१०९

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ हि᳓ अ᳓ख्यम् म᳓नसा व᳓स्य इछ᳓न्न्
इ᳓न्द्राग्नी ज्ञास᳓ उत᳓ वा सजाता᳓न्
ना᳓न्या᳓ युव᳓त् प्र᳓मतिर् अस्ति म᳓ह्यं
स᳓ वां धि᳓यं वाजय᳓न्तीम् अतक्षम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákhyam ← √khyā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

ichán ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vásyaḥ ← vásyaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

jñāsáḥ ← jñā́s- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sajātā́n ← sajātá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prámatiḥ ← prámati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yuvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:DU}

atakṣam ← √takṣ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājayántīm ← √vājay- 2 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

वि । हि । अख्य॑म् । मन॑सा । वस्यः॑ । इ॒च्छन् । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । ज्ञा॒सः । उ॒त । वा॒ । स॒ऽजा॒तान् ।
न । अ॒न्या । यु॒वत् । प्रऽम॑तिः । अ॒स्ति॒ । मह्य॑म् । सः । वा॒म् । धिय॑म् । वा॒ज॒ऽयन्ती॑म् । अ॒त॒क्ष॒म् ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• akhyam ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• vasya ← vasyaḥ ← vasyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good fortune; well-being.”

• icchann ← icchan ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jñāsa ← jñāsaḥ ← jñās
• [noun], accusative, plural, masculine
• “relative.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• sajātān ← sajāta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “kinsman; companion; relative; countryman.”

• nānyā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nānyā ← anyā ← anya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• yuvat ← tvad
• [noun], ablative, dual
• “you.”

• pramatir ← pramatiḥ ← pramati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “care; solicitude; caution; providence.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mahyaṃ ← mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vājayantīm ← vājay ← √vaj
• [verb noun], accusative, singular
• “incite.”

• atakṣam ← takṣ
• [verb], singular, Imperfect
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

हे इन्द्राग्नी वस्यः प्रशस्तं धनम् इच्छन् कामयमानोऽहं ज्ञासः ज्ञातीन् उत वा अपि वा सजातान् । समानजन्मानो ज्ञातिव्यतिरिक्ता बान्धवाः । तांश्च मनसा बुद्ध्या वि ह्यख्यं युवामेव ज्ञातिरूपेण बन्धुरूपेण च व्यज्ञासिषम् । ते हि धनस्य दातारो भवन्ति । अपि च युवत् युवाभ्याम् अन्या अन्येन केनचिन् मह्यं दत्ता प्रमतिः प्रकृष्टा बुद्धिः न अस्ति । मदीया यैषा प्रकृष्टा बुद्धिः सा युवाभ्यामेव दत्ता । सः तादृश्या बुद्ध्या युक्तोऽहं वां युवयोः संबन्धिनीं वाजयन्तीम् अन्नमस्मभ्यमिच्छन्तीं धियं ध्यानेन निष्पन्नां स्तुतिम् अतक्षम् अकार्षम् ॥ अख्यम् । लुङि ‘ अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ्’ इति च्लेरादेशः । वस्यः । वसुशब्दात् ईयसुन्। ‘टे: " इति टिलोपः । छान्दस ईकारलोपः । ज्ञासः । सुखदुःखादिकं साम्येन जानन्तीति ज्ञासो ज्ञातयः । ‘ ज्ञा अवबोधने’। औणादिकोऽसुन्। व्यत्ययेन विभक्तेरुदात्तत्वम् । युवत् । ‘सुपां सुलुक् इति विभक्तेर्लुक् । द्व्यर्थाभिधायकत्वात् ‘युवावौ द्विवचने’ (पा. सू. ७. २.९२ ) इति युष्मदो मपर्यन्तस्य युवादेशः ॥

English translation:

“Indra and Agni, desirous of wealth, I consider you, in my mind, as kinsmen and relations; the clear understanding you have given me, (is given) by no one else, and (so gifted), I have composed this hymn to you, intimating my wish for sustenance.”

Because, seeking a better state, I have surveyed with my mind my kith and kin, o Indra and Agni,
there exists for me no other (fatherly) solicitude than you two. So I have fashioned for you a thought that seeks the prize.

The kinship theme of the first hemistich is continued in pāda c, with prámati- ‘solicitude’, since this abstract noun is regularly identified with the father – e.g., I.31.10 tvám agne prámatis tvám pitā́si naḥ. See further disc. ad I.71.7.

LONGING for weal I looked around, in spirit, for kinsmen, Indra-Agni, or for brothers.
No providence but yours alone is with me so have I wrought for you this hymn for succour.

Ich habe zwar nach Verwandten oder Standesgenossen im Geiste Umschau gehalten, mein Heil suchend, o Indra und Agni. Es gibt für mich keine andere Zuversicht als euch beide; darum habe ich auf euch ein lohnbringendes Loblied gedichtet.

Ich schaute aus im Geiste Gut begehrend, Indrāgni, nach Bekannten und Verwandten, Doch ausser euch ist mir kein andrer Beistand, Drum hab’ ich euch dies kräft’ge Lied gedichtet.

В поисках счастья я мысленно перебирал,
О Индра и Агни, кровных родственников или же соплеменников:
Нет для меня другой заботы, кроме вас двоих!
Я выточил для вас поэтическое творение, которое принесет награду.

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ नववें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से फिर वे भौतिक अग्नि और बिजुली कैसे हैं, यह उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (इन्द्राग्नी) बिजुली और जो दृष्टिगोचर अग्नि है उनकी (इच्छन्) चाहता हुआ (वस्यः) जिन्होंने चौबीस वर्ष पर्य्यन्त ब्रह्मचर्य्य किया है उनमें प्रशंसनीय मैं तथा (ज्ञासः) जो ज्ञाताजन हैं उनको वा जानने योग्य पदार्थों को (सजातान्) वा एक सङ्ग हुए पदार्थों को (उत) और (वा) विद्यार्थी वा समझानेवालों को (मनसा) विशेष ज्ञान से जानने की इच्छा करता हुआ (युवत्) सब वस्तुओं को यथायोग्य कार्य्य में लगवानेहारा मैं इनको (हि) निश्चय से (वि, अख्यम्) औरों के प्रति उत्तमता के साथ कहूँ वैसे तुम लोग भी कहो, जो मेरी (प्रमतिः) प्रबल मति (अस्ति) है वह तुम लोगों को भी हो, (न, अन्या) और न हो। जैसे मैं (वाम्) तुम दोनों पढ़ाने-पढ़नेवालों से (वाजयन्तीम्) समस्त विद्याओं को जतानेवाली (धियम्) उत्तम बुद्धि को (अतक्षम्) सूक्ष्म करूँ अर्थात् बहुत कठिन विषयों को सुगमता से जानूँ वैसे (सः) वह पढ़ाने और पढ़नेवाला इसको (मह्यम्) मेरे लिये सूक्ष्म करे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में दो लुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यों की योग्यता यह है कि अच्छी प्रीति और पुरुषार्थ से श्रेष्ठ विद्या आदि को बोध कराते हुए अति उत्तम बुद्धि उत्पन्न कराकर व्यवहार और परमार्थ की सिद्धि करानेवाले कामों को अवश्य सिद्ध करें ॥ १ ॥

अन्वय: यथेन्द्राग्नी इच्छन् वस्योऽहं ज्ञासः सजातानुत वा मनसा ज्ञातुमिच्छन् युवदहमेतान् हि खलु व्यख्यं तथा यूयमपि विख्यात या मम प्रमतिरस्ति सा युष्मभ्यमप्यस्तु नान्या यथाहं वामध्यापकाध्येतृभ्यां वाजयन्तीं धियमतक्षं तथा सोऽध्यापकोऽध्येता चैनां मह्यं तक्षतु ॥ १ ॥

पुनस्तौ विद्युत्प्रसिद्धाग्नी कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विविधार्थे (हि) खलु (अख्यम्) अन्यान्प्रति कथयेयम् (मनसा) विज्ञानेन (वस्यः) वसुषु साधु। छान्दसो वर्णलोपो वेत्युकारलोपः। (इच्छन्) (इन्द्राग्नी) विद्युद्भौतिकावग्नी (ज्ञासः) जानन्ति ये तान् विदुषः सृष्टिस्थान् ज्ञातव्यान्पदार्थान्वा (उत) अपि (वा) विद्यार्थिनां ज्ञापकानां समुच्चये वा (सजातान्) सहोत्पन्नान् (न) नहि (अन्या) भिन्ना (युवत्) मिश्रयित्रमिश्रकौ वा (प्रमतिः) प्रकृष्टा चासौ मतिश्च प्रमतिः (अस्ति) (मह्यम्) (सः) (वाम्) युवाभ्याम् (धियम्) उत्तमां प्रज्ञाम् (वाजयन्तीम्) सबलानां विद्यानां प्रज्ञापिकाम् (अतक्षम्) तनूकुर्य्याम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारौ। मनुष्याणां योग्यतास्ति सत्प्रीतिपुरुषार्थाभ्यां सद्विद्यादि बोधयन्तोऽत्युत्तमां बुद्धिं जनयित्वा व्यवहारपरमार्थसिद्धिकराणि कार्याण्यवश्यं साध्नुवन्तु ॥ १ ॥

