१०८

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡ इन्द्राग्नी चित्र꣡तमो र꣡थो वाम्
अभि꣡ वि꣡श्वानि भु꣡वनानि च꣡ष्टे
ते꣡ना꣡ यातं सर꣡थं तस्थिवां꣡सा
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citrátamaḥ ← citrátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

cáṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

sarátham ← sarátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tasthivā́ṁsā ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:ACT}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यः । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । चि॒त्रऽत॑मः । रथः॑ । वा॒म् । अ॒भि । विश्वा॑नि । भुव॑नानि । चष्टे॑ ।
तेन॑ । आ । या॒त॒म् । स॒ऽरथ॑म् । त॒स्थि॒ऽवांसा॑ । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• citratamo ← citratamaḥ ← citratama
• [noun], nominative, singular, masculine

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• tenā ← tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tenā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• sarathaṃ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sarathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• tasthivāṃsāthā ← tasthivāṃsā ← sthā
• [verb noun], nominative, dual
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• tasthivāṃsāthā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

हे इन्द्राग्नी चित्रतमः अतिशयेन चायनीयः वां युवयोः संबन्धी यः रथः विश्वानि भुवनानि भूतजातानि’ अभि चष्टे आभिमुख्येन पश्यति । सुवर्णमयत्वात् रत्नखचितत्वाच्च स्वप्रभाभिः कृत्स्नं जगद्भासयतीत्यर्थः । तेन रथेन आ यातम् अस्मद्यज्ञमागच्छतम् । तत्किं पर्यायेण । नेत्याह । सरथं समानमेकं रथं तस्थिवांसा युगपदेव आस्थितवन्तौ युवामागच्छतं न पर्यायेणेत्यर्थः। अथ आगमनानन्तरं सुतस्य ऋत्विग्भिरभिषुतं सोमस्य सोमं स्वांशलक्षणं तदेकदेशं वा पिबतम् ॥ वाम् । “ युष्मदस्मदोः षष्ठीचतुर्थी० ’ ( पा. सू. ८. १. २०) इत्यादिना षष्ठीद्विवचनस्य वामादेशः । सर्वानुदात्तत्वम् । चष्टे ।’ चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि’। अत्र प्रकाशनार्थः । अदादित्वात् शपो लुक् । ‘ स्कोः संयोगाद्योः’ इति कलोपः । ‘ तास्यनुदात्तेत्’ इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघातप्रतिषेधः। सरथम् । समानश्चासौ रथश्च सरथः । ‘ समानस्य च्छन्दसि°’ इति सभावः। ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। तस्थिवांसा । ‘ ष्ठा गतिनिवृत्तौ । लिटः क्वसुः । द्विर्वचनम् ।‘शर्पूर्वाः खयः’। ‘वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति इडागमः । ‘ आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः। सुपां सुलुक्’ इति आकारः। सोमस्य । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥

English translation:

“Indra and Agni, sitting together in your car, that wonderful car which illuminates all beings, approach and drink of the effused Soma.”

O Indra and Agni, the brightest chariot of yours, which looks upon all creatures,
with that one drive here, standing together on the same chariot. Then drink of the pressed soma.

The image of the chariot looking upon the creatures is a slightly odd one.

Elsewhere (VII.61.1, X.85.18) almost identical pādas are used of the sun, and it may be that Indra and Agni’s chariot here is identified with the sun, though such an identification would be unusual for these gods. Bloomfield (Rig-Veda Repetitions) thinks rather that the poet “has borrowed and applied with a rather frenzied metaphor” the image of VII.61.1. It is worth quoting his characteristically acerbic comment on the image: “The students of the Rig-Veda are steeped in the experience of its bold, often grotesque figures of speech, so that even a chariot that looks down from heaven excites no unusual emotion.”

ON that most wondrous car of yours, O Indra and Agni, which looks round on all things living,
Take ye your stand and come to us together, and drink libations of the flowing Soma.

Euer wunderbarster Wagen, Indra und Agni, der alle Welten besieht, auf dem fahret beisammen stehend her und trinkt von dem gepreßten Soma!

Mit eurem hellsten Wagen, Indra-Agni, der auf die Wesen allesammt herabschaut, Mit dem kommt her, auf gleichem Wagen fahrend, und trinket dann vom ausgepressten Soma.

Ваша самая замечательная колесница, о Индра и Агни,
Которая взирает на все существа, –
Приезжайте на ней, поднявшись вместе на колесницу,
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ आठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से दो-दो इकट्ठे पदार्थों वा गुणों का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (चित्रतमः) एकीएका अद्भुत गुण और क्रिया को लिए हुए (रथः) विमान आदि यानसमूह (वाम्) इन (तस्थिवांसा) ठहरे हुए (इन्द्राग्नी) पवन और अग्नि को प्राप्त होकर (विश्वानि) सब (भुवनानि) भूगोल के स्थानों को (अभि, चष्टे) सब प्रकार से दिखाता है (अथ) इसके अनन्तर जिससे ये दोनों अर्थात् पवन और अग्नि (सरथम्) रथ आदि सामग्री सहित सेना वा उत्तम सामग्री को (आ, यातम्) प्राप्त हुए अच्छी प्रकार अभीष्ट स्थान को पहुँचाते हैं तथा (सुतस्य) ईश्वर के उत्पन्न किये हुए (सोमस्य) सोम आदि के रस को (पिबतम्) पीते हैं (तेन) उससे समस्त शिल्पी मनुष्यों को सब जगह जाना-आना चाहिये ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि कलाओं में अच्छी प्रकार जोड़के चलाये, हुए वायु और अग्नि आदि पदार्थों से युक्त विमान आदि रथों से आकाश, समुद्र और भूमि मार्गों में एक देश से दूसरे देशों को जा-आकर सर्वदा अपने अभिप्राय की सिद्धि से आनन्दरस भोगें ॥ १ ॥

अन्वय: यश्चित्रतमो रथो वामेतौ तस्थिवांसेन्द्राग्नी प्राप्य विश्वानि भुवनान्यभिचष्टेऽभितो दर्शयति। अथ येनैतौ सरथमायातं समन्ताद्गमयतः सुतस्य सोमस्य रसं पिबतं पिबतस्तेन सर्वैः शिल्पिभिः सर्वत्र गमनागमने कार्य्ये ॥ १ ॥

अथ युग्मयोर्गुणा उपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (इन्द्राग्नी) वायुपावकौ (चित्रतमः) अतिशयेनाश्चर्य्यस्वरूपगुणक्रियायुक्तः (रथः) विमानादियानसमूहः (वाम्) एतौ (अभि) अभितः (विश्वानि) सर्वाणि (भुवनानि) भूगोलस्थानानि (चष्टे) दर्शयति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (तेन) आ (यातम्) गच्छतो गमयतो वा (सरथम्) रथैः सह वर्त्तमानं सैन्यमुत्तमां सामग्रीं वा (तस्थिवांसा) स्थितिमन्तौ (अथ) (सोमस्य) रसवतः सोमवल्ल्यादीनां समूहस्य रसम् (पिबतम्) पिबतः (सुतस्य) ईश्वरेणोत्पादितस्य ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः कलासु सम्प्रयोज्य चालितैर्वाय्वग्न्यादिभिर्युक्तैर्विमानादिभिर्यानैराकाशसमुद्रभूमिमार्गेषु देशान्तरान् गत्वाऽऽगत्य सर्वदा स्वाभिप्रायसिद्ध्यानन्दरसो भोक्तव्यः ॥ १ ॥

या सूक्तात वायू व विद्युत इत्यादी गुणांच्या वर्णनाने त्याच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी कलायंत्रांना जोडून वायू अग्नीयुक्त पदार्थानी विमान इत्यादी यानांनी आकाश, समुद्र व भूमी मार्गानी देशदेशांतरी प्रवास करावा व आपले उद्दिष्ट सफल करावे आणि आनंद भोगावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या꣡वद् इद꣡म् भु꣡वनं वि꣡श्वम् अ꣡स्ति
उरुव्य꣡चा वरिम꣡ता गभीर꣡म्
ता꣡वाँ अय꣡म् पा꣡तवे सो꣡मो अस्तु
अ꣡रम् इन्द्राग्नी म꣡नसे युव꣡भ्याम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhúvanam ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́vat ← yā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gabhīrám ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uruvyácā ← uruvyáñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

varimátā ← varimánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pā́tave ← √pā- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́vān ← tā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áram ← áram (invariable)
{}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mánase ← mánas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yuvábhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:DU}

याव॑त् । इ॒दम् । भुव॑नम् । विश्व॑म् । अस्ति॑ । उ॒रु॒ऽव्यचा॑ । व॒रि॒मता॑ । ग॒भी॒रम् ।
तावा॑न् । अ॒यम् । पात॑वे । सोमः॑ । अ॒स्तु॒ । अर॑म् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । मन॑से । यु॒वऽभ्या॑म् ॥

• yāvad ← yāvat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “yāvat [word].”

• idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhuvanaṃ ← bhuvanam ← bhuvana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• asty ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• uruvyacā ← uruvyañc
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “extensive; wide.”

• varimatā ← varimant
• [noun], instrumental, singular, masculine

• gabhīram ← gabhīra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

• tāvāṃ ← tāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “such(a).”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pātave ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• astv ← astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aram
• [adverb]

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manase ← manas
• [noun], dative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yuvabhyām ← yuvan
• [noun], dative, dual, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

विश्वं सर्वम् इदं भुवनं जगत् यावत् अस्ति यावत्प्रमाणं भवति । कीदृशम् । उरुव्यचा विस्तीर्णव्यापनम् । सर्वव्यापकमित्यर्थः । तथा वरिमता वरिम्णा उरत्वेनात्मीयेन गौरवेण गभीरं गाम्भीर्योपेतम् । हे इन्द्राग्नी पातवे युवाभ्यां पातुं सोमः तावान् अस्तु तावत्प्रमाणो भवतु। तथा मनसे युवयोरन्तःकरणाय अरं स सोमः पर्याप्तो भवतु ॥ उरुव्यचा ।’ व्यच व्याजीकरणे’। असुन्। ‘ व्यचेः कुटादित्वमनसि ’ इति वचनात् ङित्त्वाभावेन संप्रसारणाभावः । ‘ स्वमोर्नपुंसकात्’ (पा. सू. ७. १. २३) इति सोर्लुकि प्राप्ते ‘सुपां सुलक्’ इति व्यत्ययेन डादेशः । वरिमता। ‘पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा’ इति उरुशब्दात् तस्य भावः इत्यर्थे इमनिच् । ‘प्रियस्थिर’ इत्यादिना उरुशब्दस्य वरादेशः । पुनरपि भावप्रत्ययोत्पत्तिश्छान्दसी । सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया लुक् । यद्वा । तृतीयायाश्छान्दसः तुडागमः । तावान् । तत्परिमाणमस्य । ‘ यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप् ’ ( पा. सू. ५. २. ३९ )। ‘ आ सर्वनाम्नः’ इति आत्वम् । पातवे । पा पाने’। तुमर्थे सेसेन्” इति तवेन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अरम् । ‘ वालमूललध्वलमङ्गुलीनां वा लो रमापद्यत इति वक्तव्यम् ’ ( पा. म. ८. २. १८) इति लत्वविकल्पः । युवभ्याम् । व्यत्ययेन आत्वाभावे ‘ शेष लोपः’ इति दकारलोपः ॥

English translation:

“Vast as is the whole universe in expanse, and profound indepth, such, Indra and Agni, may this Soma be for you, sufficient for your desires.”

As great as this whole creation here is, deep and wide-spreading in its expanse,
so great let this soma here be, for drinking—enough for you two, to your thinking, o Indra and Agni.

