१०३

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓त् त इन्द्रिय᳓म् परम᳓म् पराचइ᳓र्
अ᳓धारयन्त कव᳓यः पुरे᳓द᳓म्
क्षमे᳓द᳓म् अन्य᳓द् दिवि᳓ अन्य᳓द् अस्य
स᳓म् ई पृच्यते समने᳓व केतुः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

parācaís ← parācaís (invariable)

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ádhārayanta ← √dhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣamā́ ← kṣám- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ī ← ī (invariable)

iva ← iva (invariable)

ketúḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥cyate ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

sám ← sám (invariable)

samanā́ ← samanā́ (invariable)

तत् । ते॒ । इ॒न्द्रि॒यम् । प॒र॒मम् । प॒रा॒चैः । अधा॑रयन्त । क॒वयः॑ । पु॒रा । इ॒दम् ।
क्ष॒मा । इ॒दम् । अ॒न्यत् । दि॒वि । अ॒न्यत् । अ॒स्य॒ । सम् । ई॒मिति॑ । पृ॒च्य॒ते॒ । स॒म॒नाऽइ॑व । के॒तुः ॥

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indriyam ← indriya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sense organ; Indriya; sense; power; semen; indriya [word]; mind; penis; manfulness; force.”

• paramam ← parama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• parācair ← parācais
• [adverb]

• adhārayanta ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• puredam ← purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• puredam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kṣamedam ← kṣamā
• [adverb]

• kṣamedam ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ī
• [adverb]
• “īkāra.”

• pṛcyate ← pṛc
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “mix; unite.”

• samaneva ← samanā
• [adverb]

• samaneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ketuḥ ← ketu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

हे इन्द्र ते त्वदीयं परमम् उत्कृष्टं तत् प्रसिद्धम् इदं वर्तमानम् इन्द्रियं बलं पुरा पूर्वस्मिन् काले कवयः क्रान्तदर्शिनः स्तोतारः पराचैः पराचीनं पराङ्मुखम् । यद्वा । पराचैः पराञ्चनैः। परागमनैर्युक्तम् । युद्धाभिमुखमेव अधारयन्त धृतवन्तः । अपि च अस्य इन्द्रस्य अन्यत् एकम् इदम् अग्न्याख्यं ज्योतिः क्षमा क्षमायां भूमौ वर्तते । अन्यत् अप्येकं सूर्याख्यं दिवि द्युलोके । ई तदिदमुभयविधमिन्द्रस्य ज्योतिः सं पृच्यते परस्परं संयुज्यते । रात्रावादित्योऽग्निना संयुक्तो भवति । ‘अग्निं वावादित्यः सायं प्रविशति तस्मादग्निर्दूरान्नक्तं ददृशे’ इति श्रुतेः । अहनि त्वग्निः सूर्येण संगच्छते । ‘ उद्यन्तं वावादित्यमग्निरनुसमारोहति तस्माद्धूम एवाग्नेर्दिवा ददृशे’ (तै. ब्रा. २. १.२. ९-१० ) इति श्रुतेः । अनयोः परस्परसंगमने दृष्टान्तः । समनेव केतुः । समनशब्दः संग्रामवाची । यथा समने संग्रामे युध्यमानयोः उभयोः केतुर्ध्वजो ध्वजान्तरेण संयुज्यते तद्वत् ॥ इन्द्रियम् । इन्द्रस्य लिङ्गं बलम् । इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गम् ’ इति घच्प्रत्ययान्तो निपात्यते । पराचैः । अव्ययमेतत् उच्चैर्नीचैरिति यथा । यास्कस्त्वाह-’ पराचैः पराञ्चनैः ’ ( निरु. ११. २५) इति । क्षमा । ‘सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्या लुक् । ईमो मलोपः सांहितिकश्छान्दसः । समनेव । षम ष्टम अवैक्लव्ये ‘। ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यते ’ ( पा. सू. ३. ३. १३० ) इति युच् । ‘सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्या आकारः । ‘ इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति समासः ॥

English translation:

“The sages have formerly been possessed of this your supreme power, Indra, as if it were present with them, one light of whom shines upon the earth, the other in heaven, and both are in combination with each other, as banner (mingles with banner) in battle.”

This highest Indrian power of yours did the sage poets hold fast earlier, (the one) far away and this one here—
this one here on the earth and the other one of his in heaven. The one (part) is mingled (with the other) equally, like a beacon.

On the interpr. of this verse, see published introduction. Although my interpr. generally follows Geldner et al., I take the first two pādas as referring disjunctively to the two locations of Indra’s power (not just to the heavenly one), an idea that is more straightforwardly expressed in c, which I consider grammatically connected to ab.

For the notion in d of a ketú- linking heaven and earth, see III.55.2 and VII.9.1. Despite its position I take iva as marking the following ketú- as a simile.

THAT highest Indra-power of thine is distant: that which is here sages possessed aforetime.
This one is on the earth, in heaven the other, and both unite as flag with flag in battle.

Jenes dein höchstes indrisches Wesen ist weit weg, dieses hielten die Seher vor Zeiten fest. Auf Erden ist dies eine, im Himmel das andere von ihm; Es wird wie ein Feldzeichen zu einem Ganzen zusammengefügt.

Weit reichet deine Indramacht, die höchste; die Sänger wahrten sie seit alten Zeiten; Theils auf der Erde wirkt sie, theils im Himmel, und beide eint sie, wie des Feuers Banner.

Та твоя высшая суть Индры очень далеко,
Некогда ее удерживали (в своей власти) поэты.
На земле здесь одно, на небе другое от нее.
(Все это) сливается вместе, как свет.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एक सौ तीनवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से यह उपदेश है कि ईश्वर का कार्य्य जगत् में कैसा प्रसिद्ध चिह्न है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! जो (ते) आप वा जीव की सृष्टि में (इदम्) यह प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष सामर्थ्य (परमम्) प्रबल अतिउत्तम (इन्द्रियम्) परम ऐश्वर्य्ययुक्त आप और जीव का एक चिह्न जिसको (कवयः) बुद्धिमान् विद्वान् जन (पराचैः) ऊपर के चिह्नों से सहित (पुरा) प्रथम (अधारयन्त) धारण करते हुए (क्षमा) सबको सहनेवाली पृथिवी (इदम्) इस वर्त्तमान चिह्न को धारण करती जो (दिवि) प्रकाशमान सूर्य्य आदि लोक में वर्त्तमान वा जो (अन्यत्) उससे भिन्न कारण में वा (अस्य) इस संसार के बीच में है, इसको (ई) जल धारण करता वा जो (अन्यत्) और विलक्षण न देखे हुए कार्य्य में होता है (तत्) उस सबको (समनेव) जैसे युद्ध में सेना आ जुटे ऐसे (केतुः) विज्ञान देनेवाले होते हुए आप वा जीव प्रकाशित करता, यह सब इस जगत् में (संपृच्यते) सम्बद्ध होता है ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस जगत् में जो-जो रचना विशेष चतुराई के साथ अच्छी-अच्छी वस्तु वर्त्तमान है, वह-वह सब परमेश्वर की रचना से ही प्रसिद्ध है यह तुम जानो क्योंकि ऐसा विचित्र जगत् विधाता के विना कभी होने योग्य नहीं। इससे निश्चय है कि इस जगत् का रचनेवाला परमेश्वर है और जीव सम्बन्धी सृष्टि का रचनेवाला जीव है ॥ १ ॥

अन्वय: हे जगदीश्वर यत्ते तव जीवस्य च सृष्टाविदं परममिन्द्रियं कवयः पराचैः पुरा धारयन्त क्षमा पृथिवीदं धृतवती यद्दिवीदं वर्त्तते यदन्यत्कारणेऽस्त्यस्य संसारस्य मध्ये ई-ईमुदकं धरति यदन्यददृष्टे कार्य्ये भवति तत्सर्वं समनेव केतुः सन्प्रकाशयति तच्चात्र संपृच्यते ॥ १ ॥