या सूक्तात इंद्र व अग्नी शब्दाच्या अर्थाचे वर्णन आहे. यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणावे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात दोन लुप्तोपमालंकार आहेत. माणसांनी उत्तम प्रेम व पुरुषार्थाने श्रेष्ठ विद्या इत्यादीचा बोध करवून अत्यंत उत्तम बुद्धी उत्पन्न करवून व्यवहार व परमार्थ सिद्ध करण्यासाठी कार्य करावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓श्रवं हि᳓ भूरिदा᳓वत्तरा वां
वि᳓जामातुर् उत᳓ वा घा सियाला᳓त्
अ᳓था सो᳓मस्य प्र᳓यती युव᳓भ्याम्
इ᳓न्द्राग्नी स्तो᳓मं जनयामि न᳓व्यम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśravam ← √śru- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhūridā́vattarā ← bhūridā́vattara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

hí ← hí (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

gha ← gha (invariable)

syālā́t ← syālá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

víjāmātuḥ ← víjāmātar- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

práyatī ← práyati- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yuvábhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:DU}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

janayāmi ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अश्र॑वम् । हि । भू॒रि॒दाव॑त्ऽतरा । वा॒म् । विऽजा॑मातुः । उ॒त । वा॒ । घ॒ । स्या॒लात् ।
अथ॑ । सोम॑स्य । प्रऽय॑ती । यु॒वऽभ्या॑म् । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । स्तोम॑म् । ज॒न॒या॒मि॒ । नव्य॑म् ॥

• aśravaṃ ← aśravam ← śru
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bhūridāvattarā ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūridāvattarā ← dāvattarā ← dāvattara
• [noun], accusative, dual, masculine

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vijāmātur ← vijāmātuḥ ← vijāmātṛ
• [noun], ablative, singular, masculine

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• syālāt ← syāla
• [noun], ablative, singular, masculine
• “brother-in-law.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• prayatī ← prayati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “offering.”

• yuvabhyām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• janayāmi ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present indikative
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh.”

हे इन्द्राग्नी वां युवां भूरिदावत्तरा अतिशयेन बहुधनस्य दाताराविति अश्रवं हि अश्रौषं खलु। कस्मात् पुरुषात् । विजामातुः। श्रुताभिरूप्यादिभिर्गुणैर्विहीनो जामाता यथा कन्यावते बहु धनं प्रयच्छति कन्यालाभार्थं ततोऽप्यतिशयेन दाताराविन्द्राग्नी इत्यर्थः। उत वा अपि च स्यालात् । स्यं शूर्पम् । तस्मात् लाजानावपति विवाहकाले इति स्यालः कन्याभ्राता। स यथा भगिनीप्रीत्यर्थं बहु धनं प्रयच्छति ततोऽप्यतिशयेन दाताराविन्द्राग्नी ।ध इति पादपूरणः। तथा च सति अथ अनन्तरं हे इन्द्राग्नी युवाभ्यां सोमस्य प्रयती अभिषुतस्य सोमस्य प्रदानेन सह नव्यं नवतरं प्रत्यग्रं स्तोमं स्तोत्रं जनयामि निष्पादयामि । अत्र निरुक्तम् - अश्रौषं हि बहुदातृतरौ वां विजामातुरसुसमाप्ताज्जामातुः । विजामातेति शश्वद्दाक्षिणाजाः क्रीतापतिमाचक्षतेऽसुसमाप्त इव वरोऽभिप्रेतो जामाता जा अपत्यं तन्निर्माता । उत वा घा स्यालादपि च स्यालात् स्याल आसन्नः संयोगेनेति नैदानाः । स्याल्लाजानावपतीति वा । लाजा लाजतेः स्यं शूर्पं स्यतेः । शूर्पमशनपवनं शृणातेः शम्नातेर्वा । अथ सोमस्य प्रदानेन युवाभ्यामिन्द्राग्नी स्तोमं जनयामि नव्यं नवतरम्’ ( निरु. ६.९ ) इति ॥ अश्रवम् । श्रु श्रवणे’। लङि उत्तमपुरुषैकवचने ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । भूरिदावत्तरा । डुदाञ् दाने ‘। आतो मनिन्” इति वनिप् । अतिशयेन भूरिदावा भूरिदावत्तरः । ‘भूरिदाव्नस्तुड्वक्तव्यः । (पा, सू. ८. २. १७. २ ) इति तरपः तुट् । पदसंज्ञायां नलोपः । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेराकारः । घ । ऋचि तुनुघ० • इत्यादिना संहितायां दीर्घत्वम् । अथ । ‘ निपातस्य च ’ इति । प्रयती । यम उपरमे ’ । क्तिनि ‘ अनुदात्तोपदेश इत्यादिनानुनासिकलोपः । ‘ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । युवभ्याम् । ‘ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते ’ इति • युष्मदस्मदोरनादेशे इत्यात्वाभावः। शेषे लोपः’ इति दकारलोपः ॥

2तत्रैव याज्या - अश्रवमिति चतुष्पदा त्रिष्टुप् ॥
इतश्च युवामेवाह्वयामीति हेत्वन्तरमाह - भूरि ददातीति भूरिदावा । ‘आतो मनिन्’ (पा.सू. 3.2.74) इत्यादिना वनिप्प्रत्ययः, ततः प्रकर्षविवक्षायां तरप्प्रत्ययः, ‘भूरिदाव्नस्तुट्’ (पा.सू. 8.2.17 वा 2) इति तुडागमः, द्वितीयाद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्याकारः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । यस्मादहं युवां भूरिदावत्तरौ अश्रवं युवां दातृतमावशृणवम् । शृणोतेर्लङि शपो लुक् (पा.सू. 2.4.73) ।
कस्मात्पुनरतिशयिनावित्यत आह - विजामातुः, विद्यावयोरूपादिभिर्विहीनो जामाता विजामाता । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.2) । विजामाता हि कन्यालोभात्कन्यावते भूरि धनं ददाति; तस्मै यथा वैगुण्यमनादृत्य कन्यां प्रयच्छति । तस्मादपि युवां दातृतमावशृणवम् । उत वा अपि वा स्यालाद्युवां दातृतमावशृणवम् । स्यालो भार्याभ्राता । सोऽपि भगिनीस्नेहेन तद्भर्त्रे भूरि धनं ददाति । यस्मादेवमाभ्यामपि युवां दातृतमावशृणवं, तस्माद्युवामेवाह्वयामि । घशब्दः पादपूरणे प्रसिद्धौ वा । ‘ऋचि तुनुघ’ (पा.सू. 6.3.133) इत्यादिना तस्य संहितायां दीर्घः । ‘अथादावुत्तरे विभागे ह्रस्वं व्यञ्जनपरः । देवाशीकासुम्नाश्वर्तावयुनाहृदयाघोक्थाशुद्धा’ (तै.प्रा. 3.1,2) इति पदकाले ह्रस्वत्वम् ।
अथ एतस्मात्कारणात् । ‘निपातस्य च’ (पा.सू. 6.3.136) इति संहितायां दीर्घत्वम् । सोमस्य सोमसदृशस्यास्य हविषः प्रयती प्रयत्या प्रदानेन । ‘तादौ च निति कृत्यतौ’ (पा.सू. 6.2.50) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इति पूर्वसवणदीर्घत्वम् । हे इन्द्राग्नी । पादादित्वात् षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.198) । युवभ्यां युवाभ्याम् । आत्वाभावश्छान्दसः । स्तोमं स्तोत्रं जनयामि करोमि । नव्यं अभिनवम् । ‘वस्वपसोककविक्षेमवचोनिष्केवलोक्थजनपूर्वनवसूरमर्तयविष्ठेभ्यश्छन्दसि स्वार्थे यद्वक्तव्यः’ (पा.भा. 5.4.30) इति यत्प्रत्ययः । ‘यतोऽनावः’ (पा.सू. 6.1.213) इत्याद्युदात्तत्वम् । एवमनेन स्तोत्रेण तृप्तौ युवां दातृतमौ प्रजां मे दत्तमिति । ‘इन्द्राग्नी वा एतस्य प्रजामपगूहतः’ (तै.सं. 2.2.1) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“I have heard, Indra and Agni, that you are more munificent givers than an unworthy bridegroom, or the brother of a bride; therefore, as I offer you a Soma libation, I address you, Indra and Agni, with a new hymn.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

An unworthy bridegroom: vijamātṛ; the prefix vi- refers to a son-in-law (jāmātṛ) who is not possessed of the qualifications required by the Vedas, and who is, therefore, obliged to conciliate his father-in-law by libereal gifts. In Nirukta 6.9 vījamātrī = asusamāpta, the unfulfilled, or unaccomplished bridegroom. There may no implication of a bride-price: ’let no father who knows the law receive a gratuity, however small, for giving his daughter in marriage, since the man who, through avarice, takes a gratuity for that purpose is a seller of his offspring’ (Laws of Manu, III.51); ‘A bribe, whether large or small, is an actual sale of the daughter, although a bull and cow might be given at a marriage of saintly person ns or ṛṣis’ (Laws of Manu, III.53). syāla = brother of the maiden, who makes her gifts through affection;

Sya = winnowing-basket;

Lo = lājā, fried grains (scattered at the marriage ceremony by the bride’s brother)

Because I have heard of you two as better givers of abundance than a no-count son-in-law or brother-in-law—
so with an offering of soma for you, o Indra and Agni, I beget a newer praise.

