । ‘ तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तस्य तनबादेशः । आडागमो वृद्धिश्च । आपयः । आप्नोतेरौणादिक इप्रत्ययः । भूमना । बहुशब्दात् पृथ्वादिलक्षण इमनिच् । बहोर्लोपो भू च बहोः ’ इति इकारलोपो बहोर्भूभावश्च । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् अलोपाभावः ॥

English translation:

“When, Ṛbhus, you who are amongst my ancestors, yet immature (in wisdom), but desirous of enjoying (the Soma libations), retired to the forest to perform (penance), then, sons of Sudhanvan, throught he plural nitude of your completed (devotions), you came to the (sacrificial) hall of the worshipper Savitā.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛbhurvibhvā vāja iti sudhanvana āṅgirasasya trayaḥ putrāḥ babhūvuḥ (Nirukta 11.16): Sudhanvan, father of the Ṛbhus, was a descendant of Aṅgiras; so is Kutsa;

Prāñcaḥ = pūrva kālīna, of a former period; Kutsa is a kinsman of Ṛbhus of a former period

When, facing front, you shrewd ones went forth in search of your daily bread, kind of like my pals,
o sons of Sudhanvan, after your fill of roaming you came to the house of Savitar the pious.

As indicated in the published introduction, the wandering Ṛbhus seem here to be compared to the poet and his ilk, tramp craftsmen in search of skilled work – as Geldner already suggests. (For more on itinerant priests and poets, esp. the Prātaritvan, see Jamison 1996: 184-89.) In pāda b ápākāḥ is universally interpreted as ‘westward’, derived from ápāñc-, contrasted with immediately following prā́ñcaḥ ‘facing eastward’. So, e.g., Geldner “Als ihr … westwärts, ostwärts weiter zoget.” Although the direction words frequently co-occur, one might expect the stem formations here to be parallel, that is, using a form of ápāñc- rather than a derivative. Cf., e.g., prā́g ápāg údāk (III.53.11, VIII.4.1=VIII.65.1). Moreover, the Ṛbhus’ journey seems to be purposeful and directed, given the two prá forms (… prá … aítana … prā́ñcaḥ) and the fact that they reach a goal. I take ápāka- instead as a privative form of pā́ka- ‘callow, simple(ton)’, hence ‘not simple; clever, shrewd’; cf. ámūra- ‘not stupid, no fool’ to mūrá- ‘stupid’.

The tone of the locution máma ké cid āpáyaḥ is somewhat hard to read; it is reminiscent of V.52.12 té me ké cin ná tāyávaḥ. The effect seems to be approximative – “some kind of X,” “more or less like X” – and slightly slangy. The referent of the máma is the 1st ps. speaker of vs. 1, contra Renou, who takes the phrase as the direct speech of (one of?) the Ṛbhus.

When, seeking your enjoyment onward from afar, ye, certain of my kinsmen, wandered on your way,
Sons of Sudhanvan, after your long journeying, ye came unto the home of liberal Savitar.

Als ihr Unterhalt suchend westwärts, ostwärts weiter zoget als gewisse Bekannte von mir, da gelanget ihr Söhne des Sudhanvan nach vielem Wandern in das Haus des opferspenden Savitri.

Als nach Genüssen suchend ihr hinwandertet nach West und Ost, die ihr zum Theil mir seid verwandt, Da kamt Sudhanvan-Söhne ihr nach langer Fahrt zum Hause hin des holdgesinnten Savitar.

Когда вы двинулись вперед в поисках пищи,
(Говоря): У меня есть кое-какие приятели к западу (и) к востоку,
После долгих скитаний, о сыновья Судханвана,
Вы добрались до дома Савитара, приносящего жертвы.

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्राञ्चः) प्राचीन (अपाकाः) रोटी आदि का स्वयं पाक तथा यज्ञादि कर्म न करनेहारे संन्यासी जनो ! आप जो (के, चित्) कोई जन (मम) मेरे (आपयः) विद्या में अच्छी प्रकार व्याप्त होने की कामना किए (यत्) जिस (आ भोगयम्) अच्छी प्रकार भोगने के पदार्थों में प्रशंसित भोग की (इच्छन्तः) चाह कर रहे हैं, उनको उसी भोग को (प्र, ऐतन) प्राप्त करो। हे (सौधन्वनासः) धनुष बाण के बाँधनेवालों में अतीव चतुरो ! जब तुम (भूमना) बहुत (चरितस्य) किये हुए काम के (सवितुः) ऐश्वर्य से युक्त (दाशुषः) दान करनेवाले के (गृहम्) घर को (आगच्छत) आओ तब जिज्ञासुओं अर्थात् उपदेश सुननेवालों के प्रति सांचे धर्म के ग्रहण करने का उपदेश करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्थ आदि मनुष्यो ! तुम संन्यासियों से सत्य विद्या को पाकर, कहीं दान करनेवालों की सभा में जाकर, वहाँ युक्ति से बैठ और निरभिमानता से वर्त्तकर विद्या और विनय का प्रचार करो ॥ २ ॥

अन्वय: हे प्राञ्चोऽपाका यतयो यूयं ये केचिन्ममापयो यद्ययमाभोगयमिच्छन्तो वर्त्तन्ते तान् तं प्रैतन्। हे सौधन्वनासो यदा यूयं भूमना चरितस्य सवितुर्दाशुषो गृहमगच्छत खल्वागच्छत तदा जिज्ञासून् प्रति सत्यधर्मग्रहणमुपदिशत ॥ २ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आभोगयम्) आसमन्ताद्भोगेषु साधुं व्यवहारम्। अत्रोभयसंज्ञान्यपि छन्दांसि दृश्यन्त इति भसंज्ञा निषेधादल्लोपाभावः। (प्र) (यत्) यम् (इच्छन्तः) (ऐतन) प्राप्नुत (अपाकाः) वर्जितपाकयज्ञा यतयः (प्राञ्चः) प्राचीनाः (मम) (के) (चित्) (आपयः) विद्याव्याप्तुकामाः (सौधन्वनासः) शोभनानि धन्वानि धनूंषि येषु ते सुधन्वानस्तेषु कुशला सौधन्वनाः (चरितस्य) अनुष्ठितस्य कर्मणः (भूमना) बहुत्वेन। अत्रोभयसंज्ञान्यपीति भसंज्ञाऽभावादल्लोपाभावः (आगच्छत) (सवितुः) ऐश्वर्य्ययुक्तस्य (दाशुषः) दानशीलस्य (गृहम्) निवासस्थानम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्थादयो मनुष्या यूयं परिव्राजां सकाशात् सत्या विद्याः प्राप्य क्वचिद्दानशीलस्य सभां गत्वा तत्र युक्त्या स्थित्वा निरभिमानत्वेन वर्त्तित्वा विद्याविनयौ प्रचारयत ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्थांनो ! तुम्ही संन्याशाकडून सत्य विद्या प्राप्त करा. दान करणाऱ्या एखाद्या सभेत जाऊन तेथे युक्तिपूर्वक बसून निरभिमानतेने वर्तन करून विद्या व विनयाचा प्रचार करा. ॥ २ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त᳓त् सविता᳓ वो अमृतत्व᳓म् आ᳓सुवद्
अ᳓गोहियं य᳓च् छ्रव᳓यन्त अइ᳓तन
त्यं᳓ चिच् चमस᳓म् अ᳓सुरस्य भ᳓क्षणम्
ए᳓कं स᳓न्तम् अकृणुता च᳓तुर्वयम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asuvat ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ágohyam ← ágohya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aítana ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

śraváyantaḥ ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásurasya ← ásura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhákṣaṇam ← bhákṣaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

camasám ← camasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

akr̥ṇuta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cáturvayam ← cáturvaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

तत् । स॒वि॒ता । वः॒ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ । अ॒सु॒व॒त् । अगो॑ह्यम् । यत् । श्र॒वय॑न्तः । ऐत॑न ।
त्यम् । चि॒त् । च॒म॒सम् । असु॑रस्य । भक्ष॑णम् । एक॑म् । सन्त॑म् । अ॒कृ॒णु॒त॒ । चतुः॑ऽवयम् ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• ‘mṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• ‘mṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• āsuvad ← āsuvat ← āsu ← √su
• [verb], singular, Imperfect
• “press out.”

• agohyaṃ ← agohyam ← agohya
• [noun], accusative, singular, masculine

• yacchravayanta ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacchravayanta ← śravayantaḥ ← śravay ← √śru
• [verb noun], nominative, plural

• aitana ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• cic ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• camasam ← camasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “camasa; beaker; cake.”

• asurasya ← asura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• bhakṣaṇam ← bhakṣaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• akṛṇutā ← kṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• caturvayam ← caturvaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quadruple.”