As vast as all this world is in its compass, deep as it is, with its far-stretching surface,
So let this Soma be, Indra and Agni, made for your drinking till your soul be sated.

So groß diese ganze Welt ist, die weiträumige an Weite, unergründliche, so groß soll dieser Soma zum Trinken sein, euch beiden recht nach dem Sinn, Indra und Agni!

Wie weit dies ganze Weltall sich erstrecket, wie tief, wie gross an umfangsreicher Breite, So weit sei hier der Soma euch zum Trinken, für eure Lust bereit, o Indra-Agni.

Каков весь этот мир
Со своим широким простором, глубокий,
Таков пусть будет этот сома для питья,
Как раз по вашему духу, о Индра и Агни!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम (यावत्) जितना (उरुव्यचा) बहुत व्याप्ति अर्थात् पूरेपन और (वरिमता) बहुत स्थूलता के साथ वर्त्तमान (गभीरम्) गहिरा (भुवनम्) सब वस्तुओं के ठहरने का स्थान (इदम्) यह प्रकट अप्रकट (विश्वम्) जगत् (अस्ति) है (तावान्) उतना (अयम्) यह (सोमः) उत्पन्न हुआ पदार्थों का समूह है, उसका (मनसे) विज्ञान कराने को (इन्द्राग्नी) वायु और अग्नि (अरम्) परिपूर्ण हैं, इससे (युवभ्याम्) उन दोनों से (पातवे) रक्षा आदि के लिये उतने बोध और पदार्थ को स्वीकार करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विचारशील पुरुषों को यह अवश्य जानना चाहिये कि जहाँ-जहाँ मूर्त्तिमान् लोक हैं, वहाँ-वहाँ पवन और बिजुली अपनी व्याप्ति से वर्त्तमान हैं। जितना मनुष्यों का सामर्थ्य है, उतने तक इनके गुणों को जानकर और पुरुषार्थ से उपयोग लेकर परिपूर्ण सुखी होवें ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं यावदुरुव्यचा वरिमता सह वर्त्तमानं गभीरं भुवनमिदं विश्वमस्ति तावानयं सोमोऽस्ति मनस इन्द्राग्नी अरमतो युवभ्याम् पातवे तावन्तं बोधं पुरुषार्थं च स्वीकुरुत ॥ २ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यावत्) (इदम्) प्रत्यक्षाप्रत्यक्षलक्षणम् (भुवनम्) सर्वेषामधिकरणम् (विश्वम्) जगत् (अस्ति) वर्त्तते (उरुव्यचा) बहुव्याप्त्या (वरिमता) बहुस्थूलत्वेन सह (गभीरम्) अगाधम् (तावान्) तावत्प्रमाणः (अयम्) (पातवे) पातुम् (सोमः) उत्पन्नः पदार्थसमूहः (अस्तु) भवतु (अरम्) पर्याप्तम् (इन्द्राग्नी) वायुसवितारौ (मनसे) विज्ञापयितुम् (युवभ्याम्) एताभ्याम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विचक्षणैः सर्वैरिदमवश्यं बोध्यं यत्र यत्र मूर्त्तिमन्तो लोकाः सन्ति तत्र तत्र वायुविद्युतौ व्यापकत्वस्वरूपेण वर्त्तेते। यावन्मनुष्याणां सामर्थ्यमस्ति तावदेतद्गुणान् विज्ञाय पुरुषार्थेनोपयोज्यालं सुखेन भवितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विचारशील पुरुषांनी हे अवश्य जाणावे की जेथे जेथे मूर्तिमान गोल आहेत तेथे तेथे वायू व विद्युतची व्याप्ती असते. जितके माणसांचे सामर्थ्य आहे. तितके त्यांच्या गुणांना जाणून पुरुषार्थाने उपयोग करून पूर्णपणे सुखी व्हावे ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चक्रा꣡थे हि꣡ सध्रि꣡अङ् ना꣡म भद्रं꣡
सध्रीचीना꣡ वृत्रहणा उत꣡ स्थः
ता꣡व् इन्द्राग्नी सध्रि꣡अञ्चा निष꣡द्या
वृ꣡ष्णः सो꣡मस्य वृषणा꣡ वृषेथाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

cakrā́the ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

hí ← hí (invariable)
{}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sadhryàk ← sadhryàñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sadhrīcīnā́ ← sadhrīcīná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sthaḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

vr̥trahaṇau ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

sadhryàñcā ← sadhryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

taú ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vr̥ṣethām ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

च॒क्राथे॒ इति॑ । हि । स॒ध्र्य॑क् । नाम॑ । भ॒द्रम् । स॒ध्री॒ची॒ना । वृ॒त्र॒ऽह॒नौ॒ । उ॒त । स्थः॒ ।
तौ । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । स॒ध्र्य॑ञ्चा । नि॒ऽसद्य॑ । वृष्णः॑ । सोम॑स्य । वृ॒ष॒णा॒ । आ । वृ॒षे॒था॒म् ॥

• cakrāthe ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• sadhryaṅ ← sadhryak ← sadhryañc
• [noun], accusative, singular, neuter

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• sadhrīcīnā ← sadhrīcīna
• [noun], nominative, dual, masculine
• “concentrated; joint.”

• vṛtrahaṇā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahaṇā ← haṇā ← han
• [noun], nominative, dual, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tāv ← tau ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], nominative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sadhryañcā ← sadhryañc
• [noun], nominative, dual, masculine

• niṣadyā ← niṣad ← √sad
• [verb noun]
• “sit down; sit; put.”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣethām ← vṛṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

हे इन्द्राग्नी भद्रं कल्याणं नाम स्वकीयं नामधेयं ‘सध्र्यक् सहगतमिन्द्राग्नी इत्येवं संयुक्तं चक्राथे युवां कृतवन्तौ । उत अपि च हे वृत्रहणौ वृत्रस्यासुरस्य हन्ताराविन्द्राग्नी सध्रीचीना सहाञ्चन्तौ वृत्रवधार्थं संगतौ स्थः भवथः । हि यस्मादेवं तस्मात् हे वृषणा कामानां वर्षिताराविन्द्राग्नी तौ युवां सध्र्यञ्चौ सहितावेव सन्तौ निषद्य वेद्यामुपविश्य वृष्णः सेक्तुः सोमस्य आत्मीयं भागम् आ वृषेथां स्वकीये उदरे आसिञ्चेथाम् ॥ सध्र्यक् । सहशब्दोपपदादञ्चतेः ‘ऋत्विक्’ इत्यादिना क्विन् । ‘अनिदिताम्’ इति नलोपः। ‘सहस्य सध्रिः । ‘ अद्रिसध्र्योरन्तोदात्तनिपातनं कृत्स्वरनिवृत्त्यर्थम् ’ ( पा. सू. ६. ३. ९५. १ ) इति वचनात् सध्र्यादेशोऽन्तोदात्तः । यणादेशे ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति स्वरितत्वम् । सध्रीचीना। विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रियाम्’ इति स्वाथै खः । ‘ सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः आजादेशः । वृत्रहणौ । संहितायाम् आवादेशे ‘ लोपः शाकल्यस्य ’ इति वलोपः । वृषेथाम् । वृष सेचने’। व्यत्ययेन शः आत्मनेपदं च ॥

English translation:

“You have made your associated names renowned, since, slayers of Vṛtra, you have been allied (for his death); the showerers of benefits, Indra and Agni, are the two seated together (on the altar); receive (your portion) of the Soma libation.”

For you two made your own joint name auspicious, and you two, o Vr̥tra-smashers, are conjoined.
O Indra and Agni, you bulls, having sat down jointly, drench yourselves in the bullish soma.

The signature word of this vs. is sadhryàñc- / sadhrīcīná- ‘joint(ly), conjoined’, which occurs prominently in the first three pādas. The final pāda is dense with phonological and etymological play: vṛ́ṣṇaḥ … vṛṣaṇā́vṛṣethām.

Geldner (explicitly) and Renou / Klein (DGRV I.373) / Witzel Gotō (all implicitly) take vṛtrahaṇā in b as a predicate vocative (so, “you two, conjoined, are Vṛtra-smashers”).

I would prefer this interpretation, but think that the lack of accent should be taken seriously. Moreover, given the repetition of sadhryàñc- / sadhrīcīná- just noted, it may be that the conjunction of Indra and Agni is what is being highlighted, not their Vṛtra-smashing.

For ye have won a blessed name together: yea, with one aim ye strove, O Vrtra-slayers.
So Indra-Agni, seated here together, pour in, ye Mighty Ones, the mighty Soma.

Denn ihr habt euch vereint einen guten Namen gemacht und ihr seid vereint die Vritratöter. Laßt euch vereint nieder, Indra und Agni; ihr Bullen, schüttet in euch vom bullenstarken Soma!

Ihr habt vereint ja eure hehren Namen und seid vereinigt, o ihr Vritratödter, Drum setzt vereint euch nieder, Indra-Agni, und schlürft, o Stiere, ein den Stier, den Soma.

Ведь с одной целью мы создали себе счастливое имя,
С одной целью вы стали оба убийцами Вритры.
О Индра и Агни, сев с одной целью, вы,
Два быка, залейте себя дождем быка – сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह अगले मन्त्र में उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सध्रीचीना) एक साथ मिलने और (वृत्रहणौ) मेघ के हननेहारे (सध्र्यञ्चा) और एक साथ बड़ाई करने योग्य (निषद्य) नित्य स्थिर होकर (वृष्णः) पुष्टि करते हुए (सोमस्य) रसवान् पदार्थसमूह की (वृषणा) पुष्टि करनेहारे (इन्द्राग्नी) पूर्व कहे हुए अर्थात् पवन और सूर्य्यमण्डल (भद्रम्) वृष्टि आदि काम से परम सुख करनेवाले (सध्र्यक्) एक सङ्ग प्रकट होते हुए (नाम) जल को (चक्राथे) करते हैं (उत) और कार्य्यसिद्धि करनेहारे (स्थः) होते (वृषेथाम्) और सुखरूपी वर्षा करते हैं (तौ) उनको (हि) ही (आ) अच्छी प्रकार जानो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को अत्यन्त उपयोग करनेहारे वायु और सूर्य्यमण्डल को जानके कैसे उपयोग में न लाने चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यौ सध्रीचीना वृत्रहणौ सध्र्यञ्चा निषद्य वृष्णः सोमस्य वृषणेन्द्राग्नी भद्रं सध्र्यङ् नाम चक्राथे कुरुत उतापि कार्यसिद्धिकारौ स्थो वृषेथां सुखं वर्षतस्तौ ह्या विजानन्तु ॥ ३ ॥

पुनस्तौ कथंभूतावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (चक्राथे) कुरुतः (हि) खलु (सध्र्यक्) सहाञ्चतीति (नाम) जलम् (भद्रम्) वृष्ट्यादिद्वारा कल्याणकरम् (सध्रीचीना) सहाञ्चतः सङ्गतौ (वृत्रहणौ) वृत्रस्य मेघस्य हन्तारौ (उत) अपि (स्थः) भवतः (तौ) (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (सध्र्यञ्चा) सहप्रशंसनीयौ (निषद्य) नित्यं स्थित्वा। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (वृष्णः) पुष्टिकारकस्य (सोमस्य) रसवतः पदार्थसमूहस्य (वृषणा) पोषकौ। अत्र सर्वत्र द्विवचनस्थाने सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (आ) (वृषेथाम्) वर्षतः। व्यत्ययेन शः प्रत्यय आत्मनेपदं च ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरत्यन्तमुपयोगिनाविन्द्राग्नी विदित्वा कथं नोपयोजनीयाविति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अत्यंत उपयोगी असणारे वायू व सूर्यमंडळ जाणून उपयोगात का आणू नयेत? ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡मिद्धेषु अग्नि꣡षु आनजाना꣡
यत꣡स्रुचा बर्हि꣡र् उ तिस्तिराणा꣡
तीव्रइः꣡ सो꣡मैः प꣡रिषिक्तेभिर् अर्वा꣡ग्
आ꣡ इन्द्राग्नी सौमनसा꣡य यातम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníṣu ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ānajānā́ ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

sámiddheṣu ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tistirāṇā́ ← √str̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

u ← u (invariable)
{}

yatásrucā ← yatásruc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

páriṣiktebhiḥ ← √sic- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

sómaiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tīvraíḥ ← tīvrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

saumanasā́ya ← saumanasá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सम्ऽइ॑द्धेषु । अ॒ग्निषु॑ । आ॒न॒जा॒ना । य॒तऽस्रु॑चा । ब॒र्हिः । ऊं॒ इति॑ । ति॒स्ति॒रा॒णा ।
ती॒व्रैः । सोमैः॑ । परि॑ऽसिक्तेभिः । अ॒र्वाक् । आ । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । सौ॒म॒न॒साय॑ । या॒त॒म् ॥

• samiddheṣv ← samiddheṣu ← samindh ← √indh
• [verb noun], locative, plural
• “kindle; blaze.”