The standard word for son-in-law is simply jā́mātar-; the ví- is presumably a disparaging prefix (see Geldner’s n. 2a), here rendered by “no-count.” śyālá- is found only here in the RV, but is reasonably well attested in later texts and has good MIA correspondents.

For I have heard that ye give wealth more freely than worthless son-in-law or spouse’s brother.
So offering to you this draught of Soma, I make you this new hymn, Indra and Agni,

For I have heard that ye both are more generous
Than a worthless son-in-law or a wife’s brother.
So with the offering of Soma I make for you,
O Indra and Agni, a new hymn of praise;

Ich habe ja von euch gehört, daß ihr mehr gebt als ein unechter Tochtermann oder ein Schwager. Darum verfertige ich unter Darbringung von Soma auf euch beide, Indra und Agni, ein neues Loblied.

Denn ihr, so hör ich, seid an Gaben reicher, als Tochtermann und als der Gattin Bruder, Drum zeuge ich, indem ich Soma spende, ein neues Loblied euch, o Indra-Agni!

Ведь я слышал, что вы даете еще больше,
Чем зять или же свояк.
И вот вместе с приношением вам сомы,
О Индра и Агни, я возношу новую хвалу.

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वाम्) ये (भूरिदावत्तरा) अतीव बहुत से धन की प्राप्ति करानेहारे (इन्द्राग्नी) बिजुली और भौतिक अग्नि हैं वा जो उक्त इन्द्राग्नी (विजामातुः) विरोधी जमाई (स्यालात्) साले से (उत, वा) अथवा और (घ) अन्यों जनों से धनों को दिलाते हैं यह मैं (अश्रवम्) सुन चुका हूँ (अथ, हि) अभि (युवभ्याम्) इनसे (सोमस्य) ऐश्वर्य्य अर्थात् धनादि पदार्थों की प्राप्ति करनेवाले व्यवहार के (प्रयती) अच्छे प्रकार देने के लिये (नव्यम्) नवीन (स्तोमम्) गुण के प्रकाश को मैं (जनयामि) प्रकट करता हूँ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को बिजुली आदि पदार्थों के गुणों का ज्ञान और उनके अच्छे प्रकार कार्य में युक्त करने से नवीन-नवीन कार्य्य की सिद्धि करनेवाले कलायन्त्र आदि का विधानकर अनेक कामों को बनाकर धर्म, अर्थ और अपनी कामना की सिद्धि करनी चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: यौ वामेतौ भूरिदावत्तरेन्द्राग्नी वर्त्तेते यौ विजामातुः स्यालादुतापि वा घान्येभ्यश्चैव धनानि दापयत इत्यहमश्रवं अथ हि युवभ्यामेताभ्यां सोमस्य प्रयती ऐश्वर्य्यप्रदानाय नव्यं स्तोममहं जनयामि ॥ २ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्रवम्) शृणोमि (हि) किल (भूरिदावत्तरा) अतिशयेन बहुधनदानप्राप्तिनिमित्तौ (वाम्) एतौ (विजामातुः) विगतो विरुद्धश्च जामाता च तस्मात् (उत) अपि (वा) (घ) एव। अत्र ऋचि तु० इति दीर्घः। (स्यालात्) स्वस्त्रीभ्रातुः (अथ) निपातस्य चेति दीर्घः। (सोमस्य) ऐश्वर्य्यप्रापकस्य व्यवहारस्य (प्रयती) प्रयत्यै प्रदानाय। अत्र प्रपूर्वाद्यमधातोः क्तिन् तस्माच्चतुर्थ्येकवचने सुपां सुलुगितीकारादेशः। (युवभ्याम्) एताभ्याम् (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (स्तोमम्) गुणप्रकाशम् (जनयामि) प्रकटयामि (नव्यम्) नवीनम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वेषां मनुष्याणां विद्युदादिपदार्थानां गुणज्ञानसंप्रयोगाभ्यां नूतनं कार्य्यसिद्धिकरं कलायन्त्रादिकं विधायानेकानि कार्य्याणि निर्वृत्य धर्मार्थकामसिद्धिः संपादनीयेति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी विद्युत इत्यादी पदार्थांच्या गुणांचे ज्ञान प्राप्त करावे व त्यांना चांगल्या प्रकारे कार्यात युक्त करावे. नवीन नवीन कार्याची सिद्धी करणाऱ्या कलायंत्र इत्यादीचा वापर करून अनेक प्रकारचे काम करावे व धर्म, अर्थ आणि आपली कामना सिद्ध करावी. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ छेद्म रश्मीँ᳓र् इ᳓ति ना᳓धमानाः
पितॄणां᳓ शक्ती᳓र् अनुय᳓छमानाः
इन्द्राग्नि᳓भ्यां कं᳓ वृ᳓षणो मदन्ति
ता᳓ हि᳓ अ᳓द्री धिष᳓णाया उप᳓स्थे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
chedma ← √chid- (root)
{number:PL, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

íti ← íti (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

nā́dhamānāḥ ← √nādh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

raśmī́n ← raśmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

anuyáchamānāḥ ← √yam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

pitr̥̄ṇā́m ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śaktī́ḥ ← śaktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

indrāgníbhyām ← indrāgní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:DU}

kám ← kám (invariable)

madanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádrī ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dhiṣáṇāyāḥ ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

मा । छे॒द्म॒ । र॒श्मीन् । इति॑ । नाध॑मानाः । पि॒तॄ॒णाम् । श॒क्तीः । अ॒नु॒ऽयच्छ॑मानाः ।
इ॒न्द्रा॒ग्निऽभ्या॑म् । कम् । वृष॑णः । म॒द॒न्ति॒ । ता । हि । अद्री॒ इति॑ । धि॒षणा॑याः । उ॒पऽस्थे॑ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• chedma ← chid
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “cut off; cut; incise; destroy; chop; resolve; divide; hew; open; interrupt; strike; fell; cut.”

• raśmīṃr ← raśmi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• nādhamānāḥ ← nādh
• [verb noun], nominative, plural
• “suffer.”

• pitṝṇāṃ ← pitṝṇām ← pitṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• śaktīr ← śaktīḥ ← śakti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “spear; ability; Shakti; potency; power; capacity; śakti [word]; potency; capability; reproduction.”

• anuyacchamānāḥ ← anuyam ← √yam
• [verb noun], nominative, plural

• indrāgnibhyāṃ ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnibhyāṃ ← agnibhyām ← agni
• [noun], dative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kaṃ ← kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• vṛṣaṇo ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• madanti ← mad
• [verb], plural, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• adrī ← adri
• [noun], nominative, dual, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• dhiṣaṇāyā ← dhiṣaṇāyāḥ ← dhiṣaṇā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

रश्मीन् । रश्मिशब्दो रज्जुवाची । यथा रश्मयो दीर्घा अविच्छिन्ना भवन्ति एवमविच्छिन्नान् पुत्रपौत्रादीन् मा च्छेद्म मा विच्छिन्नान् कुर्मेति बुद्ध्या नाधमानाः इन्द्राग्न्योः सकाशात् तथाविधान पुत्रादीन् याचमानाः। तदनन्तरं पितॄणां शक्तीः शक्त्युत्पादकान् वीर्योत्पादकान् तान् पुत्रादीन् अनुयच्छमानाः अनुक्रमेण नियतान् कुर्वन्तः वृषणः सेक्तारः पुत्रोत्पादनसमर्थाः सपत्नीका इत्यर्थः । एवंभूता यजमानाः इन्द्राग्निभ्यां कं सुखं यथा भवति तथा मदन्ति स्तुवन्ति । हि यस्मात् अद्री शत्रूनादृणन्तौ हिंसन्तौ विदारयन्तौ ताविन्द्राग्नी धिषणायाः स्तुत्याः उपस्थे उपस्थाने समीपे भवतः । तस्मात् तत्सांनिध्याय स्तुवन्तीति भावः । यद्वा । निपातानामनेकार्थत्वात् हिशब्दो यदेत्यर्थः । यदा ताविन्द्राग्नी उद्दिश्य अद्री अभिषवसाधनभूता ग्रावाणो धिषणाया उपस्थे । धिषणा अधिषवणचर्म । तस्योपरिष्टादिन्द्राग्न्यर्थं सोममभिषुण्वन्ति । तदातदा यजमानाः स्तुवन्तीति योजनीयम् ॥ छेद्म ।’ छिदिर् द्वैधीकरणे’ । लङि बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक्। छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावाल्लघूपधगुणः । ‘ न माङ्योगे ’ इत्यडभावः । रश्मीन् । दीर्घादटि समानपादे’ इति संहितायां नकारस्य रुत्वम् । अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा ’ इति ईकारः सानुनासिकः । नाधमानाः । ‘ नाधृ याच्ञायाम्’। पितॄणाम् । नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । मदन्ति । ‘ मदि स्तुतौ ’ । आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् नुमभावः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥

English translation:

“Never may we cut off the long line (of posterity); thus soliciting and asking for descendants endowed with the vigour of their progenitors, the (worshippers), begetting children, praise Indra and Agni for their happiness, and they two, destroyers of foes, are nigh (to hear this adoration).”

