१०६

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रम् मित्रं᳓ व᳓रुणम् अग्नि᳓म् ऊत᳓ये
मा᳓रुतं श᳓र्धो अ᳓दितिं हवामहे
र᳓थं न᳓ दुर्गा᳓द् वसवः सुदानवो
वि᳓श्वस्मान् नो अं᳓हसो नि᳓ष् पिपर्तन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

durgā́t ← durgá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nís ← nís (invariable)

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

इन्द्र॑म् । मि॒त्रम् । वरु॑णम् । अ॒ग्निम् । ऊ॒तये॑ । मारु॑तम् । शर्धः॑ । अदि॑तिम् । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
रथ॑म् । न । दुः॒ऽगात् । व॒स॒वः॒ । सु॒ऽदा॒नवः॒ । विश्व॑स्मात् । नः॒ । अंह॑सः । निः । पि॒प॒र्त॒न॒ ॥

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• mārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Marut(a).”

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “troop.”

• aditiṃ ← aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• durgād ← durgāt ← durga
• [noun], ablative, singular, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• viśvasmān ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

ऊतये रक्षणाय वयमिन्द्रादीन् मारुतं शर्धः मरुत्समूहरूपं बलं च हवामहे आह्वयामहे । वसवः निवासयितारः सुदानवः शोभनदानाः इन्द्रादयः विश्वस्मात् सर्वस्मात् अंहसः पापात् नः अस्मान् निष्पिपर्तन निर्गमय्य पालयत। तत्र दृष्टान्तः ।रथं न दुर्गात् । गन्तुमशक्यान्निम्नोन्नतात् स्थानात् सारथयो यथा रथं पालयन्ति तद्वत् ॥ पिपर्तन। ‘ पृ इत्येके’। लोटि ‘तप्तनप्तनथनाश्च इति तस्य तनबादेशः । पित्त्वेन ङित्त्वाभावात् गुणः ।“ अर्तिपिपर्त्योश्च ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् ॥

English translation:

“We invoke, for our preservation, Indra, Mitra, Varuṇa, Agni, the might of the Maruts, and Aditi; may they, who are bountiful and bestowers of dwellings, extricate us from all sin, as a chariot from a defile.”

Indra, Mitra, Varuṇa, Agni, the Maruts’ troop, and Aditi do we call upon for help.
– Like a chariot from a hard place, o good ones of good gifts, rescue us from all narrow straits.

CALL we for aid on Indra, Mitra, Varuna and Agni and the Marut host and Aditi.
Even as a chariot from a difficult ravine, bountiful Vasus, rescue us from all distress.

Indra, Mitra, Varuna, Agni, die marutische Heerschar, die Aditi rufen wir zum Beistand. Wie einen Wagen aus unfahrbarem Wege, so helfet uns aus aller Not heraus, ihr freigebigen Götter!

Wir rufen Mitra, Varuna zur Hülfe uns, den Agni, Aditi, die Marutschar herbei; Wie einen Wagen führet aus der Enge uns aus aller Noth, o gabenreiche, gute ihr.

Индру, Митру, Варуну, Агни – на помощь,
Толпу Марутов, Адити – мы призываем.
Как колесницу с непроезжего пути, о Васу с богатыми дарами,
Вызволите нас из узости со всех сторон!

• विश्वेदेवा:
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

अब एकसौ छः वें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में संसार में ठहरनेवाले विद्वानों के गुण और कामों का वर्णन किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) जिनके उत्तम-उत्तम दान आदि काम वा (वसवः) जो विद्यादि शुभगुणों में वस रहे हों वे हे विद्वानो ! तुम लोग (रथम्) विमान आदि यान को (न) जैसे (दुर्गात्) भूमि, जल वा अन्तरिक्ष के कठिन मार्ग से बचा लाते हो वैसे (नः) हम लोगों को (विश्वस्मात्) समस्त (अंहसः) पाप के आचरण से (निष्पिपर्तन) बचाओ, हम लोग (ऊतये) रक्षा आदि प्रयोजन के लिये (इन्द्रम्) बिजुली वा परम ऐश्वर्य्यवाले सभाध्यक्ष (मित्रम्) सबके प्राणरूपी पवन वा सर्वमित्र (वरुणम्) काम करानेवाले उदान वायु वा श्रेष्ठगुणयुक्त विद्वान् (अग्निम्) सूर्य्य आदि रूप अग्नि वा ज्ञानवान् जन (अदितिम्) माता, पिता, पुत्र उत्पन्न हुए समस्त जगत् के कारण वा जगत् की उत्पत्ति (मारुतम्) पवनों वा मनुष्यों के समूह और (शर्द्धः) बलको (हवामहे) अपने कार्य की सिद्धि के लिये स्वीकार करते हैं ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य अच्छी प्रकार सिद्ध किये हुए विमान आदि यान से अति कठिन मार्गों में भी सुख से जाना-आना करके कामों को सिद्धकर समस्त दरिद्रता आदि दुःख से छूटते हैं, वैसे ही ईश्वर की सृष्टि के पृथिवी आदि पदार्थों वा विद्वानों को जान उपकार में लाकर उनका अच्छे प्रकार सेवनकर बहुत सुख को प्राप्त हो सकते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे सुदानवो वसवो विद्वांसो यूयं रथं न दुर्गान्नोऽस्मान् विश्वस्मादंहसो निष्पिपर्तन वयमूतय इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमदितिं मारुतं शर्द्धश्च हवामहे ॥ १ ॥

