१०५

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

‘ चन्द्रमाः’ इति एकोनविंशत्यृचं द्वादशं सूक्तम् । अपां पुत्रस्य त्रितस्य कूपे पतितस्य कुत्सस्य वा आर्षम् । तथा चोभयोः कूपपातः आम्नायते–’ त्रितः कूपेऽवहितः ’ (ऋ. सं. १. १०५. १७ ) ‘ काटे निबाळ्ह ऋषिरह्वदूतये (ऋ. सं. १. १०६. ६) इति च । त्रितस्य च अपां पुत्रत्वं तैत्तिरीयाः स्पष्टमामनन्ति- ’ तत एकतोऽजायत स द्वितीयमभ्यपातयत् ततो द्वितोऽजायत स तृतीयमभ्यपातयत ततस्त्रितोऽजायत यददभ्योऽजायन्त तदाप्यानामाप्यत्वम् ’ ( तै. ब्रा. ३. २. ८. १०-११ ) इति । तमेतमाप्यं • त्रितस्तद्वेदाप्त्यः ’ ( ऋ. सं. १. १०५. ९) इति तकारोपजनेन वयमधीमही इति । अन्त्या त्रिष्टुप् । ’ सं मा तपन्ति’ इत्येषा यवमध्या महाबृहती । आद्यौ द्वावष्टाक्षरौ पादौ द्वादशाक्षरस्तृतीयस्ततो द्वावष्टाक्षरौ सा यवमध्या महाबृहती । चत्वारोऽष्टका जागतश्च महाबृहती ’ (अनु. ९. ९) इत्युक्त्वा’ ’ मध्ये चेद्यवमध्या’ (अनु. ९. १०) इत्युक्तलक्षणोपेतत्वात् । शिष्टाः पङ्क्तयः । विश्वे देवाः देवता । तथा चानुक्रान्तं- चन्द्रमा एकोनाप्त्यस्त्रितो वा वैश्वदेवं हि पाङ्क्तमन्त्या त्रिष्टुप् अष्टमी महाबृहती यवमध्या’ इति । ‘हि’ इत्यभिधानादिदमादीनि त्रीणि सूक्तानि वैश्वदेवानि । विनियोगः । अत्र शाट्यायनिन इतिहासमाचक्षते-एकतो द्वितस्त्रित इति पुरा त्रय ऋषयो बभूवुः । ते कदाचिन्मरुभूमावरण्ये वर्तमानाः पिपासया संतप्तगात्राः सन्त एकं कूपमविन्दन् । तत्र त्रिताख्यः एको जलपानाय कूपं प्राविशत् । स्वयं पीत्वा इतरयोश्च कूपादुदकमुद्धत्य प्रादात् । तौ तदुदकं पीत्वा त्रितं कूपे पातयित्वा तदीयं धनं सर्वमपहृत्य कूपं च रथचक्रेण पिधाय प्रास्थिषाताम् । ततः कूपे पतितः स त्रितः कूपादुत्तरीतुमशक्नुवन् सर्वे देवा मामुद्धरन्त्विति मनसा सस्मार । ततस्तेषां स्तावकमिदं सूक्तं ददर्श । तत्र रात्रौ कूपस्यान्तश्चन्द्रमसो रश्मीन् पश्यन् परिदेवयते ॥