Crying in distress, “Let us not cut the reins,” guiding themselves
following the skills of the forefathers,
the bulls bring about exhilaration for Indra and Agni—for the two
(pressing) stones are in the lap of the Holy Place.

The context of this verse is clearly the soma sacrifice, but there is no general agreement on the identity (/-ties) of the participants. I am inclined to see the pl. bulls as the pressing stones, which are then renumbered as dual in the last pāda. Pressing stones are called bulls, are yoked, have reins, and are plural in pressing-stone hymns (for all these, see, e.g., X.94, esp. vss. 6-8). But it is also possible that the bulls here are the priests guiding the stones. I find highly unlikely Oldenberg’s view that the two stones in d are Indra and Agni.

Let us not break the cords: with this petition we strive to gain the powers of our forefathers.
For Indra-Agni the strong drops are joyful, for here in the bowl’s lap are both the press-stones.

Daß wir die Zügel nicht zerreißen", also flehend und der Väter Leistungen einhaltend, schwelgen die Bullen für Indra und Agni in Soma, denn diese sind die beiden Preßsteine im Schoße der Dhisana.

»Lasst nicht zerreissen uns den Strang«, so sprechend, sich richtend nach der Väter Vorschrift, regen Die Stiere lustig sich für Indra-Agni; denn beide Steine sind im Schooss der Presse.

Моля так: Хоть бы мы не порвали вожжи! –
(И) соразмеряясь с силами отцов,
Быки опьяняются для Индры и Агни:
Ведь те – два давильных камня в лоне Дхишаны.

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उनको क्या न करना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (वृषणः) बलवान् जन जो (अद्री) कभी विनाश को न प्राप्त होनेवाले हैं (ता) उन इन्द्र और अग्नियों को अच्छी प्रकार जान (इन्द्राग्निभ्याम्) इनसे (धिषणायाः) अति विचारयुक्त बुद्धि के (उपस्थे) समीप में स्थिर करने योग्य अर्थात् उस बुद्धि के साथ में लाने योग्य व्यवहार में (कम्) सुख को पाकर (मदन्ति) आनन्दित होते हैं वा उस सुख की चाहना करते हैं वैसे (पितॄणाम्) रक्षा करनेवाले ज्ञानी विद्वानों वा रक्षा से अनुयोग को प्राप्त हुए वसन्त आदि ऋतुओं के (रश्मीन्) विद्यायुक्त ज्ञानप्रकाशों को (नाधमानाः) ऐश्वर्य्य के साथ चाहते (शक्तीः) वा सामर्थ्यों को (अनु, यच्छमानाः) अनुकूलता के साथ नियम में लाते हुए हम लोग आनन्दित होते (हि) ही हैं और (इति) ऐसा जानके इन विद्याओं की जड़ को हम लोग (मा, छेद्म) न काटें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ऐश्वर्य्य की कामना करते हुए हम लोगों को कभी विद्वानों का सङ्ग और उनकी सेवा को छोड़ तथा वसन्त आदि ऋतुओं का यथायोग्य अच्छी प्रकार ज्ञान और सेवन का न त्यागकर अपना वर्त्ताव रखना चाहिये और विद्या तथा बुद्धि की उन्नति और व्यवहारसिद्धि उत्तम प्रयत्न के साथ करना चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: यथा वृषणो यावद्री वर्त्तते ता सम्यग्विज्ञायैताभ्यामिन्द्राग्निभ्यां धिषणाया उपस्थे कं प्राप्य मदन्ति तथा पितॄणां रश्मीन् नाधमानाः शक्तीरनुयच्छमाना वयं मदेमहीति विज्ञायैतदादिविद्यानां मूलं मा छेद्म ॥ ३ ॥

पुनरेताभ्यां किन्न कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (छेद्म) छिन्द्याम (रश्मीन्) विद्याविज्ञानतेजांसि (इति) प्रकारार्थे (नाधमानाः) ऐश्वर्य्येणाप्तिमिच्छुकाः (पितॄणाम्) पालकानां विज्ञानवतां विदुषां रक्षानुयुक्तानामृतूनां वा (शक्तीः) सामर्थ्यानि (अनुयच्छमानाः) आनुकूल्येन नियन्तारः। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (इन्द्राग्नीभ्याम्) पूर्वोक्ताभ्याम् (कम्) सुखम् (वृषणः) बलवन्तः (मदन्ते) मदन्ते कामयन्ते। अत्र वा च्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति नुमभावो व्यत्ययेन परस्मैपदं च। (ता) तौ (हि) खलु (अद्री) यौ न द्रवतो विनश्यतः कदाचित्तौ (धिषणायाः) प्रज्ञायाः (उपस्थे) समीपे स्थापयितव्ये व्यवहारे। अत्र घञर्थे कविधानमिति कः प्रत्ययः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ऐश्वर्य्यकामैर्मनुष्यैर्न कदाचिद्विदुषां सेवासङ्गौ त्यक्त्वा वसन्तादीनामृतूनां यथायोग्ये विज्ञानसेवने च विहाय वर्त्तितव्यम्। विद्याबुद्ध्युन्नतिर्व्यवहारस्य सिद्धिश्च प्रयत्नेन कार्या ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ऐश्वर्याची कामना बाळगणाऱ्या लोकांनी कधी विद्वानांचा संग व त्यांची सेवा सोडू नये. वसंत ऋतूचे यथायोग्य ज्ञान व अंगीकार करावा. तसे वर्तन ठेवावे. उत्तम प्रयत्नाने विद्या, बुद्धीचा विकास व व्यवहारसिद्धी करावी. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवा᳓भ्यां देवी᳓ धिष᳓णा म᳓दाय
इ᳓न्द्राग्नी सो᳓मम् उशती᳓ सुनोति
ता᳓व् अश्विना भद्रहस्ता सुपाणी
आ᳓ धावतम् म᳓धुना पृङ्क्त᳓म् अप्सु᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dhiṣáṇā ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yuvā́bhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:DU}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunoti ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

uśatī́ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bhadrahastā ← bhadrahasta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

supāṇī ← supāṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

taú ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dhāvatam ← √dhāv- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhunā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pr̥ṅktám ← √pr̥c- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यु॒वाभ्या॑म् । दे॒वी । धि॒षणा॑ । मदा॑य । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । सोम॑म् । उ॒श॒ती । सु॒नो॒ति॒ ।
तौ । अ॒श्वि॒ना॒ । भ॒द्र॒ऽह॒स्ता॒ । सु॒पा॒णी॒ इति॑ सुऽपाणी । आ । धा॒व॒त॒म् । मधु॑ना । पृ॒ङ्क्तम् । अ॒प्ऽसु ॥

• yuvābhyāṃ ← yuvābhyām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• dhiṣaṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• madāyendrāgnī ← madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• madāyendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madāyendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• uśatī ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• sunoti ← su
• [verb], singular, Present indikative
• “press out; su.”

• tāv ← tau ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• bhadrahastā ← bhadra
• [noun]
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• bhadrahastā ← hastā ← hasta
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• supāṇī ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supāṇī ← pāṇī ← pāṇi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dhāvatam ← dhāv
• [verb], dual, Present imperative
• “wash; purify; cleanse.”