अथ विश्वस्थानां देवानां गुणकर्माण्युपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) विद्युतं परमैश्वर्यवन्तं सभाध्यक्षं वा (मित्रम्) सर्वप्राणं सर्वसुहृदं वा (वरुणम्) क्रियाहेतुमुदानं वरगुणयुक्तं विद्वांसं वा (अग्निम्) सूर्यादिरूपं ज्ञानवन्तं वा (ऊतये) रक्षणाद्यर्थाय (मारुतम्) मरुतां वायूनां मनुष्याणामिदं वा (शर्द्धः) बलम् (अदितिम्) मातरं पितरं पुत्रं जातं सकलं जगत् तत्कारणं जनित्वं वा (हवामहे) कार्यसिद्ध्यर्थं गृह्णीमः स्वीकुर्मः (रथम्) विमानादिकं यानम् (न) इव (दुर्गात्) कठिनाद्भूजलान्तरिक्षस्थमार्गात् (वसवः) विद्यादिशुभगुणेषु ये वसन्ति तत्सम्बुद्धौ (सुदानवः) शोभना दानवो दानानि येषां तत्सम्बुद्धौ (विश्वस्मात्) अखिलात् (नः) अस्मान् (अंहसः) पापाचरणात् तत्फलाद्दुःखाद्वा (निः) नितराम् (पिपर्तन) पालयन्तु ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मनुष्याः सम्यङ्निष्पादितेन विमानादियानेनातिकठिनेषु मार्गेष्वपि सुखेन गमनागमने कृत्वा कार्याणि संसाध्य सर्वस्माद्दारिद्र्यादिदुःखान्मुक्त्वा जीवन्ति तथैवेश्वरसृष्टिस्थान् पृथिव्यादिपदार्थान् विदुषो वा विदित्वोपकृत्य संसेव्यातुलं सुखं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात संपूर्ण विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन आहे. त्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी माणसे चांगल्या प्रकारे सिद्ध केलेले विमान इत्यादी यानाने अति कठिण मार्गातही सुखाने जाणे-येणे करतात व काम सिद्ध करतात आणि संपूर्ण दारिद्र्य इत्यादी दुःखांपासून दूर होतात तसेच ईश्वरच्या सृष्टीतील पृथ्वी इत्यादी पदार्थांना किंवा विद्वानांना जाणून त्यांचा उपयोग करून घेऊन त्यांचे चांगल्या प्रकारे ग्रहण करून पुष्कळ सुख प्राप्त करता येऊ शकते. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त᳓ आदित्या आ᳓ गता सर्व᳓तातये
भूत᳓ देवा वृत्रतू᳓र्येषु शम्भु᳓वः
र᳓थं न᳓ दुर्गा᳓द् वसवः सुदानवो
वि᳓श्वस्मान् नो अं᳓हसो नि᳓ष् पिपर्तन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ādityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sarvátātaye ← sarvátāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhūtá ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śambhúvaḥ ← śambhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥tratū́ryeṣu ← vr̥tratū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

durgā́t ← durgá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nís ← nís (invariable)

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ते । आ॒दि॒त्याः॒ । आ । ग॒त॒ । स॒र्वऽता॑तये । भू॒त । दे॒वाः॒ । वृ॒त्र॒ऽतूर्ये॑षु । श॒म्ऽभुवः॑ ।
रथ॑म् । न । दुः॒ऽगात् । व॒स॒वः॒ । सु॒ऽदा॒नवः॒ । विश्व॑स्मात् । नः॒ । अंह॑सः । निः । पि॒प॒र्त॒न॒ ॥

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatā ← gata ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sarvatātaye ← sarvatāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “completeness; prosperity; sum.”

• bhūta ← bhū
• [verb], plural, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vṛtratūryeṣu ← vṛtratūrya
• [noun], locative, plural, neuter
• “battle.”

• śambhuvaḥ ← śambhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “kind; benevolent.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• durgād ← durgāt ← durga
• [noun], ablative, singular, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• viśvasmān ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

हे आदित्याः अदितेः पुत्राः देवाः ते यूयं सर्वतातये सर्वैर्वीरपुरुषैस्तताय विस्तारिताय युद्धाय । युद्धेऽस्माकं साहाय्यं कर्तुमित्यर्थः । आ गत आगच्छत । अपि च वृत्रतूर्येषु । संग्रामनामैतत् । संग्रामेषु शंभुवः सुखस्य भावयितारः भूत भवत ॥ गत । गमेर्लोटि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ॥

English translation:

“Sons of Aditi, come with all (your hosts) to battle; be to us the cause of happiness in combats, and may they, whoare bountiful and bestowers of dwellings, extricate us from all sin, as a chariot from a defile.”

O Ādityas, come here for our wholeness; o gods, become luck itself in the overcoming of obstacles.
– Like a chariot from a hard place, o good ones of good gifts, rescue us from all narrow straits.

Come ye Adityas for our full prosperity, in conquests of the foe, ye Gods, bring joy to us.
Even as a chariot from a difficult ravine, bountiful Vasus, rescue us from all distress.

Ihr Adityas kommet herbei, daß wir heil bleiben! Seid in den Kämpfen glückbringend, ihr Götter! - Wie einen Wagen aus unfahrbarem Wege, so helfet uns aus aller Not heraus, ihr freigebigen Götter!

Ihr, o Aditja’s, kommet her zu unserm Heil, seid segensreich in Schlachten, o ihr Götter, uns; Wie einen Wagen führet aus der Enge uns aus aller Noth, o gabenreiche, gute ihr.

Вы, Адитьи, придите, чтоб мы были целы!
Принесите удачу в покорении врагов!
Как колесницу с непроезжего пути, о Васу с богатыми дарами,
Вызволите нас из узости со всех сторон!