• agniṣv ← agniṣu ← agni
• [noun], locative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ānajānā ← añj
• [verb noun], nominative, dual
• “smear; anoint; mix; color.”

• yatasrucā ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasrucā ← srucā ← sruc
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Sruc.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tistirāṇā ← stṛ
• [verb noun], nominative, dual
• “spread; kill; lay; cover.”

• tīvraiḥ ← tīvra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “intense; severe; pungent; acute; potent; loud.”

• somaiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pariṣiktebhir ← pariṣiktebhiḥ ← pariṣic ← √sic
• [verb noun], instrumental, plural
• “sprinkle; effuse; rub.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• endrāgnī ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• endrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• endrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• saumanasāya ← saumanasa
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; satisfaction.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

अग्निषु गार्हपत्यादिषु अन्वाधानादिना समिद्धेषु सम्यगिद्धेषु दीप्तेषु सत्सु आनजाना हवींष्याज्येनाञ्जन्तौ यतस्रुचा तदनन्तरं यागार्थं गृहीतस्रुचौ बर्हिरु वेद्यां बर्हिरपि तिस्तिराणा आस्तीर्णं कृतवन्तौ अध्वर्युप्रतिप्रस्थातारौ एवंभूतावभूताम् । तथा सति हे इन्द्राग्नी तीव्रैः क्षिप्रं मदकरैः परिषिक्तेभिः परितः सर्वेषु ग्रहचमसादिष्वासिक्तैः सोमैः हेतुभूतैः अर्वाक् अस्मदभिमुखम् ॥ यातम् आगच्छतम् । किमर्थम् । सौमनसाय सौमनस्याय अस्माकमनुग्रहायेत्यर्थः ॥ आनजाना । ‘ अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणगतिषु । लिटः कानच् । अनिदिताम्’ इति नलोपः। द्विर्भावे ‘अत आदेः’ इति अभ्यासस्य दीर्घः। तस्मान्नुड्द्विहलः’ इति अद्विहलोऽपि व्यत्ययेन नुट् । तिस्तिराणा। स्तॄञ् आच्छादने । पूर्ववत् कानच् । ‘ ऋत इद्धातोः’ इति इत्वम् । द्विर्वचने शर्पूर्वाः खयः’ । सुपां सुलुक् ’ इति सर्वत्र विभक्तेः आकारः । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The first being kindled the two (priests stand by) sprinkling the clarified butter from the ladles, which they raise, and spreading the sacred grass (upon the altar); therefore, Indra and Agni, come before us for our gratification, (attracted) by stimulating Soma sprinkled all round.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The two: are explained as adhvaryu and the his assistant priest

You two being anointed when the fires have been kindled, with your offering spoon extended, having strewn your own ritual grass,
with the sharp soma drinks poured about, drive in our direction to
(display) benevolence, o Indra and Agni.

Geldner (/Witzel Gotō) construes the instr. phrase of pāda c with ānajānā́of pāda a (thus, “being anointed with soma”). Since pāda b intervenes, depicting two further ritual actions, I consider the syntactic connection of a and c unlikely, although I am sympathetic to the desire to find something to construe the instr. tīvraíḥ sómaiḥ páriṣiktebhiḥ with. I take that phrase rather as a loose circumstantial instrumental, almost equivalent to a loc. absolute.

Another reason not to take this instr. with ‘being anointed’ is that soma is an unlikely anointing medium for Agni, since it is more likely to quench the fire than to make it blaze up. An unexpressed ‘ghee’ is the likely medium in a.

This argument leads indirectly to an issue that all comm. (Geldner, Oldenberg, Renou, Witzel Gotō, Kümmel [p. 577]) raise: the actions of the first 3 pādas should be performed for the two gods, not by them. Much energy is expended in these comments in trying to make the gods into recipients, with the unexpressed agents being priests (e.g., Oldenberg’s quotation of Benfey’s tr. of pāda b “für welche der Opferlöffel und das Barhis ausgebreitet ist” [my italics]). This energy seems to me misplaced and the grammatical interpretation over-fussy. One of Agni’s standard roles is that of priest, and the actions ascribed to him (and Indra) here fall squarely within this role. Since Indra is identified with Agni, he is just along for the ride, as it were – just as Agni was in the preceding vs. as Vṛtra-smasher. Though it may seem a bit strange to have the gods already present on the ritual ground, performing the preliminaries to the sacrifice in abc, but, in pāda d, driving to the sacrifice, this merely switches the viewpoint to Indra’s perspective: he always drives to the sacrifice; Agni is always already there. Since the two gods are identified here, we see the characteristic actions of each separately, but ascribed simultaneously to both.

Both stand adorned, when fires are duly kindled, spreading the sacred grass, with lifted ladles.
Drawn by strong Soma juice poured forth around us, come, Indra-Agni, and display your favour.

Bei entzündeten Feuern und dargebotenen Opferlöffel, während ihr das Barhis ausgebreitet habt, mit eingeschenktem scharfen Soma besalbt, kommet näher, Indra und Agni, um euer Wohlwollen zu zeigen!

Euch schmückend beide bei entflammten Feuern, euch werfend auf die Streu, aus Löffeln schlürfend, Durch starke, euch ergossne Somasäfte gelockt, kommt her zur Freude, Indra-Agni.

Когда зажжены костры, вы двое, помазанные (жертвенным жиром),
С протянутыми ложками, расстелив жертвенную солому,
С разлитыми вокруг острыми (соками) сомы, сюда,
О Индра и Агни, придите, чтобы (проявить) доброжелательность!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो तुम (यतस्रुचा) जिनमें स्रुच् अर्थात् होम करने के काम में जो स्रुचा होती हैं, उनके समान कलाघर विद्यमान (तिस्तिराणा) वा जो यन्त्रकलादिकों से ढांपे हुए होते हैं (आनजाना) वे आप प्रसिद्ध और प्रसिद्धि करनेवाले (इन्द्राग्नी) वायु और विद्युत् अर्थात् पवन और बिजुली (तीव्रैः) तीक्ष्ण और वेगादिगुणयुक्त (सोमैः) रसरूप जलों से (परिषिक्तेभिः) सब प्रकार की किई हुई सिचाइयों के सहित (समिद्धेषु) अच्छी प्रकार जलते हुए (अग्निषु) कलाघरों की अग्नियों के होते (अर्वाक्) पीछे (बर्हिः) अन्तरिक्ष में (यातम्) पहुँचाते हैं (उ) और (सौमनसाय) उत्तम से उत्तम सुख के लिये (आ) अच्छे प्रकार आते भी हैं, उनकी अच्छी शिक्षाकर कार्यसिद्धि के लिये कलाओं में लगाने चाहिये ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जब शिल्पियों से पवन और बिजुली कार्यसिद्धि के अर्थ कलायन्त्रों की क्रियाओं से युक्त किये जाते हैं, तब ये सर्वसुखों के लाभ के लिये समर्थ होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं यौ यतस्रुचा तिस्तिराणानजानेन्द्राग्नी तीव्रैः सोमैः परिषिक्तेभिः समिद्धेष्वग्निषु सत्स्वर्वाग् बर्हिर्यातमु सौमनसायायातं गमयतस्तौ सम्यक् परीक्ष्य कार्य्यसिद्धये प्रयोज्यौ ॥ ४ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (समिद्धेषु) प्रदीप्तेषु (अग्निषु) कलायन्त्रस्थेषु (आनजाना) प्रसिद्धौ प्रसिद्धिकारकौ। अत्राञ्जू धातोर्लिटः स्थाने कानच्। (यतस्रुचा) यता उद्यता स्रुचः स्रुग्वत्कलादयो ययोस्तौ। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुगिति द्विवचनस्थान आकारादेशः। (बर्हिः) अन्तरिक्षे (उ) (तिस्तिराणा) यन्त्रकलाभिराच्छादितौ (तीव्रैः) तीक्ष्णवेगादिगुणैः (सोमैः) रसभूतैर्जलैः (परिषिक्तेभिः) सर्वथा कृतसिञ्चनैः सहितौ (अर्वाक्) पश्चात् (आ) समन्तात् (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (सौमनसाय) अनुत्तमसुखाय (यातम्) गमयतः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यदा शिल्पिभिः पवनस्सौदामिनी च कार्य्यसिद्ध्यर्थं संप्रयुज्येते तदैते सर्वसुखलाभाय प्रभवन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा कारागिरांकडून वायू व विद्युत कार्यसिद्धीसाठी कलायंत्राच्या क्रियांनी युक्त केले जातात तेव्हा ते सर्व सुखाच्या प्राप्तीसाठी समर्थ होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या꣡नीन्द्राग्नी चक्र꣡थुर् वीरि꣡याणि
या꣡नि रूपा꣡णि उत꣡ वृ꣡ष्णियानि
या꣡ वाम् प्रत्ना꣡नि सखिया꣡ शिवा꣡नि
ते꣡भिः सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakráthuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rūpā́ṇi ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

vŕ̥ṣṇyāni ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pratnā́ni ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sakhyā́ ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śivā́ni ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tébhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

यानि॑ । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । च॒क्रथुः॑ । वी॒र्या॑णि । यानि॑ । रू॒पाणि॑ । उ॒त । वृष्ण्या॑नि ।
या । वा॒म् । प्र॒त्नानि॑ । स॒ख्या । शि॒वानि॑ । तेभिः॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yānīndrāgnī ← yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yānīndrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yānīndrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• cakrathur ← cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vīryāṇi ← vīrya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• rūpāṇy ← rūpāṇi ← rūpa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vṛṣṇyāni ← vṛṣṇya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manfulness; virility.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• pratnāni ← pratna
• [noun], nominative, plural, neuter
• “age-old; pratna [word].”

• sakhyā ← sakhya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “friendship; aid; company.”