• madhunā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pṛṅktam ← pṛc
• [verb], dual, Present imperative
• “mix; unite.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

हे इन्द्राग्नी युवाभ्यां मदाय युवयोर्हर्षाय देवी द्योतमाना उशती युवां कामयमाना धिषणा मन्त्ररूपा वाक् सोमम् अभिषुणोति । यद्वा । धिषणा अधिषवणचर्म । द्योतमानं तद्युवयोर्मदं कामयमानं सत् सोममभिषुणोति । ग्रावभिः तस्मिन्नभिषवात्तस्याभिषवकर्तृत्वम् । अश्विना अश्ववन्तौ भद्रहस्ता शोभनदोर्दण्डौ सुपाणी । मणिबन्धादूर्ध्वभागः पाणिः । शोभनपाणी एवंभूतौ हे इन्द्राग्नी तौ युवाम् आ धावतं शीघ्रमागच्छतम् । आगत्य च अप्सु उदकेषु वर्तमानेन मधुना माधुर्योपेतेन सारांशेन पृङ्क्तम् अस्मदीयं सोमं संयोजयतम् । यद्वा । अप्सु वसतीवरीषु मधुना माधुर्यं संयोजयतम् । विभक्ति व्यत्ययः ॥ युवाभ्याम् । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । उशती । ‘ वश कान्तौ । अदादित्वात् शपो लुक् । ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । ‘उगितश्च’ इति ङीप् । ‘ शतुरनुमः’ इति नद्या उदात्तत्वम् । पृङ्क्तम् । ‘पृची संपर्के । रौधादिकः । लोटि थसस्तम् । ‘श्नसोरल्लोपः’ । अनुस्वारपरसवर्णौ । न च ’ अचः परस्मिन् ’ इत्यल्लोपस्य स्थानिवत्त्वं, ‘न पदान्त ’ इत्यादिना निषेधात् ॥

English translation:

“The sacred prayer, desiring your presence, offers to you both, Indra and Agni, for your exhilaration, the Soma libation; do you two, who have horses, handsome arms, and graceful hands, come quickly and mix (the libation) with sweetness in the waters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Devi dhiṣaṇā = divine speech (sacred prayer);

Mantrarūpa = in the form of prayer

For you two, o Indra and Agni, for your exhilaration, the goddess, the Holy Place, eagerly presses the soma.
You two, o Aśvins, with your auspicious hands and lovely palms—rinse it with honey, infuse it in the waters.

In the ritual actions depicted in pāda d, apsú most naturally goes with ā́ dhāvatam and mádhunā with pṛṅktám. Oldenberg insists that this must be the interpr., and all standard tr. follow him one way or the other. However, both the word order and, more importantly, the accent on pṛṅktám make that impossible, if we take the text seriously. The poet must have meant the ritual reversal.

For you the bowl divine, Indra and Agni, presses the Soma gladly to delight you.
With hands auspicious and fair arms, ye Asvins, haste, sprinkle it with sweetness in the waters.

Euch, Indra und Agni, zur Berauschung preßt die Göttin Dhisana willig das Soma aus. Ihr beide, Asvin mit der glücklichen Hand, mit der schönen Hand, rühret ihn um und durchtränkt ihn mit Honig im Wasser!

Euch, Indra-Agni, presst die Göttin Presse zum Rausche willig aus die Somatränke, Die spület durch mit schönem Arm und Händen, mischt, Rosselenker, sie mit Meth und Wasser.

Для вас двоих, о Индра и Агни, богиня Дхишана
Охотно выжимает сому.
Вы, два Ашвина с руками, приносящими счастье, с прекрасными кистями рук,
Разбавьте (сому) медом в воде, смешайте (его)!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सोमम्) ऐश्वर्य्य की (उशती) कान्ति करानेवाली (देवी) अच्छी-अच्छी शिक्षा और शास्त्रविद्या आदि से प्रकाशमान (धिषणा) बुद्धि (मदाय) आनन्द के लिये (युवाभ्याम्) जिनसे कामों को (सुनोति) सिद्ध करती है उस बुद्धि से जो (इन्द्राग्नी) बिजुली और भौतिक अग्नि (अप्सु) कलाघरों के जलके स्थानों में (मधुना) जल से (पृङ्क्तम्) संपर्क अर्थात् संबन्ध करते हैं वा (भद्रहस्ता) जिनके उत्तम सुख के करनेवाले हाथों के तुल्य गुण (सुपाणी) और अच्छे-अच्छे व्यवहार वा (अश्विना) जो सब में व्याप्त होनेवाले हैं (तौ) वे बिजुली और भौतिक अग्नि रथों में अच्छी प्रकार लगाये हुए उनको (आ, धावतम्) चलाते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जब-तक अच्छी शिक्षा, उत्तम विद्या और क्रियाकौशलयुक्त बुद्धियों को न सिद्ध करते हैं, तब-तक बिजुली आदि पदार्थों से उपकार को नहीं ले सकते। इससे इस काम को अच्छे यत्न से सिद्ध करना चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: या सोममुशती देवी धिषणा मदाय युवाभ्यां कार्य्याणि सुनोति तया याविन्द्राग्नी अप्सु मधुना पृङ्क्तं भद्रहस्ता सुपाणी अश्विना स्तस्ताविन्द्राग्नी यानेषु संप्रयुक्तौ सन्तावाधावतं समन्तात् यानानि धावयतम् ॥ ४ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवाभ्याम्) (देवी) दिव्यशिक्षाशास्त्रविद्याभिर्देदीप्यमाना (धिषणा) प्रज्ञा (मदाय) हर्षाय (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (सोमम्) ऐश्वर्यम् (उशती) कामयमाना (सुनोति) निष्पादयति (तौ) (अश्विना) व्याप्तिशीलौ (भद्रहस्ता) भद्रकरणहस्ताविव गुणा ययोस्तौ (सुपाणी) शोभनाः पाणयो व्यवहारा ययोस्तौ (आ) समन्तात् (धावतम्) धावयतः (मधुना) जलेन (पृङ्क्तम्) संपृङ्क्तः (अप्सु) कलास्थेषु जलाशयेषु वर्त्तमानौ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यावत् सुशिक्षासुविद्याक्रियाकौशलयुक्ता धियो न संपादयन्ति तावद्विद्युदादिभ्यः पदार्थेभ्य उपकारं ग्रहीतुं न शक्नुवन्ति तस्मादेतत् प्रयत्नेन साधनीयम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - माणसे जोपर्यंत चांगले शिक्षण, उत्तम विद्या व क्रिया कौशल्ययुक्त बुद्धी सिद्ध करीत नाहीत. तोपर्यंत विद्युत इत्यादी पदार्थांपासून उपकार घेऊ शकत नाहीत. त्यासाठी हे कार्य प्रयत्नपूर्वक सिद्ध केले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवा᳓म् इन्द्राग्नी व᳓सुनो विभागे᳓
तव᳓स्तमा शुश्रव वृत्रह᳓त्ये
ता᳓व् आस᳓द्या बर्हि᳓षि यज्ञे᳓ अस्मि᳓न्
प्र᳓ चर्षणी मादयेथां सुत᳓स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vásunaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vibhāgé ← vibhāgá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yuvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

śuśrava ← √śru- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tavástamā ← tavástama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vr̥trahátye ← vr̥trahátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

āsádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

taú ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

carṣaṇī ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mādayethām ← √mad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यु॒वाम् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । वसु॑नः । वि॒ऽभा॒गे । त॒वःऽत॑मा । शु॒श्र॒व॒ । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ ।
तौ । आ॒ऽसद्य॑ । ब॒र्हिषि॑ । य॒ज्ञे । अ॒स्मिन् । प्र । च॒र्ष॒णी॒ इति॑ । मा॒द॒ये॒था॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yuvām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vasuno ← vasunaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vibhāge ← vibhāga
• [noun], locative, singular, masculine
• “distinction; direction; part; placement; allotment; section; part; rule; distribution; distribution.”

• tavastamā ← tavastama
• [noun], accusative, dual, masculine
• “stronger.”

• śuśrava ← śru
• [verb], singular, Perfect indicative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• vṛtrahatye ← vṛtra
• [noun], neuter
• “enemy.”

• vṛtrahatye ← hatye ← hatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “killing.”

• tāv ← tau ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āsadyā ← āsadya ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• carṣaṇī ← carṣaṇi
• [noun], nominative, dual, masculine

• mādayethāṃ ← mādayethām ← māday ← √mad
• [verb], dual, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

हे इन्द्राग्नी वसुनः धनस्य विभागे स्तोतृभ्यो दातुं विभजने तात्पर्येण वर्तमानौ युवां वृत्रहत्ये वृत्रस्यासुरस्य हनने तवस्तमा अतिशयेन बलिनौ प्रवृद्धतमौ वा शुश्रव अश्रौषम् । हे चर्षणी सर्वस्य द्रष्टाराविन्द्राग्नी तौ युवामस्मदीये अस्मिन् यज्ञे बर्हिषि वेद्यामास्तीर्णे दर्भे आसद्य उपविश्य सुतस्य अभिषुतस्य सोमस्य पानेन प्र मादयेथां प्रकर्षेण तृप्तौ भवतम् । विभागे । ‘ भज सेवायाम् । भावे घञ् । चजोः कुघिण्ण्यतोः’ इति कुत्वम् । थाथादिनोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । तवस्तमा । तव इति बलनाम । लुप्तमत्वर्थीयादेतस्मादातिशायनिकस्तमप् । यद्वा । तवतिर्वृद्ध्यर्थः सौत्रो धातुः । तस्मादौणादिकः कर्तरि असिप्रत्ययः । सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । वृत्रहत्ये । ‘ हनस्त च ’ इति हन्तेर्भावे क्यप्; तत्संनियोगेन तकारान्तादेशश्च । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“I have heard, (when you were present) at the division of the treasure (among the worshippers), that you two, Indra and Agni, were most vigorous in the destruction of Vṛtra; beholders of all things seated at this sacrifice upon the sacred grass, be exhilarated, (by drinking of the effused libation).”