Jamison Brereton

105
All Gods
Trita Āptya or Kutsa Āṅgirasa
19 verses: paṅkti, except mahābr̥hatī 8, triṣṭubh 19
This famous hymn has been the victim of a range of unlikely interpretations; among them that it tells the story of “Trita in the Well” (so Geldner; for discus sion of the verse on which this is based, see the introduction to I.106); that it is the lamentation of a sick man (so Oldenberg, Noten); that it is the complaint of a poet who’s unemployed because his patron has died (so Bloomfield 1916: 114–15); or that it is a charm against a solar eclipse (so Lüders 1959: 576–78). The range and incompatibility of these hypotheses testify to the interpretive challenges of the poem. Nonetheless, guided by the structure, we feel that we have arrived at an internally consistent and satisfying interpretation. (See also discussion in Jamison 2007: 82–85).
It is an omphalos hymn. It has nineteen verses, but the last verse is in a different meter from the rest and does not end with the refrain found in the other eighteen verses (but rather with the standard Kutsa refrain), so we can legitimately consider it extra-hymnic for structural purposes. The exact center of the hymn is then verses 9 and 10. As in a number of other omphalos hymns, they are responsive, beginning identically, with amī́ yé numeral (“those which…”). Their content is, it seems, mystical—at any rate, it has provoked much scholarly discussion. Also as in other omphalos hymns a set of concentric verses surround this central pair. But its struc ture is even more intricate than most other omphalos hymns, in that there is also a certain forward progress in the hymn, held in tension with the architectonic sym
metry of the omphalos structure.
The subject of the hymn is the poet’s doubts and anxieties about the efficacy of the sacrifice and, in particular, of his own ritual speech and thus about the relation ship between the earthly and heavenly realms, if that relationship exists at all. It is this central doubt that prompts the refrain “Take heed of this (speech) of mine, you two world-halves.” The poet wishes both Heaven and Earth to listen to and bear witness to what he says and thereby prove that there is a relationship between them, a relationship established and maintained by the sacrifice.
The poet begins with a happy picture of cosmic (vs. 1) and earthly (vs. 2) order, but he quickly turns to his fear about the maintenance of this order (vs. 3). He fol lows with a series of baffled questions to the gods, introduced by pr̥chāmi “I ask.” He first questions Agni, the divinity nearest to him, about the fate of his previous poems (his “truth”), and then turns to the gods in heaven to ask what happens in heaven to the sacrifice and the poetic formulations of mortals (vss. 5–6). These questions express almost a loss of faith in the efficacy of these mortal techniques to make contact with the gods. His anguish grows stronger in verses 7–8, where his painful thoughts are memorably compared to wolves, to cowives, and to mice gnaw
ing their own tails.
There follows the pair of verses (9–10) we have just identified as the omphalos, which seem to constitute the oblique response to the poet’s cry for reassurance—a cosmic vision in which the poet’s connection and kinship with the distant heaven is manifest, and is attested to by what may be his forefather, the seer Trita Āptya. The precise nature of this vision is not clear to us, but it seems to involve celestial bod
ies and celestial movement. After this central mystery, the rest of the hymn seems designed to calm the worries expressed by the poet, in the reverse order of his first expression, by asserting divine participation in the mortal’s ritual acts. In verse 11 a cosmic wolf is kept at bay, similar to the earthly, metaphorical one that pursued the poet in verse 7. In the following verses effective words are established anew (12); Agni takes charge of the sacrifice (13–14); Varuṇa produces poetic formulations (15); and the path to heaven and the relations between god and men are made safe (16–17).

Thus I.105 has two structures held in tension—one is the symmetrical architec tural one of concentric rings of verses around a central pair, and the other is the forward movement of question and answer, worry expressed and reassurance given. The two structures can be diagrammed as follows:
Structure of I.105 (a): architectural:
1–2 cosmic and earthly order
3 fears about maintaining order
5–6 questions about fate of ritual offerings
7–8 more anguish; thoughts compared to wolves, cowives, mice
9–10 Omphalos: cosmic vision
11 wolf kept at bay
12 effective words reestablished
13–15 gods take charge of sacrifice
16–17 order restored
[18: structure destabilized? (see below)]
Structure of I.105 (b): forward movement:
1–8 poet’s questions and worries
11–17 (gods’) answers and reassurances
The intricacy of the responsive patterns and the tension between the two struc tures compel our attention and provide us with aesthetic satisfaction, even though we find ourselves puzzled by much of the actual content of the hymn. But there is a final sly trick that complicates the hymn even more. In the last verse (before the extra-hymnic one), the wolf returns—the wolf that tracked the poet in verse 7, but whose threat was curbed by divine power in verse 11. But it seems that that check was only temporary; the wolf comes back, enigmatically but with a lurking men ace, in verse 18. Have the poet’s fears been calmed after all? Has he really regained his faith in the efficacy of his own poetry and of the sacrifice they serve? Or will the wolf prey upon him again? The hymn leaves these questions open and in this way subtly and uninsistently undermines the reassuring structure of the poem and destabilizes its architecture. It is a masterful stroke.

Jamison Brereton Notes

All Gods For the structure and meaning of the hymn as a whole see the published introduction. as well as Jamison 2007: 82-85. In what follows here I will comment only on the details of particular verses.

01 चन्द्रमा अप्स्वट्न्तरा - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

चन्द्र᳓मा अप्सु᳓ अन्त᳓र् आ᳓
सुपर्णो᳓ धावते दिवि᳓
न᳓ वो हिरण्यनेमयः
पदं᳓ विन्दन्ति विद्युतो
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

02 अर्थमिद्वा उ - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓र्थम् इ᳓द् वा᳓ उ अर्थि᳓न
आ᳓ जाया᳓ युवते प᳓तिम्
तुञ्जा᳓ते वृ᳓ष्णियम् प᳓यः
परिदा᳓य र᳓सं दुहे
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

03 मो षु - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मो᳓ षु᳓ देवा अदः᳓ सु᳓वर्
अ᳓व पादि दिव᳓स् प᳓रि
मा᳓ सोमिय᳓स्य शम्भु᳓वः
शू᳓ने भूम क᳓दा चन᳓
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

04 यज्ञं पृच्छाम्यवमम् - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यज्ञ᳓म् पृछामि अवमं᳓
स᳓ त᳓द् दूतो᳓ वि᳓ वोचति
कु᳓व र्त᳓म् पूर्वियं᳓ गतं᳓
क᳓स् त᳓द् बिभर्ति नू᳓तनो
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