• śivāni ← śiva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• tebhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

हे इन्द्राग्नी यानि वीर्याणि वृत्रवधादिरूपाणि चक्रथुः कृतवन्तौ युवां यानि च रूपाणि निरूप्यमाणानि गवाश्वादीनि भूतजातानि कृतवन्तौ । इन्द्राग्निभ्यां हि सर्वं जगत् सृज्यते । इन्द्रः सूर्यात्मना वृष्टिं सृजत्यग्निश्चाहुतिद्वारा वृष्टयुत्पादकः। वृष्टेः सकाशात् सर्वे प्राणिन उत्पद्यन्ते । उत अवि च यानि वृष्ण्यानि वृष्णि भवानि वृष्टिप्रदानादिरूपाणि कर्माणि कृतवन्तौ । तथा वां युवयोः संबन्धीनि प्रत्नानि चिरंतनानि शिवानि शोभनानि या यानि सख्या सखित्वानि सन्ति । तेभिः तैः सर्वैः सहितौ युवां सुतस्य सोमस्य अभिषुतं सोमं पिबतम् ॥ सख्या । सख्युर्भावः सख्यम् । ‘ सख्युर्यः’ इति यप्रत्ययः । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति शेर्लोपः । तेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति भिस ऐसभावः । ‘ सावेकाचः’ इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य ‘ न गोश्वन्साववर्ण ’ इति प्रतिषेधः ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Whatever heroic exploits you ahve achieved whatever forms (you have created), whatever benefits (you have poured down), whatever ancient and fortunate friendships (you have contracted, come with them all), and drink of the effused Soma.”

O Indra and Agni, which manly deeds you two have done; which forms and bullish powers you have made your own;
which age-old propitious partnerships are yours—with these, drink of the pressed soma.

I read cakrathuḥ of a also with b, though in a different sense. Ideally for this sense (‘assumed, made your own’) the verb of b would have been med. cakrāthe.

The referents of tébhiḥ in d are syntactically the neut. yā́(ni) phrases in abc, but it doesn’t make much sense to “drink with” those particular referents. It would be possible to tr. tébhiḥ more heavily as “because of these” or the like, but I think the answer is simpler: rhetorical patterning trumps semantics. The poet is leading up to the loosely attached refrain of vss. 6-12, whose last pāda is identical to 5d but with áthā rather than tébhiḥ; the tébhiḥ here serves as a transition between the earlier verses, where the d pāda is integrated into the verse and the refrain-marked verses to come. It is grammatically connected to but semantically estranged from the first three pādas of 5.

The brave deeds ye have done, Indra and Agni, the forms ye have displayed and mighty exploits,
The ancient and auspicious bonds of friendship,–for sake of these drink of the flowing Soma.

Welche Heldentaten ihr getan habt, welche Gestalten und Kräfte ihr angenommen habt, Indra und Agni, was eure alte liebe Freundschaft ist, mit all diesen trinket vom gepreßten Soma!

O Indra-Agni, welche Heldenthaten, gewalt’ge, schöne Werke ihr vollbracht habt, Welch alte, hehre Freunde euch geleiten, mit denen trinkt vom ausgepressten Soma.

(Те) героические подвиги, о Индра и Агни, что вы совершили,
Облики, что (вы принимали), а также силы мужества,
Те прежние ваши милые проявления дружбы –
С ними пейте выжатого сому!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब ऐश्वर्य्ययुक्त स्वामी और शिल्पविद्या की क्रियाओं में कुशल शिल्पीजन के कामों को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) स्वामि और सेवक (वाम्) तुम्हारे (यानि) जो (वीर्याणि) पराक्रमयुक्त काम (यानि) जो (रूपाणि) शिल्पविद्या से सिद्ध, चित्र, विचित्र, अद्भुत जिनका रूप वे विमान आदि यान और (वृष्ण्यानि) पुरुषार्थयुक्त काम (या) वा जो तुम दोनों के (प्रत्नानि) प्राचीन (शिवानि) मङ्गलयुक्त (सख्या) मित्रों के काम हैं (तेभिः) उनसे (सुतस्य) निकाले हुए (सोमस्य) संसारी वस्तुओं के रस को (पिबतम्) पिओ (उत) और हम लोगों के लिये (चक्रथुः) उनसे सुख करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में इन्द्र शब्द से धनाढ्य और अग्नि शब्द से विद्यावान् शिल्पी का ग्रहण किया जाता है, विद्या और पुरुषार्थ के विना कामों की सिद्धि कभी नहीं होती और न मित्रभाव के विना सर्वदा व्यवहार सिद्ध हो सकता है, इससे उक्त काम सर्वदा करने योग्य हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी यो वां यानि वीर्याणि यानि रूपाणि वृष्ण्यानि कर्माणि या प्रत्नानि शिवानि सख्या सन्ति तेभिस्तैः सुतस्य सोमस्य रसं पिबतमुतास्मभ्यं सुखं चक्रथुः कुर्यातम् ॥ ५ ॥

अथैश्वर्ययुक्तस्य स्वामिनः शिल्पविद्याक्रियाकुशलस्य शिल्पिनश्च कर्माण्युपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यानि) (इन्द्राग्नी) स्वामिभृत्यौ (चक्रथुः) कुर्य्यातम् (वीर्याणि) पराक्रमयुक्तानि कर्माणि (यानि) (रूपाणि) शिल्पसिद्धानि चित्ररूपाणि यानादीनि वस्तूनि (उत) अपि (वृष्ण्यानि) पुरुषार्थयुक्तानि कर्माणि (या) यानि (वाम्) युवयोः (प्रत्नानि) प्राक्तनानि (सख्या) सख्यानि सख्युः कर्माणि (शिवानि) मङ्गलमयानि (तेभिः) तैः (सोमस्य) संसारस्थपदार्थसमूहस्य रसम् (पिबतम्) (सुतस्य) निष्पादितस्य ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रेन्द्रशब्देन धनाढ्योऽग्निशब्देन विद्यावान् शिल्पी गृह्यते विद्यापुरुषार्थाभ्यां विना कार्यसिद्धिः कदापि जायते न च मित्रभावेन विना सर्वदा व्यवहारः सिद्धो भवितुं शक्यस्तस्मादेतत्सर्वदाऽनुष्ठेयम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात इंद्र शब्दाने धनाढ्य व अग्नी शब्दाने कारागिराचे ग्रहण केलेले आहे. विद्या व पुुरुषार्थाशिवाय कामाची सिद्धी कधी होऊ शकत नाही किंवा मैत्रीशिवाय नेहमी व्यवहार सिद्ध होऊ शकत नाही. त्यामुळे वरील काम सदैव करण्यायोग्य असते. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् अ꣡ब्रवम् प्रथमं꣡ वां वृणानो꣡
अयं꣡ सो꣡मो अ꣡सुरैर् नो विह꣡व्यः
तां꣡ सत्यां꣡ श्रद्धा꣡म् अभि꣡ आ꣡ हि꣡ यात꣡म्
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ábravam ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥ṇānáḥ ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásuraiḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vihávyaḥ ← vihávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

abhí ← abhí (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

satyā́m ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śraddhā́m ← śraddhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यत् । अब्र॑वम् । प्र॒थ॒मम् । वा॒म् । वृ॒णा॒नः । अ॒यम् । सोमः॑ । असु॑रैः । नः॒ । वि॒ऽहव्यः॑ ।
ताम् । स॒त्याम् । श्र॒द्धाम् । अ॒भि । आ । हि । या॒तम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• abravam ← brū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vṛṇāno ← vṛṇānaḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “choose; ask.”

• ‘yaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asurair ← asuraiḥ ← asura
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vihavyaḥ ← vihvā ← √hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; compete.”

• tāṃ ← tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• satyāṃ ← satyām ← satya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “true; real; real; faithful; good.”

• śraddhām ← śraddhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “faith; wish; śraddhā [word]; śraddhā; confidence; appetite.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

हे इन्द्राग्नी प्रथमं कर्मोपक्रमे एव वां युवां वृणानः संभजमानः यदब्रवं सोमेन प्रीणयिष्यामीति यदवोचं सत्यां यथार्थां तां श्रद्धां श्रद्धयादरातिशयेन कृतामुक्तिम् अभि अभिलक्ष्य आ हि यातम् आगच्छतमेव नोदासाथाम् । अथ आगमनानन्तरमभिषुतं सोमं पिबतम् । तथा सति असुरैः हविषां प्रक्षेपकैर्ऋत्विग्भिः अयं नः अस्माकं सोमः विहव्यः विशेषेण होतव्यो भवति इतरथा व्यर्थः स्यात् । तस्मादिन्द्राग्नी आगच्छतमित्यर्थः ॥ वृणानः । वृङ् संभक्तौ’। लटः शानच् । ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः’ इति आकारलोपः । असुरैः । ‘असु क्षेपणे’। असेरुरन् ’ ( उ. सू. १. ४२ ) इति उरन्प्रत्ययः । विहव्यः । ‘हु दानादनयोः । अचो यत् । गुणः । ‘ धातोस्तन्निमित्तस्यैव इति अवादेशः । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Come and witness the sincere faith with which, selecting you two, I first promised (you the libation); drink of the effused libation, for the Soma is prepared by the priests.”

Since I said first on choosing you two: “This soma here is to be invoked by us in competition with the (other human) lords,”
toward this confidence (of ours) (which has) come true—yes! drive here. Then drink of the pressed soma.

See the published introduction. for the place of this vs. in the structure of the hymn.

The “choosing” of pāda a reinforces the priestly roles of Agni (and Indra) in the preceding vs., since the sacrificer’s choosing of the priests is one of the first actions of the sacrifice – particularly common is choosing Agni as Hotar.

The lexeme ví √hvā means ‘vie in invoking’, generally referring to our competition with other sacrificers in attempting to bring the gods, esp. Indra, to our sacrifice. This is precisely the sense that it has here, in my view. With W. E. Hale (Asuras 84-85), I take ásuraiḥ as referring to other human ‘lords’, in competition with us for the attention of the gods. Given the almost complete absence from the RV of the Asuras as a semi-divine group hostile to the Devas (for which see Hale passim, also Jamison [Staal Ged.]), and given the standard use of ví √hvā for competition between mortals, I cannot follow the near-universal assumption that the later Asuras are present in this passage. The competitors that the poet is thinking of may well be the brahmin and king in 7b and the various named groups in 8ab.

The phrasing of pāda c is unusual, and the interpretation depends crucially on one’s interpretation of śraddhā́. As I have discussed elsewhere (1996: 176-84), I take this resonant term to mean ‘trust’, particularly the trust between the parties involved in a hospitality relationship (of which the sacrifice is a most important and fraught subtype). Here the trust (śraddhā́m) of the 1st ps. speaker that his choosing will bear fruit and his competitive invocation will be successful comes true (satyā́m) and serves as a concretized goal of the gods’ journey that demonstrates that the trust was not misplaced. satyá- is almost a proleptic adjective here. Most of the standard tr.

approximate this interpr; Renou’s is closest to mine.

The hí in the refrain fragment ā́hí yātám (through vs. 12) is difficult to account for under its usual functional headings. I have tentatively taken it as emphatic (a cop-out, I realize) and tr. it as “yes!” I am not convinced by Hettrich’s treatment (Hypotaxe 376, 379-80) ascribing its use to a conditional structure.

As first I said when choosing you, in battle we must contend with Asuras for this Soma.
So came ye unto this my true conviction, and drank libations of the flowing Soma.

Da ich zuerst euch erwählend sprach: “Diesen Soma wollen wir den Asura´s streitig machen”, für dieses aufrichtige Vertrauen kommet doch ja her und trinket vom gepreßten Soma!

Wie ich zuerst auch sagte, euch erwählend: »Für Götter ist der Soma zu ergiessen«, So kommt denn her, des wahren Glaubens achtend und trinket nun vom ausgepressten Soma.