• विश्वेदेवा:
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) दिव्यगुणवाले विद्वान् जनो ! जैसे (आदित्याः) कारणरूप से नित्य दिव्यगुणवाले जो सूर्य्य आदि पदार्थ हैं (ते) वे (वृत्रतूर्य्येषु) मेघावयवों अर्थात् बद्दलों का हिंसन विनाश करना जिनमें होता है, उन संग्रामों में (शंभुवः) सुख की भावना करानेवाले होते हैं, वैसे ही आप लोग हमारे समीप को (आ, गत) आओ और आकर शत्रुओं का हिंसन जिनमें हो, उन संग्रामों में (सर्वतातये) समस्त सुख के लिये (शंभुवः) सुख की भावना करानेवाले (भूत) होओ। शेष मन्त्रार्थ प्रथम मन्त्र के समान जानना चाहिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे ईश्वर के बनाये हुए पृथिवी आदि पदार्थ सब प्राणियों के उपकार के लिये हैं, वैसे ही सबके उपकार के लिये विद्वानों को नित्य अपना वर्त्ताव रखना चाहिये। जैसे अच्छे दृढ़ विमान आदि यान पर बैठ देश-देशान्तर की जा-आकर व्यापार वा विजय से धन और प्रतिष्ठा को प्राप्त हो दरिद्रता और अयश से छूटकर सुखी होते हैं, वैसे ही विद्वान् जन अपने उपदेश से विद्या को प्राप्त कराकर सबको सुखी करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे देवा विद्वांसो यथा ये आदित्या देवाः सूर्यादयः पदार्थास्ते वृत्रतूर्येषु शंभुवो भवन्ति तथैव यूयमस्माकं सनीडमागतागत्य वृत्रतूर्येषु सर्वतातये शंभुवो भूत। अन्यत् पूर्ववत् ॥ २ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (आदित्याः) कारणरूपेण नित्याः सूर्यादयः पदार्थाः (आ) क्रियायोगे (गत) गच्छत। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सर्वतातये) सर्वस्मै सुखाय (भूत) भवत। अत्र गत भूतेत्युभयत्र लोटि मध्यमबहुवचने बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। (देवाः) दिव्यगुणवन्तस्तत्संबुद्धौ दिव्यगुणा वा (वृत्रतूर्येषु) वृत्राणां शत्रूणां मेघावयवानां वा तूर्येषु हिंसनकर्मसु संग्रामेषु (शंभुवः) ये शं सुखं भावयन्ति ते। रथं, न, दुर्गादिति पूर्ववत् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरेण सृष्टाः पृथिव्यादयः पदार्थाः सर्वेषां प्राणिनामुपकाराय वर्तन्ते तथैव सर्वेषामुपकाराय विद्वद्भिर्नित्यं वर्त्तितव्यम्। यथा सुदृढस्य यानस्योपरि स्थित्वा देशान्तरं गत्वा व्यापारेण विजयेन वा धनप्रतिष्ठे प्राप्य दारिद्र्याप्रतिष्ठाभ्यां विमुच्य सुखिनो भवन्ति तथैव विद्वांस उपदेशेन विद्यां प्रापय्य सर्वान् सुखिनः संपादयन्तु ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे ईश्वराने निर्माण केलेले पृथ्वी इत्यादी पदार्थ सर्व प्राण्यांवर उपकार करण्यासाठी असतात. तसेच सर्वांच्या उपकारासाठी विद्वानांनी वागावे. जसे व्यवस्थित असलेल्या विमान इत्यादी यानात बसून देशदेशांतरी जाऊन येऊन व्यापार, विजय, धन व प्रतिष्ठा प्राप्त करून दारिद्र्य व अपयश दूर होते आणि सुखी होता येते. तसेच विद्वान लोकांनी आपल्या उपदेशाने विद्या प्राप्त करून सर्वांना सुखी करावे. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अ᳓वन्तु नः पित᳓रः सुप्रवाचना᳓
उत᳓ देवी᳓ देव᳓पुत्रे ऋतावृ᳓धा
र᳓थं न᳓ दुर्गा᳓द् वसवः सुदानवो
वि᳓श्वस्मान् नो अं᳓हसो नि᳓ष् पिपर्तन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ávantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

supravācanā́ḥ ← supravācaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

deváputre ← deváputra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

r̥tāvŕ̥dhā ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

utá ← utá (invariable)

durgā́t ← durgá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nís ← nís (invariable)

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

अव॑न्तु । नः॒ । पि॒तरः॑ । सु॒ऽप्र॒वा॒च॒नाः । उ॒त । दे॒वी इति॑ । दे॒वपु॑त्रे॒ इति॑ दे॒वऽपु॑त्रे । ऋ॒त॒ऽवृधा॑ ।
रथ॑म् । न । दुः॒ऽगात् । व॒स॒वः॒ । सु॒ऽदा॒नवः॒ । विश्व॑स्मात् । नः॒ । अंह॑सः । निः । पि॒प॒र्त॒न॒ ॥

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• supravācanā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supravācanā ← pravācanāḥ ← pravācana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “announcement; fame.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• devī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• devaputre ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaputre ← putre ← putra
• [noun], nominative, dual, feminine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• ṛtāvṛdhā ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, dual, feminine
• “sincere.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• durgād ← durgāt ← durga
• [noun], ablative, singular, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• viśvasmān ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

नः अस्मान् पितरः अग्निष्वात्तादयः अवन्तु रक्षन्तु । कीदृशाः। ‘सुप्रवाचनाः सुखेन प्रवक्तुं स्तोतुं शक्याः । उत अपि च देवपुत्रे देवाः सर्वे पुत्रस्थानीया ययोस्ते ऋतावृधा ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयित्र्यौ देवी देवनादिगुणयुक्ते द्यावापृथिव्यौ अस्मान् रक्षताम्। अन्यत् समानम् ॥ देवी । वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । ऋतावृधा । वृधेरन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप्। सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेः आकारः ॥

English translation:

“May the Pitrṣ, who are easily to be praised protect us; and may the two divinities, heaven and earth, the promoters of sacrifices, and of whom, the gods are progeny, protect us; and may they, who are bountiful and givers of dwellings, extricate us from sin, as a chariot from a defile.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pitṛs = agniṣvāttas and others (Manu, III.195)

Let the Fathers help us, those good to proclaim, and the two goddesses [=Heaven and Earth], whose sons are the gods, strong through truth. – Like a chariot from a hard place, o good ones of good gifts, rescue us from all narrow straits.

supravācana-, here used of gods, is found also in the preceding hymn, I.105.12.