हे ऋभवः तत् तदानीं सविता सर्वस्य प्रेरको देवः वः युष्माकम् अमृतत्वं देवत्वम् आसुवत् आभिमुख्येन प्रेरितवान् दत्तवानित्यर्थः । यत् यदा यूयम् अगोह्यं गूहितुमशक्यं सर्वैर्दृश्यमानं सवितारं श्रवयन्तः अपेक्षितं सोमपानं विज्ञापयन्तः सन्तः ऐतन आगच्छत । तदानीमिति पूर्वेणान्वयः । यस्मात् यूयं देवैराज्ञापिताः सन्तः असुरस्य त्वष्टुः संबन्धिनम् । तेन निर्मितमित्यर्थः । भक्षणं सोमपानसाधनं त्यं तं चमसम् एकं चित् असहायमेव सन्तं चतुर्वयं चतुर्व्यूहम् अकृणुत कृतवन्तः । सृष्ट्यादौ त्वष्ट्रा कृतं चमसं होतृचमसादिमुख्यचमसचतुष्टयरूपेण ऋभवः कृतवन्तः इत्यर्थः ॥ असुवत् । षू प्रेरणे’। तौदादिकः । श्रवयन्तः । श्रु श्रवणे’ । छान्दसो वृद्ध्यभावः। ऐतन। लङि मध्यमबहुवचनस्य तादेशे ‘तप्तनप्तनथनाश्च’ इति तनबादेशः । भक्षणम् । करणे ल्युट् । अकृणुत। कृवि, हिंसाकरणयोश्च । लङि मध्यमबहुवचने ‘धिन्विकृण्व्योर च’ इति उप्रत्ययः । चतुर्वयम् । वया अवयवाः । चत्वारोऽवयवा यस्य स तथोक्तः ॥

English translation:

“Then Savitā bestowed upon you immortality, when you came to him, who is not to be concealed, and representd (your desire) to partake of the libations; and that ladle for the sacrificial viands which the Asura had formed single, you made fourfold.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who is not to be concealed: In the previous hymn, Savitā (from su, to offer oblations) perhaps refers to the presenter of oblations; in this hymn, the sun is alluded to

Then Savitar impelled you to immortality when you went to make Agohya heed.
This very beaker, the drinking vessel of the lord [=Tvaṣṭar]—though it was single, you made it fourfold.

ā́suvat ‘impelled’ is of course a pun on Savitar, its subject.

The final pāda is parallel to 2a: … prá yád ichánta aítana / … yác chravayánta aítana, each with a pres. part. combined with the main verb aítana.

What exactly is happening in 3d is unclear, since Agohya is a shadowy figure in Ṛbhu mythology. In Ṛbhu hymns they sleep in his house (I.161.11, IV.33.7); the most similar passage to ours is I.161.13, where the Rbhus ̥ after their sleep ask him ágohya ká idáṃ no abūbudhat “O Agohya, who has awakened us here/now?” In our passage the mirror-image action seems to be depicted – they’re making him heed, that is, waking him up. I do not know what to do with this observation, however.

Savitar therefore gave you immortality, because ye came proclaiming him whom naught can hide;
And this the drinking-chalice of the Asura, which till that time was one, ye made to be fourfold.

Da beschied euch Savitri die Unsterblichkeit, als ihr den Agohya anrufend kamet. Ihr habt sogar jenen Becher, das Trinkgefäß des Asura, der einzig war, vervierfacht.

Darum verlieh euch Savitar Unsterblichkeit, weil ihm, den ewig hellen rufend, ihr erschient, Den Becher auch, aus welchem trinkt der ew’ge Gott, den einen habt ihr in vier Becher umgeformt.

Тут Савитар сотворил вам бессмертие,
Когда вы отправились, крича, к Агохье,
Из того самого кубка для питья Асуры,
Из одного вы сделали четыре.

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वे कैसे वर्त्तें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे बुद्धिमानो ! तुम जो (सविता) ऐश्वर्य्य का देनेवाला विद्वान् (वः) तुम्हारे लिये (यत्) जिस (अमृतत्वम्) मोक्षभाव के (आ, असुवत्) अच्छे प्रकार ऐश्वर्य्य का योग करे (तत्) उसको (अगोह्यम्) प्रकट (श्रवयन्तः) सुनाते हुए सब विद्याओं को (ऐतन) समझाओ, (असुरस्य) जो प्राणों में रम रहा है, उस मेघ के (चमसम्) जिसमें सब भोजन करते हैं अर्थात् जिससे उत्पन्न हुए अन्न को सब खाते हैं (त्यम्) उस (भक्षणम्) सूर्य के प्रकाश को निगल जाने के (चित्) समान (चतुर्वयम्) जिसमें धर्म, अर्थ, काम, और मोक्ष हैं ऐसे (एकम्) एक (सन्तम्) अपने वर्त्ताव को (अकृणुत) करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे मेघ प्राण की पुष्टि करनेवाले अन्न आदि पदार्थों को देनेवाला होकर सुखी करता है, वैसे ही आप लोग विद्या के दान करनेवाले होकर विद्यार्थियों को विद्वान् कर सुन्दर उपकार करो ॥ ३ ॥

अन्वय: हे बुद्धिमन्तो यूयं यः सविता वो यदमृतत्वमासुवत् तद्गोह्यं श्रवयन्तः सकला विद्या ऐतन विज्ञापयत। असुरस्य चमसं त्यं भक्षणं चिदिव चतुर्वयमेकं सन्तमकृणुत ॥ ३ ॥

पुनस्ते कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (सविता) ऐश्वर्यप्रदो विद्वान् (वः) युष्मभ्यम् (अमृतत्वम्) मोक्षभावम् (आ) (असुवत्) ऐश्वर्ययोगं कुर्यात् (अगोह्यम्) गोप्तुमनर्हम् (यत्) (श्रवयन्तः) श्रावयन्तः (ऐतन) विज्ञापयत (त्यम्) अमुम् (चित्) इव (चमसम्) चमन्त्यस्मिन् मेघे (असुरस्य) असुषु प्राणेषु रतस्य। असुरताः। निरु० ३। ८। (भक्षणम्) सूर्य्यप्रकाशस्याभ्यवहरणम् (एकम्) असहायम् (सन्तम्) वर्त्तमानम् (अकृणुत) कुरुत। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (चतुर्वयम्) चत्वारो धर्मार्थकाममोक्षा वया व्याप्तव्या येन तम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो यथा मेघः प्राणपोषकान्नजलादिपदार्थप्रदो भूत्वा सुखयति तथैव यूयं विद्यादातारो भूत्वा विद्यार्थिनो विदुषः संपाद्य सूपकारान् कुरुत ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! जसा मेघ, प्राणपोषक अन्न व जल इत्यादी पदार्थ देतो व सुखी करतो तसेच तुम्ही विद्यादान करून विद्यार्थ्यांना विद्वान बनवून उपकृत करा. ॥ ३ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

विष्ट्वी᳓ श᳓मी तरणित्वे᳓न वाघ᳓तो
म᳓र्तासः स᳓न्तो अमृतत्व᳓म् आनशुः
सौधन्वना᳓ ऋभ᳓वः सू᳓रचक्षसः
संवत्सरे᳓ स᳓म् अपृच्यन्त धीति᳓भिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
śámī ← śámī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

taraṇitvéna ← taraṇitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vāghátaḥ ← vāghát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

viṣṭvī́ ← √viṣ- 2 (root)
{non-finite:CVB}

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ānaśuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sántaḥ ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

r̥bhávaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saudhanvanā́ḥ ← saudhanvaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́racakṣasaḥ ← sū́racakṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

apr̥cyanta ← √pr̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:PASS}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

saṁvatsaré ← saṁvatsará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

वि॒ष्ट्वी । शमी॑ । त॒र॒णि॒ऽत्वेन॑ । वा॒घतः॑ । मर्ता॑सः । सन्तः॑ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ॒न॒शुः॒ ।
सौ॒ध॒न्व॒नाः । ऋ॒भवः॑ । सूर॑ऽचक्षसः । सं॒व॒त्स॒रे । सम् । अ॒पृ॒च्य॒न्त॒ । धी॒तिऽभिः॑ ॥

• viṣṭvī ← viṣ
• [verb noun]
• “labor; act; perform.”

• śamī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Prosopis spicigera Linn.; śamī [word]; Acacia sundra; attempt; labor.”

• taraṇitvena ← taraṇi
• [noun]
• “energetic; agile.”

• taraṇitvena ← tvena ← tva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• vāghato ← vāghataḥ ← vāghant
• [noun], nominative, plural, masculine

• martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• santo ← santaḥ ← as
• [verb noun], nominative, plural
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• amṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ānaśuḥ ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• saudhanvanā ← saudhanvanāḥ ← saudhanvana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• sūracakṣasaḥ ← sūra
• [noun], masculine
• “sun.”

• sūracakṣasaḥ ← cakṣasaḥ ← cakṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eye; look; radiance.”

• saṃvatsare ← saṃvatsara
• [noun], locative, singular, masculine
• “year; year; saṃvatsara [word].”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• apṛcyanta ← pṛc
• [verb], plural, Imperfekt Passiv
• “mix; unite.”

• dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

वाघतः । ऋत्विङ्नामैतत् अत्र च सामर्थ्यात् तद्वन्तो लक्ष्यन्ते । ऋत्विग्भिरुपेता ऋभवः शमी । कर्मनामैतत् । यागदानादीनि कर्माणि अन्यान्यपि ‘ एकं चमसं चतुरः कृणोतन ’ ( ऋ. सं. १. १६१. २) इत्यादिना देवैरुक्तानि कर्माणि तरणित्वेन । तरणिरिति क्षिप्रनाम । क्षिप्रत्वेन शैघ्र्येण विष्ट्वी । यद्यप्येतत्कर्मनाम तथाप्यत्र क्रियापरं व्याप्य कृत्वेत्यर्थः । एवं कर्माणि कृत्वा मर्तासः मनुष्या अपि सन्तः अमृतत्वं देवत्वम् आनशुः आनशिरे । कृतैः कर्मभिर्लेभिरे। देवत्वं प्राप्य च सौधन्वनाः सुधन्वनः पुत्राः सूरचक्षसः सूर्यसमानप्रकाशाः सूर्यसदृशज्ञाना वा ते ऋभवः संवत्सरे संवत्सरावयवभूते वसन्तादिकालेऽनुष्ठेयैः धीतिभिः अग्निष्टोमादिकर्मभिः समपृच्यन्त संयुक्ता अभवन् हविर्भागार्हा बभूवुरित्यर्थः । अत्र निरुक्तं - ‘ कृत्वा कर्माणि क्षिप्रत्वेन वोढारो मेधाविनो वा मर्तासः सन्तोऽमृतत्वमानशिरे सौधन्वना ऋभवः सूरख्याना वा सूरप्रज्ञा वा संवत्सरे समपृच्यन्त धीतिभिः कर्मभिर्ऋभुर्विभ्वा वाज इति सुधन्वन आङ्गिरसस्य त्रयः पुत्रा बभूवुः’ (निरु. ११. १६) इति ॥ विष्ट्वी। ‘विष्लृ व्याप्तौ । स्नात्व्यादयश्च ’ ( पा. सू. ७. १. ४९ ) इति क्त्वाप्रत्ययस्य ईकारान्तादेशः । शमी । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति शसो लुक् । आनशुः । ‘ अशू व्याप्तौ’। व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ अश्नोतेश्च ’ इति अभ्यासादुत्तरस्य नुडागमः । अपृच्यन्त ।’ पृची संपर्क ‘। कर्मणि लङ् ॥

English translation:

“Associated with the priests, and quickly performing the holy rites, they, being yet mortals, acquired immortality and the son of Sudhanvan, the Ṛbhus, brilliant as the sun, became connected with the ceremonies (appropriated to the different season) of the year.”

Toiling with labor, with surpassing skill, the cantors, though they were mortal, reached immortality.
The sons of Sudhanvan, the R̥bhus, who have the sun as their eye, in a year became infused with insights.

I do not understand why the Ṛbhus are called vāghát- here, since this term is ordinarily used of ritual officiants (see comm. ad I.3.5) and the Ṛbhus only indirectly participate in ritual. Geldner tr. “die fahrende (?) Sänger,” but he provides no support for the itinerant part of the tr.

As Geldner points out, sū́ra-cakṣas- is characteristic of gods; in I.89.7 it is used almost as a definition of such. So it may well here be an ancillary indication that the Ṛbhus achieved divine status.

When they had served with zeal at sacrifice as priests, they, mortal as they were, gained immortality.
The Rbhus, children of Sudhanvan, bright as suns, were in a year’s course made associate with prayers.

Nachdem die fahrenden Sänger mit rechtem Fleiß und Pünktlichkeit gearbeitet hatten, erlangten sie, die Sterbliche waren, Unsterblichkeit. Die Ribhu´s, die Söhne des Sudhanvan, die sonnenäugigen, sahen in Jahresfrist ihre Erwartungen erfüllt.

Da emsig sie mit kräftigem Gebet gewirkt, erlangten sie, die Sterblichen, Unsterblichkeit, Sudhanvans Stamm, die sonnengleiche Ribhuschar, ward mit Gebeten angefüllt im Jahreslauf.

Поработав упорно и успешно, (эти) жрецы,
Будучи смертными, достигли бессмертия.
Рибху, сыновья Судханвана, солнечноглазые,
В течение года соединились с (божественными) силами прозрения.

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सौधन्वनाः) अच्छे ज्ञानवाले (सूरचक्षसः) अर्थात् जिनका प्रबल ज्ञान है (वाघतः) वा वाणी को अच्छे कहने, सुनने (मर्त्तासः) मरने और जीनेहारे (ऋभवः) बुद्धिमान् जन (संवत्सरे) वर्ष में (धीतिभिः) निरन्तर पुरुषार्थयुक्त कामों से कार्यसिद्धि का (समपृच्यन्त) संबन्ध रखते अर्थात् काम का ढङ्ग रखते हैं वे (तरणित्वेन) शीघ्रता से (विष्ट्वी) व्याप्त होनेवाले (शमी) कामों को करते (सन्तः) हुए (अमृतत्वम्) मोक्षभाव को (आनशुः) प्राप्त होते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य प्रत्येक क्षण अच्छे-अच्छे पुरुषार्थ करते हैं, वे संसार से लेके मोक्षपर्यन्त पदार्थों को होकर सुखी होते हैं, किन्तु आलसी मनुष्य कभी सुखों को नहीं प्राप्त हो सकते ॥ ४ ॥

अन्वय: ये सौधन्वनाः सूरचक्षसो वाघतो मर्त्तास ऋभवः संवत्सरे धीतिभिः सततं पुरुषार्थयुक्तैः कर्मभिः कार्यसिद्धिं समपृच्यन्त सम्यक् पृञ्चन्ति ते तरणित्वेन विष्ट्वी शमी कुर्वन्तः सन्तोऽमृतत्वं मोक्षभावमानशुरश्नुवन्ति ॥ ४ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्ट्वी) व्यापनशीलानि (शमी) कर्माणि। विष्ट्वी शमीत्येतद्द्वयं कर्मनाम०। निघं० २। १। (तरणित्वेन) शीघ्रत्वेन (वाघतः) वाग्विद्यायुक्ताः (मर्त्यासः) मरणधर्माणः (सन्तः) (अमृतत्वम्) मोक्षभावम् (आनशुः) अश्नुवन्ति (सौधन्वनाः) शोभनविज्ञानाः (ऋभवः) मेधाविनः (सूरचक्षसः) सूरप्रज्ञानाः (संवत्सरे) वर्षे (सम्) (अपृच्यन्त) पृच्यन्ति (धीतिभिः) कर्मभिः। इमं मन्त्रं निरुक्तकार एवं समाचष्टे−कृत्वा कर्माणि क्षिप्रत्वेन वोढारो मेधाविनो वा, मर्त्तासः सन्तोऽमृतत्वमानशिरे, सौधन्वना ऋभवः सूरख्याना वा सूरप्रज्ञा वा, संवत्सरे समपृच्यन्त धीतिभिः कर्मभिः, ऋभुर्विभ्वा बाज इति। निरु० ११। १६। ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः प्रतिक्षणं सुपुरुषार्थान् कुर्वन्ति ते मोक्षपर्यन्तान् पदार्थान् प्राप्य सुखयन्ति। न खल्वलसा मनुष्याः कदाचित् सुखानि प्राप्तुमर्हन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे प्रत्येक क्षणी चांगला पुुरुषार्थ करतात ती संसारापासून मोक्षापर्यंत पदार्थ प्राप्त करून सुखी होतात; परंतु आळशी माणसे कधी हे सुख प्राप्त करू शकत नाहीत. ॥ ४ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क्षे᳓त्रम् इव वि᳓ ममुस् ते᳓जनेनँ
ए᳓कम् पा᳓त्रम् ऋभ᳓वो जे᳓हमानम्
उ᳓पस्तुता उपमं᳓ ना᳓धमाना
अ᳓मर्तियेषु श्र᳓व इछ᳓मानाः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iva ← iva (invariable)

kṣétram ← kṣétra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mamuḥ ← √mā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

téjanena ← téjana- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jéhamānam ← √jeh- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

pā́tram ← pā́tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥bhávaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́dhamānāḥ ← √nādh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

upamám ← upamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpastutāḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ámartyeṣu ← ámartya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ichámānāḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

क्षेत्र॑म्ऽइव । वि । म॒मुः॒ । तेज॑नेन । एक॑म् । पात्र॑म् । ऋ॒भवः॑ । जेह॑मानम् ।
उप॑ऽस्तुताः । उ॒प॒ऽमम् । नाध॑मानाः । अम॑र्त्येषु । श्रवः॑ । इ॒च्छमा॑नाः ॥

• kṣetram ← kṣetra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mamus ← mamuḥ ← mā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• tejanenaṃ ← tejana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “shaft; sharpening; bamboo; tip.”

• ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• pātram ← pātra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vessel; pātra [word]; authority; receptacle; pātra; vessel; cup; bowl; basket.”