O Indra and Agni, I have heard of you as most powerful at the
distribution of goods, at the smashing of obstacles.
Having sat on the ritual grass at this sacrifice here, make yourselves exhilarated on the pressed soma, o you of extensive domains.

The first hemistich echoes 2ab, with a 1st sg. past tense of √śru, a dual pronominal obj. referring to Indra and Agni, of which a compared adjective (comparative / superlative) is predicated. See also Watkins 1995: 187.

In d I read with Oldenberg (and the standard tr.) prácarṣaṇī; see also Thieme (KlSch 252). This requires no change to the Saṃhitā text, but only to the Pp., which analyses the sequence as two words. The next pāda begins prá carṣaníbhyaḥ, which definitely consists of two words, which could easily have led to the Pp. separation.

You, I have heard, were mightiest, Indra-Agni, when Vrtra fell and when the spoil was parted.
Sit at this sacrifice, ye ever active, on the strewn grass, and with the juice delight you.

Ich hörte, daß ihr,, Indra und Agni, in der Verteilung der Schätze, in der Feindeschlacht die stärksten seid. Setzt ihr euch darum auf das Barhis zu diesem Opfer und tut euch gütlich am Gepreßten, den Vorrang habend!

Ihr seid, so hör’ ich, bei des Guts Vertheilung, im Feindeskampf die stärksten, Indra-Agni, Drum setzt euch auf die Streu bei diesem Opfer, und an dem Saft, o eilende, berauscht euch.

Вы, Индра и Агни, при разделе добра,
Я слышал, самые сильные, (а также) при убийстве Вритры.
Вы двое, усевшись на жертвенной соломе во время этой жертвы,
Наслаждайтесь выжатым (сомой), о вы двое, (стоящие) впереди народов!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे दोनों कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (वसुनः) धन के (विभागे) सेवन व्यवहार में (वृत्रहत्ये) वा जिसमें शत्रुओं और मेघों का हनन हो उस संग्राम में (युवाम्) ये दोनों (इन्द्राग्नी) बिजुली और साधारण अग्नि (तवस्तमा) अतीव बलवान् और बल के देनेहारे हैं यह (शुश्रव) सुनता हूँ, इससे (तौ) वे दोनों (प्रचर्षणी) अच्छे सुख को प्राप्त करानेहारे (अस्मिन्) इस (बर्हिषि) समीप में बढ़नेहारे (यज्ञे) शिल्पव्यवहार के निमित्त (सुतस्य) उत्पन्न किये विमान आदि रथ को (आसद्य) प्राप्त होकर (मादयेथाम्) आनन्द देते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जिनसे धनों का विभाग करते हैं वा शत्रुओं को जीतके समस्त पृथिवी पर राज्यकर सकते हैं, उनको कार्य की सिद्धि के लिये कैसे न यथायोग्य कामों में युक्त करें ॥ ५ ॥

अन्वय: अहं वसुनो विभागे वृत्रहत्ये वा युवामिन्द्राग्नी तवस्तमा स्त इति शुश्रव शृणोमि। अतस्तौ प्रचर्षणी अस्मिन् बर्हिषि यज्ञे सुतस्य निष्पादितं यानमासद्य मादयेथाम् ॥ ५ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवाम्) एतौ द्वौ (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (वसुनः) धनस्य (विभागे) सेवनव्यवहारे (तवस्तमा) अतिशयेन बलयुक्तौ बलप्रदौ वा (शुश्रव) शृणोमि (वृत्रहत्ये) वृत्रस्य शत्रुसमूहस्य मेघस्य वा हत्या हननं येन तस्मिन् संग्रामे (तौ) (आसद्य) प्राप्य वा। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (बर्हिषि) उपवर्धयितव्ये (यज्ञे) सङ्गमनीये शिल्पव्यवहारे (अस्मिन्) (प्र, चर्षणी) सम्यक् सुखप्रापकौ। चर्षणिरिति पदना०। निघं० ४। २। (मादयेथाम्) मादयेते हर्षयतः (सुतस्य) निष्पादितस्य कर्मणि षष्ठी ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या याभ्यां धनानि विभजन्ति वा शत्रून् विजित्य सार्वभौमं राज्यं कर्त्तुं शक्नुवन्ति, तौ कार्यसिद्धये कथं न संप्रयुञ्जीरन् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - माणसे ज्यांच्याद्वारे धनाचा व्यवहार करतात किंवा शत्रूंना जिंकून संपूर्ण पृथ्वीवर राज्य करू शकतात. त्या विद्युत व अग्नीला कार्यसिद्धीसाठी यथायोग्य कामात का प्रयुक्त करू नये? ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ चर्षणि᳓भ्यः पृतनाह᳓वेषु
प्र᳓ पृथिव्या᳓ रिरिचाथे दिव᳓श् च
प्र᳓ सि᳓न्धुभ्यः प्र᳓ गिरि᳓भ्यो महित्वा᳓
प्रे᳓न्द्राग्नी वि᳓श्वा भु᳓वना᳓ति अन्या᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
carṣaṇíbhyaḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

pr̥tanāháveṣu ← pr̥tanāháva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

riricāthe ← √ric- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

giríbhyaḥ ← girí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:PL}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

prá ← prá (invariable)

síndhubhyaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:PL}

anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

áti ← áti (invariable)

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

प्र । च॒र्ष॒णिऽभ्यः॑ । पृ॒त॒ना॒ऽहवे॑षु । प्र । पृ॒थि॒व्याः । रि॒रि॒चा॒थे॒ इति॑ । दि॒वः । च॒ ।
प्र । सिन्धु॑ऽभ्यः । प्र । गि॒रिऽभ्यः॑ । म॒हि॒ऽत्वा । प्र । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । विश्वा॑ । भुव॑ना । अति॑ । अ॒न्या ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• carṣaṇibhyaḥ ← carṣaṇi
• [noun], ablative, plural, feminine
• “people.”

• pṛtanāhaveṣu ← pṛtanā
• [noun], feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• pṛtanāhaveṣu ← āhaveṣu ← āhava
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; fight; challenge; war.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• riricāthe ← ric
• [verb], dual, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sindhubhyaḥ ← sindhu
• [noun], ablative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• giribhyo ← giribhyaḥ ← giri
• [noun], ablative, plural, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• prendrāgnī ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• prendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāty ← bhuvanā ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhuvanāty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• anyā ← anya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

पृतनाहवेषु पृतनासु संग्रामेषु रक्षणार्थमाह्वानेषु सत्सु हे इन्द्राग्नी आगतवन्तौ युवां चर्षणिभ्यः सर्वेभ्योऽपि मनुष्येभ्यः महित्वा महत्त्वेन प्र रिरिचाथे अतिरिच्येथे सर्वाधिकौ भवथ इत्यर्थः । अत्रोपसर्गवशाद्धातुः स्वाभिधेयविपरीतमर्थमाचष्टे यथा प्रस्मरणं प्रस्थानमिति । तथा पृथिव्याः सर्वस्या भूमेश्च प्र रिरिचाथे । एवं द्युप्रभृतिभ्योऽपि । सिन्धवः स्यन्दनशीला आपः । गिरयः पर्वताः । अपि च हे इन्द्राग्नी विश्वा भुवना सर्वाणि भूतजातानि अन्या उक्तव्यतिरिक्तानि यानि सन्ति तान्यतीत्य प्र रिरिचाथे अधिकौ भवथः ॥ पृतनाहवेषु । पृतनासु हवः पृतनाहवः। ह्वेञः ‘ भावेऽनुपसर्गस्य ’ इति अप् संप्रसारणं च । व्यत्ययेन थाथादिस्वराभावे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । रिरिचाथे। ‘रिचिर् विरेचने ‘। ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लिट् । यद्वा । लट्येव ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । महित्वा ।’ मह पूजायाम् ’ । औणादिक इन्प्रत्ययः । तस्य भावो महित्वम् । ‘ सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया डादेशः ॥

English translation:

“Attending to the summons at the time of battle, you surpass all me (in magnitude); you are vaster than the earth, than the sky, than the rivers, than the mountains; you exceed all other existent things.”

You extend beyond the bordered domains at the battle cries, you extend beyond earth and heaven,
beyond the rivers, beyond the mountains in your greatness, beyond and over all other creatures, o Indra and Agni.

Surpassing all men where they shout for battle, ye Twain exceed the earth and heaven in greatness.
Greater are ye than rivers and than mountains, O Indra-Agni, and all things beside them.

Ihr übertrefft alle Völker im Schlachtgeschrei, Ihr Erde und Himmel, ihr die Flüsse, die Berge an Größe. Ihr, Indra und Agni, überraget alle anderen Wesen.

