१०२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

इमां᳓ ते धि᳓यम् प्र᳓ भरे महो᳓ मही᳓म्
अस्य᳓ स्तोत्रे᳓ धिष᳓णा य᳓त् त आनजे᳓
त᳓म् उत्सवे᳓ च प्रसवे᳓ च सासहि᳓म्
इ᳓न्द्रं देवा᳓सः श᳓वसामदन्न् अ᳓नु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhare ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ānajé ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhiṣáṇā ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

stotré ← stotrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

prasavé ← prasavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sāsahím ← sāsahí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utsavé ← utsavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

amadan ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

इ॒माम् । ते॒ । धिय॑म् । प्र । भ॒रे॒ । म॒हः । म॒हीम् । अ॒स्य । स्तो॒त्रे । धि॒षणा॑ । यत् । ते॒ । आ॒न॒जे ।
तम् । उ॒त्ऽस॒वे । च॒ । प्र॒ऽस॒वे । च॒ । स॒स॒हिम् । इन्द्र॑म् । दे॒वासः॑ । शव॑सा । अ॒म॒द॒न् । अनु॑ ॥

• imāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bhare ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stotre ← stotra
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; praise.”

• dhiṣaṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ānaje ← añj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “smear; anoint; mix; color.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• utsave ← utsava
• [noun], locative, singular, masculine
• “festival; joy; enterprise; fun.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• prasave ← prasava
• [noun], locative, singular, masculine
• “stimulation.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sāsahim ← sāsahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• śavasāmadann ← śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śavasāmadann ← amadan ← mad
• [verb], plural, Imperfect
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

हे इन्द्र महः महतः ते तव इमाम् इदानीं क्रियमाणां महीं महतीम् अत्यन्तोत्कृष्टां धियं स्तुतिं प्र भरे प्रकर्षेण संपादयामि । ते तव धिषणा त्वदीया बुद्धिः अस्य मम स्तोतुः स्तोत्रे स्तुतौ यत् यस्मात् आनजे अक्ता संश्लिष्टासीत् । तस्मात् तव प्रियां स्तुतिं करोमीत्यर्थः । उत्तरोऽर्धर्चः परोक्षकृतः । ससहिं शत्रूणामभिभवितारं पूर्वोक्तं तम् इन्द्रं देवासः कर्मसु दीव्यन्तः ऋत्विजः शवसा स्तुतिभिः कीर्तितेन बलेन अनु अमदन अनुक्रमेण हर्षं प्रापयन् । किमर्थम् । उत्सवे च उत्सवार्थमभिवृद्ध्यर्थं प्रसवे च धनानां वृष्ट्युदकानां वा उत्पत्त्यर्थं च ॥ आनजे। ‘ अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणगतिषु’ । अस्मात् कर्मणि लिट् । द्विर्वचनहलादिशेषौ। अत आदेः’ इति अभ्यासस्य आत्वम् । ‘ तस्मान्नुड्द्विहलः ’ ( पा. सू. ७. ४. ७१ ) इति नुट् । व्यत्ययेन उपधानकारलोपः। उत्सवे । प्रसवे । ‘षू प्रेरणे’। ‘ ऋदोरप्’ इति भावे अप् । ‘ निमित्तात्कर्मसंयोगे’ ( पा. सू. २. ३. ३६. ६) इति सप्तमी। थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ससहिम् । षह अभिभवे ।’ आदृगमहन ’ इत्यत्र ‘ उत्सर्गश्छन्दसि ’ इति वचनात् किप्रत्ययः । लिङ्वद्भावात् द्विर्वचनम् । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति संहितायामभ्यासस्य दीर्घत्वम् । अमदन् । ‘मदी हर्षे ‘। हेतुमति णिच् । मदी हर्षग्लेपनयोः’ इति घटादिषु पाठात् ‘मितां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् । छन्दस्युभयथा ’ इति शप आर्धधातुकत्वात् ’ णेरनिटि ’ इति णिलोपः ॥

English translation:

“I address to you, who are mighty, this excellent hymn, because your understanding has been gratified by my praise; the gods have successively delighted that victorious Indra with the power (of praise), for the sake of prosperity and wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Parācais = abhimukham eva, as if present; are in combination with: the sun and fire are the lustre of Indra; fire combines with the sun (saṃpṛcyate) in the day; the sun combines with fire in the night

I present this great visionary thought to you, the praiser of this great one, when the Holy Place [=the earth] has been anointed for you.
The one victorious in his upsurging and his outsurging, Indra with his vast power did the gods cheer on.

As indicated in the published introduction, I interpret the first half-verse very differently from the standard tr. The three major deviations from the ordinary interpretations are the following: 1) I take te in pāda a as referring to the poet, who is also the subj. of the 1st ps. verb prá bhare. This is the most radical of the departures and requires the most special pleading. 2) Rather than the loc. sg. of neut. stotrá- ‘praise song’ (a loc. not found elsewhere in the RV), I take stotré as the dat. sg. of the agent noun stotár- ‘praiser’, coreferential with te in a. This dat. is very common in the RV. 3) I take the first two words of b (asyá stotré) with the main cl. in a, starting the rel. cl. with dhiṣáṇā. This accords better with the placement patterns of yá- subordinators, which ordinarily do not follow more than one constituent.