• ṛbhavo ← ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• jehamānam ← jeh
• [verb noun], accusative, singular

• upastutā ← upastutāḥ ← upastu ← √stu
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• upamaṃ ← upamam ← upama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; topmost.”

• nādhamānā ← nādhamānāḥ ← nādh
• [verb noun], nominative, plural
• “suffer.”

• amartyeṣu ← amartya
• [noun], locative, plural, masculine
• “immortal.”

• śrava ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• icchamānāḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

उपस्तुताः समीपस्थैर्ऋषिभिः स्तुताः ऋभवः जेहमानं होमक्रियां प्रति प्रयतमानम् एकम् असहायं.पात्रं पानसाधनं त्वष्ट्रा निर्मितं चमसं मानदण्डेन क्षेत्रमिव भूमिमिव तेजनेन तीक्ष्णेन शस्त्रेण चमसचतुष्टयरूपेण कर्तुं वि ममुः विशेषेण मानं कृतवन्तः । किमिच्छन्तः । उपमं सर्वेषामुपमानभूतं प्रशस्तं सोमलक्षणमन्नं नाधमानाः याचमानाः । एतदेव विवृणोति । अमर्त्येषु मरणरहितेषु देवेषु मध्ये श्रवः हविर्लक्षणमन्नम् इच्छमानाः इच्छन्तः । देवैः सह सोमपानं कामयमानाः तल्लाभाय चतुरश्चमसानकार्षुरित्यर्थः ॥ ममुः । ‘माङ् माने शब्दे च । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । तेजनेन । अणोऽप्रगृह्यस्यानुनासिकः ’ (पा. सू. ८. ४. ५७) इति अनवसाने व्यत्ययेन अकारस्य आनुनासिक्यम् । ईषाअक्षादित्वात् प्रकृतिभावः । जेहमानम् । वेहृ जेहृ बाहृ प्रयत्ने’ । भौवादिकः । अनुदात्तेत्त्वात् आत्मनेपदम् । उपस्तुताः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । उपमम् । ‘ माङ् माने’। ‘ आतश्चोपसर्गे ’ इति कप्रत्ययः । इच्छमानाः । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् ॥ ॥ ३० ॥

English translation:

“Lauded by the bystanders, the Ṛbhus, with a sharp weapon, meted outt the single sacrificial ladle, like a field (measured by a rod), soliciting the best (libations) and desiring (to participate of) sacrificial food amongs thte gods.”

Like a field with a sharp stick, the R̥bhus measured into parts the single cup, which was gaping—
they who were crying in want at the praise-invocation, seeking highest fame among the immortals.

úpastutā in the Saṃhitā text is universally taken, flg. the Pp., as the nom. pl.

of the past part., úpastutāḥ. I take it rather as the loc. sg. of úpastuti- ‘praiseinvocation’. It doesn’t make sense to me that, after having been praised, they would be “crying in want” and seeking (further?) fame, whereas if they lack praise at the praise invocation, their seeking fame is understandable. Loc. sg. -ā to -i-stems is found only interior in the pāda as here, but almost always before consonants.

However, AiG III.152 counts 9 occurrences before -u-/-ū-, as here.

Geldner and Renou take upamám as the obj. of nā́dhamānāḥ, but that stem is never transitive (as Renou admits), and it appears in the preceding hymn (I.109.3) in clear intransitive usage. I take the adj. with śrávaḥ in d. It would also be possible to take it as an adverb: “in utmost need.” Witzel Gotō construe it with the cup in b; this seems the least likely possibility, since the miraculous deed of the Ṛbhus is depicted only in the first hemistich, quite separately their quest for fame in the second.

The Rbhus, with a rod measured, as ’twere a field, the single sacrificial chalice. wide of mouth,
Lauded of all who saw, praying for what is best, desiring glorious fame among Immortal Gods.

Wie ein Grundstück maßen die Ribhu´s mit dem Rohrstab den einen gähnenden Becher aus, belobt, höchsten Lohn sich ausbittend, bei den Unsterblichen Ruhm suchend.

Es massen wie das Feld mit einem Rohrstab die Ribhu’s aus die eine weite Schale, Sie, die gepriesnen, herrlichstes erflehend. und Ruhm begehrend bei den ew’gen Göttern.

Как (меряют) поле, Рибху измерили тростниковой палочкой
Один зияющий сосуд,
Воспетые, просящие высшей (награды),
Ищущие славы среди бессмертных.

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (उपस्तुताः) तीर आनेवालों से प्रशंसा को प्राप्त हुए (नाधमानाः) और लोगों से अपने प्रयोजन से याचे हुए (अमर्त्येषु) अविनाशी पदार्थों में (श्रवः) अन्न को (इच्छमानाः) चाहते हुए (ऋभवः) बुद्धिमान् जन (तेजनेन) अपनी उत्तेजना से (क्षेत्रमिव) खेत के समान (जेहमानम्) प्रयत्नों को सिद्ध करानेहारे (एकम्) एक (उपमम्) उपमा रूप अर्थात् अति श्रेष्ठ (पात्रम्) ज्ञानों के समूह का (वि, ममुः) विशेष मान करते हैं, वे सुख पाते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य खेत को जोत, बोय और सम्यक् रक्षा कर उससे अन्न आदि को पाके उसका भोजन कर आनन्दित होते हैं, वैसे वेद में कहे हुए कलाकौशल से प्रशंसित यानों को रचकर उनमें बैठ और उन्हें चला और एक देश से दूसरे देश में जाकर व्यवहार वा राज्य से धन को पाकर सुखी होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: ये उपस्तुता नाधमाना अमर्त्येषु श्रव इच्छमाना ऋभवो मेधाविनस्तेजनेन क्षेत्रमिव जेहमानमेकमुपमं पात्रं विममुर्विविधं मान्ति ते सुखं प्राप्नुवन्ति ॥ ५ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षेत्रमिव) यथा क्षेत्रं तथा (वि) (ममुः) मानं कुर्वन्ति (तेजनेन) तीव्रेण कर्मणा (एकम्) (पात्रम्) पत्राणां ज्ञानानां समूहम् (ऋभवः) (जेहमानम्) प्रयत्नसाधकम् (उपस्तुताः) उपगतेन स्तुताः (उपमम्) उपमानम् (नाधमानाः) याचमानाः (अमर्त्येषु) मरणधर्मरहितेषु पदार्थेषु (श्रवः) अन्नम् (इच्छमानाः) इच्छन्तः। व्यत्ययेनात्रात्मनेपदम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा जनाः क्षेत्रं कर्षित्वा उप्त्वा संरक्ष्य ततोऽन्नादिकं प्राप्य भुक्त्वाऽऽनन्दन्ति तथा वेदोक्तकलाकौशलेन प्रशस्तानि यानानि रचित्वा तत्र स्थित्वा संचाल्य देशान्तरं गत्वा व्यवहारेण राज्येन वा धनं प्राप्य सुखयन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी माणसे शेत नांगरून पेरणी करतात. परिपूर्ण रक्षण करून अन्न इत्यादी प्राप्त करून भोजन करतात व आनंदी होतात. तसे वेदोक्त कलाकौशल्ययुक्त प्रशंसित याने तयार करून त्याना चालवून देशदेशांतरी गमन करतात व व्यवहार करतात किंवा राज्याकडून धन प्राप्त करून सुखी होतात. ॥ ५ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

आ᳓ मनीषा᳓म् अन्त᳓रिक्षस्य नृ᳓भ्यः
स्रुचे᳓व घृतं᳓ जुहवाम विद्म᳓ना
तरणित्वा᳓ ये᳓ पितु᳓र् अस्य सश्चिर᳓
ऋभ᳓वो वा᳓जम् अरुहन् दिवो᳓ र᳓जः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

antárikṣasya ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

manīṣā́m ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

juhavāma ← √hu- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

srucā́ ← srúc- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vidmánā ← vidmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

saściré ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

taraṇitvā́ ← taraṇitvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

aruhan ← √ruh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥bhávaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । म॒नी॒षाम् । अ॒न्तरि॑क्षस्य । नृऽभ्यः॑ । स्रु॒चाऽइ॑व । घृ॒तम् । जु॒ह॒वा॒म॒ । वि॒द्मना॑ ।
त॒र॒णि॒ऽत्वा । ये । पि॒तुः । अ॒स्य॒ । स॒श्चि॒रे । ऋ॒भवः॑ । वाज॑म् । अ॒रु॒ह॒न् । दि॒वः । रजः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• manīṣām ← manīṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• antarikṣasya ← antarikṣa
• [noun], genitive, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• sruceva ← srucā ← sruc
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Sruc.”

• sruceva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ghṛtaṃ ← ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• juhavāma ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• vidmanā ← vidman
• [noun], instrumental, singular, neuter

• taraṇitvā ← taraṇi
• [noun]
• “energetic; agile.”