Ihr überragt im Schlachtenlärm die Streiter, ihr überragt die Erde und den Himmel, Die Ströme und die Bergeshöhn an Grösse, o Indra-Agni, mehr als alle Wesen.

(Вы стоите) впереди народов, когда раздаются призывы в битвах,
Превосходите землю и небо,
Пре(восходите) реки, (пре)восходите горы величием.
Пре(восходите) все другие существа, о Индра и Агни.

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पवन और बिजुली कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली (अन्या) (विश्वा) (भुवना) और समस्त लोकों को (महित्वा) प्रशंसित कराके (पृतनाहवेषु) सेनाओं से प्रवृत्त होते हुए युद्धों में (चर्षणिभ्यः) मनुष्यों से (प्र, पृथिव्याः) अच्छे प्रकार पृथिवी वा (प्र, सिन्धुभ्यः) अच्छे प्रकार समुद्रों वा (प्र, गिरिभ्यः) अच्छे प्रकार पर्वतों वा (प्र, दिवश्च) और अच्छे प्रकार सूर्य्य से (प्र, अति, रिरिचाथे) अत्यन्त बढ़कर प्रतीत होते अर्थात् कलायन्त्रों के सहाय से बढ़कर काम देते हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। पवन और बिजुली के समान बड़ा कोई लोक नहीं होने योग्य है क्योंकि ये दोनों सब लोकों को व्याप्त होकर ठहरे हुए हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: इन्द्राग्नी अन्या विश्वा भुवना अन्यान् सर्वाल्ँलोकान् महित्वा पृतनाहवेषु चर्षणिभ्यः प्रपृथिव्या प्रसिन्धुभ्यः प्रगिरिभ्यः प्रदिवश्च प्रातिरिरिचाथे प्रातिरिक्तौ भवतः ॥ ६ ॥

अथ वायुविद्युतौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टार्थे (चर्षणिभ्यः) मनुष्येभ्यः (पृतनाहवेषु) सेनाभिः प्रवृत्तेषु युद्धेषु (प्र) (पृथिव्याः) भूमेः (रिरिचाथे) अतिरिक्तौ भवतः (दिवः) सूर्यात् (च) अन्येभ्योऽपि लोकेभ्यः (प्र) (सिन्धुभ्यः) समुद्रेभ्यः (प्र) (गिरिभ्यः) शैलेभ्यः (महित्वा) प्रशंसय्य (प्र) (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (विश्वा) अखिला (भुवना) भुवनानि लोकान् (अति) (अन्या) अन्यानि ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नहि वायुविद्युद्भ्यां सदृशो महान् कश्चिदपि लोको भवितुमर्हति कुत एतौ सर्वाल्ँलोकानभिव्याप्य स्थितावतः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. वायू व विद्युतप्रमाणे कोणतेही गोल महान नाहीत. कारण हे दोन्ही सर्व गोलांत व्याप्त आहेत. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ भरतं शि᳓क्षतं वज्रबाहू
अस्माँ᳓ इन्द्राग्नी अवतं श᳓चीभिः
इमे᳓ नु᳓ ते᳓ रश्म᳓यः सू᳓रियस्य
ये᳓भिः सपित्व᳓म् पित᳓रो न आ᳓सन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bharatam ← √bhr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śíkṣatam ← √śak- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vajrabāhū ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

raśmáyaḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́san ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sapitvám ← sapitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

आ । भ॒र॒त॒म् । शिक्ष॑तम् । व॒ज्र॒बा॒हू॒ इति॑ वज्रऽबाहू । अ॒स्मान् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । अ॒व॒त॒म् । शची॑भिः ।
इ॒मे । नु । ते । र॒श्मयः॑ । सूर्य॑स्य । येभिः॑ । स॒ऽपि॒त्वम् । पि॒तरः॑ । नः॒ । आस॑न् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bharataṃ ← bharatam ← bhṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• śikṣataṃ ← śikṣatam ← śikṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “help; give.”

• vajrabāhū ← vajra
• [noun], masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajrabāhū ← bāhū ← bāhu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• avataṃ ← avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• raśmayaḥ ← raśmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sapitvam ← sapitva
• [noun], accusative, singular, neuter

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āsan ← as
• [verb], plural, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे वज्रबाहू वज्रहस्तौ इन्द्राग्नी आ भरतम् अस्मदर्थं धनमाहरतम् । आहृत्य च शिक्षतं अस्मभ्यं दत्तम् । शिक्षतिर्दानकर्मा । अपि च अस्मान् अनुष्ठातॄन शचीभिः । कर्मनामैतत् । आत्मीयैः कर्मभिः अवतं रक्षतम् । किं च सूर्यात्मन इन्द्रस्य येभिः रश्मिभिः यैः अर्चिभिः नः अस्माकं पितरः पूर्वपुरुषाः सपित्वं सहप्राप्तव्य स्थानम् आसन् ब्रह्मलोकमगच्छन् । अर्चिरादिमार्गेण हि ब्रह्मलोकमुपासका गच्छन्ति । तथा च श्रूयते - तेऽर्चिषमभिसंभवन्त्यर्चिषोऽहः ’ ( छा. उ. ५. १०. १ ) इति। यद्वा। येभी रश्मिभिः सपित्वं समवेतत्वमध्यगच्छन्। ते रश्मयः इमे नु इदानीमस्माभिर्दृश्यमाना एत एव खलु । सूर्यात्मन इन्द्रस्य ये रश्मयस्त एवाग्नेरपि । तथा च श्रूयते - अग्निं वावादित्यः सायं प्रविशति तस्मादग्निर्दूरान्नक्तं ददृशे ’ (तै. ब्रा. २. १. २. ९) इति । तस्मात् सूर्यस्य रश्मीनां स्तवनेनेन्द्राग्न्योरुभयोरपि स्तुतिः सिद्धा । भरतम् । हृग्रहोर्भः०’ इति भत्वम् । शिक्षतम् । ‘ शिक्ष विद्योपादाने ‘। अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वरः शिष्यते । तिङः परत्वान्निघाताभावः । सपित्वम् । ‘ आप्लृ व्याप्तौ ’ । अस्मात् सशब्दोपपदात् “ कृत्यार्थे तवैकेन्” ’ इति त्वन्प्रत्ययः । पृषोदरादित्वात् धातोः पिभावः । यद्वा । ‘ षप समवाये । इन्सर्वधातुभ्यः’ इति इन् । सपेर्भावः सपित्वम् । आसन् । अस गतिदीप्त्यादानेषु’। लङि आडागम उदात्तः । ‘ यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघाताभावः ॥

English translation:

“Bring wealth, thunderers, and give it to us; protect us, Indra and Agni, by your deeds; may those rays of the sun, by which our forefathers have attained together a hevenly region, shine also upon us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rays of the sun: the radiance of Indra and Agni, as identical with the sun; by praisint the sun, therefore, Indra and Agni are praised also: terciṣamabhisaṃbhavantyarciṣohaḥ (Chāndoga Upaniṣad. 5.10.1);

Sapitvam = sahaprāptavyam sthānam, a plural ce to be obtained together, i.e. the world of Brahmā, to which the pious proceed by the path of light, etc. (arcirādi-mārgeṇa brahmalokam upāsakā gacchanti)

Bring it to the fore, ready your skill, you two with the mace in your arms. Help us, o Indra and Agni, with your skills.
Here are the very rays of the sun with which our forefathers were in communion.

I do not entirely understand the purport of the second half-verse. Geldner compares VII.76.4, which shows some similarities and which refers to the forefathers finding the light of the dawn cows in the Vala cave. Much closer by is vs. 12 of the last hymn (I.108), in which Indra and Agni are urged to become exhilarated at sun rise in the middle of heaven. One way or another this must be a reference to the dawn sacrifice.

Bring wealth and give it, ye whose arms wield thunder: Indra and Agni, with your powers protect us.
Now of a truth these be the very sunbeams wherewith our fathers were of old united.

Bringt mit, strengt euch an, ihr mit der Keule im Arm; stehet uns nach Kräften bei, Indra und Agni! Diese sind noch dieselben Strahlen der Sonne, mit denen unsere Väter gleichzeitig waren.

O bringt herbei und schenket, blitzbewehrte, mit euren Kräften helft uns, Indra-Agni; Hier eben diese Sonnenzügel sind es, durch die mit euch vereint die Väter waren.

Принесите (поддержку), одарите, о двое с ваджрой в руках,
Помогите нам, о Индра и Агни, (своими) силами!
Вон те самые лучи солнца,
К которым были причастны отцы наши.