May the most glorious Fathers aid us, and the two Goddesses, Mothers of the Gods, who strengthen Law.
Even as a chariot from a difficult ravine, bountiful Vasus, rescue us from all distress.

Es sollen uns die gelobten Väter beistehen und die beiden Göttinnen, deren Söhne die Götter sind, die Wahrheitsmehrerinnen. - Wie einen Wagen aus unfahrbarem Wege, so helfet uns aus aller Not heraus, ihr freigebigen Götter!

Die hochgerühmten Väter mögen helfen uns, der Götter heil’ge Mütter, Erd’ und Himmel auch; Wie einen Wagen führet aus der Enge uns aus aller Noth, o gabenreiche, gute ihr.

Да помогут нам отцы, которых приятно восхвалять,
А также две богини, чьи сыновья – боги, (эти) две, усиливающие закон.
Как колесницу с непроезжего пути, о Васу с богатыми дарами,
Вызволите нас и узости со всех сторон!

• विश्वेदेवा:
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवपुत्रे) जिनके दिव्यगुण अर्थात् अच्छे-अच्छे विद्वान् जन वा अच्छे रत्नों से युक्त पर्वत आदि पदार्थ पालनेवाले हैं वा जो (ऋतावृधा) सत्य कारण से बढ़ते हैं वे (देवी) अच्छे गुणोंवाले भूमि और सूर्य्य का प्रकाश जैसे (नः) हम लोगों की रक्षा करते हैं, वैसे ही (सुप्रवाचनाः) जिनका अच्छा पढ़ाना और उपदेश है, वे (पितरः) विशेष ज्ञानवाले मनुष्य हम लोगों को (उत) निश्चय से (अवन्तु) रक्षादि व्यवहारों से पालें। शेष मन्त्रार्थ प्रथम मन्त्रार्थ के तुल्य समझना चाहिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे दिव्य औषधियों और प्रकाश आदि गुणों से भूमि और सूर्य्यमण्डल सबको सुख के साथ बढ़ाते हैं, वैसे ही आप्त विद्वान् जन सब मनुष्यों को अच्छी शिक्षा और पढ़ाने से विद्या आदि अच्छे गुणों में उन्नति देकर सुखी करते हैं। और जैसे उत्तम रथ आदि पर बैठ के दुःख से जाने योग्य मार्ग के पार सुखपूर्वक जाकर समग्र क्लेश से छूटके सुखी होते हैं, वैसे ही वे उक्त विद्वान् दुष्ट गुण, कर्म और स्वभाव से अलगकर हम लोगों को धर्म के आचरण में उन्नति देवें ॥ ३ ॥

अन्वय: देवपुत्रे ऋतावृधा देवी यथा नोऽस्मान्नवतस्तथैव सुप्रवाचनाः पितरोऽस्मानुतावन्तु। अन्यत् पूर्ववत् ॥ ३ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवन्तु) रक्षणादिभिः पालयन्तु (नः) अस्मान् (पितरः) विज्ञानवन्तो मनुष्याः (सुप्रवाचनाः) सुष्ठु प्रवाचनमध्यापनमुपदेशनं च येषां ते (उत) अपि (देवी) दिव्यगुणयुक्ते द्यावापृथिव्यौ भूमिसूर्यप्रकाशौ (देवपुत्रे) देवा दिव्या विद्वांसो दिव्यरत्नादियुक्ताः पर्वतादयो वा पुत्रा पालयितारो ययोस्ते (ऋतावृधा) ये ऋतेन कारणेन वर्धेतां ते (रथं, न०) इति पूर्ववत् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा दिव्यौषध्यादिभिः प्रकाशादिभिश्च भूमिसवितारौ सर्वान् सुखेन वर्धयतः तथैवाप्ता विद्वांसः सर्वान् मनुष्यान् सुशिक्षाध्यापनाभ्यां विद्यादिसद्गुणेषु वर्धयित्वा सुखिनः कुर्वन्ति। यथा चोत्तमस्य यानस्योपरि स्थित्वा दुःखेन गम्यानां मार्गाणां सुखेन पारं गत्वा समग्रात् क्लेशाद्विमुच्य सुखिनो भवन्ति तथैव ते दुष्टगुणकर्मस्वभावात् पृथक्कृत्याऽस्मान् धर्माचरणे वर्धयन्तु ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे जशी दिव्य औषधी व प्रकाश इत्यादी गुणांनी भूमी व सूर्यमंडळ सर्वांचे सुख वाढविते तसेच आप्त विद्वान सर्व माणसांना चांगल्या प्रकारे शिक्षणाने व अध्यापनाने विद्या इत्यादी चांगल्या गुणांची वाढ करून सुखी करतात व जसे उत्तम रथ इत्यादीमध्ये बसून त्रास न होता संपूर्ण क्लेशांपासून सुटून सुखी होता येते. तसेच वरील विद्वानांनी दुष्ट, गुण, कर्म व स्वभावापासून परावृत्त करून आम्हाला धर्माचरणात लावावे. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