Что я говорил, выбирая вас двоих впервые:
Этого сому нам придется призывать, состязаясь с Асурами, -
Придите же к нам ради этой, истинной веры
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे दोनों कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्वामी और शिल्पी जनो ! (वाम्) तुम्हारे लिये (प्रथमम्) पहिले (यत्) जो मैंने (अब्रवम्) कहा वा (असुरैः) विद्याहीन मनुष्यों की (वृणानः) बड़ाई किई हुई (विहव्यः) अनेकों प्रकार से ग्रहण करने योग्य (अयम्) यह प्रत्यक्ष (सोमः) उत्पन्न हुआ पदार्थों का समूह (तुम्हारा) है उससे (नः) हम लोगों की (ताम्) उस (सत्याम्) सत्य (श्रद्धाम्) प्रीति को (अभि, आ, यातम्) अच्छी प्रकार प्राप्त होओ (अथ) इसके पीछे (हि) एक निश्चय के साथ (सुतस्य) निकाले हुए (सोमस्य) संसारी वस्तुओं के रस को (पिबतम्) पिओ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जन्म के समय में सब मूर्ख होते हैं और फिर विद्या का अभ्यास करके विद्वान् भी हो जाते हैं, इससे विद्याहीन मूर्ख जन ज्येष्ठ और विद्वान् जन कनिष्ठ गिने जाते हैं। सबको यही चाहिये कि कोई हो परन्तु उसके प्रति सांची ही कहैं किन्तु किसीके प्रति असत्य न कहें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे स्वामिशिल्पिनौ वां प्रथमं यदहमब्रवमसुरैर्वृणानो विहव्योऽयं सोमो युवयोरस्ति तेन नोऽस्माकं तां सत्यां श्रद्धामभ्यायायातथ हि किल सुतस्य सोमस्य रसं पिबतम् ॥ ६ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) वचः (अब्रवम्) उक्तवानस्मि (प्रथमम्) (वाम्) युवाभ्यां युवयोर्वा (वृणानः) स्तूयमानः (अयम्) प्रत्यक्षः (सोमः) उत्पन्नः पदार्थसमूहः (असुरैः) विद्याहीनैर्मनुष्यैः (नः) अस्माकम् (विहव्यः) विविधतया ग्रहीतुं योग्यः (ताम्) (सत्याम्) (श्रद्धाम्) (अभि) (आ) (हि) किल (यातम्) आगच्छतम् (अथ) आनन्तर्ये। (सोमस्य०) इति पूर्ववत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जन्मसमये सर्वेऽविद्वांसो भवन्ति पुनर्विद्याभ्यासं कृत्वा विद्वांसश्च तस्माद्विद्याहीना मूर्खा ज्येष्ठा विद्यावन्तश्च कनिष्ठा गण्यन्ते। कोऽपि भवेत् परन्तु तं प्रति सत्यमेव वाच्यं न कञ्चित् प्रत्यसत्यम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जन्मतः सर्वजण अज्ञानी असतात, नंतर विद्येचा अभ्यास करून विद्वानही होतात; परंतु काही वेळा विद्याहीन मूर्खजन ज्येष्ठ व विद्वान जन कनिष्ठ समजले जातात तेव्हा सर्वांनी खऱ्याला खरे म्हणावे खोट्याला खोटे म्हणावे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् इन्द्राग्नी म꣡दथः स्वे꣡ दुरोणे꣡
य꣡द् ब्रह्म꣡णि रा꣡जनि वा यजत्रा
अ꣡तः प꣡रि वृषणाव् आ꣡ हि꣡ यात꣡म्
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mádathaḥ ← √mad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

brahmáṇi ← brahmán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rā́jani ← rā́jan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)
{}

yajatrā ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átas ← átas (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यत् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । मद॑थः । स्वे । दु॒रो॒णे । यत् । ब्र॒ह्मणि॑ । राज॑नि । वा॒ । य॒ज॒त्रा॒ ।
अतः॑ । परि॑ । वृ॒ष॒णौ॒ । आ । हि । या॒तम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• madathaḥ ← mad
• [verb], dual, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• sve ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• brahmaṇi ← brahman
• [noun], locative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• rājani ← rājan
• [noun], locative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yajatrā ← yajatra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “adorable.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

यजत्रा यष्टव्यौ हे इन्द्राग्नी स्वे दुरोणे स्वकीये गृहे निवासस्थाने यत् यदि मदथः हृष्यथः । यत् यदि वा ब्रह्मणि ब्राह्मणे अन्यस्मिन्यजमाने हविः स्वीकरणायागत्य हृष्यथः। यदि वा राजनि क्षत्रिये युद्धे साहाय्यं कर्तुमागत्य हृष्यथः । अतः परि परितोऽस्मात् सर्वस्मात् स्थानात हे वृषणौ कामानां वर्षिताराविन्द्राग्नी आ यातं हि अगच्छतमेव । औदासीन्यं मा कार्ष्टम् । अन्यत् पूर्ववत् ॥ मदथः । ‘ मदी हर्षे ‘। व्यत्ययेन शप् । यजत्रा । अमिनक्षि’ इत्यादिना यजतेः कर्मणि अत्रन् । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेः आकारः ॥

English translation:

“If, adorable Indra and Agni, you have ever been delighted (withlibations) in your own dwelling, in tha tof a Brāhmaṇa, or in that of a prince, then, showerers of benefits, come hither from wherever you may be, and drink of the effused Soma libation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yad brahmaṇi rājani vā: brāhmaṇe anyasmin yajamāne, a different instrumental tutor of a sacrifice, a brāhmaṇa;

Rājani = kṣatriye, of a warrior

When, o Indra and Agni, you are reaching exhilaration in your own dwelling, when at a brahmin’s or at a king’s, o you who deserve the
sacrifice,
from there, bulls—yes! drive here. Then drink of the pressed soma.

If in your dwelling, or with prince or Brahman, ye, Indra-Agni, Holy Ones, rejoice you,
Even from thence, ye mighty Lords, come hither, and drink libation of the flowing Soma.

Wenn ihr, Indra und Agni, euch im eignen Hause gütlich tut, wenn bei einem Brahmanen oder König, ihr Opferwürdige, so kommet doch ja von dort her, ihr Bullen, und trinket vom gepreßten Soma!

Wenn, Indra-Agni, ihr im eignen Hause, beim Priester oder König schwelgt, ihr hehren, So kommt von da zu uns doch her, ihr Stiere, und trinket nun vom ausgepressten Soma.

Если, о Индра и Агни, вы захмелеете в своем жилище,
Если у брахмана или у царя, о достойные жертв,
Оттуда, о два быка, возвращайтесь вы к нам
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणौ) सुखरूपी वर्षा के करनेहारे (यजत्रा) अच्छी प्रकार मिलकर सत्कार करने के योग्य (इन्द्राग्नी) स्वामी सेवको ! तुम दोनों (यत्) जिस कारण (स्वे) अपने (दुरोणे) घर में वा (यत्) जिस कारण (ब्रह्मणि) ब्राह्मणों की सभा और (राजनि) राजजनों की सभा (वा) वा और सभा में (मदथः) आनन्दित होते हो (अतः) इस कारण से (परि, आ, यातम्) सब प्रकार से आओ (अथ, हि) इसके अनन्तर एक निश्चय के साथ (सुतस्य) उत्पन्न हुए (सोमस्य) संसारी पदार्थों के रस को (पिबतम्) पिओ ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जहाँ-जहाँ स्वामि और शिल्पि वा पढ़ाने और पढ़नेवाले वा राजा और प्रजाजन जायें वा आवें वहाँ-वहाँ सभ्यता से स्थित हों, विद्या और शान्तियुक्त वचन को कह और अच्छे शील का ग्रहण कर सत्य कहें और सुनें ॥ ७ ॥

अन्वय: हे वृषणौ यजत्रा इन्द्राग्नी युवां यद्यतः स्वे दुरोणे यद् यस्मिन् ब्रह्मणि राजनि वा मदथोऽतः कारणात्पर्य्यायातमथ हि खलु सुतस्य सोमस्य पिबतम् ॥ ७ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यतः (इन्द्राग्नी) (मदथः) हर्षथः (स्वे) स्वकीये (दुरोणे) गृहे (यत्) यतः (ब्रह्मणि) ब्राह्मणसभायाम् (राजनि) राजसभायाम् (वा) अन्यत्र (यजत्रा) सङ्गम्य सत्कर्त्तव्यौ (अतः) कारणात् (परि) (वृषणौ) सुखानां वर्षयितारौ। अन्यत्पूर्ववत् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - यत्र यत्र स्वामिशिल्पिनावध्यापकाध्येतारौ राजप्रजापुरुषौ वा गच्छेतां खल्वागच्छेतां वा तत्र तत्र सभ्यतया स्थित्वा विद्याशान्तियुक्तं वचः संभाष्य सुशीलतया सत्यं वदतां सत्यं शृणुतां च ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जेथे जेथे मालक व कारागीर, अध्यापक व अध्येता किंवा राजा व प्रजा जाईल तेथे तेथे सभ्यतेने राहावे. विद्या व शांतियुक्त वचन बोलून सुशिलतेने वागावे. सत्य बोलावे, सत्य ऐकावे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् इन्द्राग्नी य꣡दुषु तुर्व꣡शेषु
य꣡द् द्रुह्यु꣡षु अ꣡नुषु पूरु꣡षु स्थः꣡
अ꣡तः प꣡रि वृषणाव् आ꣡ हि꣡ यात꣡म्
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

turváśeṣu ← turváśa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yáduṣu ← yádu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánuṣu ← ánu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

druhyúṣu ← druhyú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pūrúṣu ← pūrú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

stháḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átas ← átas (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यत् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । यदु॑षु । तु॒र्वशे॑षु । यत् । द्रु॒ह्युषु॑ । अनु॑षु । पू॒रुषु॑ । स्थः ।
अतः॑ । परि॑ । वृ॒ष॒णौ॒ । आ । हि । या॒तम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yaduṣu ← yadu
• [noun], locative, plural, masculine
• “Yadu; Yadu.”

• turvaśeṣu ← turvaśa
• [noun], locative, plural, masculine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• druhyuṣv ← druhyuṣu ← druhyu
• [noun], locative, plural, masculine
• “Druhyu.”

• anuṣu ← anu
• [noun], locative, plural, masculine
• “anu; Anu.”

• pūruṣu ← pūru
• [noun], locative, plural, masculine
• “Pūru; Pūru.”

• sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

अत्र यदुषु इत्यादीनि पञ्च मनुष्यनामानि । हे इन्द्राग्नी यत् यदि यदुषु नियतेषु परेषामहिंसकेषु मनुष्येषु स्थः भवथः वर्तेथे । यदि वा तुर्वशेषु हिंसकेषु मनुष्येषु वर्तेथे। यत् यदि वा द्रुह्युषु द्रोहं परेषामुपद्रवमिच्छत्सु मनुष्येषु वर्तेथे । यदि वा अनुषु प्राणत्सु सफलैः प्राणैर्युक्तेषु ज्ञातृष्वनुष्ठातृषु मनुष्येषु । अन्येषां हि प्राणा निष्फला ज्ञानहीनत्वादनुष्ठानाभावाच्च । तेषु यदि भवथः। तथा पुरुषु कामैः पूरयितव्येष्वन्येषु स्तोतृजनेषु यदि भवथः । अतः सर्वस्मात् स्थानात हे कामाभिवर्षकाविन्द्राग्नी आगच्छतम् । अनन्तरम्’ अभिषुतं सोमं पिबतम् ॥ यदुषु । ‘यम उपरमे’। नियम्यन्ते इन्द्रियाण्येभिरिति यदवः । ‘यमेर्दुक् च’ इति कुप्रत्ययो दुगागमश्च । अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना अनुनासिकलोपः । तुर्वशेषु । तुर्वी हिंसार्थः । औणादिकः अशप्रत्ययः । द्रुह्युषु । ‘द्रुह जिघांसायाम्। संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। द्रुहं परेषामिच्छन्ति। ‘छन्दसि परेच्छायामपि’ इति क्यच् । ‘क्याच्छन्दसि’ इति उप्रत्ययः । अनुषु । ‘ अन प्राणने’। अणश्च ’ ( उ. सू. १. ८) इति विधीयमान उप्रत्ययो बहुलवचनादस्मादपि भवति । नित्’ इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् । पूरुषु ।’ पूरी आप्यायने । पूर्यन्ते इति पूरवः । औणादिक उप्रत्ययः ॥

English translation:

“If, Indra and Agni, you are amongst men who are in offensive, malevolent, or tyrannical, or those who live (to fulfil the duties of life), or those who receive the fruits (of good deeds), then, showerers of benefits, come hither from wherever you may be, and drink of the effused Soma libation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Men who are inoffensive, malevolent: the allusion may be to proper names or many families: yadus, turvaṣas, druhyus, anus and purus, descendants of the five sons of yayāti (Mahābhārata I.138);

Yadu = ahimsaka, non-injurious;

Turvaṣa = himsaka, injurious;

Druhyu = upadravecchu, tyrannical;

Anu = prāṇair yukta, having breath or life;

Puru = kāmai purayitavya, to be filled full of the objects of desire

When, o Indra and Agni, you are among the Yadus, the Turvaśas, when among the Druhyus, the Anus, the Pūrus,
from there, bulls—yes! drive here. Then drink of the pressed soma.