अथ परमेश्वरस्य कार्ये जगति कीदृशं प्रसिद्धं लिङ्गमस्तीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (ते) तव (इन्द्रियम्) इन्द्रस्य परमैश्वर्य्यवतस्तव जीवस्य च लिङ्गम् (परमम्) प्रकृष्टम् (पराचैः) बाह्यचिह्नैर्युक्तम् (अधारयन्तः) धृतवन्तः (कवयः) मेधाविनो विद्वांसः (पुरा) पूर्वम् (इदम्) प्रत्यक्षाप्रत्यक्षं सामर्थ्यम् (क्षमा) सर्वसहनयुक्ता पृथिवी (इदम्) (वर्त्तमानम्) (अन्यत्) भिन्नम् (दिवि) प्रकाशवति सूर्य्यादौ (अन्यत्) विलक्षणम् (अस्य) संसारस्य मध्ये (सम्) (ई) ईमित्युदकनाम०। निघं० १। १२। छन्दसो वर्णलोपो वेति मलोपः। (पृच्यते) संयुज्यते (समनेव) यथा युद्धे प्रवृत्ता सेना तथा (केतुः) विज्ञापकः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यद्यदस्मिञ्जगति रचनाविशेषयुक्तं सुष्ठु वस्तु वर्त्तते तत्तत्सर्वं परमेश्वरस्य रचनेनैव प्रसिद्धमस्तीति विजानीत, नहीदृशं विचित्रं जगद्विधात्रा विना संभवितुमर्हति तस्मादस्ति खल्वस्य जगतो निर्मातेश्वरो जैवीं सृष्टिं कर्त्ता जीवश्चेति निश्चयः ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, सूर्य व सेनाधिपतीच्या गुणांच्या वर्णनाने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! या जगात विशेष चातुर्याने निर्मिती केलेल्या चांगल्या चांगल्या वस्तू आहेत. त्या सर्व परमेश्वरनिर्मितीमुळेच प्रसिद्ध आहेत हे तुम्ही जाणा. कारण असे विचित्र जग विधात्याशिवाय कधी बनू शकत नाही. यामुळे हा निश्चय होतो की या जगाची निर्मिती करणारा परमेश्वर आहे व जीवासंबंधी सृष्टी निर्माण करणारा जीव आहे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ धारयत् पृथिवी᳓म् पप्र᳓थच् च
व᳓ज्रेण हत्वा᳓ नि᳓र् अपः᳓ ससर्ज
अ᳓हन्न् अ᳓हिम् अ᳓भिनद् रौहिणं᳓ वि᳓
अ᳓हन् वि᳓अंसम् मघ᳓वा श᳓चीभिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

dhārayat ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

papráthat ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hatvā́ ← √han- (root)
{non-finite:CVB}

nís ← nís (invariable)

sasarja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ábhinat ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rauhiṇám ← rauhiṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vyàṁsam ← vyàṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सः । धा॒र॒य॒त् । पृ॒थि॒वीम् । प॒प्रथ॑त् । च॒ । वज्रे॑ण । ह॒त्वा । निः । अ॒पः । स॒स॒र्ज॒ ।
अह॑न् । अहि॑म् । अभि॑नत् । रौ॒हि॒णम् । वि । अह॑न् । विऽअं॑सम् । म॒घऽवा॑ । शची॑भिः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhārayat ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• paprathac ← paprathat ← prath
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “be known; expand; expand; boom.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• hatvā ← han
• [verb noun]
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sasarja ← sṛj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• ahann ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• abhinad ← abhinat ← bhid
• [verb], singular, Imperfect
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• rauhiṇaṃ ← rauhiṇam ← rauhiṇa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vyaṃsam ← vyaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

सः इन्द्रः पृथिवीम् असुरैः पीडितां भूमि धारयत् धृतवान् । पीडाराहित्येन स्थिताम् अकरोदित्यर्थः । तदनन्तरं पप्रथच्च तां भूमिं विस्तीर्णामकरोत् । अपि च वज्रेण आयुधेन हन्तव्यान् वृत्रादीन् हत्वा अपः वृष्ट्युदकानि निः ससर्ज मेघान्निर्गमयामास । एतदेव स्पष्टीक्रियते । अहिम् । अन्तरिक्षे वर्तमानं मेघम् अहन् वज्रेण वर्षणार्थमताडयत् । रौहिणम् । रौहिणो नाम कश्चिदसुरः । तं च वि अभिनत् व्यदारयत् । अपि च मघवा धनवानिन्द्रः शचीभिः आत्मीयैर्युद्धकर्मभिः व्यंसं विगतभुजं वृत्रासुरम् अहन् अवधीत् ॥ पप्रथत् । पृथुं करोति प्रथयति । ‘ तत्करोति । इति णिच् । णाविष्ठवत्प्रातिपदिकस्य कार्यम् ’ ( पा. सू. ६. ४. १५५. १ ) इति वचनात् ‘र ऋतो हलादेर्लघोः ’ ( पा. सू. ६. ४. १६१ ) इति ऋकारस्य रत्वम् । ‘ टेः ’ इति टिलोपः । तस्य स्थानिवद्भावात् वृद्ध्यभावः । प्रथयतेर्लुङि चङि णिलोपः। द्विर्वचने ‘चङ्यन्यतरस्याम्’ ( पा. सू. ६. १. २१८) इति चङः पूर्वस्योदात्तत्वम् । न णिलोपस्य स्थानिवत्त्वं, ‘न पदान्त ’ इत्यादिना स्वरविधिं प्रति तन्निषेधात् । पूर्वपदस्य असमानवाक्यस्थत्वात् निघाताभावः ॥

English translation:

“He upholds, and has spread out, the earth; having struck (the clouds), he has extricated the waters; he has slain Ahi, he has pierced Rauhiṇa, he has destroyed, by his prowess, the mutilated (Vṛtra).”

He held the earth fast and spread it out; having smashed with his mace, he sent forth the waters:
He smashed the serpent; he split apart Rauhiṇa; he smashed the cobra— the bounteous one with his powers.

The presence of the shadowy Rauhiṇa here (otherwise only II.12.12) is an intrusion in this Vṛtra-oriented verse. The verb that governs him, ví √bhid ‘split apart’, returns in the next verse with ‘strongholds” as its object. The distraction of verb and preverb with object in the middle (ábhinad rauhiṇáṃ ví) is almost iconic for the splitting apart. For a potentially similar ex. see V.30.7.

He spread the wide earth out and firmly fixed it, smote with his thunderbolt and loosed the waters.
Maghavan with his puissance struck down Ahi, rent Rauhina to death and slaughtered Vyamsa.

Er befestigte die Erde und breitete sie aus. Nachdem er mit der Keule den Vritra erschlagen hatte, ließ er die Gewässer laufen. Er erschlug den Drachen, zerspaltete den Rauhina, erschlug den Vyamsa mit aller Kraft, der Gabenreiche.

Er festigte und breitete die Erde, den Blitz entsendend liess er frei die Fluten, Den Drachen schlug er, Rauhina zerhieb er; zerschlug mit Kraft, der starke, den Viansa.

Он укрепил землю и расширил (ее).
Убив ваджрой (Вритру), он выпустил течь воды.
Он убил змея, расщепил Раухину,
Он убил Вьянсу, щедрый, (своими) силами.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब इस जगत् में परमेश्वर से बनाया हुआ यह सूर्य्य कौन काम करता है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (मघवा) सूर्य्यलोक (शचीभिः) कामों से (पृथिवीम्) पृथिवी को (धारयत्) धारण करता अपने तेज (च) और बिजुली आदि को (पप्रथत्) फैलाता उस अपने तेज से सब जगत् को प्रकाशित करता (वज्रेण) अपने किरणसमूह से मेघ को (हत्वा) मारके (अपः) जलों को (निः) (ससर्ज) निरन्तर उत्पन्न करता फिर (अहिम्) मेघ को (अहन्) हनता (रौहिणम्) रोहिणी नक्षत्र में उत्पन्न हुए मेघ को (अभिनत्) विदारण करता (व्यंसम्) (वि, अहन्) केवल साधारण ही विदारता हो सो नहीं किन्तु कटि जाँघ भुजा आदि जिसकी ऐसे रुण्ड, मुण्ड, मुचण्ड, उद्दण्ड, वीर के समान विशेष करके मेघों को हनता है (सः) वह सूर्य्यलोक ईश्वर ने रचा है, यह जानो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को यह देखना चाहिये कि प्रसिद्ध जो सूर्यलोक है वह मेघों के विदारण, लोकों के खींचने और प्रकाश आदि कामों से जल, वर्षा, पृथिवी को धारण और अप्रकट अर्थात् अन्धकार से ढंपे हुए जो पदार्थ हैं उनको प्रकाशित कर सब प्राणियों को व्यवहार में चलाता है, वह परमात्मा के बनाने के विना उत्पन्न नहीं हो सकता ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यो मघवा शचीभिः पृथिवीं धारयत्स्वतेजः पप्रथद्विद्युदादींश्च वज्रेण मेघं हत्वाऽपो निःससर्ज पुनरहिमहन् रौहिणमभिनत् न केवलं साधारणमेव हन्ति किन्तु व्यंसं यथा स्यात्तथा व्यहन् स ईश्वरेण रचितोऽस्तीति विजानीत ॥ २ ॥