न᳓राशं᳓सं वाजि᳓नं वाज᳓यन्न् इह᳓
क्षय᳓द्वीरम् पूष᳓णं सुम्नइ᳓र् ईमहे
र᳓थं न᳓ दुर्गा᳓द् वसवः सुदानवो
वि᳓श्वस्मान् नो अं᳓हसो नि᳓ष् पिपर्तन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ihá ← ihá (invariable)

nárāśáṁsam ← nárāśáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājáyan ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kṣayádvīram ← kṣayádvīra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sumnaíḥ ← sumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

durgā́t ← durgá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nís ← nís (invariable)

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

नरा॒शंस॑म् । वा॒जिन॑म् । वा॒जय॑न् । इ॒ह । क्ष॒यत्ऽवी॑रम् । पू॒षण॑म् । सु॒म्नैः । ई॒म॒हे॒ ।
रथ॑म् । न । दुः॒ऽगात् । व॒स॒वः॒ । सु॒ऽदा॒नवः॒ । विश्व॑स्मात् । नः॒ । अंह॑सः । निः । पि॒प॒र्त॒न॒ ॥

• narāśaṃsaṃ ← narāśaṃsam ← narāśaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni.”

• vājinaṃ ← vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• vājayann ← vājayan ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, singular
• “incite.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• kṣayadvīram ← kṣayat ← kṣi
• [verb noun]
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• kṣayadvīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• pūṣaṇaṃ ← pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• sumnair ← sumnaiḥ ← sumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• durgād ← durgāt ← durga
• [noun], ablative, singular, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• viśvasmān ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

नराशंसं नरैः शंसनीयं वाजिनम् अन्नवन्तमग्निं वाजयन् उपवाजयन् प्रज्वलयन् इह अस्मिन् काले स्तौमीति शेषः । तथा क्षयद्वीरम् अतिबलिनं यस्मिन् सर्वे वीराः क्षीयन्ते एवंरूपं पूषणं पोषकं देवं सुम्नैः सुखकरैः स्तोत्रैर्हेतुभूतैः ईमहे याचामहे अभीष्टं प्रार्थयामहे ॥ नराशंसम् । ’ उभे वनस्पत्यादिषु’ इति युगपदुभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नरशब्दः ‘ऋदोरप्’ इति अबन्त आद्युदात्तः। निपातनात् दीर्घः । शंसशब्दो घञन्त आद्युदात्तः । वाजयन् ।‘वज व्रज गतौ’ । अस्मात् णिच् । क्षयद्वीरम् । ‘ क्षि क्षये ‘। लटः शतृ । शपि प्राप्ते व्यत्ययेन शः । तस्य छन्दस्युभयथा’ इति आर्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावात् गुणायादेशौ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः । अतो गुणे इति पररूपत्वे ’ एकादेश उदात्तेन ’ इति एकादेश उदात्तः । क्षयन्तो वीरा यस्मिन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Exciting him who is the praised of men and the giver of food, (to be present) at this rite, we solicit (also) with our praises him who is the purifier and destroyer of heroes; may they, who are bountiful and the givers of food, extricate us from sun, as a chariot from a defile”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Poṣakam devam = nourishing gods: Agni and Pūṣan

Inciting the prizewinner Narāśaṃsa here—with appeals for grace we beg Pūṣan, who rules over heroes.
– Like a chariot from a hard place, o good ones of good gifts, rescue us from all narrow straits.

The singular part. vājáyan in pāda a clashes with the 1st plural verb īmahe in b. With Geldner (/Witzel Gotō) we can supply a 1st singular verb (“bitte ich”) in the first pāda, but the discordance could be ascribed simply to the loose structure of this hymn.

To mighty Narasamsa, strengthening his might, to Pusan, ruler over men, we pray with hymns.
Even as a chariot from a difficult ravine, bountiful Vasus, rescue us from all distress.

Den Narasama bitte ich jetzt, den Sieggewinner zum Sieg anspornend; den männerberauschenden Pusan bitten wir mit freundlichen Worten. - Wie einen Wagen aus unfahrbarem Wege, so helfet uns aus aller Not heraus, ihr freigebigen Götter!

Hier treiben wir den starken Naraçansa an, und flehn zum Männerherrscher Puschan mit Gebet; Wie einen Wagen führet aus der Enge uns aus aller Noth, o gabenreiche, gute ihr.

К Нарашансе, приносящему награду (мы обращаемся) здесь, вдохновляя (его) к награде,
К Пушану, владеющему героями, мы обращаемся с просьбами о милости.
Как колесницу с непроезжего пути, о Васу с богатыми дарами,
Вызволите нас из узости со всех сторон!

• विश्वेदेवा:
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

बृ᳓हस्पते स᳓दम् इ᳓न् नः सुगं᳓ कृधि
शं᳓ यो᳓र् य᳓त् ते म᳓नुर्हितं त᳓द् ईमहे
र᳓थं न᳓ दुर्गा᳓द् वसवः सुदानवो
वि᳓श्वस्मान् नो अं᳓हसो नि᳓ष् पिपर्तन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sádam ← sádam (invariable)

sugám ← sugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mánurhitam ← mánurhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śám ← śám (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yós ← yós (invariable)

durgā́t ← durgá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nís ← nís (invariable)

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

बृह॑स्पते । सद॑म् । इत् । नः॒ । सु॒ऽगम् । कृ॒धि॒ । शम् । योः । यत् । ते॒ । मनुः॑ऽहितम् । तत् । ई॒म॒हे॒ ।
रथ॑म् । न । दुः॒ऽगात् । व॒स॒वः॒ । सु॒ऽदा॒नवः॒ । विश्व॑स्मात् । नः॒ । अंह॑सः । निः । पि॒प॒र्त॒न॒ ॥

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sugaṃ ← sugam ← suga
• [noun], accusative, singular, neuter

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• yor ← yoḥ ← yos
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fortune.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• manurhitaṃ ← manuḥ ← manus
• [noun], masculine
• “Manu; man.”