For the named peoples in ab as the sacrificers with whom the poet is competing in vs. 6, see comments on that vs. The two-pāda refrain of the rest of the hymn has finally taken shape here, out of partial phrases found earlier. Note also that the beginning of the c pāda (átaḥ) and that of the d pāda (áthā) are phonologically very close.

If with, the Yadus, Turvasas, ye sojourn, with Druhyus, Anus, Purus, Indra-Agni!
Even from thence, ye mighty Lords, come hither, and drink libations of the flowing Soma.

Wenn ihr, Indra und Agni, bei den Yadu´s, den Turvasa´s, wenn ihr bei den Druhuy´s, den Anu´s, den Puru´s seid, so kommt doch ja von dort her, ihr Bullen, und trinket vom gepreßten Soma!

Wenn, bei den Jadu’s, Turvaça’s ihr weilet, bei Druhju’s, Anu’s, Puru’s, Indra-Agni, So kommt von da zu uns doch her, ihr Stiere, und trinket nun vom ausgepressten Soma.

Если, о Индра и Агни, вы находитесь у яду, турвашу,
Если у друхью, ану, пуру,
Оттуда, о два быка, возвращайтесь вы к нам
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) स्वामि शिल्पिजनो ! तुम दोनों (यत्) जिस कारण (यदुषु) उत्तम यत्न करनेवाले मनुष्यों में वा (तुर्वषु) जो हिंसक मनुष्यों को वश में करें उनमें वा (यत्) जिस कारण (द्रुह्युषु) द्रोही जनों में वा (अनुषु) प्राण अर्थात् जीवन सुख देनेवालों में तथा (पूरुषु) जो अच्छे गुण, विद्या वा कामों में परिपूर्ण हैं उनमें यथोचित अर्थात् जिससे जैसा चाहिये वैसा वर्तनेवाले (स्थः) हो (अतः) इस कारण से सब मनुष्यों में (वृषणौ) सुखरूपी वर्षा करते हुए (आ, यातम्) अच्छे प्रकार आओ (हि) एक निश्चय के साथ, (अथ) इसके अनन्तर (सुतस्य) निकासे हुए (सोमस्य) जगत् के पदार्थों के रस को (परि, पिबतम्) अच्छी प्रकार पिओ ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जो न्याय और सेना के अधिकार को प्राप्त हुए मनुष्यों में यथायोग्य वर्त्तमान हैं, सब मनुष्यों को चाहिये कि उनको ही उन कामों में स्थापन अर्थात् मानकर कामों की सिद्धि करें ॥ ८ ॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी युवां यद् यदुषु तुर्वशेषु यद्द्रुह्युष्वनुषु पूरुषु यथोचित व्यवहारवर्त्तिनौ स्थोऽतः कारणात्सर्वेषु वृषणौ सन्तावायातं हि खल्वथ सुतस्य सोमस्य रसं परि पिबतम् ॥ ८ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यतः (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (यदुषु) प्रयत्नकारिषु मनुष्येषु (तुर्वशेषु) तूर्वन्तीति तुरस्तेषां वशा वशं कर्त्तारो मनुष्यास्तेषु (यत्) यतः (द्रुह्युषु) द्रोहकारिषु (अनुषु) प्राणप्रदेषु (पूरुषु) परिपूर्णसद्गुणविद्याकर्मसु मनुष्येषु। यदव इत्यादि पञ्चविंशतिर्मनुष्यना–०। निघं० २। ३। (स्थः) (अतः) (परि०) इति पूर्ववत् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - यौ न्यायसेनाधिकृतौ मनुष्येषु यथायोग्यं वर्त्तेते तावेव तत्कर्मसु सर्वैर्मनुष्यैः स्थापयित्वा कार्यसिद्धिः संपादनीया ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जो न्याय व सेनेचा यथायोग्य अधिकारी असतो त्यालाच त्या जागी नेमावे अर्थात् कार्य सिद्ध करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् इन्द्राग्नी अवम꣡स्याम् पृथिव्या꣡म्
मध्यम꣡स्याम् परम꣡स्याम् उत꣡ स्थः꣡
अ꣡तः प꣡रि वृषणाव् आ꣡ हि꣡ यात꣡म्
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
avamásyām ← avamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

madhyamásyām ← madhyamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

paramásyām ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

stháḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átas ← átas (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यत् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । अ॒व॒मस्या॑म् । पृ॒थि॒व्याम् । म॒ध्य॒मस्या॑म् । प॒र॒मस्या॑म् । उ॒त । स्थः ।
अतः॑ । परि॑ । वृ॒ष॒णौ॒ । आ । हि । या॒तम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• avamasyām ← avama
• [noun], locative, singular, feminine
• “avama [word]; bottom; last.”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• madhyamasyām ← madhyama
• [noun], locative, singular, feminine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• paramasyām ← parama
• [noun], locative, singular, feminine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

हे इन्द्राग्नी अवमस्यां पृथिव्यां संनिकृष्टायामस्यां भूम्यां यत् यदि स्थः वर्तमानौ भवथः । यदि वा मध्यमस्यां पृथिव्यामन्तरिक्षलोके । अत्र पृथिवीशब्दस्त्रिष्वपि लोकेषु वर्तते । यथा ‘ यो द्वितीयस्यां तृतीयस्यां पृथिव्यामस्यायुषा नाम्ना ’ ( तै. सं. १. २. १२. १ ) इति । उत अपि च परमस्याम् उत्कृष्टायां दूरे वर्तमानायां पृथिव्यां द्युलोके यदि वा वर्तेथे । अतः सर्वस्मात् स्थानात् हे वृषणौ आगच्छतम् । आगमनानन्तरं सुतं सोमं पिबतम् ॥ अवमस्याम् । अवमशब्दादुत्तरस्य ङेर्व्यत्ययेन स्याडागमः । एवमुत्तरत्रापि ॥

English translation:

“Whether, Indra and Agni, you are in the lower, the central, or the upper region of the world, showerers of benefits, come hither from wherever you may be, and drink of the effused Soma libation.”

When, o Indra and Agni, you are on the lowest earth, on the middle one, and on the highest one,
from there, bulls—yes! drive here. Then drink of the pressed soma. ꣡

Whether, O Indra-Agni, ye be dwelling in lowest earth, in central, or in highest.
Even from thence, ye mighty Lords, come hither, and drink libations of the flowing Soma.

Wenn ihr, Indra und Agni, im nächsten Erdteil, im mittleren, wenn ihr am entferntesten seid, so kommt doch ja von dort her, ihr Bullen, und trinket vom gepreßten Soma!

Wenn, Indra-Agni, ihr im tiefsten Weltraum, im mittelsten und höchsten auch verweilet, So kommt von da zu uns doch her, ihr Stiere, und trinket nun vom ausgepressten Soma.

Если, о Индра и Агни, вы находитесь на ближней земле,
На средней, а также на дальней,
Оттуда, о два быка, возвращайтесь вы к вам
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे और भौतिक इन्द्र और अग्नि कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) न्यायाधीश और सेनाधीश ! (यत्) जो तुम दोनों (अवमस्याम्) निकृष्ट (मध्यमस्याम्) मध्यम् (उत) और (परमस्याम्) उत्तम गुणवाली (पृथिव्याम्) अपनी राज्यभूमि में अधिकार पाए हुए (स्थः) हो वे सब कभी सबकी रक्षा करने योग्य हो (अतः) इस कारण इस उक्त राज्य में (परि, वृषणौ) सब प्रकार सुखरूपी वर्षा करनेहारे होकर (आ, यातम्) आओ (हि) एक निश्चय के साथ (अथ) इसके उपरान्त उस राज्यभूमि में (सुतस्य) उत्पन्न हुए (सोमस्य) संसारी पदार्थों के रस को (पिबतम्) पिओ, यह एक अर्थ हुआ ॥ १ ॥ (यत्) जो ये (इन्द्राग्नी) पवन और बिजुली (अवमस्याम्) निकृष्ट (मध्यमस्याम्) मध्यम (उत) वा (परमस्याम्) उत्तम गुणवाली (पृथिव्याम्) पृथिवी में (स्थः) हैं (अतः) इससे यहाँ (परि, वृषणौ) सब प्रकार से सुखरूपी वर्षा करनेवाले होकर (आ, यातम्) आते और (अथ) इसके उपरान्त (हि) एक निश्चय के साथ जो (सुतस्य) निकाले हुए (सोमस्य) पदार्थों के रस को (पिबतम्) पीते हैं, उनको काम सिद्धि के लिये कलाओं में संयुक्त करके महान् लाभ सिद्ध करना चाहिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। उत्तम, मध्यम, और निकृष्ट गुण, कर्म और स्वभाव के भेद से जो-जो राज्य है, वहाँ-वहाँ वैसे ही उत्तम, मध्यम, निकृष्ट गुण, कर्म और स्वभाव के मनुष्यों को स्थापनकर और चक्रवर्त्ती राज्य करके सबको आनन्द भोगना-भोगवाना चाहिये। ऐसे ही इस सृष्टि में ठहरे और सब लोकों में प्राप्त होते हुए पवन और बिजुली को जान और उनका अच्छे प्रकार प्रयोग कर तथा कार्य्यों की सिद्धि करके दारिद्र्य दोष सबको नाश करना चाहिये ॥ ९ ॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी यद् युवामवमस्यां मध्यमस्यामुतापि परमस्यां पृथिव्यां स्वराज्यभूमावधिकृतौ स्थस्तौ सर्वदा सर्वे रक्षणीयौ स्तः। अतोऽत्र परिवृषणौ भूत्वाऽऽयातं हि खल्वथ तत्रस्थं सुतस्य सोमस्य रसं पिबतमित्येकः ॥ १ ॥ यद् याविमाविन्द्राग्नी अवमस्यां मध्यमस्यामुतापि परमस्यां पृथिव्यां स्थोऽतोऽत्र परिवृषणौ भूत्वाऽऽयातमागच्छतो हि खल्वथ यौ सुतस्य सोमस्य रसं पिबतं पिबतस्तौ कार्यसिद्धये प्रयुज्य मनुष्यैर्महालाभः संपादनीयः ॥ ९ ॥