अथैतस्मिञ्जगति तद्रचितोऽयं सूर्य्यः किं कर्माऽस्तीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (धारयत्) धरति (पृथिवीम्) भूमिम् (पप्रथत्) स्वतेजो विस्तार्य स्वेन तेजसा सर्वं जगत् प्रकाशयति (च) एवं विद्युदादीन् (वज्रेण) किरणसमूहेन (हत्वा) (निः) निरन्तरम् (अपः) जलानि (ससर्ज) सृजति (अहन्) हन्ति (अहिम्) मेघम् (अभिनत्) भिनत्ति (रौहिणम्) रोहिण्यां प्रादुर्भूतम् (वि) (अहन्) हन्ति (व्यंसम्) विगता अंसा यस्य तम् (मघवा) सूर्यः (शचीभिः) कर्मभिः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरिदं द्रष्टव्यं प्रसिद्धो यः सूर्य्यलोकोऽस्ति स विदारणाकर्षणप्रकाशनादिकर्मभिर्वृष्टिं कृत्वा पृथिवीं धृत्वाऽव्यक्तपदार्थान् प्रकाश्य सर्वान् प्राणिनो व्यवहारयति स परमात्मनो रचनेन विना कदाचिदपि संभवितुं नार्हति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे पाहिले पाहिजे की, प्रसिद्ध जो सूर्यलोक आहे तो मेघांचे विदारण, गोलांचे आकर्षण व प्रकाश इत्यादी कार्यांनी जल, वृष्टी, पृथ्वीला धारण व अप्रकट अर्थात अंधकाराने व्यापलेले जे पदार्थ आहेत त्यांना प्रकाशित करून सर्व प्राण्यांना व्यवहारात चालवितो. तो परमात्म्याने निर्माण केल्याखेरीज उत्पन्न होऊ शकत नाही. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ जातू᳓भर्मा श्रद्द᳓धान ओ᳓जः
पु᳓रो विभिन्द᳓न्न् अचरद् वि᳓ दा᳓सीः
विद्वा᳓न् वज्रिन् द᳓स्यवे हेति᳓म् अस्य
आ᳓र्यं स᳓हो वर्धया द्युम्न᳓म् इन्द्र

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jātū́bharmā ← jātū́bharman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śraddádhānaḥ ← śrád-√dhā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

acarat ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dā́sīḥ ← dā́sī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vibhindán ← √bhid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

asya ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dásyave ← dásyu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hetím ← hetí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ryam ← ā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vardhaya ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सः । जा॒तूऽभ॑र्मा । श्र॒त्ऽदधा॑नः । ओजः॑ । पुरः॑ । वि॒ऽभि॒न्दन् । अ॒च॒र॒त् । वि । दासीः॑ ।
वि॒द्वान् । व॒ज्रि॒न् । दस्य॑वे । हे॒तिम् । अ॒स्य॒ । आर्य॑म् । सहः॑ । व॒र्ध॒य॒ । द्यु॒म्नम् । इ॒न्द्र॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jātūbharmā ← jātūbharman
• [noun], nominative, singular, masculine

• śraddadhāna ← śraddadhānaḥ ← śraddhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “believe; assent; trust.”

• ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• vibhindann ← vibhindan ← vibhid ← √bhid
• [verb noun], nominative, singular
• “cleave; incise.”

• acarad ← acarat ← car
• [verb], singular, Imperfect
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dāsīḥ ← dāsa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dāsa(a).”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• dasyave ← dasyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• hetim ← heti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “projectile; heti [word].”

• asyāryaṃ ← asya ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “shoot; remove.”

• asyāryaṃ ← āryam ← ārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• vardhayā ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

जातूभर्मा । जातू इत्यशनिमाचक्षते । भर्म आयुधम् । अशनिरूपमायुधं यस्य स तथोक्तः । यद्वा जातानां प्रजानां भर्ता । ओजः ओजसा बलेन निष्पाद्यं कार्यं श्रद्दधानः आदरातिशयेन कामयमानः’ एवंभूतः सः इन्द्रः दासीः दस्युसंबन्धीनि पुरः पुराणि विभिन्दन् विनाशयन् वि अचरत् विविधमगच्छत् । हे वज्रिन् वज्रवन् इन्द्र विद्वान् स्तुतीः विजानंस्त्वम् अस्य स्तोतुः दस्यवे उपक्षयकारिणे शत्रवे हेतिम् आयुधं विसृजेति शेषः । अपि च हे इन्द्र आर्यं सहः । आर्या विद्वांसः स्तोतारः । तदीयं बलं वर्धय अतिवृद्धं कुरु । तथा द्युम्नं तदीयं यशश्च प्रवर्धय ॥ जातूभर्मा । ‘ जनी प्रादुर्भावे । ‘ अन्येष्वपि दृश्यते ’ इति दृशिग्रहणस्य सर्वोपाधिव्यभिचारार्थत्वात् केवलादपि डप्रत्ययः । जान् तूर्वतीति जातूः । ‘तुर्वी हिंसार्थः । क्विपि ‘राल्लोपः’ इति वलोपः । भ्रियते इति भर्म । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् । जातूः भर्म यस्य । छान्दसो रेफलोपः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पक्षान्तरे तु जनेर्निष्ठा । ‘ जनसनखनाम्’ इति आत्वम् । जातं सर्वं भर्म भर्तव्यं येन । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वर्णव्यापत्त्या अकारस्य ऊकारः ॥

English translation:

“Armed with the thunderbolt, and confident in his strength, he has gone on destroying the cities of the Dasyus. Thunderer, acknowledging (the praises of your worshipper) cast, for his sake, your shaft agains the Dasyu, and augment the strength and glory of the Ārya.”

He who by nature provides support, being trusted for his power, roved widely, splitting apart the Dāsa strongholds.
As knowing one, o possessor of the mace, cast your missile at the Dasyu; strengthen Ārya might and brilliance, o Indra.

The iconic splitting of verb and preverb in 2c is complemented here in b by the polarized positioning of the NP “Dāsa strongholds,” the object of vibhindán, at the beginning and end of the pāda: #púraḥ … dā́sīḥ#, while the preverb+verb are univerbated in the participle (as against 2c).

Geldner (/Witzel Gotō) take śraddádhāna ójaḥ as transitive-reflexive, “trusting in his own power,” but as Oldenberg argues, śrád √dhā, a signature word of this set of hymns, expresses the trust that people have in Indra, and the medial participle should therefore be taken as a passive (so also Renou). For the other occurrences of śrád √dhā that support this interpr., see vs. 5 in this hymn (structurally paired with 3; see published

introduction.), as well as I.102.2, 104.6-7.

Armed with his bolt and trusting in his prowess he wandered shattering the forts of Dasas.
Cast thy dart, knowing, Thunderer, at the Dasyu; increase the Arya’s might and glory, Indra.

Von Natur einen Halt besitzend, indem er an seine Stärke glaubt, zog er umher, die dasischen Burgen brechend. Schleuder kundig, du Keulenträger, dein Geschoß nach dem Dasyu; mehre, o Indra, die arische Macht und Herrlichkeit!

Geborner Kämpfer, seiner Kraft vertrauend, durchschritt zerstörend er der Bösen Burgen; O Blitzer, schleudre auf den Feind die Lanze, des Arjers Macht vermehre kundig, Indra.