• taraṇitvā ← tvā ← tva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• saścira ← saścire ← sac
• [verb], plural, Perfect indicative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• ṛbhavo ← ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• aruhan ← ruh
• [verb], plural, Imperfect
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

अन्तरिक्षस्य अन्तरिक्षलोकस्य मध्यमस्थानस्य संबन्धिभ्यः नृभ्यः यज्ञस्य नेतृभ्य ऋभुभ्यः । ऋभवो हि यज्ञस्य नेतारः । तेन हि ते देवत्वं प्राप्ताः । यद्वा । अन्तरिक्षस्य लोकस्य नेतृभ्यः । मध्यमे स्थाने ह्येते पठ्यन्ते । तादृशेभ्यः स्रुचेव यथा सुचा जुह्वा घृतं क्षरणशीलाज्योपेतं हविः आ जुहवाम । मर्यादयामाकारः । यथाशास्त्रं प्रयच्छाम । एवमेव मनीषां स्तुतिं विद्मना वेदनेन ज्ञानेन कुर्मः इति शेषः । अपि च ये ऋभवः पितुः सर्वस्य जगतः पालकस्य अस्य सूर्यस्य तरणित्वा तरणित्वानि तरणकौशलानि सश्चिरे सूर्यरश्मिभूताः सन्तः प्रापुः । तदुक्तम् - आदित्यरश्मयोऽप्यृभव उच्यन्ते’ इति । ते ऋभवः दिवो रजः। रजःशब्दो लोकवाची । द्योतमानस्य स्वर्गाख्यस्य लोकस्य संबन्धिनं वाजं सोमलक्षणमन्नम् अरुहन् यागदानादिभिः कर्मभिरन्यैश्च देवोक्तैः चमसचतुष्टयकरणादिकैः प्राप्नुवन् ॥ स्रुचेव। ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। जुहवाम। ‘हु दानादनयोः’ । लोटि ‘ आडुत्तमस्य पिच्च ’ इति आडागमः । विद्मना । ‘ विद ज्ञाने’। औणादिको मनिः । न संयोगाद्वमन्तात् ’ इति अल्लोपाभावः । तरणित्वा । ‘तॄ प्लवनतरणयोः । ‘ अर्तिसृभृधृधम्यश्यवितॄभ्योऽनिः’ इति कर्तरि अनिप्रत्ययः । तस्य भावस्तरणित्वम् । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । सश्चिरे । ग्लुञ्च षस्ज गतौ ’ इत्यत्र सश्चिमप्येके पठन्ति । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । ‘ द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम्’ इति वचनात् द्विर्वचनाभावः । इरेचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । ‘यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघातप्रतिषेधः । अरुहन् । रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च ’ । लुङि ‘ कृमृ दृरुहिभ्यश्छन्दसि’ इति च्लेः अङादेशः । दिवः ।’ उडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । रजः । ‘ रञ्ज रागे’ । रजन्त्यस्मिन्निति रजो लोकः । तदुक्तं -’ लोका रजांस्युच्यन्ते ’ ( निरु. ४. १९) इति । औणादिकोऽधिकरणे असुन्। ‘ रजकरजनरजःसूपसंख्यानम् ’ इति नलोपः । ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति षष्ठ्या लुक् ॥

English translation:

“To the leaders (of the sacrifice), dwelling in the firmament, we present, as with a ladle, the appointed clarified butter, and praise with knowledge those Ṛbhus, who, having equalled the velocityof the protector (of the universe, the sun), ascended to the region of heaven, through (the offerings) of (sacrificial) food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nṛbhyaḥ = yajñasya netṛbhyaḥ; ṛbhavo hi yajñasya netāraḥ: ’the ṛbhus are the leaders of the sacrifice’; because of this position, they obtained immortality; the term is perhaps connected with antarikṣasya, to the chief of the firmament; ṛbhus also identified with the solar rays (ādityaraśmayo api ṛbhava ucyanti: the ṛbhus are, indeed, said to be the rays of the sun

Let us pour an inspired thought with our know-how, like ghee with a ladle, for the men of the midspace.
Those who by their surpassing skill followed (the way) of the father of this one, the R̥bhus mounted to their prize, the realm of heaven.

The conceptual basis for the common trope of “pouring prayers” is made clear here by the simile “like ghee with a ladle.” Because of its lack of accent asya cannot modify pitúḥ and it should have a referent already present in the discourse. The referent is generally taken as the cup of 5 and its father as Tvaṣṭar. I do not have anything better to offer.

Geldner’s tr. of c seems very loose and somewhat puzzling: “… die die Pünktlichkeit seines Vaters erreichten …” He seems to be taking taraṇitvā́as neut. pl.

rather than instr. sg. (like taraṇitvéna in 4a) and imposing a meaning “erreichten” on saściré that stretches the semantics of that stem. Renou makes a good case for the instr.

interpretation, and supplies an acc. “(l’exemple)” that allows the usual ‘follow’ sense for the verb. My tr. is similar.

vā́ja- in d is a low-key pun on the name of one of the Ṛbhus.

As oil in ladles, we through knowledge will present unto the Heroes of the firmament our hymn,–
The Rbhus who came near with this great Father’s speed, and rose to heaven’s high sphere to eat the strengthening food.

Wir wollen den Herrn des Luftreiches kundig eine Dichtung als Opfer bringen wie Schmalz mit dem Löffel. Die Ribhu´s, die die Pünktlichkeit seines Vaters erreichten, die haben als Lohn den Himmelsraum erklommen.

Des Luftraums Männern wollen kundig ein Gebet wir giessend weihen wie mit Löffeln Butterseim, Die Ribhu’s, die mit ihres Vaters Siegerkraft sein Gut gewannen, stiegen auf zum Himmelsraum.

Мы хотим искусно принести в жертву молитву
Мужам воздушного пространства, как (приносят в жертву) жир ложкой.
Рибху, которые благодаря (своему) успеху последовали за этим отцом,
Поднялись в область неба за наградой.

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब सूर्य्य की किरणें कैसी हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (ऋभवः) सूर्य्य की किरणें (तरणित्वा) शीघ्रता से (वाजम्) पृथिवी आदि अन्न पर (अरुहन्) चढ़तीं और (दिवः) प्रकाशयुक्त आकाश के बीच (रजः) लोकसमूह को (सश्चिरे) प्राप्त होती हैं। और (अस्य) इस (अन्तरिक्षस्य) आकाश के बीच वर्त्तमान हुई (नृभ्यः) मनुष्यों के लिये (स्रुचेव) जैसे होम करने के पात्र से घृत को छोड़ें वैसे (घृतम्) जल तथा (पितुः) अन्न को प्राप्त कराती हैं, उनके सकाश से हम लोग (विद्मना) जिससे विद्वान् सत्-असत् का विचार करता है, उस ज्ञान से (मनीषाम्) विचारवाली बुद्धि को (आ, जुहवाम) ग्रहण करें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे ये सूर्य की किरणें लोक-लोकान्तरों को चढ़कर शीघ्र जल वर्षा और उससे ओषधियों को उत्पन्न कर सब प्राणियों को सुखी करती हैं, वैसे राजादि जन प्रजाओं को सुखी करें ॥ ६ ॥

अन्वय: ये ऋभवो तरणित्वा वाजमरुहन् दिवो रजः सश्चिरे, अस्यान्तरिक्षस्य मध्ये वर्त्तमाना नृभ्यः स्रुचेव घृतं पितुरन्नं च सश्चिरे, तेभ्यो वयं विद्माना मनीषामा जुहवाम ॥ ६ ॥

अथ सूर्य्यकिरणाः कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (मनीषाम्) प्रज्ञाम् (अन्तरिक्षस्य) आकाशस्य मध्ये (नृभ्यः) मनुष्येभ्यः (स्रुचेव) यथा होमोपकरणेन तथा (घृतम्) उदकमाज्यं वा (जुहवाम) आदद्याम (विद्मना) वेत्ति येन तेन विज्ञानेन (तरणित्वा) शीघ्रत्वेन (ये) (पितुः) अन्नम् (अस्य) (सश्चिरे) सज्जन्ति प्राप्नुवन्ति प्रापयन्ति वा (ऋभवः) किरणाः। आदित्यरश्मयोऽप्यृभव उच्यन्ते। निरु० ११। १६। (वाजम्) पृथिव्यादिकमन्नम् (अरुहन्) रोहन्ति (दिवः) प्रकाशितस्याकाशस्य मध्ये (रजः) लोकसमूहम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथेम आदित्यरश्मयो लोकलोकान्तरानारुह्य सद्यो जलं वर्षयित्वौषधीरुत्पाद्य सर्वान् प्राणिनः सुखयन्ति तथा राजादयो जनाः प्रजाः सुखयन्तु ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी सूर्याची किरणे लोक लोकांतरी पोचून, जलवृष्टी करून, औषधी उत्पन्न करून सर्व प्राण्यांना सुखी करतात तसे राजा इत्यादींनी प्रजेला सुखी करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

ऋभु᳓र् न इ᳓न्द्रः श᳓वसा न᳓वीयान्
ऋभु᳓र् वा᳓जेभिर् व᳓सुभिर् व᳓सुर् ददिः᳓
युष्मा᳓कं देवा अ᳓वसा᳓हनि प्रिये᳓
अभि᳓ तिष्ठेम पृत्सुती᳓र् अ᳓सुन्वताम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

návīyān ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥bhúḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dadíḥ ← dadí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥bhúḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jebhiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhani ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

priyé ← priyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

ásunvatām ← ásunvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pr̥tsutī́ḥ ← pr̥tsutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tiṣṭhema ← √sthā- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

ऋ॒भुः । नः॒ । इन्द्रः॑ । शव॑सा । नवी॑यान् । ऋ॒भुः । वाजे॑भिः । वसु॑ऽभिः । वसुः॑ । द॒दिः ।
यु॒ष्माक॑म् । दे॒वाः॒ । अव॑सा । अह॑नि । प्रि॒ये । अ॒भि । ति॒ष्ठे॒म॒ । पृ॒त्सु॒तीः । असु॑न्वताम् ॥

• ṛbhur ← ṛbhuḥ ← ṛbhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ribhus.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• navīyān ← navīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• ṛbhur ← ṛbhuḥ ← ṛbhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ribhus.”