• manurhitaṃ ← hitam ← hita
• [noun], nominative, singular, neuter
• “beneficial; wholesome; good; suitable; good; appropriate; pleasant; Aṣṭādhyāyī 5.1.5; friendly; agreeable.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• durgād ← durgāt ← durga
• [noun], ablative, singular, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• viśvasmān ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

बृहस्पते सदमित् सदैव नः अस्माकं सुगम् सुखनामैतत् । सुखं कृधि कुरु । अपि च ते तव स्वभूतं शं शमनीयानां रोगाणामुपशमनं योः पृथक्कर्तव्यानां भयानां यावनं पृथक्करणं मनुर्हितं मनुना ब्रह्मणा हितं त्वय्यवस्थापितम् । यद्वा । मनुष्याणामनुकूलम् । एवंविधं शमनं यावनं च यत् अस्ति तदीमहे याचामहे ॥ सुगम् । सुष्ठु गम्यतेऽस्मिन्निति सुगम् । सुदुरोरधिकरणे ’ इति गमेर्डः । शं योः इत्येतत् पदद्वयं यास्केनैवं व्याख्यातं - ‘ शमनं च रोगाणां यावनं च भयानाम् ’ (निरु. ४. २१ ) इति । मनुर्हितम् । मनेरौणादिक उसिन्प्रत्ययः । तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Bṛhaspati, always confer happiness upon us, we solicit that faculty of both (alleviating pain and obvitaing peril) implanted in you by Manu; may they, who are bountiful and the givers of dwellings extricate us from all sins, as a chariot from a defile.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śam yor at te manurhitam = implanted in you by Manu: the good or blessing of those two (things, or properties, i.e. alleviating pain and obviating peril) plural ced in them by Manu

O Br̥haspati, make easy passage for us always. The luck and lifetime of yours that was set in place by Manu—that we beg for.
– Like a chariot from a hard place, o good ones of good gifts, rescue us from all narrow straits.

Geldner (/Witzel Gotō) take the 1st member of mánurhita- as functionally a dative (“für Manu bestimmt.” Although this fits smoothly into the passage, I think it likely that the standard agentive reading of 1st members of ppl. compounds should stand here.

Geldner cites I.114.2 as parallel – yác cháṃ ca yóś ca mánur āyejé – but that passage states that it was Manu who won the luck and lifetime by sacrifice. In other words he was the agent, as he would be here in this compound.

Brhaspati, make us evermore an easy path: we crave what boon thou hast for men in rest and stir.
Like as a chariot from a difficult ravine, bountiful Vasus, rescue us from all distress.

Brihaspati, schaff uns immerdar gute Bahn! Das Glück und Heil, das du für Manus bestimmt hast, darum bitten wir. - Wie einen Wagen aus unfahrbarem Wege, so helfet uns aus aller Not heraus, ihr freigebigen Götter!

Brihaspati, verschaffe stets uns schöne Bahn; das Heil und Glück, was Menschen fördert, wünschen wir; Wie einen Wagen führet aus der Enge uns aus aller Noth, o gabenreiche, gute ihr.

О Брихаспати, всегда создавай нам легкий выход!
Счастье и благо, что ты установил для Ману, – об этом мы просили (тебя),
Как колесницу с непроезжего пути, о Васу с богатыми дарами,
Вызволите нас из узости со всех сторон!

• विश्वेदेवा:
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रं कु᳓त्सो वृत्रह᳓णं श᳓चीप᳓तिं
काटे᳓ नि᳓बाळ्ह ऋ᳓षिर् अह्वद् ऊत᳓ये
र᳓थं न᳓ दुर्गा᳓द् वसवः सुदानवो
वि᳓श्वस्मान् नो अं᳓हसो नि᳓ष् पिपर्तन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kútsaḥ ← kútsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śácīpátim ← śácīpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥traháṇam ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ahvat ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

kāṭé ← kāṭá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

níbāḷhaḥ ← √baṁh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

durgā́t ← durgá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nís ← nís (invariable)

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmāt ← víśva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

इन्द्र॑म् । कुत्सः॑ । वृ॒त्र॒ऽहन॑म् । शची॒३॒॑ऽपति॑म् । का॒टे । निऽबा॑ळ्हः । ऋषिः॑ । अ॒ह्व॒त् । ऊ॒तये॑ ।
रथ॑म् । न । दुः॒ऽगात् । व॒स॒वः॒ । सु॒ऽदा॒नवः॒ । विश्व॑स्मात् । नः॒ । अंह॑सः । निः । पि॒प॒र्त॒न॒ ॥

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kutso ← kutsaḥ ← kutsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• vṛtrahaṇaṃ ← vṛtrahaṇam ← vṛtrahan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra.”

• śacīpatiṃ ← śacīpatim ← śacīpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra.”

• kāṭe ← kāṭa
• [noun], locative, singular, masculine
• “hole; well.”