Он, по своей природе поддержка (для людей), с силой, в которую верят,
Бродил кругом, раскалывая крепости дасов.
Умело метни, громовержец, в дасью дротик!
Умножь арийскую силу, блеск, о Индра!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सेना आदि का अध्यक्ष कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वज्रिन्) प्रशंसित शस्त्रसमूहयुक्त (इन्द्र) अच्छे-अच्छे पदार्थों के देनेवाले सेना आदि के स्वामी ! जो (जातूभर्मा) उत्पन्न हुए सांसारिक पदार्थों को धारण (श्रद्दधानः) और अच्छे कामों में प्रीति करनेवाले (विद्वान्) विद्वान् आप (अस्य) इस दुष्ट जन की (दासीः) नष्ट होनेहारीसी दासी प्रधान (पुरः) नगरियों को (दस्यवे) दुष्ट काम करते हुए जन के लिये (विभिन्दन्) विनाश करते हुए (व्यचरत्) विचरते हो (सः) वह आप श्रेष्ठ सज्जनों के लिये (हेतिम्) सुख के बढ़ानेवाले वज्र को (आर्य्यम्) श्रेष्ठ वा अति श्रेष्ठों के इस (सहः) बल (द्युम्न) धन वा (ओजः) और पराक्रम को (वर्धय) बढ़ाया करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य समस्त डांकू, चोर, लबाड़, लम्पट, लड़ाई करनेवालों का विनाश और श्रेष्ठों को हर्षित कर, शारीरिक और आत्मिक बल का संपादन कर, धन, आदि पदार्थों से सुख को बढ़ाता है, वही सबको श्रद्धा करने योग्य है ॥ ३ ॥

अन्वय: हे वज्रिन्निन्द्र यो जातूभर्मा श्रद्दधानो विद्वान् भवानस्य दुष्टस्य दासीः पुरो दस्यवे विभिन्दन् सन् व्यचरत्स त्वं श्रेष्ठेभ्यो हेतिमार्य्यं सहो द्युम्नमोजश्च वर्धय ॥ ३ ॥

अथ सेनाद्यध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (जातूभर्मा) यो जातान् जन्तून् बिभर्त्ति सः। अत्र जनीधातोस्तुः प्रत्ययो नकारस्याकारादेशोऽन्येषामपीति दीर्घः। (श्रद्दधानः) सत्कर्मसु प्रीतियुक्तः (ओजः) पराक्रमम् (पुरः) नगरी (विभिन्दन्) विदारयन्सन् (अचरत्) चरति (वि) (दासीः) दासीशीला नगरीः। अत्र दंसेष्टटनौ न आ च। उ० ५। १०। (विद्वान्) (वज्रिन्) प्रशस्तशस्त्रसमूहयुक्त (दस्यवे) दुष्टकर्मकर्त्रे (हेतिम्) सुखवर्धकं वज्रम्। (अस्य) दुष्टस्य (आर्य्यम्) आर्य्याणामर्याणां वा इदम् (सहः) बलम् (वर्धय) अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (द्युम्नम्) धनम् (इन्द्र) प्रकृष्टपदार्थप्रद ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - यो मनुष्यो दस्यून्विनाश्य श्रेष्ठान् संहर्ष्य शरीरात्मबलं संपाद्य धनादिभिः सुखानि वर्धयति स एव सर्वैः श्रद्धेयः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो माणूस दर्जन, चोर, लबाड, लंपट, लढाई करणाऱ्यांचा विनाश करणारा व श्रेष्ठांना हर्षित करून शारीरिक व आत्मिक बलाचे संपादन करून धन इत्यादी पदार्थांनी सुख वाढवितो त्याच्याबद्दल सर्वांनी श्रद्धा बाळगणे योग्य आहे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓द् ऊचु᳓षे मा᳓नुषेमा᳓ युगा᳓नि
कीर्ते᳓नियम् मघ᳓वा ना᳓म बि᳓भ्रत्
उपप्रय᳓न् दस्युह᳓त्याय वज्री᳓
य᳓द् ध सूनुः᳓ श्र᳓वसे ना᳓म दधे᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

mā́nuṣā ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūcúṣe ← √uc- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yugā́ni ← yugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bíbhrat ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kīrtényam ← kīrténya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dasyuhátyāya ← dasyuhátya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

upaprayán ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vajrī́ ← vajrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadhé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ha ← ha (invariable)

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śrávase ← śrávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sūnúḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तत् । ऊ॒चुषे॑ । मानु॑षा । इ॒मा । यु॒गानि॑ । की॒र्तेन्य॑म् । म॒घऽवा॑ । नाम॑ । बिभ्र॑त् ।
उ॒प॒ऽप्र॒यन् । द॒स्यु॒ऽहत्या॑य । व॒ज्री । यत् । ह॒ । सू॒नुः । श्रव॑से । नाम॑ । द॒धे ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ūcuṣe ← uc
• [verb noun], dative, singular

• mānuṣemā ← mānuṣā ← mānuṣa
• [noun], nominative, plural, neuter
• “human.”

• mānuṣemā ← imā ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yugāni ← yuga
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• kīrtenyam ← kīrtenya
• [noun], accusative, singular, neuter

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• bibhrat ← bhṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• upaprayan ← upapre ← √i
• [verb noun], nominative, singular

• dasyuhatyāya ← dasyu
• [noun], masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• dasyuhatyāya ← hatyāya ← hatya
• [noun], dative, singular, neuter
• “killing.”

• vajrī ← vajrin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• sūnuḥ ← sūnu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• śravase ← śravas
• [noun], dative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

नाम शत्रूणां नामकं तत् इन्द्रस्य बलम् ऊचुषे उक्तवते स्तुवते यजमानाय कीर्तेन्यं कीर्तनीयं स्तुत्यम् । नामकं तद्बलं बिभ्रत् धारयन् मघवा धनवानिन्द्रः मानुषा मनुष्याणां संबन्धीनि इमा इमानि दृश्यमानानि युगानि अहोरात्रसंघनिष्पाद्यानि कृतत्रेतादीनि सूर्यात्मना निष्पादयतीति शेषः । किं पुनस्तन्नाम । दस्युहत्याय दस्यूनां वृत्रादीनां हननाय उपप्रयन् गृहसमीपान्निर्गच्छन् वज्री वज्रवान् सूनुः शत्रूणां प्रेरयितेन्द्रः यद्ध यत् खलु नाम शत्रूणां नामकं श्रवसे जयलक्षणाय यशसे दधे धृतवान् ॥ ऊचुषे । ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि’। ‘ ब्रुवो वचिः ‘। लिटः क्वसुः । ‘ वचिस्वपि । इत्यादिना संप्रसारणम् । चतुर्थ्येकवचने भसंज्ञायां वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् । क्वसुप्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । कीर्तेन्यम् । ‘ कॄत संशब्दने ’ ।’ कृत्यार्थे तवैकेन्” ’ इति केन्यप्रत्ययः । मघवा । मघशब्दात् ‘छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीयो वनिप्। बिभ्रत् । ‘ डुभृञ् धारणपोषणयोः । शतरि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः । ‘ भृञामित्’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । नाभ्यस्ताच्छतुः’ इति नुमागमप्रतिषेधः । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ।

English translation:

“Maghavan, possessing a name that is to be glorified, offers to him who celebrates it, these (revolving) ages of man; the thunderer, the scatterer (of his foes), sallying forth to destroy the Dasyus, has obtained a name (renowned for victorious) prowess.”

This is for him who is accustomed to it. Bearing the name “bounteous,” a name to be celebrated through these human generations, the mace-bearer was advancing to smash the Dasyus when he took for himself the name “son (of strength)” for fame.

The syntax and purport of this verse are somewhat murky, and my interpretation differs from the various other standard ones (though it is closest to Renou).

I will only present mine here, without cataloguing the differences from the others.

First, I take tád ūcúṣe as a separate clause, with a new clause beginning in the middle of pāda a with mā́nuṣemā́yugā́ni, which I take as an acc. of extent of time, as it is several times elsewhere (e.g., II.2.2).