05 अमी ये - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अमी᳓ ये᳓ देवा स्थ᳓न
त्रिषु᳓ आ᳓ रोचने᳓ दिवः᳓
क᳓द् व ऋतं᳓ क᳓द् अ᳓नृतं
कु᳓व प्रत्ना᳓ व आ᳓हुतिर्
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

06 कद्व ऋतस्य - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

क᳓द् व ऋत᳓स्य धर्णसि᳓
क᳓द् व᳓रुणस्य च᳓क्षणम्
क᳓द् अर्यम्णो᳓ मह᳓स् पथा᳓
अ᳓ति क्रामेम दूढि᳓यो
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

07 अहं सो - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अहं᳓ सो᳓ अस्मि यः᳓ पुरा᳓
सुते᳓ व᳓दामि का᳓नि चित्
त᳓म् मा वियन्ति आधि᳓यो
वृ᳓को न᳓ तृष्ण᳓जम् मृगं᳓
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

08 सं मा - यवमध्या महाबृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓म् मा तपन्ति अभि᳓तः
सप᳓त्नीर् इव प᳓र्शवः
मू᳓षो न᳓ शिश्ना᳓ वि᳓ अदन्ति माधि᳓य
स्तोता᳓रं ते शतक्रतो
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

09 अमी ये - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अमी᳓ ये᳓ सप्त᳓ रश्म᳓यस्
त᳓त्रा मे ना᳓भिर् आ᳓तता
त्रित᳓स् त᳓द् वेद आप्तियः᳓
स᳓ जामित्वा᳓य रेभति
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

10 अमी ये - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अमी᳓ ये᳓ प᳓ञ्च उक्ष᳓णो
म᳓ध्ये तस्थु᳓र् महो᳓ दिवः᳓
देवत्रा᳓ नु᳓ प्रवा᳓चियं
सध्रीचीना᳓ नि᳓ वावृतुर्
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

11 सुपर्णा एत - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुपर्णा᳓ एत᳓ आसते
म᳓ध्य आरो᳓धने दिवः᳓
ते᳓ सेधन्ति पथो᳓ वृ᳓कं
त᳓रन्तं यह्व᳓तीर् अपो᳓
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

12 नव्यं तदुक्थ्यम् - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓व्यं त᳓द् उक्थि᳓यं हितं᳓
दे᳓वासः सुप्रवाचन᳓म्
ऋत᳓म् अर्षन्ति सि᳓न्धवः
सत्यं᳓ तातान सू᳓रियो
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

13 अग्ने तव - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓ग्ने त᳓व त्य᳓द् उक्थि᳓यं
देवे᳓षु अस्ति आ᳓पियम्
स᳓ नः सत्तो᳓ मनुष्व᳓द् आ᳓
देवा᳓न् यक्षि विदु᳓ष्टरो
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

14 सत्तो होता - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सत्तो᳓ हो᳓ता मनुष्व᳓द् आ᳓
देवाँ᳓ अ᳓छा विदु᳓ष्टरः
अग्नि᳓र् हव्या᳓ सुषूदति
देवो᳓ देवे᳓षु मे᳓धिरो
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

15 ब्रह्मा कृणोति - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ब्र᳓ह्मा कृणोति व᳓रुणो
गातुवि᳓दं त᳓म् ईमहे
वि᳓ ऊर्णोति हृदा᳓ मतिं᳓
न᳓वियो जायताम् ऋतं᳓
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

16 असौ यः - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

असउ᳓ यः᳓ प᳓न्था आदित्यो᳓
दिवि᳓ प्रवा᳓चियं कृतः᳓
न᳓ स᳓ देवा अतिक्र᳓मे
त᳓म् मर्तासो न᳓ पश्यथ
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

17 त्रितः कूपेऽवहितो - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्रितः᳓ कू᳓पे अ᳓वहितो
देवा᳓न् हवत ऊत᳓ये
त᳓च् छुश्राव बृ᳓हस्प᳓तिः
कृण्व᳓न्न् अंहूरणा᳓द् उरु᳓
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

18 अरुणो मा - पङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अरुणो᳓ मा सकृ᳓द् वृ᳓कः
पथा᳓ य᳓न्तं दद᳓र्श हि᳓
उ᳓ज् जिहीते निचा᳓यिया
त᳓ष्टेव पृष्टियामयी᳓
वित्त᳓म् मे अस्य᳓ रोदसी

19 एनाङ्गूषेण वयमिन्द्रवन्तोऽभि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एना᳓ङ्गूषे᳓ण वय᳓म् इ᳓न्द्रवन्तो
अभि᳓ ष्याम वृज᳓ने स᳓र्ववीराः
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