• nibāﾱha ← nibāﾱhaḥ ← nibāḍha
• [noun], nominative, singular, masculine

• ṛṣir ← ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• ahvad ← ahvat ← hvā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• durgād ← durgāt ← durga
• [noun], ablative, singular, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• viśvasmān ← viśvasmāt ← viśva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

काटः इति कूपनाम । तस्मिन् निबाळ्हः निपातितः कुत्सः ऋषिः ऊतये रक्षणाय इन्द्रम् अह्वत् आह्वयति स्म । कीदृशम् । वृत्रहणं वृत्राणां शत्रूणां हन्तारं शचीपतिम् । शचीति कर्मनाम । सर्वेषां कर्मणां पालयितारम् । यद्वा । शच्या देव्याः भर्तारम् ॥ शचीपतिम् । वनस्पत्यादिषु पाठादुभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शचीशब्दः शार्ङ्गरवादिङीनन्त आद्युदात्तः । निबाळ्हः । ‘ बाहृ प्रयत्ने । नीत्युपसर्गवशात् पतने वर्तते । निष्ठायाम् ’ अनित्यमागमशासनम्’ इति इडभावः। ढत्वधत्वादीनि । यद्वा ।’ क्षुब्धस्वान्त° ’ ( पा. सू. ७. २. १८) इत्यादौ भृशार्थे इडभावो निपात्यते । अत्र च बाढशब्दो भृशत्वोपेते’ पतने सामर्थ्याद्वर्तते । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अह्वत् । ‘ लिपिसिचिह्वश्च’ (पा. सू. ३. १. ५३ ) इति लुङि च्लेरादेशः । ‘ आतो लोप इटि च’ इत्याकारलोपः ॥

English translation:

“Kutsa, the ṛṣi, thrown into a well, has invoked to his succour, Indra, the slayer of enemies, the encourager of good works; may they, who are bountiful and the givers of dwellings, extricate us from all sin, as a chariot from a defile.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kutsa = Trita; ‘saci-pati = husband of ‘saci;

Śaci = karma, act or rite

Kutsa the seer, squeezed down into a pit, called on Indra, smasher of Vr̥tra, lord of power, for help.
– Like a chariot from a hard place, o good ones of good gifts, rescue us from all narrow straits.

Sunk in the pit the Rsi Kutsa called, to aid, Indra the Vrtra-slayer, Lord of power and might.
Even as a chariot from a difficult ravine, bountiful Vasus, rescue us from all distress.

Indra, den Vritratöter, den Herrn der Kraft, hat der Rishi Kutsa, als er in die Grube hinabgestoßen war, zur Hilfe gerufen. - Wie einen Wagen aus unfahrbarem Wege, so helfet uns aus aller Not heraus, ihr freigebigen Götter!

Der Sänger Kutsa rief umschlossen in der Kluft den Vritratödter Indra, Herrn der Kraft herbei; Wie einen Wagen führet aus der Enge uns aus aller Noth, o gabenreiche, gute ihr.

Риши Кутса, когда оказался зажатым в яме, позвал
На помощь Индру, убийцу Вритры, повелителя силы.
Как колесницу с непроезжего пути, о Васу с богатыми дарами,
Вызволите нас из узости со всех сторон!

• विश्वेदेवा:
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर पढ़ाने और पढ़नेवाले क्या करें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कुत्सः) विद्यारूपी वज्र लिये वा पदार्थों को छिन्न-भिन्न करने (निवाढः) निरन्तर सुखों को प्राप्त करानेवाला (ऋषिः) गुरु और विद्यार्थी (काटे) जिसमें समस्त विद्याओं की वर्षा होती है उस अध्यापन व्यवहार में (ऊतये) रक्षा आदि के लिए जिस (वृत्रहणम्) शत्रुओं को विनाश करने वा (शचीपतिम्) वेद वाणी के पालनेहारे (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यवान् शाला आदि के अधीश को (अह्वत्) बुलावे, हम लोग भी उसी को बुलावें। शेष मन्त्रार्थ प्रथम मन्त्र के तुल्य जानना चाहिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थी को कपटी पढ़ानेवाले के समीप ठहरना नहीं चाहिये किन्तु आप्त विद्वानों के समीप ठहर और विद्वान् होकर ऋषिजनों के स्वभाव से युक्त होना चाहिये और अपने आत्मा की रक्षा के लिये अधर्म से डरकर धर्म में सदा रहना चाहिये ॥ ६ ॥

अन्वय: कुत्सो निवाढ ऋषिः काट ऊतये यं वृत्रहणं शचीपतिमिन्द्रमह्वत्, तं वयमप्याह्वयेम। अन्यत्पूर्ववत् ॥ ६ ॥

पुनरध्यापकोऽध्येता च किं कुर्य्यादित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं शालाद्यध्यक्षम् (कुत्सः) विद्यावज्रयुक्तश्छेत्ता पदार्थानां भेत्ता वा। कुत्स इति वज्रना०। निघं० २। २०। कुत्स इत्येतत्कृन्ततेर्ऋषिः कुत्सो भवति कर्त्ता स्तोमानामित्यौपमन्यवोऽत्राप्यस्य वधकर्मैव भवति। निरु० ३। ११। (वृत्रहणम्) शत्रूणां हन्तारम्। अत्र हन्तेरत्पूर्वस्य। अ० ८। ४। २२। इति णत्वम्। (शचीपतिम्) वेदवाचः पालकम् (काटे) कटन्ति वर्षन्ति सकला विद्या यस्मिन्नध्यापने व्यवहारे तस्मिन् (निवाढः) नित्यं सुखानां प्रापयिता (ऋषिः) अध्यापकोऽध्येता वा (अह्वत्) अह्वयेत् (ऊतये) रक्षणाद्याय (रथं, न, दुर्गात्०) इति पूर्ववत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - नहि विद्यार्थिना कपटिनोऽध्यापकस्य समीपे स्थातव्यं किन्तु विदुषां समीपे स्थित्वा विद्वान् भूत्वर्षिस्वभावेन भवितव्यम्। स्वात्मरक्षणायाधर्माद्भीत्वा धर्मे सदा स्थातव्यम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थ्यांनी कपट अध्यापकाजवळ राहता कामा नये, तर आप्त विद्वानाजवळ राहून व विद्वान बनून ऋषीच्या स्वभावाप्रमाणे बनले पाहिजे. आपल्या आत्म्याच्या रक्षणासाठी अधर्माला भिऊन सदैव धर्मात राहिले पाहिजे. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवइ᳓र् नो देवी᳓ अ᳓दितिर् नि᳓ पातु
देव᳓स् त्राता᳓ त्रायताम् अ᳓प्रयुछन्
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)

pātu ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áprayuchan ← áprayuchant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trātā́ ← trātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trāyatām ← √trā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