• vājebhir ← vājebhiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vasubhir ← vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• vasur ← vasuḥ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• dadiḥ ← dadi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving; big.”

• yuṣmākaṃ ← yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• avasāhani ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• avasāhani ← ahani ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• priye ← priya
• [noun], locative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tiṣṭhema ← sthā
• [verb], plural, Present optative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• pṛtsutīr ← pṛtsutīḥ ← pṛtsuti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “battle.”

• asunvatām ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asunvatām ← sunvatām ← su
• [verb noun], genitive, plural
• “press out; su.”

ऋभुर्विभ्वा वाज इति त्रयः सुधन्वनः पुत्राः । तत्र शवसा बलेन नवीयान् नवतरः प्रशस्ततरः ऋभुः नः अस्माकम् इन्द्रः परमेश्वरः । अस्माकं रक्षक इत्यर्थः । यद्वा । इन्द्र एव प्रसंगात् उरुभातीति नैरुक्तव्युत्पत्या्र ऋभुरिति स्तूयते । अपि च वाजेभिः वाजैरस्मभ्यं दातव्यैरन्नैः वसुभिः निवासहेतुभिर्धनैश्च ऋभुः वसुः अस्माकं निवासयिता अत एव ददिः तेषामन्नानां धनानां च दाता भवतु । परोऽर्धर्चः प्रत्यक्षकृतः । हे देवाः दानादिगुणयुक्ता ऋभुप्रभृतयः युष्माकं संबन्धिना अवसा रक्षणेन युक्ते प्रिये अस्माकमनुकूले अहनि दिवसे वर्तमाना वयम् असुन्वतां सुन्वद्यजमानविरोधिनां शत्रूणां पृत्सुतीः सेना अभि तिष्ठेम ‘ ॥ नवीयान् । नवशब्दात् आतिशायनिक ईयसुन्। वाजेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति भिस ऐसभावः । वसुः । ‘वस निवासे’ । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘ शॄस्वृस्निहि°’ इत्यादिना उप्रत्ययः । नित्’ इत्यनुवृत्तेरादेयुदात्तत्वम् । ददिः । डुदाञ् दाने ’ । ‘ आगमहन’ इति किप्रत्ययः । लिङ्वद्भावात् द्विर्भावादि । ‘आतो लोप इटि च’ इति आकारलोपः ॥

English translation:

“The most excellent Ṛbhu is in strength our defender; Ṛbhu, through gifts of food and of wealth, is our asylum; may he bestow them upon us, Gods, through your protection; may we, upon a favourable occasion, overcome the hosts of those who offer no libations.”

(One) R̥bhu is for us a newer Indra by his power; (another) R̥bhu is a good one by his goods, a giver by his prizes.
With the help of you, o gods, on a favorable day may we stand up to the battle thrusts of those who don’t press soma.

In my interpr. the individuation of the Ṛbhus continues in ab, though not with their usual names.

Note the switch in number between the opening of 6d ṛbhávo vā́jam (pl. - sg.) and that of 7b ṛbhúr vā́jebhiḥ (sg. - pl.).

In b the instr. pls. vā́jebhir vásubhiḥ are ordinarily taken as proper names and instr. of accompaniment. I instead take them as defining the quality for which the Ṛbhu gets designated ‘good one’ and ‘giver’. My tr. also assumes a chiastic structure in vā́jebhir vásubhiḥ vásur dadíḥ, with the first instr. construed with the last nom. sg.

and the middle two terms belonging together.

The analysis of pṛtsutí- is debated (see, e.g., Renou EVP XIII.108; AiG II.2.640 §473aβA.; III.73, §29b; II.1 Nachtr. 67). On the one hand, it appears to be a compound consisting of the root noun pṛ́t- and a primary -ti-stem, probably to √sū ‘impel’ (with shortening, like sú-ṣuti to the other root √sū ‘give birth’). On the other, since the root noun pṛ́t- is only attested in the loc. pl. pṛtsú (though the root is also found in the derivatives pṛ́tanā-, etc.), pṛtsutí- appears to be a secondary -tí- stem anomalously built to a case form. This seems to be the current standard view.

However, it seems entirely possible to me that we are dealing with a haplology of

*pṛtsu-sutí- (or -sūtí-), and my tr. reflects this analysis.

Rbhu to us is Indra freshest in his might, Rbhu with powers and wealth is giver of rich gifts.
Gods, through your favour may we on the happy day quell the attacks of those who pour no offerings forth.

Ribhu ist uns an Kraft ein neuer Indra, Ribhu mit den Vaja´s und Vasu´s ein gütiger Geber. Mit eurer Hilfe, ihr Götter, wollen wir an dem günstigen Tage die Anfeindungen derer, die keinen Soma pressen, bestehen.

Durch Kraft ist Ribhu uns ein neuer Indra nun, durch gute Macht ein guter Geber Ribhu uns, Durch eure Gunst, o Götter, lasst bezwingen uns an günst’gem Tag der Somalosen Ungestüm.

Рибху для нас по (своей) силе – как более новый Индра,
Рибху вместе с Ваджами и Васу – сам Васу, щедро дающий.
С вашей помощью, о боги, в благоприятный день
Мы хотим устоять против нападок тех, кто не выжимает (сому).

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर श्रेष्ठ विद्वान् हमारे लिये किससे क्या करे, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (नवीयान्) अतीव नवीन (ऋभुः) बहुत विद्याओं का प्रकाश करनेवाला विद्वान् जैसे (इन्द्रः) सूर्य्य अपने प्रकाश और आकर्षण से सबको आनन्द देता है वैसे (शवसा) विद्या और उत्तम शिक्षा के बल से (नः) हमको सुख देवे वा जो (ऋभुः) धीरबुद्धि आयुर्दा और सभ्यता का प्रकाश करनेवाला (वाजेभिः) विज्ञान, अन्न और संग्रामों से वा (वसुभिः) चक्रवर्त्ती राज्य आदि के धनों से (वसुः) आप सुख में वसने और (ददिः) दूसरों को सुखों का देनेवाला होता है उससे अपने राज्य के और सेनाजनों के (अवसा) रक्षा आदि व्यवहार के साथ वर्त्तमान (देवाः) विद्या और अच्छी शिक्षा को चाहते हुए हम विद्वान् लोग (प्रिये) प्रीति उत्पन्न करनेवाले (अहनि) दिन में (असुन्वताम्) अच्छे ऐश्वर्य के विरोधी (युष्माकम्) तुम शत्रुजनों की (पृत्सुतीः) उन सेनाओं के जो कि संबन्ध करानेवालों को ऐश्वर्य पहुँचानेवाली हैं (अभि) सम्मुख (तिष्ठेम) स्थित होवें अर्थात् उनका तिरस्कार करें ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अपने प्रकाश से तेजस्वी समस्त चर और अचर जीवों और समस्त पदार्थों के जीवन कराने से आनन्दित करता है वैस विद्वान्, शूरवीर और विद्वानों में अच्छे विद्वान् के सहायों से युक्त हम लोग अच्छी शिक्षा किई हुई, प्रसन्न और पुष्ट अपनी सेनाओं से जो सेना को लिए हुए हैं, उन शत्रुओं का तिरस्कार कर धार्मिक प्रजाजनों को पाल चक्रवर्त्ति राज्य को निरन्तर सेवें ॥ ७ ॥

अन्वय: यो नवीयानृभुर्यथेन्द्रस्तथा शवसा नोऽस्मभ्यं सुखं प्रयच्छेदृभुर्वाजेभिर्वसुभिर्वसुर्ददिस्तेन स्वराज्यसेनानामवसा सह देवा वयं प्रियेऽहन्यसुन्वतां युष्माकं शत्रूणां पृत्सुतीः सेना अभितिष्ठेमाभिभवेम सदा तिरस्कुर्याम ॥ ७ ॥