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पढ़ाने और पढ़नेवाले कैसे होते हैं, यह उपदेश अगले मन्त्र में इन्द्र और अग्नि नाम से किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वज्रबाहू) जिनके वज्र के तुल्य बल और वीर्य हैं वे (इन्द्राग्नी) हे पढ़ने और पढ़ानेवालो ! तुम दोनों जैसे (इमे) ये (सूर्यस्य) सूर्य की (रश्मयः) किरणे हैं और (ते) रक्षा आदि करते हैं और जैसे (पितरः) पितृजन (येभिः) जिन कामों से (नः) हम लोगों के लिये (सपित्वम्) समान व्यवहारों की प्राप्ति करने वा विज्ञान को देकर उपकार के करनेवाले (आसन्) होते हैं वैसे (शचीभिः) अच्छे काम वा उत्तम बुद्धियों से (अस्मान्) हम लोगों को (आ, भरतम्) स्वीकार करो, (शिक्षतम्) शिक्षा देओ और (नु) शीघ्र (अवतम्) पालो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो अच्छी शिक्षा से मनुष्यों में सूर्य के समान विद्या का प्रकाशकर्त्ता और माता-पिता के तुल्य कृपा से रक्षा करने वा पढ़ानेवाला तथा सूर्य के तुल्य प्रकाशित बुद्धि को प्राप्त और दूसरा पढ़नेवाला है, उन दोनों का नित्य सत्कार करो, इस काम के विना कभी विद्या की उन्नति होने का संभव नहीं हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे वज्रबाहू इन्द्राग्नी युवां य इमे सूर्यस्य रश्मयः सन्ति ते रक्षणादिकं च कुर्वन्ति यथा च पितरो येभिर्यैः कर्मभिर्नोऽस्मभ्यं सपित्वं प्रदायोपकारका आसन् तथा शचीभिरस्मान्नाभरतं शिक्षतं सततं न्ववतं च ॥ ७ ॥

अथाध्यापकाध्येतारौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (भरतम्) धारयतम् (शिक्षतम्) विद्योपादानं कारयतम् (वज्रबाहू) वज्रौ बलवीर्य्ये बाहू ययोस्तौ (अस्मान्) (इन्द्राग्नी) अध्येत्रध्यापकौ (अवतम्) रक्षणादिकं कुरुतम् (शचीभिः) कर्मभिः प्रज्ञाभिर्वा (इमे) प्रत्यक्षाः (नु) शीघ्रम् (ते) (रश्मयः) किरणाः (सूर्य्यस्य) मार्त्तण्डमण्डलस्य (येभिः) (सपित्वम्) समानं च तत् पित्वं प्रापणं वा विज्ञानं च तत्। अत्र पिगतावित्यस्माद्धातोरौणादिकस्त्वन् प्रत्ययः। (पितरः) यथा जनकाः (नः) अस्मभ्यम् (आसन्) भवन्ति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यः सुशिक्षया मनुष्येषु सूर्यवद्विद्याप्रकाशको मातापितृवत्कृपया रक्षकोऽध्यापकस्तथा सूर्यवत् प्रकाशितप्रज्ञोऽध्येता चास्ति तौ नित्यं सत्कुरुत नह्येतेन कर्मणा विना कदाचिद्विद्योन्नतिः सम्भवति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! उत्तम शिक्षणाने माणसात सूर्याप्रमाणे विद्येचा प्रकाशक, मात्यापित्याप्रमाणे कृपाळू, रक्षक व अध्यापक आणि सूर्याप्रमाणे तेजस्वी प्रज्ञायुक्त अध्यापक व विद्यार्थी या दोघांचा नित्य सत्कार करावा. या कर्माशिवाय विद्येची कधी वाढ होणार नाही. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पु᳓रंदरा शि᳓क्षतं वज्रहस्ता
अस्माँ᳓ इन्द्राग्नी अवतम् भ᳓रेषु
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
púraṁdarā ← puraṁdará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śíkṣatam ← √śak- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vajrahastā ← vájrahasta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bháreṣu ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

पुर॑म्ऽदरा । शिक्ष॑तम् । व॒ज्र॒ऽह॒स्ता॒ । अ॒स्मान् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । अ॒व॒त॒म् । भरे॑षु ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• purandarā ← puraṃdara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; puraṃdara [word].”

• śikṣataṃ ← śikṣatam ← śikṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “help; give.”

• vajrahastāsmāṃ ← vajra
• [noun], masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajrahastāsmāṃ ← hastā ← hasta
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• vajrahastāsmāṃ ← asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• bhareṣu ← bhara
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे वज्रहस्ता हस्तेन गृहीतवज्रौ पुरंदरा असुरपुराणां दारयितारौ इन्द्राग्नी शिक्षतम् अस्मदपेक्षितं धनं प्रयच्छतम् । अपि च भरेषु संग्रामेषु अस्मान् अवतं रक्षतम् । यदनेन सूक्तेन प्रार्थितं तत् अस्मदीयं मित्रादयः ममहन्तां पूजयन्ताम् ॥ पुरंदरा । ‘ पूःसर्वयोर्दारिसहोः ’ ( पा. सू. ३. २. ४१ ) इति खच् ।’ वाचंयमपुरंदरौ च ’ ( पा. सू. ६. ३. ६९ ) इति निपातनात् अम् । ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति विभक्तेः आकारः ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“Indra and Agni, wielders of the thunderbolt, overturners of cities, grant us wealth, defens us in battles; and may Mitra, Varuṇa, Aditi–ocean, earth and heaven, be propitious to this (our prayer).”

O stronghold-splitters with the mace in your hands, ready your skill. Help us, o Indra and Agni, in the raids.
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

Give, ye who shatter forts, whose hands wield thunder: Indra and Agni, save us in our battles.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Ihr Burgenbrecher mit der Keule in der Hand, strengt euch an, stehet uns in den Kämpfen bei, Indra und Agni! - Das sollen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Ihr Burgzerstörer, schenkt, ihr blitzbewehrten, und helft uns, Indra-Agni, in den Schlachten. Das mög’ uns Mitra, Varuna gewähren und Aditi, das Meer, und Erd’ und Himmel.

О два проламывателя крепостей, одарите (нас), о вы с ваджрой в руках!
Помогите нам в битвах, о Индра и Агни!
Пусть нам это щедро даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे दोनों कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (पुरन्दरा) शत्रुओं के पुरों को विध्वंस करनेवाले वा (वज्रहस्ता) जिनका विद्यारूपी वज्र हाथ के समान है वे (इन्द्राग्नी) उपदेश के सुनने वा करनेवाली तुम जैसे (मित्रः) सुहृज्जन (वरुणः) उत्तम गुणयुक्त (अदितिः) अन्तरिक्ष (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथिवी (उत) और (द्यौः) सूर्य का प्रकाश (नः) हम लोगों को (मामहन्ताम्) उन्नति देता है वैसे (अस्मान्) हम लोगों को (तत्) उन उक्त पदार्थों के विशेष ज्ञान की (शिक्षतम्) शिक्षा देओ और (भरेषु) संग्राम आदि व्यवहारों में (अवतम्) रक्षा आदि करो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे मित्र आदि जन अपने मित्रादिकों की रक्षा कर और उन्नति करते वा एक दूसरे की अनुकूलता में रहते हैं, वैसे उपदेश के सुनने और सुनानेवाले परस्पर विद्या की वृद्धि कर प्रीति के साथ मित्रपन में वर्त्ताव रक्खें ॥ ८ ॥इस सूक्त्त में इन्द्र और अग्नि शब्द के अर्थ का वर्णन है। इससे इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह १०९ एकसौ नववाँ सूक्त और २९ उनतीसवाँ वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे पुरन्दरा वज्रहस्तेन्द्राग्नी युवां यथा मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्नो मामहन्तां तथाऽस्मान् तद्विज्ञानं शिक्षतं भरेष्ववतञ्च ॥ ८ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरन्दरा) यौ शत्रूणां पुराणि दारयतस्तौ (शिक्षतम्) (वज्रहस्ता) वज्रहस्तौ वज्रं विद्यारूपं वीर्यं हस्तइव ययोस्तौ। वज्रो वै वीर्यम्। शत० ७। ४। २। २४। अत्रोभयत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (अस्मान्) (इन्द्राग्नी) उपदेश्योपदेष्टारौ (अवतम्) रक्षादिकं कुरुतम् (भरेषु) (तन्नो मित्रो०) इति पूर्ववत् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा मित्रादयः स्वमित्रादीन् रक्षित्वा वर्धयन्त्यानुकूल्ये वर्त्तन्ते तथोपदेश्योपदेष्टारौ परस्परं विद्यां वर्धयित्वा संप्रीत्या सखित्वे वर्त्तेयाताम् ॥ ८ ॥अत्रेन्द्राग्निशब्दार्थवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति नवोत्तरशततमं सूक्तमेकोनत्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे मित्र आपल्या मित्राचे रक्षण करतात, वाढ करतात. एक दुसऱ्याच्या अनुकूल असतात तसे उपदेश ऐकणाऱ्या व ऐकविणाऱ्यांनी विद्येची वृद्धी करून प्रेमाने मैत्रीचा व्यवहार करावा. ॥ ८ ॥