दे॒वैः । नः॒ । दे॒वी । अदि॑तिः । नि । पा॒तु॒ । दे॒वः । त्रा॒ता । त्रा॒य॒ता॒म् । अप्र॑ऽयुच्छन् ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• devair ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pātu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• devas ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• trātā ← trā
• [verb], singular, periphrast. future
• “protect; help.”

• trāyatām ← trā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; help.”

• aprayucchan ← aprayucchat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ceaseless; attentive.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

देवी दानादिगुणयुक्ता अदितिः अखण्डनीया अदीना वा देवमाता देवैः दानादिगुणयुक्तैः स्वकीयैः पुत्रैः सह नः अस्मान् नि पातु नितरां रक्षतु । देवः दीप्यमानः त्राता सर्वेषां रक्षकः सविता अप्रयुच्छन् अप्रमाद्यन् अस्मद्रक्षणे जागरूकः सन्त्रायताम् अस्मान् पालयतु । यदनेन सूक्तेनास्माभिः प्रार्थितं नः अस्मदीयं तत् मित्रादयः षड्देवताः ममहन्तां पूजयन्तु ॥ त्रायताम् । ‘त्रैङ् पालने ‘। भौवादिकः । अप्रयुच्छन् । युच्छ प्रमादे’। अस्मात् लटः शतृ । नञ्समासेऽव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“May the goddess, Aditi, with the gods, protect us, and may the radiant guardian, (the sun), be vigilant fo rour protection; and may they, who are bountiful and the givers of dwellings, extricate us from all sin, as a chariot from a defile.”

Let goddess Aditi, with the gods, keep guard over us. Let the god Protector protect us, not keeping his distance.
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

May Aditi the Goddess guard us with the Gods: may the protecting God keep us with ceaseless care.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Mit den Göttern soll uns die Göttin Aditi behüten. Der Gott Schützer soll uns ohne Unterlaß schützen. Das sollen Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Uns möge mit den Göttern die Göttin Aditi beschützen, der Gott Trātar [der Retter] möge uns retten unablässig; Das möge uns Mitra Varuna gewähren und Aditi, das Meer und Erd’ und Himmel.

Пусть охраняет нас богиня Адити вместе с богами!
Бог-защитник пусть защищает нас непрестанно!
Пусть нам это щедро даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• विश्वेदेवा:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हों, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (देवैः) विद्वानों वा दिव्यगुणों के साथ वर्त्तमान (अप्रयुच्छन्) प्रमाद न करता हुआ (त्राता) सबकी रक्षा करनेवाला (देवः) विद्वान् है वह (नः) हम लोगों की (नि, पातु) निरन्तर रक्षा करे तथा (देवी) दिव्य गुण भरी सब गुण अगरी (अदितिः) प्रकाशयुक्त विद्या सबकी (त्राताम्) रक्षा करें (तत्) उस पूर्वोक्त समस्त कर्म को (नः) और हम लोगों को (मित्रः) मित्रजन (वरुणः) श्रेष्ठ विद्वान् (अदितिः) अखण्डित नीति (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) भूमि (उत) और (द्यौः) सूर्य्य का प्रकाश (मामहन्ताम्) बढ़ावें अर्थात् उन्नति देवें ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो अप्रमादी, विद्वानों में विद्वान्, विद्या की रक्षा करनेवाला विद्यादान से सबके सुख को बढ़ाता है, उसका सत्कार करके विद्या और धर्म का प्रचार संसार में करें ॥ ७ ॥इस सूक्त में समस्त विद्वानों के गुणों का वर्णन है। इससे इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह १०६ एकसौ छः वाँ सूक्त और चौबीसवाँ वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: यो देवैः सह वर्त्तमानोऽप्रयुच्छँस्त्राता देवो विद्वानस्ति स नो निपातु, या देव्यदितिः सर्वाँस्त्रायताम्। तन्नो मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्मामहन्ताम् ॥ ७ ॥

पुनस्ते कीदृशा इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवैः) विद्वद्भिर्दिव्यगुणैर्वा सह वर्त्तमानः (नः) अस्मान् (देवी) दिव्यगुणयुक्ता (अदितिः) प्रकाशमयी विद्या (नि) (पातु) (देवः) विद्वान् (त्राता) सर्वाभिरक्षकः (त्रायताम्) (अप्रयुच्छन्) अप्रमाद्यन् (तन्नो मित्रो०) इति पूर्ववत् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्योऽप्रमादी विद्वत्सु विद्वान् विद्यारक्षको विद्यादानेन सर्वेषां सुखवर्द्धकोऽस्ति तं सत्कृत्य विद्याधर्मौ जगति प्रसारणीयौ ॥ ७ ॥।अत्र विश्वेषां देवानां गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति षडुत्तरशततमं सूक्तं चतुर्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी जो प्रमाद न करणारा, विद्वानांमध्ये विद्वान, विद्येचे रक्षण करणारा, विद्यादानाने सर्वांचे सुख वाढविणारा असतो. त्याचा सत्कार करून जगात विद्या व धर्माचा प्रसार करावा. ॥ ७ ॥