पुनरेतौ भौतिकौ च कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यौ (इन्द्राग्नी) न्यायसेनाध्यक्षौ वायुविद्युतौ वा (अवमस्याम्) अनुत्कृष्टगुणायाम् (पृथिव्याम्) स्वराज्यभूमौ (मध्यमस्याम्) मध्यमगुणायाम् (परमस्याम्) उत्कृष्टगुणायाम् (उत) अपि (स्थः) भवथो भवतो वा (अतः०) इति पूर्ववत् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। उत्तममध्यमनिकृष्टगुणकर्मस्वभावभेदेन यद्यद्राज्यमस्ति तत्र तत्रोत्तममध्यमनिकृष्टगुणकर्मस्वभावान्मनुष्यान् संस्थाप्य चक्रवर्त्तिराज्यं कृत्वाऽऽनन्दः सर्वैर्भोक्तव्यः। एवमेतत्सृष्टिस्थौ सर्वलोकेष्ववस्थितौ पवनविद्युतौ विज्ञाय संप्रयुज्य कार्यसिद्धिं संपाद्य दारिद्र्यादिदुःखं सर्वैर्विनाशनीयम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. उत्तम, मध्यम व निकृष्ट गुण, कर्म, स्वभावाच्या फरकाने जे जे राज्य आहे . तेथे तेथे उत्तम, मध्यम, निकृष्ट गुण, कर्म, स्वभावाच्या माणसांना नेमून चक्रवर्ती राज्य करून सर्वांनी आनंद भोगावा व भोगवावा. तसेच या सृष्टीत सर्व गोलात वायू व विद्युत स्थित आहेत, हे जाणावे व त्यांचा चांगल्या प्रकारे प्रयोग करून कार्यसिद्धी करावी. दारिद्र्य दोषाचा सर्वांनी नाश केला पाहिजे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् इन्द्राग्नी परम꣡स्याम् पृथिव्या꣡म्
मध्यम꣡स्याम् अवम꣡स्याम् उत꣡ स्थः꣡
अ꣡तः प꣡रि वृषणाव् आ꣡ हि꣡ यात꣡म्
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

paramásyām ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

avamásyām ← avamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

madhyamásyām ← madhyamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

stháḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átas ← átas (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यत् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । प॒र॒मस्या॑म् । पृ॒थि॒व्याम् । म॒ध्य॒मस्या॑म् । अ॒व॒मस्या॑म् । उ॒त । स्थः ।
अतः॑ । परि॑ । वृ॒ष॒णौ॒ । आ । हि । या॒तम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• paramasyām ← parama
• [noun], locative, singular, feminine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• madhyamasyām ← madhyama
• [noun], locative, singular, feminine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• avamasyām ← avama
• [noun], locative, singular, feminine
• “avama [word]; bottom; last.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

पूर्ववद्व्याख्येयम् । एतावांस्तु विशेषः । पूर्वं भूम्यादिषु त्रिषु लोकेषु याविन्द्राग्नी तावागच्छतामित्युक्तम् । इदानीं तु द्युप्रभृतिष्ववरोहक्रमेण वर्तमानेषु त्रिषु लोकेषु याविन्द्राग्नी वर्तेते तावागच्छतामिति प्रार्थ्यते ॥ १० ॥

English translation:

“Whether, Indra and Agni, you are in the upper, central, or lower region of the world, come,showerers of benefits, hither from wherever you may be, and drink of the effused Soma libation.”

When, o Indra and Agni, you are on the highest earth, on the middle one, and on the lowest one,
from there, bulls—yes! drive here. Then drink of the pressed soma. ꣡

Whether, O Indra-Agni, ye be dwelling in highest earth, in central, or in lowest,
Even from thence, ye mighty Lords, come hither, and drink libations of the flowing Soma.

Wenn ihr, Indra und Agni, im entferntesten Erdteil, im mittleren, wenn ihr im nächsten seid, so kommt doch ja von dort her, ihr Bullen, und trinket vom gepreßten Soma!

Wenn, Indra-Agni, ihr im höchsten Weltraum, im mittelsten und tiefsten auch verweilet, So kommt von da zu uns doch her, ihr Stiere, und trinket nun vom ausgepressten Soma.

Если, о Индра и Агни, вы находитесь на дальней земле,
На средней, а также на ближней,
Оттуда, о два быка, возвращайтесь вы к нам
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - इस मन्त्र का अर्थ पिछले मन्त्र के समान जानना चाहिये ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इन्द्र और अग्नि दो प्रकार के हैं। एक तो वे कि जो उत्तम गुण, कर्म, स्वभाव में स्थिर वा पवित्र भूमि में स्थिर हैं वे उत्तम और जो अपवित्र गुण, कर्म, स्वभाव में वा अपवित्र भूमि आदि पदार्थों में स्थिर होते हैं वे निकृष्ट, ये दोनों प्रकार के पवन और अग्नि ऊपर-नीचे सर्वत्र चलते हैं। इससे दोनों मन्त्रों से (अवम) और (परम) शब्द जो पहिले प्रयोग किये हुए हैं, उनसे दो प्रकार के (इन्द्र) और (अग्नि) के अर्थ को समझाया है, ऐसा जानना चाहिये ॥ १० ॥

अन्वय: अन्वयोऽपि पूर्ववद्विज्ञेयः ॥ १० ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यौ (इन्द्राग्नी) (परमस्याम्) (पृथिव्याम्) (मध्यमस्याम्) (अवमस्याम्) (उत) (स्थः) पूर्ववदर्थः (अतः०) इत्यपि पूर्ववत् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - द्विविधाविन्द्राग्नी स्तः। एकावुत्तमगुणकर्मस्वभावेषु स्थितौ पवित्रभूमौ वा तावुत्तमौ यावपवित्रगुणकर्मस्वभावेष्वशुद्धभूम्यादिपदार्थेषु वा तिष्ठतस्ताववरौ इमौ द्विधा पवनाग्नी उपरिष्टादधोऽधस्तादुपर्य्यागच्छतस्तस्मादुभाभ्यां मन्त्राभ्यामवमपरमशब्दाभ्यां पूर्वप्रयुक्ताभ्यां विज्ञापितोऽयमर्थ इति वेद्यम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इंद्र व अग्नी दोन प्रकारचे आहेत. एक ते जे उत्तम गुण, कर्म, स्वभावात स्थिर आहेत किंवा पवित्र भूमीत स्थिर आहेत ते उत्तम व जे अपवित्र गुण, कर्म, स्वभावात किंवा अपवित्र भूमी इत्यादी पदार्थात स्थिर होतात ते निकृष्ट वायू व अग्नी सर्वत्र चलायमान असतात त्यामुळे दोन्ही मंत्रातून (अवम) व (परम) शब्द प्रथम प्रयोगात आणलेले आहेत. त्यांच्याकडून दोन प्रकारचे (इंद्र) व (अग्नी) अर्थ समजाविले आहेत, हे जाणले पाहिजेत. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् इन्द्राग्नी दिवि꣡ ष्ठो꣡ य꣡त् पृथिव्यां꣡
य꣡त् प꣡र्वतेषु ओ꣡षधीषु अप्सु꣡
अ꣡तः प꣡रि वृषणाव् आ꣡ हि꣡ यात꣡म्
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

stháḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

óṣadhīṣu ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átas ← átas (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यत् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । दि॒वि । स्थः । यत् । पृ॒थि॒व्याम् । यत् । पर्व॑तेषु । ओष॑धीषु । अ॒प्ऽसु ।
अतः॑ । परि॑ । वृ॒ष॒णौ॒ । आ । हि । या॒तम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṣṭho ← ṣṭhaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• pṛthivyāṃ ← pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• parvateṣv ← parvateṣu ← parvata
• [noun], locative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• oṣadhīṣv ← oṣadhīṣu ← oṣadhī
• [noun], locative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

हे इन्द्राग्नी दिवि द्युलोके यत् यदि स्थः भवथः । यदि वा पृथिव्यां भूलोके यदि वा पर्वतेषु मेर्वादिषु मेघेषु वा । तथा ओषधीषु तिलमाषव्रीह्यादिषु अप्सु उदकेषु चानुग्राहकतया यदि वा स्थः । हे कामाभिवर्षकौ युवाम् अतः सर्वस्मात् स्थानादागच्छतम् । आगत्य चाभिषुतं सोमं पिबतम् ॥ पृथिव्याम् ।’ उदात्तयण:०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । ओषधीषु । ओषः पाक आसु धीयते इति ओषधयः । ‘ कर्मण्यधिकरणे च’ इति किप्रत्ययः । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तच्च घञन्तमाद्युदात्तम् । ओषधेश्च विभक्तावप्रथमायाम्’ इति दीर्घः ॥

English translation:

“Whether, Indra and Agni, you are in heaven or upon earth, in the mountains, in the herbs, or in the waters, showerers of benefits, come hither from wherever you may be, and drink of the effused Soma libation.”

When, o Indra and Agni, you are in heaven, when on earth, when in the mountains, in the plants, in the waters,
from there, bulls—yes! drive here. Then drink of the pressed soma.

The locations in pāda a are appropriate to both gods, but those in b are distinctly odd, esp. for Indra. An almost identical pāda is found also in I.91.4, of the domains of soma, where all three terms are fitting, and in I.59.3 of the locations of goods over which Agni presides. A similar listing but without the mountains is found in III.22.2 of Agni (yád óṣadhīṣv apsv ā̀…), which again is apt for Agni. One has the feeling that the poet is trying to multiply the “wherever you are” verses and is not too scrupulous about his sources.

Whether ye be in heaven, O Indra-Agni, on earth, on mountains, in the herbs, or waters,
Even from thence, ye mighty Lords, come hither, and drink libations of the flowing Soma.

Wenn ihr, Indra und Agni, im Himmel seid, wenn auf Erden, wenn in den Bergen, Pflanzen, Gewässern, so kommt doch ja von dort her, ihr Bullen, und trinket vom gepreßten Soma!

Wenn, Indra-Agni, ihr im Himmel weilet, auf Erden, Bergen, in den Kräutern, Wassern, So kommt von da zu uns doch her, ihr Stiere, und trinket nun vom ausgepressten Soma.