पुनर्विद्वानस्मदर्थं केन किं कुर्य्यादित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभुः) बहुविद्याप्रकाशको विद्वान् (नः) अस्मभ्यम् (इन्द्रः) यथा सूर्यः स्वस्य प्रकाशाकर्षणाभ्यां सर्वानाह्लादयति तथा (शवसा) विद्यासुशिक्षाबलेन (नवीयान्) अतिशयेन नवः (ऋभुः) मेधाव्याऽऽयुःसभ्यताप्रकाशकः (वाजेभिः) विज्ञानैरन्नैः संग्रामैर्वा (वसुभिः) चक्रवर्त्यादिराज्यश्रीभिः सह (वसः) सुखेषु वस्ता (ददिः) सुखानां दाता (युष्माकम्) (देवाः) विद्यासुशिक्षे जिज्ञासवः (अवसा) रक्षणादिना सह वर्त्तमानाः (अहनि) दिने (प्रिये) प्रसन्नताकारके (अभि) आभिमुख्ये (तिष्ठेम) (पृत्सुतीः) याः संपर्ककारकाणां सुतय ऐश्वर्यप्रापिकाः सेनास्ताः। अत्र पृची धातोः क्विपि वर्णव्यत्ययेन तकारः। तदुपपदादैश्वर्यार्थात् सुधातोः संज्ञायां क्तिच्प्रत्ययः। (असुन्वताम्) स्वैश्वर्यविरोधिनां शत्रूणाम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। यथा सविता स्वप्रकाशेन तेजस्वी सर्वान् चराचरान् पदार्थान् जीवननिमित्ततयाऽऽह्लादयति तथा विद्वच्छूरवीरविद्वत्कुशलसहाययुक्ता वयं सुशिक्षिताभिर्हृष्टपुष्टाभिः स्वसेनाभिः ससेनान् शत्रूंस्तिरस्कृत्य धार्मिकाः प्रजाः संपाल्य चक्रवर्त्तिराज्यं सततं सेवेमहि ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य स्वयं प्रकाशयुक्ततेजस्वी व संपूर्ण चर अचर जीवांना आणि संपूर्ण पदार्थांना जीवन देऊन आनंदित करतो तसे विद्वान शूर पुरुष व विद्वानातही अत्यंत विद्वानाच्या साह्याने आम्ही प्रशिक्षित सुसज्ज सेनेद्वारे शत्रूंची अवहेलना व धार्मिक प्रजेचे पालन करून चक्रवर्ती राज्य निरंतर भोगावे. ॥ ७ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

नि᳓श् च᳓र्मण ऋभवो गा᳓म् अपिंशत
सं᳓ वत्से᳓नासृजता मात᳓रम् पु᳓नः
सउ᳓धन्वनासः सुअपस्य᳓या नरो
जि᳓व्री यु᳓वाना पित᳓राकृणोतन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apiṁśata ← √piś- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cármaṇaḥ ← cárman- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nís ← nís (invariable)

r̥bhavaḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

asr̥jata ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)

sám ← sám (invariable)

vatséna ← vatsá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

saúdhanvanāsaḥ ← saudhanvaná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

svapasyáyā ← svapasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

akr̥ṇotana ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

jívrī ← jívri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pitárā ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yúvānā ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

निः । चर्म॑णः । ऋ॒भ॒वः॒ । गाम् । अ॒पिं॒श॒त॒ । सम् । व॒त्सेन॑ । अ॒सृ॒ज॒त॒ । मा॒तर॑म् । पुन॒रिति॑ ।
सौध॑न्वनासः । सु॒ऽअ॒प॒स्यया॑ । न॒रः॒ । जिव्री॒ इति॑ । युवा॑ना । पि॒तरा॑ । अ॒कृ॒णो॒त॒न॒ ॥

• niś ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• carmaṇa ← carmaṇaḥ ← carman
• [noun], ablative, singular, neuter
• “leather; hide; shield; skin; carman [word]; carman; hide.”

• ṛbhavo ← ṛbhavaḥ ← ṛbhu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• apiṃśata ← piś
• [verb], plural, Imperfect
• “decorate.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vatsenāsṛjatā ← vatsena ← vatsa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• vatsenāsṛjatā ← asṛjatā ← sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• saudhanvanāsaḥ ← saudhanvana
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Ribhus.”

• svapasyayā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapasyayā ← apasyayā ← apasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “activity.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• jivrī ← jivri
• [noun], accusative, dual, masculine
• “old.”

• yuvānā ← yuvan
• [noun], accusative, dual, masculine
• “young; youthful.”

• pitarākṛṇotana ← pitarā ← pitṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitarākṛṇotana ← akṛṇotana ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

पुरा कस्यचिदृषेर्धेनुर्मृता। स ऋषिस्तस्या धेनोर्वत्सं दृष्ट्वा ऋभुं तुष्टाव। भवस्तत्सदृशीमन्यां धेनुं कृत्वा तदीयेन चर्मणा संवीय तेन वत्सेन समयोजयन्निति । अयमर्थः पूर्वार्धे प्रतिपाद्यते । हे ऋभवः यूयं चर्मणः चर्मणा त्वचा । तृतीयार्थे षष्ठी । गां धेनुं निः अपिंशत निःशेषेणाश्लिष्टां संयुक्तामकुरुत । तदनन्तरं मातरं तां गां पुनः वत्सेन सम् असृजत संसृष्टामकुरुत समगमयतेति यावत् । अपि च हे सौधन्वनासः सुधन्वनः आङ्गिरसस्य पुत्राः नरः यज्ञस्य नेतारः ऋभवः स्वपस्यया शोभनकर्मेच्छया योगदानाद्याचरणेनेति यावत् । जिव्री जीर्णौ वृद्धौ पितरा मातापितरौ युवाना पुनर्यौवनोपेतौ अकृणोतन यूयमकृढ्वम् ॥ अपिंशत । ‘ पिश अवयवे ’ । तौदादिकः । ‘ शे मुचादीनाम्’ इति नुम् । सौधन्वनासः । सुधन्वनः पुत्राः सौधन्वनाः । अन् ( पा. सू. ६. ४. १६७ ) इति प्रकृतिभावः । ‘ आज्जसेरसुक्’। ‘ आमन्त्रितस्य च ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । स्वपस्यया । शोभनमपः स्वपः । तदिच्छा स्वपस्या। सुप आत्मनः क्यच् । ‘अ प्रत्ययात्’ इति भावे अकारप्रत्ययः ॥ जिव्री । ‘ जॄष् वयोहानौ ’ । जॄशस्तॄजागृभ्यः क्विन्’ ( उ. सू. ४. ४९४ ) । ‘ऋत इद्धातोः’ इति इत्वम् । रेफवकारयोः स्थानविपर्ययः । बहुलवचनात् ‘हलि च ’ इति दीर्घाभावः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । युवाना । ‘ सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः आकारः । पितरा । पिता च माता च पितरौ । ‘ पिता मात्रा ’ ( पा. सू. १. २. ७० ) इति पिता शिष्यते । पूर्ववत् विभक्तेः आकार: । अकृणोतन । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदित्वात् नुम् । धिन्विकृण्व्योर च ’ इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः । अतो लोपे सति तस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः । लङ्मध्यमबहुवचनस्य तशब्दस्य ‘तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तनबादेशः । तस्य पित्त्वेन ङित्त्वाभावाद्गुणः ॥

English translation:

“Ṛbhus, you covered the cow with a hide, and reunited themother with the calf; sons of Sudhanvan, leaders (of sacrifice), through your good works you rendered your aged parents young.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: a ṛṣi, whose cow had died, leaving a calf prayed to the ṛbhus for assistance, on which, they formed a living cow, and covered it with the skin of the dead one, from which the calf imagined it to be its own mother

O R̥bhus, you carved out a cow from a hide; you sent the mother to join with her calf again.
O sons of Sudhanvan, superior men, with your skillful work you made your two elderly parents young.

Out of a skin, O Rbhus, once ye formed a cow, and brought the mother close unto her calf again.
Sons of Sudhanvan, Heroes, with surpassing skill ye made your aged Parents youthful as before.

Aus dem Fell formtet ihr Ribhu´s eine Kuh und ließet die Mutter wieder mit dem Kalb zusammen. Ihr Söhne des Sudhanvan, durch eure Kunstfertigkeit machtet ihr die greisen Eltern jung.

Ihr habt, o Ribhu’s, aus dem Fell die Kuh geformt, die Mutter habt ihr wieder mit dem Kalb vereint, Ihr habt mit Kunst, o Helden aus Sudhanvans Stamm, die altersschwachen Aeltern wieder jung gemacht.

Из шкуры, о Рибху, вы изготовили корову,
Мать вы снова соединили с теленком.
О сыновья Судханвана, благодаря (вашему) прекрасному искусству, о мужи,
Старых родителей вы сделали юными.