The rest of the verse concerns the epithets or “names” Indra has and, in part, how he acquires them: maghávan- ‘bounteous’ in b, vajrín- ‘mace-bearer’ in c, and sūnúḥ (śávasaḥ) ‘son (of strength)’ in d. On Indra’s acquisition of a sequence of names, see also VIII.80. I take c as containing the predication of the main clause, with the pres. part. upaprayán functioning as the main verb (see I.102.5 above).

The referent of tád in the first clause is unclear. Though it may be nā́ma, as most tr. think, I’m inclined to take it as an internal reference to the hymn that the poet is presenting to him.

In d the expected epithet “son of strength” is truncated, lacking the śávasaḥ, but the phonologically and derivationally parallel śrávase that immediately follows sūnúḥ would evoke it.

On this verse as an omphalos, see published intr.

For him who thus hath taught these human races, Maghavan, bearing a fame-worthy title,
Thunderer, drawing nigh to slay the Dasyus, hath given himself the name of Son for glory.

Ihm, der das gewohnt ist, gaben diese menschlichen Geschlechter jenen Namen, der den rühmlichen Namen Gabenreich trägt und den Namen Ruhmessohn, den er mit der Keule zur Dasyu-Tötung ausziehend sich erworben hat.

Der Blitzer, schreitend zum Dämonenkampfe, der starke, schaffend preisenswerthen Namen Dem ruhmbegier’gen im Geschlecht der Menschen, den Namen, den nun auch der Sohn berühmt macht.

(Индре,) которому это нравится, эти поколения людей (дали имя).
Нося достойное хвалы имя Щедрый,
Выходя на убийство дасью, громовержец
Приобрел имя Сын Славы.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मघवा) बहुत धनोंवाला (सूनुः) वीर का पुत्र (वज्री) प्रशंसित शस्त्र-अस्त्र बाँधे हुए सेनापति जैसे सूर्य प्रकाशयुक्त है वैसे प्रकाशित होकर (ऊचुषे) कहने की योग्यता के लिये वा (दस्युहत्याय) जिसके लिये डाकुओं को हनन किया जाय उस (श्रवसे) धन के लिये (इमा) इन (मानुषा) मनुष्यों में होनेवाले (युगानि) वर्षों को तथा (कीर्त्तेन्यम्) कीर्त्तनीय (नाम) प्रसिद्ध और जल को (बिभ्रत्) धारण करता हुआ (उपप्रयन्) उत्तम महात्मा के समीप जाता हुआ (यत्) जिस (नाम) प्रसिद्ध काम को (दधे) धारण करता है (तत्) उस उत्तम काम को (ह) निश्चय से हम लोग भी धारण करें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य-काल के अवयव अर्थात् संवत्सर, महीना, दिन, घड़ी आदि और जल को धारण कर सब प्राणियों के सुख के लिये अन्धकार का विनाश करके सबको सुख देता है, वैसे ही सेनापति सुखपूर्वक संवत्सर और कीर्त्ति को धारण करके शत्रुओं के मारने से सबके सुख के लिये धन को उत्पन्न करे ॥ ४ ॥

अन्वय: मघवा सूनुर्वज्री सेनापतिर्यथा सूर्यस्तथोचुषे दस्युहत्याय श्रवसे इमा मानुषा युगानि कीर्त्तेन्यं नाम बिभ्रदुपप्रयन् यन्नाम दधे तद्ध खलु वयमपि दधीमहि ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (ऊचुषे) वक्तुमर्हाय (मानुषा) मानुषेषु भवानि (इमा) इमानि (युगानि) वर्षाणि (कीर्तेन्यम्) कीर्तनीयम् (मघवा) भूयांसि मघानि धनानि विद्यन्ते यस्य सः (नाम) प्रसिद्धिं जलं वा (बिभ्रत्) धारयन् (उपप्रयन्) साधुसामीप्यङ्गच्छन् (दस्युहत्याय) दस्यूनां हत्या यस्मै तस्मै (वज्री) प्रशस्तशस्त्रसमूहयुक्तः सेनाधिपतिः (यत्) (ह) खलु (सूनुः) वीरपुत्रः (श्रवसे) धनाय (नाम) प्रसिद्धं कर्म (दधे) दधाति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यः कालावयवान् जलं च धृत्वा सर्वप्राणिसुखायान्धकारं हत्वा सर्वान् सुखयति तथैव सेनाधिपतिः सुखपूर्वकं संवत्सरान् कीर्त्तिं च धृत्वा शत्रुहननेन सर्वसुखाय धनं जनयेत् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपयालंकार आहे. जसा सूर्य-काळाचे अवयव अर्थात् संवत्सर, महिना, दिवस, क्षण इत्यादींना व जलाला धारण करून सर्व प्राण्यांच्या सुखासाठी अंधकाराचा विनाश करून सर्वांना सुख देतो तसेच सेनापतीने सुखपूर्वक संवत्सर व कीर्ती धारण करून शत्रूंना मारण्यासाठी व सर्वांच्या सुखासाठी धन उत्पन्न करावे ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓द् अस्येद᳓म् पश्यता भू᳓रि पुष्टं᳓
श्र᳓द् इ᳓न्द्रस्य धत्तन वीरि᳓याय
स᳓ गा᳓ अविन्दत् सो᳓ अविन्दद् अ᳓श्वान्
स᳓ ओ᳓षधीः सो᳓ अपः᳓ स᳓ व᳓नानि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

paśyata ← √paś- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

puṣṭám ← √puṣ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhattana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śrát ← śrád ( √dhā-, √kr̥-) (invariable)

vīryā̀ya ← vīryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

avindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

तत् । अ॒स्य॒ । इ॒दम् । प॒श्य॒त॒ । भूरि॑ । पु॒ष्टम् । श्रत् । इन्द्र॑स्य । ध॒त्त॒न॒ । वी॒र्या॑य ।
सः । गाः । अ॒वि॒न्द॒त् । सः । अ॒वि॒न्द॒त् । अश्वा॑न् । सः । ओष॑धीः । सः । अ॒पः । सः । वना॑नि ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asyedam ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyedam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• paśyatā ← paś
• [verb], plural, Present imperative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• puṣṭaṃ ← puṣṭam ← puṣṭa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; property.”

• śrad ← śrath
• [noun], accusative, singular, neuter

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dhattana ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vīryāya ← vīrya
• [noun], dative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• avindad ← avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vanāni ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

हे ऋत्विग्यजमानलक्षणा जनाः अस्य इन्द्रस्य तत् इदं वीर्यं पुष्टं प्रवृद्धम् । अत एव भूरि विस्तीर्णं पश्यत आलोकयत । तस्मै च वीर्याय श्रत धत्तन बहुमानं कुरुत । किं पुनस्तद्वीर्यमिति चेत् उच्यते । सः इन्द्रः पणिभिरपहृता: गाः येन वीर्येण अविन्दत् अलभत । तथा तैरपहृतान् अश्वान् सः इन्द्रो येन अविन्दत् । अपि च सः इन्द्रः ओषधीः ओषध्युपलक्षितां सर्वां भूमिं येन वीर्येणालभत । तथा वृत्रेण निरुद्धाः अपः वृष्ट्युदकानि सः इन्द्रो येनालभत । तथा वनानि वननीयानि संभजनीयानि धनानि सः इन्द्रो येन वीर्येण प्राप्नोत् ॥ धत्तन ।तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तस्य तनादेशः । अविन्दत् । विद्लृ लाभे’। ‘शे मुचादीनाम् ’ इति नुम् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Behold this, the vast and extensive (might of Indra); have confidence in his prowess; he has recovered the cattle, he has recovered the horses, the plural nts, the waters, the woods.”

Look here at this abundant success of his; put your trust in the heroism of Indra.
He found the cows; he found the horses; he the plants, he the waters, he the trees.

See this abundant wealth that he possesses, and put your trust in Indra’s hero vigour.
He found the cattle, and he found the horses, he found the plants, the forests and the waters.

Sehet diesen seinen reichen Ertrag und glaubt an Indra´s Heldenkraft: Er gewann die Rinder, gewann die Rosse, er die Gewächse, er die Gewässer, er die Bäume.

Beschauet diese seine grosse Blüte, vertrauet auf des Indra Heldenstärke, Er fand die Kühe und er fand die Rosse, die Kräuter er, die Wasser und die Wälder.