Если, о Индра и Агни, вы находитесь на небе, если на земле,
Если в горах, в растениях, в водах,
Оттуда, о два быка, возвращайтесь вы к нам
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब भौतिक इन्द्र और अग्नि कहाँ-कहाँ रहते हैं, यह उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस कारण (इन्द्राग्नी) पवन और बिजुली (दिवि) प्रकाशमान आकाश में (यत्) जिस कारण (पृथिव्याम्) पृथिवी में (यत्) वा जिस कारण (पर्वतेषु) पर्वतों (अप्सु) जलों में और (ओषधीषु) ओषधियों में (स्थः) वर्त्तमान हैं (अतः) इस कारण (परि, वृषणौ) सब प्रकार से सुख की वर्षा करनेवाले वे (हि) निश्चय से (आ, यातम्) प्राप्त होते (अथ) इसके अनन्तर (सुतस्य) निकाले हुए (सोमस्य) जगत् के पदार्थों के रस को (पिबतम्) पीते हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जो धनञ्जय पवन और कारणरूप अग्नि सब पदार्थों में विद्यमान हैं, वे जैसे के वैसे जाने और क्रियाओं में जोड़े हुए बहुत कामों को सिद्ध करते हैं ॥ ११ ॥

अन्वय: यदिन्द्राग्नी दिवि यत् पृथिव्यां यत् पर्वतेष्वप्स्वोषधीषु स्थो वर्त्तेते। अतः परिवृषणौ तौ ह्यायातमागच्छतोऽथ सुतस्य सोमस्य रसं पिबतम् ॥ ११ ॥

अथ भौतिकाविन्द्राग्नी क्व क्व वर्त्तेते इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यतः (इन्द्राग्नी) पवनविद्युतौ (दिवि) प्रकाशमान आकाशे सूर्य्यलोके वा (स्थः) वर्त्तेते (यत्) यतः (पृथिव्याम्) भूमौ (यत्) यतः (पर्वतेषु) (अप्सु) (अतः०) इति पूर्ववत् ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - यौ धनञ्जयवायुकारणाख्यावग्नी सर्वपदार्थस्थौ विद्येते तौ यथावद्विदितौ संप्रयोजितौ च बहूनि कार्य्याणि साधयतः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जे धनंजय वायू व कारणरूपी अग्नी सर्व पदार्थांत विद्यमान आहेत ते जसे आहेत तसे जाणावे, ते क्रियेत संप्रयोजन करून पुष्कळ कामात सिद्ध करता येतात. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् इन्द्राग्नी उ꣡दिता सू꣡रियस्य
म꣡ध्ये दिवः꣡ स्वध꣡या माद꣡येथे
अ꣡तः प꣡रि वृ꣡षणाव् आ꣡ हि꣡ यात꣡म्
अ꣡था सो꣡मस्य पिबतं सुत꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úditā ← úditi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mādáyethe ← √mad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átas ← átas (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

vr̥ṣaṇau ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यत् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । उत्ऽइ॑ता । सूर्य॑स्य । मध्ये॑ । दि॒वः । स्व॒धया॑ । मा॒दये॑थे॒ इति॑ ।
अतः॑ । परि॑ । वृ॒ष॒णौ॒ । आ । हि । या॒तम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒ब॒त॒म् । सु॒तस्य॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• uditā ← uditi
• [noun], locative, singular, feminine
• “rise.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• mādayethe ← māday ← √mad
• [verb], dual, Present indikative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vṛṣaṇāv ← vṛṣaṇau ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

हे इन्द्राग्नी उदिता उदितस्योदयं प्राप्तस्य सूर्यस्य आदित्यस्य संबन्धिनः दिवः द्योतमानस्य अन्तरिक्षस्य मध्ये मध्यभागे स्वधया आत्मीयेन तेजसा हविर्लक्षणेनान्नेन वा यत् यस्मात् कारणात् मादयेथे तृप्तौ भवथः तस्मात् कारणात् अतः सर्वस्मादन्तरिक्षभागात् हे कामाभिवर्षकाविन्द्राग्नी आगच्छतम् । आगमनानन्तरमभिषुतं सोमं पिबतम् ॥ उदिता । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति षष्यातम डादेशः । दिवः । ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । मादयेथे । ‘ मद तृप्तियोगे । चुरादिरात्मनेपदी ।

English translation:

“Although, Indra and Agni, in the midst of the sky, on the rising of the sun, you may be exhilarated by your own splendour, yet, showerers of benefits, come hither from wherever you maybe, and drink of the effused Soma libation.”

When, o Indra and Agni, at the rising of the sun in the middle of the heaven you bring yourselves to exhilaration by your own power,
from there, bulls—yes! drive here. Then drink of the pressed soma.

If, when the Sun to the mid-heaven hath mounted, ye take delight in food, O Indra-Agni,
Even from thence, ye mighty Lords, come hither, and drink libations of the flowing Soma.

Wenn ihr, Indra und Agni, im Aufgang der Sonne, in der Mitte des Himmels euch nach eigenem Ermessen ergötzet, so kommt doch ja von dort her, ihr Bullen, und trinket vom gepreßten Soma!

Wenn, Indra-Agni, ihr bei Sonnenaufgang, zu Mittag euch berauscht am süssen Tranke, So kommt von da zu uns doch her, ihr Stiere, und trinket nun vom ausgepressten Soma.

Если, о Индра и Агни, на восходе солнца
(Или) в середине дня вы опьяняетесь по своему желанию,
Оттуда, о два быка, возвращайтесь вы к нам
И напейтесь выжатого сомы!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस कारण (इन्द्राग्नी) पवन और बिजुली (उदिता) उदय को प्राप्त हुए (सूर्य्यस्य) सूर्य्यमण्डल के वा (दिवः) अन्तरिक्ष के (मध्ये) बीच में (स्वधया) अन्न और जल से सबको (मादयेथे) हर्ष देते हैं (अतः) इससे (वृषणा) सुख की वर्षा करनेवाले (परि) सब प्रकार से (आ, यातम्) आते अर्थात् बाहर और भीतर से प्राप्त होते और (हि) निश्चय है कि (अथ) इसके अनन्तर (सुतस्य) निकासे हुए (सोमस्य) जगत् के पदार्थों के रस को (पिबतम्) पीते हैं ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - पवन और बिजुली के विना किसी लोक वा प्राणी की रक्षा और जीवन नहीं होते हैं, इससे संसार की पालना में ये ही मुख्य हैं ॥ १२ ॥

अन्वय: यत् याविन्द्राग्नी उदिता सूर्यस्य दिवो मध्ये स्वधया सर्वान् मादयेथे हर्षयतोऽतो वृषणौ पर्य्यायातं परितो बाह्याभ्यन्तरत आगच्छतो हि खल्वथ सुतस्य सोमस्य रसं पिबतं पिबतः ॥ १२ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यतः (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ (उदिता) उदित्तौ प्राप्तोदयौ (सूर्य्यस्य) सवितृमण्डलस्य (मध्ये) (दिवः) अन्तरिक्षस्य (स्वधया) उदकेनान्नेन वा सह वर्त्तमानौ (मादयेथे) हर्षयतः (अतः, परि०) इति पूर्ववत् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - नहि पवनविद्युद्भ्यां विना कस्यापि लोकस्य प्राणिनो वा रक्षा जीवनं च संभवति तस्मादेतौ जगत्पालने मुख्यौ स्तः ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - वायू व विद्युतशिवाय कोणताही लोक (गोल) किंवा प्राणी यांचे रक्षण होऊ शकत नाही व जीवन जगणे शक्य नसते. त्यासाठी जगाचे पालन करण्यात हे मुख्य आहेत. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवे꣡न्द्राग्नी पपिवां꣡सा सुत꣡स्य
वि꣡श्वास्म꣡भ्यं सं꣡ जयतं ध꣡नानि
त꣡न् नो मित्रो꣡ व꣡रुणो मामहन्ताम्
अ꣡दितिः सि꣡न्धुः पृथिवी꣡ उत꣡ द्यउः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
evá ← evá (invariable)
{}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

papivā́ṁsā ← √pā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:ACT}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhánāni ← dhána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jayatam ← √ji- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)
{}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

ए॒व । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । प॒पि॒ऽवांसा॑ । सु॒तस्य॑ । विश्वा॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । सम् । ज॒य॒त॒म् । धना॑नि ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• evendrāgnī ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• evendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• papivāṃsā ← pā
• [verb noun], nominative, dual
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sutasya ← suta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma.”

• viśvāsmabhyaṃ ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvāsmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• jayataṃ ← jayatam ← ji
• [verb], dual, Present imperative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• dhanāni ← dhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे इन्द्राग्नी सुतस्य अभिषुतं सोमम् एव एवं पपिवांसा पीतवन्तौ युवाम् अस्मभ्यं विश्वा सर्वाणि धनानि सं जयतं प्रयच्छतम् । यदनेन सूक्तेन प्रार्थितं तत् मित्रादयः ममहन्तां पूजयन्तु’ । पपिवांसा। ‘पा पाने’। लिटः क्वसुः। ‘वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति इडागमः ॥।॥ २७ ॥

English translation:

“Thus, Indra and Agni, drinking deep of the libation, grant to us all (kinds of) wealth; and may Mitra, Varuṇa and Aditi–ocean, earth, and heaven, preserve it to us.”

Thus, o Indra and Agni, having drunk of the pressed soma, entirely conquer all rich prizes for us.
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

Thus having drunk your fill of our libation, win us all kinds of wealth, Indra and Agni.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Nachdem ihr, Indra und Agni, also vom gepreßten Soma getrunken habt, gewinnt für uns alle Kampfpreise! Das sollen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Wenn so den Saft geschlürft ihr, Indra-Agni, so mögt für uns ihr alles Gut erbeuten, Das mög’ uns Mitra, Varuna gewähren und Aditi, das Meer, und Erd’ und Himmel.

Так, о Индра и Агни, напившись выжатого (сомы),
Завоюйте для нас все награды!
Пусть нам это щедро даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• इन्द्राग्नी
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब धनपति और सेनापति कैसे हैं, यह अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रः) मित्र (वरुणः) श्रेष्ठ गुणयुक्त (अदितिः) उत्तम विद्वान् (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथिवी (उत) और (द्यौः) सूर्य का प्रकाश जिनको (नः) हम लोगों के लिये (मामहन्ताम्) बढ़ावें (तत्, एव) उन्हीं (विश्वा) समस्त (धनानि) धनों को (सुतस्य) पदार्थों के निकाले हुए रस को (पपिवांसा) पिये हुए (इन्द्राग्नी) अति धनी वा युद्धविद्या में कुशल वीरजन (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (संजयतम्) अच्छी प्रकार जीतें अर्थात् सिद्ध करें ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान्, बलिष्ठ, धार्मिक, कोशस्वामी और सेनाध्यक्ष और उत्तम पुरुषार्थ करनेवालों के विना विद्या आदि धन नहीं बढ़ सकते हैं। जैसे मित्र आदि अपने मित्रों के लिये सुख देते हैं वैसे ही कोशस्वामी और सेनाध्यक्ष आदि प्रजाजनों के लिये सुख देते हैं, इससे सबको चाहिये कि इनकी सदा पालना करें ॥ १३ ॥इस सूक्त में पवन और बिजुली आदि गुणों के वर्णन से उसके अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह १०८ एकसौ आठवाँ सूक्त और २७ सत्ताईसवाँ वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्यानि नोऽस्मभ्यं मामहन्तां तत् तान्येव विश्वा धनानि सुतस्य निष्पन्नस्य रसं पपिवांसा इन्द्राग्नी संजयतं सम्यक् साधयतः ॥ १३ ॥

पुनर्धनपतिसेनाध्यक्षौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) अवधारणे (इन्द्राग्नी) परमधनाढ्यो युद्धविद्याप्रवीणश्च (पपिवांसा) पीतवन्तौ (सुतस्य) निष्पन्नस्य (विश्वा) अखिलानि (अस्मभ्यम्) (सम्) (जयतम्) (धनानि) (तन्नो, मित्रो०) इति पूर्ववत् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - नहि विद्वद्भ्यां बलिष्ठाभ्यां धार्मिकाभ्यां कोशसेनाध्यक्षाभ्यां विनोत्तमपुरुषार्थिनां विद्यादिधनानि वर्धितुं शक्यानि तथा मित्रादयः स्वमित्रेभ्यः सुखानि प्रयच्छन्ति तथैव कोशसेनाध्यक्षादयः प्रजास्थेभ्यः प्राणिभ्यः सुखानि ददति तस्मात्सर्वैरेतौ सदा संपालनीयौ ॥ १३ ॥अत्र पवनविद्युदादिगुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इत्यष्टोत्तरशततमं सूक्तं सप्तविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान, बलवान, धार्मिक, कोषाध्यक्ष व सेनाध्यक्ष आणि उत्तम पुरुषार्थ करणाऱ्याशिवाय विद्या इत्यादी धन वाढू शकत नाही, जसे मित्र आपल्या मित्रांना सुख देतात तसेच कोषाध्यक्ष व सेनाध्यक्ष इत्यादी प्रजाजनांना सुख देतात. यामुळे सर्वांनी यांचे सदैव पालन करावे. ॥ १३ ॥