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वे विद्वान् क्या करें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋभवः) बुद्धिमान् मनुष्यो ! तुम (चर्मणः) चाम से (गाम्) गौ को (निरपिंशत) निरन्तर अवयवी करो अर्थात् उसके चाम आदि को खिलाने-पिलाने से पुष्ट करो (पुनः) फिर (वत्सेन) उसके बछड़े के साथ (मातरम्) उस माता गौ को (समसृजत) युक्त करो। हे (सौधन्वनासः) धनुर्वेदविद्याकुशल (नरः) और व्यवहारों को यथायोग्य वर्त्तानेवाले विद्वानो ! तुम (स्वपस्यया) सुन्दर जिसमें काम बने उस चतुराई से (जिव्री) अच्छे जीवनयुक्त बुड्ढे (पितरा) अपने मा-बाप को (युवाना) युवावस्थावालों के सदृश (अकृणोतन) निरन्तर करो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - पिछले कहे हुए काम के विना कोई भी राज्य नहीं कर सकते, इससे मनुष्यों को चाहिये कि उन कामों का सदा अनुष्ठान किया करें ॥ ८ ॥

अन्वय: हे ऋभवो मेधाविनो मनुष्या यूयं चर्मणो गां निरपिंशत पुनर्वत्सेन मातरं समसृजत। हे सौधन्वनासो नरो यूयं स्वपस्यया जिव्री वृद्धौ पितरा युवानाऽकृणोतन ॥ ८ ॥

पुनस्ते विद्वांसः किं कुर्य्युरित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (निः) नितराम् (चर्मणः) (ऋभवः) मेधाविनः (गाम्) (अपिंशत) अवयवीकुरुत (सम्) (वत्सेन) तद्बालेन सह (असृजत)। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (मातरम्) (पुनः) (सौधन्वनासः) शोभनेषु धन्वसु धनुर्विद्यास्विमे कुशलाः (स्वपस्यया) शोभनान्यपांसि कर्माणि यस्यां तया (नरः) नायका विद्वांसः (जिव्री) सुजीवनयुक्तौ (युवाना) युवानौ युवसदृशौ (पितरा) मातापितरौ (अकृणोतन) कुरुत ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - नहि पूर्वोक्तेन कर्मणा विना केचिद्राज्यं कर्त्तुं शक्नुवन्ति तस्मादेतन्मनुष्यैः सदाऽनुष्ठेयम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - यापूर्वी सांगितलेल्या कार्याशिवाय कोणीही राज्य करू शकत नाही. त्यासाठी माणसांनी त्या कामांचे सदैव अनुष्ठान करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वा᳓जेभिर् नो वा᳓जसाताव् अविड्ढि
र्भुमाँ᳓ इन्द्र चित्र᳓म् आ᳓ दर्षि रा᳓धः
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
aviḍḍhi ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vā́jebhiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

darṣi ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥bhumā́n ← r̥bhumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

वाजे॑भिः । नः॒ । वाज॑ऽसातौ । अ॒वि॒ड्ढि॒ । ऋ॒भु॒ऽमान् । इ॒न्द्र॒ । चि॒त्रम् । आ । द॒र्षि॒ । राधः॑ ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• vājebhir ← vājebhiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vājasātāv ← vājasātau ← vājasāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• aviḍḍhy ← aviḍḍhi ← av
• [verb], singular, Aorist imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• ṛbhumāṃ ← ṛbhumat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prudent.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• darṣi ← dṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “burst; burst.”

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे इन्द्र ऋभुमान् । ऋभुर्विभ्वा वाज इति त्रयोऽपि ऋभुशब्देनोपचारादत्रोच्यन्ते । तैर्युक्तस्त्वं वाजसातौ वाजस्यान्नस्य संभजने निमित्तभूते सति वाजेभिः अन्नैः अविड्ढि अस्मान् व्याप्नुहि । यद्वा । वाजसातिरिति संग्रामनाम । वाजसातौ संग्रामे वाजेभिर्वेजनयुक्तैरश्वैरविड्ढि अस्मान् रक्ष । अपि च चित्रं चायनीयं राधः धनम् आ दर्षि अस्मभ्यं दातुमाद्रियस्व । तृतीयसवने ऋभुभिः सहेन्द्रस्यावस्थानात् प्रसंगादत्रेन्द्रस्तुतिः । यदेतदस्माभिः प्रार्थितमस्मदीयं तत् मित्रादयः ममहन्तां पूजयन्ताम् ॥ वाजसातौ । ‘ वन षण संभक्तौ । भावे क्तिन् । ‘ जनसनखनां सञ्झलोः’ इति आत्वम् । वाजानां सातिर्यस्मिन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अविड्ढि । ‘ विष्लृ व्याप्तौ । लोटो हिः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘हुझल्भ्यो हेर्धिः’ । ष्टुत्वजश्त्वे । छन्दस्यपि दृश्यते’ (पा. सू. ६. ४. ७३ ) इति दृशिग्रहणात् लोटि अडागमः । यद्वा । अवतेर्लोटि • सिब्बहुलं लेटि ’ इति बहुलवचनात् विकरणः सिप् । तस्यार्धधातुकत्वात् इट् । ‘ आदेशप्रत्यययोः’ इति षत्वम् । धित्वादि पूर्ववत् । ऋभुमान् । ‘ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप ’ इति मतुप उदात्तत्वम् । दर्षि । दृङ् आदरे । लोटि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ॥ ॥ ३१ ॥

English translation:

“Indra, associated with the Ṛbhus, supply us, in the distribution of viands, with food, and consent to bestow upon us wonderful riches; and may Mitra, Varuṇa, Aditi–ocean, earth, and heaven, preserve them fo rus.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Alternative: vājebhir no vājasātau aviddhi = protect us in battle with your horses

Aid us with prizes at the winning of prizes: o Indra, accompanied by the R̥bhus, break out bright benefit.
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

Again the standard tr. take vájebhiḥ as a proper name.

Help us with strength where spoil is won, O Indra: joined with the Rbhus give us varied bounty.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Steh uns mit den Vaja´s bei dem Lohngewinn bei: im Verein mit den Ribhu´s schlag uns, o Indra, eine ansehnliche Ehrengabe heraus! - Das sollen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Mit Labung hilf uns bei dem Kampf um Labung, mit Ribhu gib uns, Indra, reiche Gabe. Das mög’ uns Mitra, Varuna gewähren und Aditi, das Meer, und Erd’ und Himmel.

С Ваджами поддержи нас в завоевании награды!
Сопровождаемый Рибху, о Индра, раскрой блестящий дар!
Пусть это нам щедро даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• ऋभवः
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सेनाध्यक्ष कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त सेनाध्यक्ष ! (ऋभुमान्) जिनके प्रशंसित बुद्धिमान् जन विद्यमान हैं वे आप (नः) हमारे लिये जिस (राधः) धन को (मित्रः) सुहृत् जन (वरुणः) श्रेष्ठ गुणयुक्त (अदितिः) अन्तरिक्ष (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथिवी (उत) और (द्यौः) सूर्य्य का प्रकाश (मामहन्ताम्) बढ़ावें (तत्) उस (चित्रम्) अद्भुत धन को (अविड्ढि) व्याप्त हूजिये अर्थात् सब प्रकार समझिये और (नः) हम लोगों को (वाजेभिः) अन्नादि सामग्रियों से (वाजसातौ) संग्राम में (आदर्षि) आदरयुक्त कीजिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - कोई सेनाध्यक्ष बुद्धिमानों के सहाय के विना शत्रुओं को जीत नहीं सकता ॥ ९ ॥।इस सूक्त में बुद्धिमानों के काम और गुणों का वर्णन है। इससे इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह –३१ एकतीसवाँ वर्ग और– ११० एकसौ दशवाँ सूक्त पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ऋभुमाँस्त्वं नो यद्राधो मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्मामहन्तां तच्चित्रं राधो विड्ढि नोऽस्माँश्च वाजेभिर्वाजसातावादर्षि समन्तादादरयुक्तान् कुरु ॥ ९ ॥

अथ सेनाध्यक्षः कीदृशः इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजेभिः) वाजैरन्नादिसामग्रीभिः सह (नः) (वाजसातौ) संग्रामे (अविड्ढि) व्याप्नुहि। अत्र विष्लृधातोः शपो लुकि लोटि मध्यमैकवचने हेर्धिः ष्टुत्वं जश्त्वं च छन्दस्यपि दृश्यत इत्यडागमः। (ऋभुमान्) प्रशस्ता ऋभवो मेधाविनो विद्यन्ते यस्य सः (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त सेनाध्यक्ष (चित्रम्) आश्चर्य्यगुणयुक्तम् (आ) (दर्षि) द्रियस्वादरं कुरु। अत्र दृङ् आदर इत्यस्माल्लोटि मध्यमैकवचने वाच्छन्दसीति तिपः पित्वाद्गुणः। (राधः) धनम्। तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामिति पूर्ववत् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - नहि कश्चित्सेनाध्यक्षो बुद्धिमतां सहायेन विना शत्रून् विजेतुं शक्नोतीति ॥ ९ ॥अत्र मेधाविनां कर्मगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इत्येकत्रिंशो वर्गो दशोत्तरं शततमं सूक्तं च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - कोणताही सेनाध्यक्ष बुद्धिमानाच्या साह्याखेरीज शत्रूंना जिंकू शकत नाही. ॥ ९ ॥