Взгляните же на этот полный его расцвет!
Поверьте в героическую силу Индры!
Он нашел коров, он нашел коней,
Он – растения, он – воды, он – деревья.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को उससे कौन-कौन काम धारण करना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सः) वह सेनापति सूर्य के तुल्य (गाः) भूमियों को (अविन्दत्) प्राप्त होता (सः) वह (अश्वान्) बड़े पदार्थों को (अविन्दत्) प्राप्त होता (सः) वह (ओषधीः) ओषधियों अर्थात् गेहूँ, उड़द, मूँग, चना आदि को प्राप्त होता (सः) वह (अपः) सूर्य्य जलों को जैसे वैसे कर्मों को प्राप्त होता (सः) तथा वह सूर्य (वनानि) किरणों को जैसे वैसे जङ्गलों को प्राप्त होता है, (अस्य) इस (इन्द्रस्य) सेना बलयुक्त सेनापति के (तत्) उस कर्म को वा (इदम्) इस (भूरि) बहुत (पुष्टम्) दृढ़ (श्रत्) सत्य के आचरण को तुम (पश्यत) देखो और (वीर्य्याय) बल होने के लिये (धत्तन) धारण करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जो श्रेष्ठ जनों के सत्य आचरण से प्राप्ति है, उसीको धारण करें। उसके विना सत्य पराक्रम और सब पदार्थों का लाभ नहीं होता ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यः स सेनाधिपतिः सूर्य इव गा अविन्दत् सोऽश्वानविन्दत्स ओषधीरविन्दत्स अपोऽविन्दत्स वनान्यविन्दत्तदस्येन्द्रस्येदं भूरि पुष्टं श्रत् सत्याचरणं यूयं पश्यत वीर्याय धत्तन ॥ ५ ॥

मनुष्यैस्तस्मात् किं किं कर्म धार्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) कर्म (अस्य) सेनापतेः (इदम्) प्रत्यक्षम् (पश्यत)। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (भूरि) बहु (पुष्टम्) दृढम् (श्रत्) सत्याचरणम्। श्रदिति सत्यना०। निघं० ३। १०। (इन्द्रस्य) सेनाबलयुक्तस्य (धत्तन) धरत (वीर्याय) बलाय (सः) सूर्य इव (गाः) पृथिवीः (अविन्दत्) लभते (सः) (अविन्दत्) लभते (अश्वान्) महतः पदार्थान्। अश्व इति महन्ना०। निघं० ३। ३। [?] (सः) (ओषधीः) गोधूमाद्या ओषधीः (सः) (अपः) कर्माणि जलानि वा (सः) (वनानि) जङ्गलान् किरणान् वा ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्योत्तमेन सत्याचरणेन प्राप्तिः सैव धार्या नैतया विना सत्यः पराक्रमः सर्वपदार्थलाभश्च जायते ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे श्रेष्ठ लोकांच्या सत्याचरणाने प्राप्त होते ते माणसांनी अंगीकारावे. त्याशिवाय सत्य, पराक्रम व सर्व पदार्थांचा लाभ होत नाही ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भू᳓रिकर्मणे वृषभा᳓य वृ᳓ष्णे
सत्य᳓शुष्माय सुनवाम सो᳓मम्
य᳓ आदृ᳓त्या परिपन्थी᳓व शू᳓रो
अ᳓यज्वनो विभ᳓जन्न् ए᳓ति वे᳓दः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́rikarmaṇe ← bhū́rikarman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

satyáśuṣmāya ← satyáśuṣma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunavāma ← √su- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ādŕ̥tya ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{non-finite:CVB}

iva ← iva (invariable)

paripanthī́ ← paripanthín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áyajvanaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

éti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

védaḥ ← védas- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vibhájan ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

भूरि॑ऽकर्मणे । वृ॒ष॒भाय॑ । वृष्णे॑ । स॒त्यऽशु॑ष्माय । सु॒न॒वा॒म॒ । सोम॑म् ।
यः । आ॒ऽदृत्य॑ । प॒रि॒प॒न्थीऽइ॑व । शूरः॑ । अय॑ज्वनः । वि॒ऽभज॑न् । एति॑ । वेदः॑ ॥

• bhūrikarmaṇe ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūrikarmaṇe ← karmaṇe ← karman
• [noun], dative, singular, masculine
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• satyaśuṣmāya ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyaśuṣmāya ← śuṣmāya ← śuṣma
• [noun], dative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• sunavāma ← su
• [verb], plural, Present imperative
• “press out; su.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ādṛtyā ← ādṛ ← √dṛ
• [verb noun]
• “care; regard.”

• paripanthīva ← paripanthī ← paripanthin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unfriendly; clogging; paripanthin [word].”

• paripanthīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śūro ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• ‘yajvano ← ayajvanaḥ ← ayajvan
• [noun], genitive, singular, masculine

• vibhajann ← vibhajan ← vibhaj ← √bhaj
• [verb noun], nominative, singular
• “divide; give away; distribute; choose; allocate; separate; spread; consider; assign; distinguish; proportion.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vedaḥ ← vedas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

भूरिकर्मणे बहुविधेन शत्रुवधादिरूपेण कर्मणा युक्ताय वृषभाय वृषभवत् सर्वेषु देवेषु श्रेष्ठाय वृष्णे सेचनसमर्थाय सत्यशुष्माय अवितथबलायेन्द्राय तदर्थं सोमं सुनवाम होमार्थं रसरूपं करवाम । शूरः शौर्योपेतः यः इन्द्रः आदृत्य धनविषयमादरं कृत्वा अयज्वनः अयजमानस्य वेदः धनं विभजन् तस्मात् अयजमानाद्विभक्तं कुर्वन्नपहरन् एति । यजमानेभ्यस्तद्धनं दातुं गच्छति । तत्र दृष्टान्तः। परिपन्थीव । यथा मार्गनिरोधकश्चोरो गच्छतां पुण्यपुरुषाणां धनं बलात्कारेणापहृत्य गच्छति तद्वत् ॥ आदृत्य । ‘दृङ् आदरे ‘। ‘समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप् ’ (पा. सू. ७. १. ३७ )। तस्य स्थानिवद्भावेन कृत्त्वे सति ‘ह्रस्वस्य पिति कृति ’ इति तुक् । परिपन्थीव । ‘छन्दसि परिपन्थिपरिपरिणौ पर्यवस्थातरि ’ ( पा. सू. ५, २. ८९ ) इति इनिप्रत्ययान्तो निपात्यते ॥

English translation:

“We offer the Soma libation to him who is the performer of many exploits, the best (of the gods), the showerer (of benefits), the possessor of true strength, the hero who, holding respect for wealth, takes it from him who performs no sacrifice, like a foot-pad (from a traveller), and proceeds (to give it) to the sacrificer.”

For the bullish bull of abundant action, for him whose bluster is real, we will press the soma,
for him, the champion who, tearing them out like a highwayman, goes about distributing the possessions of the non-sacrificer.

To him the truly strong, whose deeds are many, to him the strong Bull let us pour the Soma.
The Hero, watching like a thief in ambush, goes parting the possessions of the godless.

Dem tatenreichen, männlichen Bullen, von echtem Kampfesmut wollen wir Soma auspressen, dem Helden, der mit Bedacht wie ein Straßenräuber des opferlosen Besitz aufzuteilen pflegt.

Dem Stier, der vieles wirkt, dem starken Manne, dem wahrhaft kräft’gen lasst uns Soma brauen, Der Held, auflauernd wie ein Wegelag’rer eilt hin, des Bösen Güter zu vertheilen.

Для совершившего многие деяния мужественного быка,
Чей порыв истинен, мы хотим выжать сому,
Для героя, который, подстерегая (добычу), как разбойник,
Идет, раздавая имущество не приносящего жертв.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (यः) जो (शूरः) निडर शूरवीर पुरुष (आदृत्य) आदर सत्कार कर (परिपन्थीव) जैसे सब प्रकार से मार्ग में चले हुए डाकू दूसरे का धन आदि सर्वस्व हर लेते हैं वैसे चोरों के प्राण और उनके पदार्थों को छीन-छान हर लेवे वह (विभजन्) विभाग अर्थात् श्रेष्ठ और दुष्ट पुरुषों को अलग-अलग करता हुआ उनमें से (अयज्वनः) जो यज्ञ नहीं करते उनके (वेदः) धन को (एति) छीन लेता, उस (भूरिकर्मणे) भारी काम के करनेवाले (वृषभाय) श्रेष्ठ (वृष्णे) सुख पहुँचानेवाले (सत्यशुष्माय) नित्य बली सेनापति के लिये जैसे, (सोमम्) ऐश्वर्य्य समूह को (सुनवाम) उत्पन्न करें वैसे तुम भी करो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जो ऐसा ढीठ है कि जैसे डाकू आदि होते हैं और साहस करता हुआ चोरों के धन आदि पदार्थों को हर सज्जनों का आदरकर पुरुषार्थी बलवान् उत्तम से उत्तम हो, उसीको सेनापति करें ॥ ६ ॥

अन्वय: वयं यः शूर आदृत्य परिपन्थीव विभजन्नयज्वनो वेद एति तस्मै भूरिकर्मणे वृषभाय वृष्णे सत्यशुष्मायेन्द्राय सेनापतये यथा सोमं सुनवाम तथा यूयमपि सुनुत ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (भूरिकर्मणे) बहुकर्मकारिणे (वृषभाय) श्रेष्ठाय (वृष्णे) सुखप्रापकाय (सत्यशुष्माय) नित्यबलाय (सुनवाम) निष्पादयेम (सोमम्) ऐश्वर्य्यसमूहम् (यः) (आदृत्य) आदरं कृत्वा (परिपन्थीव) यथा दस्युस्तथा चौराणां प्राणपदार्थहर्त्ता (शूरः) निर्भयः (अयज्वनः) यज्ञविरोधिनः (विभजन्) विभागं कुर्वन् (एति) प्राप्नोति (वेदः) धनम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यो दस्युवत् प्रगल्भः साहसी सन् चौराणां सर्वस्वं हृत्वा सत्कर्मणामादरं विधाय पुरुषार्थी बलवानुत्तमो वर्त्तते स एव सेनापतिः कार्य्यः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे चोर इत्यादी धीट बनून दुसऱ्याच्या वस्तू हरण करतात त्या चोरांचे धन इत्यादी पदार्थ जो साहसी बनून हरण करतो व सज्जनांचा सत्कार करतो आणि पुरुषार्थी बलवान व उत्तमात उत्तम असतो त्यालाच सेनापती करावे ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓द् इन्द्र प्रे᳓व वीरि᳓यं चकर्थ
य᳓त् सस᳓न्तं व᳓ज्रेणा᳓बोधयो᳓ ऽहिम्
अ᳓नु त्वा प᳓त्नीर् हृषितं᳓ व᳓यश् च
वि᳓श्वे देवा᳓सो अमदन्न् अ᳓नु त्वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
cakartha ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

prá ← prá (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ábodhayaḥ ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sasántam ← √sas- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

ca ← ca (invariable)

hr̥ṣitám ← √hr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

amadan ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

तत् । इ॒न्द्र॒ । प्रऽइ॑व । वी॒र्य॑म् । च॒क॒र्थ॒ । यत् । स॒सन्त॒म् । वज्रे॑ण । अबो॑धयः । अहि॑म् ।
अनु॑ । त्वा॒ । पत्नीः॑ । हृ॒षि॒तम् । वयः॑ । च॒ । विश्वे॑ । दे॒वासः॑ । अ॒म॒द॒न् । अनु॑ । त्वा॒ ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• preva ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• preva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• cakartha ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sasantaṃ ← sasantam ← sas
• [verb noun], accusative, singular
• “sleep.”

• vajreṇābodhayo ← vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajreṇābodhayo ← abodhayaḥ ← bodhay ← √budh
• [verb], singular, Imperfect
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

• ‘him ← ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• patnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• hṛṣitaṃ ← hṛṣitam ← hṛṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “rejoice; bristle; thrill.”

• vayaś ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amadann ← amadan ← mad
• [verb], plural, Imperfect
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

हे इन्द्र तत् वीर्यं वीरकर्म प्रेव चकर्थ प्रख्यातमिवाकार्षीः । किं पुनस्तद्वीर्यम् । ससन्तं स्वपन्तं मदोन्मत्तम् अहिं वृत्रं वज्रेण कुलिशेन यत् येन वीर्येण त्वम् ‘अबोधयः । प्रबुद्धः सन् मया सह युद्धं करोत्विति हृषितं तादृशस्य वृत्रस्य हननेन प्राप्तहर्षं त्वाम् अनु पश्चात् पत्नीः देवपत्न्यः अमदन् हर्षं प्राप्ताः । अपि च वयश्च गमनशीला मरुतोऽपि तथा विश्वे देवासः अन्ये च सर्वे देवाः त्वाम् अनु पश्चात् अमदन अमाद्यन् ॥ ससन्तम् । षस स्वप्ने ‘। अदादित्वात् शपो लुक् । पत्नीः ।’ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । अमदन् । मदी हर्षे ‘। व्यत्ययेन शप् ॥

English translation:

“You did perform, Indra, a glorious deed, when you did awaken the sleeping Ahi with your thunderbolt; then the wives (of the gods), the Maruts, and all the gods, imitated your exultation.”

This heroic deed you carried out, Indra—that you “awakened” the sleeping serpent with your mace, as it were.
The wives [=waters?] and the birds [=Maruts?] applauded you who were roused to excitement; all the gods applauded you,

For the “deep-structure pun” in pāda b, see the published introduction. and Jamison 1982/83 and 2007: 110-12. That the action in this clause is not to be taken literally is, I think, signalled by the iva in the main clause in pāda a, which introduces the heroic deed (vīryàm) supposedly depicted in b. My “as it were” renders the iva.

In c Geldner takes the wives (pátnīḥ) as the wives of the gods, but in this Vṛtra context it makes more sense to take them as the (fem.) waters whom Indra had just released. Recall that in the great Indra-Vṛtra hymn I.32 (as well as in V.30.5, VIII.97.18), the waters are called dāsápatnīḥ (vs. 11), “whose husband was a dāsa” (that is, Vṛtra). This might be clearer if the published translation read “His wives.” The interpretation of the final part of this pāda, váyaś ca, is disputed. Geldner (/Witzel Gotō) and Renou take it as an acc. of váyas- conjoined with tvā (“dir … und deiner Kraft”). However, already Sāyaṇa considered it the nom. pl. of ví- ‘bird’, which is equally possible grammatically, and I have adopted this interpr. (Oldenberg seems tacitly to accept this interpretation, by citing X.80.5, which also contains birds.) Sāyaṇa’s suggested referent is the Maruts, which makes good sense. The two groups on site at the Vṛtra battle and able to give encouragement and praise to Indra then were the waters and the Maruts, who, in many accounts of the myth, provided Indra with moral and tactical support.

Well didst thou do that hero deed, O Indra, in waking with thy bolt the slumbering Ahi.
in thee, delighted, Dames divine rejoiced them, the flying Maruts and all Gods were joyful.

Dieses Heldenstück hast du, Indra, gleichsam vorangestellt, daß du den schlafenden Drachen mit der Keule wecktest. Dir, dem Kampflustigen, und deiner Kraft jubelten die Gattinnen zu, dir jubelten alle Götter zu;

Zuerst vollzogst du, Indra, diese Kraftthat, den Drachen, als er schlief, mit Blitz zu wecken; Dir munterm jauchzten zu die Götterfrauen, im Flug die Maruts und die Götter alle,

И такое героическое деяние ты тоже совершил, Индра,
Что разбудил дубиной спящего змея.
Вслед тебе, возбужденному, и (твоей) жизненной силе
Ликовали жены, вслед тебе – все боги,

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सेनाध्यक्ष ! आप (ससन्तम्) सोते हुए वा चिन्तारहित (अहिम्) सर्प्प वा शत्रु को (यत्) जो (वज्रेण) तीक्ष्ण शस्त्र से (अबोधयः) सचेत कराते हो (तत्) सो (वीर्य्यम्) अपने बल को (प्रेव) प्रकट सा (चकर्थ) करते हो (अनु) उसके पीछे (हृषितम्) उत्पन्न हुआ है आनन्द जिनको उन (त्वा) आपको (पत्नीः) आपके स्त्री जन और (वयः) ज्ञानवान् (विश्वे) समस्त (देवासश्च) विद्वान् जन भी (त्वा) आपको (अन्वमदन्) अनुकूलता से प्रसन्न करते हैं ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। बलवान् सेनापति से दुष्ट जीव तथा दुष्ट शत्रुजन मारे जाते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ससन्तमहिं यद् वज्रेणाबोधयस्तद्वीर्यं प्रेव चकर्थानुहृषितं पत्नीर्वयो विश्वेदेवासश्चाऽन्वमदन् ॥ ७ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (इन्द्र) सेनाध्यक्ष (प्रेव) प्रकटं यथा स्यात्तथा (वीर्य्यम्) स्वकीयं बलम् (चकर्थ) करोषि (यत्) (ससन्तम्) स्वपन्तं चिन्तारहितं वा (वज्रेण) तीक्ष्णशस्त्रेण (अबोधयः) बोधयसि (अहिम्) सर्प्पं शत्रुं वा (अनु) (त्वा) त्वाम् (पत्नीः) पत्न्यः (हृषितम्) जातहर्षम् (वयः) ज्ञानिनः (च) (विश्वे) अखिलाः (देवासः) विद्वांसः (अमदन्) हर्षयन्ति (अनु) (त्वा) त्वाम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। बलवता सेनापतिना दुष्टप्राणिनो दुष्टशत्रवश्च यथाविधि हन्यन्ते ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. बलवान सेनापतीकडून दुष्ट जीव व दृष्ट शत्रू मारले जातात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शु᳓ष्णम् पि᳓प्रुं कु᳓यवं वृत्र᳓म् इन्द्र
यदा᳓वधीर् वि᳓ पु᳓रः श᳓म्बरस्य
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kúyavam ← kúyava- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

píprum ← pípru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúṣṇam ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ávadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śámbarasya ← śámbara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yadā́ ← yadā́ (invariable)

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

शुष्ण॑म् । पिप्रु॑म् । कुय॑वम् । वृ॒त्रम् । इ॒न्द्र॒ । य॒दा । अव॑धीः । वि । पुरः॑ । शम्ब॑रस्य ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• śuṣṇam ← śuṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• pipruṃ ← piprum ← pipru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pipru.”

• kuyavaṃ ← kuyavam ← kuyava
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yadāvadhīr ← yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• yadāvadhīr ← vadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• śambarasya ← śambara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Śambara; Śambara.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे इन्द्र त्वं शुष्णादींश्चतुरोऽसुरान् यदा अवधीः हतवानसि तदानीं शम्बरस्य असुरस्य पुरः नगराणि वि दारितवानसि । असुराणां मुख्येषु हतेष्वन्यान्यन्यप्यसुरपुराणि विदीर्णानि आसन्नित्यर्थः । यदनेन सूक्तेन प्रार्थितमस्मदीयं तत् मित्रादयः ममहन्तां पूजितं कुर्वन्तु । शुष्णम् । शुष शोषणे’। अन्तर्भावितण्यर्थात् ’ तृषिशुषिरसिभ्यः किच्च ’ ( उ. सू. ३. २९२ ) इति नप्रत्ययः । ‘ नित् । इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् । पिप्रुम् । ‘पॄ” पालनपूरणयोः, पृ इत्येके ‘। औणादिक कुप्रत्ययः । ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति तस्य सार्वधातुकत्वे सति शप् । जुहोत्यादित्वात् श्लुः । ‘ अर्तिपिपर्त्योश्च ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । कुयवम् । यवो यवनं मिश्रणम् । कुत्सितं यवनमस्य । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शम्बरस्य । शमयतीति शम्ब आयुधम् । ‘शमेर्बन्’ ( उ. सू. ४. ५३४) । ततो मत्वर्थीयो रप्रत्ययः ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Inasmuch, Indra, as you have slain Śuṣṇa, Pipru, Kuyava and Vṛtra, and destroyed the cities of Śambara, therefore may Mitra, Varuṇa, Aditi–ocean, earth, and heaven, grant us that (which we desire).”

When, o Indra, you smashed Śuṣṇa who brings bad harvest, Pipru, and Vr̥tra and smashed apart the strongholds of Śambara.
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

kúyava- ‘bringing bad harvest’ is ordinarily an epithet of Śuṣṇa, and I so take it here even though it is separated from śúṣṇam by another PN. I ascribe this position to the fact that kúyava- always appears after the caesura. However, in the next hymn (104.3) Kuyava seems to be an independent personage, or rather there is no overt mention of Śuṣṇa – so perhaps he should be accorded an independent existence here as well (with the standard tr.).

As thou hast smitten Susna, Pipru, Vrtra and Kuyava, and Sambara’s forts O Indra.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Als du den Susna, Pipru, Kuyava, Vritra erschlagen und die Burgen des Sambara zerstört hattest, o Indra, - Das mögen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Als Çuschna, Pipru, Kujava und Vritra, die Burgen Çambara’s du fälltest, Indra. Das mög’ uns Mitra, Varuna gewähren und Aditi, das Meer und Erd’ und Himmel.

Когда, о Индра, ты убил Шушну, Пипру,
Куяву, Вритру, когда ты раз(рушил) крепости Шамбары.
Пусть нам щедро это даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सेनापति ! (यदा) जब सूर्य (शुष्णम्) बलवान् (कुवयम्) जिससे कि यवादि होते और (पिप्रुम्) जल आदि पदार्थों को परिपूर्ण करता उस (वृत्रम्) मेघ वा (शम्बरस्य) अत्यन्त वर्षनेवाले बलवान् मेघ की (पुरः) पूरी-पूरी घटा और घुमड़ी हुई मण्डलियों को हनता है वैसे शत्रुओं की नगरियों को (वि, अवधीः) मारते हो (तत्) तब (मित्रः) मित्र (वरुणः) उत्तम गुणयुक्त (अदितिः) अन्तरिक्ष (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथिवी (उत) और (द्यौः) सूर्यलोक (नः) हम लोगों के (मामहन्ताम्) सत्कार कराने के हेतु होते हैं ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जैसे सूर्य्य के गुण हैं उनकी उपमा अर्थात् अनुसार लेकर अपने गुणों से, सेवकादिकों से और पृथिवी आदि लोकों से उपकारों को ले और शत्रुओं को मारकर निरन्तर सुखी हों ॥ ८ ॥इस सूक्त में ईश्वर, सूर्य और सेनाधिपति के गुणों के वर्णन से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह १०३ एकसौ तीनवाँ सूक्त और १७ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र यदा त्वं यथा सूर्यः शुष्णं कुवयं पिप्रुं वृत्रं शम्बरस्य पुरश्च व्यवधीस्तन् मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्नोऽस्मान् मामहन्ताम्, सत्कारहेतवो भवेयुः ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुष्णम्) बलवन्तम् (प्रिप्रुम्) प्रपूरकम्। अत्र पृधातोर्बाहुलकादौणादिकः कुः प्रत्ययः। (कुयवम्) कौ पृथिव्यां यवा यस्मात् तम् (वृत्रम्) मेघं शत्रुं वा (इन्द्र) (यदा) (अवधीः) हंसि (वि) (पुरः) पुराणि (शम्बरस्य) मेघस्य बलवतः शत्रोर्वा। शम्बर इति मेघना०। निघं० १। १०। बलनामसु च। निघं० २। ९। (तन्नो, मित्रो०) इति पूर्ववत् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा सूर्यगुणास्तानुपमीकृत्य स्वैगुणैर्भृत्यादिभ्यः पृथिव्यादिभ्यश्चोपकारान् संगृह्य शत्रून् हत्वा सततं सुखयितव्यम् ॥ ८ ॥अत्रेश्वरसूर्य्यसेनाधिपतीनां गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥ इति १०३ त्र्युत्तरमेकशततमं सूक्तं १७ सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सूर्याचे गुण (मेघरूपी शत्रूचे हनन) जाणून माणसांनी आपल्या गुणांनी व सेवक इत्यादींकडून आणि पृथ्वी इत्यादी लोकांकडून उपकार घ्यावा व शत्रूंचा नाश करून सतत सुखी व्हावे ॥ ८ ॥