As for the first departure, as I have pointed out elsewhere (see comm. on I.70.10), the 2nd sg. middle forms of the impv. (prá) bharasva/bhárasva (I.79.10, VII.88.1) are specialized for the self-address of the poet. Here, with the middle prá bhare I think the poet is speaking in the 1st ps. but addressing himself in the 2nd. I do have to admit that prá √bhr̥+ DAT. otherwise has the divinity in the dative and so the te in 2nd position in the verse would immediately be interpreted as referring to Indra -

• and, I have to argue, only as the verse unfolded would the referent be reinterpreted as the poet. Despite the complications of my interpretation, it solves the difficulties that arise from the standard interpr. First, that interpr. must take the maháḥ as coreferential with te (e.g., Renou “à toi (qui es) grand”), but this makes the whole phrase genitival, and, as noted, the prá √bhṛ construction takes a dative (of the many exx., cf. I.143.1 prá … dhītím agnáye, … bhare). Then a referent must be supplied for the asyá opening pāda b; most supply “the singer.” (Under my interpretation, the genitives maháḥ … asyá are construed together and refer to Indra, while te … stotré is the datival phrase.) And the problems I already mentioned, that stotré is otherwise only the dative of the agent noun and that yád comes too late to govern the whole b pāda, also remain in the standard tr.

But what does it mean, in my interpretation, when the poet says “I present to you this thought,” with both “I” and “you” referring to himself. As I suggest in the published introduction, the poet is announcing that he has finished composing the hymn, which can now be recited to the god at the ritual performance, also by himself (the poet). A slightly attenuated alternative would be to take te as referring to a different member of the larger group of ritual performers, who is charged with reciting the hymn that “I” have just composed.

To thee the Mighty One I bring this mighty hymn, for thy desire hath been gratified by my laud.
In Indra, yea in him victorious through his strength, the Gods have joyed at feast and when the Soma flowed.

Diese Dichtung trage ich dir vor, auf den Hohen die hohe, da in dem Loblied dieses Sängers deine Tatkraft herausgestrichen wird. Dem Indra, der bei Kampffest und Wettrennen der Sieger ist, jubelten die Götter mächtig zu.

Dir trag’ ich dieses grosse Lied des grossen vor, wenn dir der Becher festlich winkt bei meinem Lob; Dem Indra jauchzten voller Kraft die Götter zu, der siegreich Thaten unternimmt und weiter führt.

Это поэтическое творение я приношу тебе, великое - (тому, кто) велик,
Так как в восхвалении этого (певца) оттенен твой разум.
Этому Индре, победителю на празднике (битвы) и в состязании
Боги мощно возликовали вслед.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

अब शाला आदि के अध्यक्ष को क्या-क्या स्वीकार कर कैसा होना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सर्व विद्या देनेवाले शाला आदि के अधिपति ! (यत्) जो (ते) (अस्य) इन आपकी (धिषणा) विद्या और उत्तम शिक्षा की हुई वाणी (आनजे) सब लोगों ने चाही प्रकट की और समझी है, जिन (ते) आपके (इमाम्) इस (महः) बड़ी (महीम्) सत्कार करने योग्य (धियम्) बुद्धि को (स्तोत्रे) प्रशंसनीय व्यवहार में (प्रभरे) अतीव धरे अर्थात् स्वीकार करे वा (उत्सवे) उत्सव (च) और साधारण काम में वा (प्रसवे) पुत्र आदि के उत्पन्न होने और (च) गमी होने में जिन (सासहिम्) अति क्षमापन करने (इन्द्रम्) विद्या और ऐश्वर्य्य की प्राप्ति करानेवाले आपको (देवासः) विद्वान् जन (शवसा) बल से (अनु, अमदन्) आनन्द दिलाते वा आनन्दित होते हैं (तम्) उन आपको मैं भी अनुमोदित करूँ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि सब धार्मिक विद्वानों की विद्या, बुद्धियों और कामों को धारण और उनकी स्तुति कर उत्तम-उत्तम व्यवहारों का सेवन करें, जिनसे विद्या और सुख मिलते हैं, वे विद्वान् जन सबको सुख और दुःख के व्यवहारों में सत्कारयुक्त करके ही सदा आनन्दित करावें ॥ १ ॥

अन्वय: हे सर्वविद्याप्रद शालाद्यधिपतो यद्या ते तवास्य धिषणा सर्वैरानजे तस्य ते तव यामिमां महोमहीं धियमहं स्तोत्रे प्रभरे। उत्सवेऽनुत्सवे च प्रसवे मरणे च यं त्वां सासहिमिन्द्रं देवासः शवसाऽन्वमदन् तं त्वामहमप्यनुमदेयम् ॥ १ ॥

अथ शालाद्यध्यक्षेण किं किं स्वीकृत्य कथं भवितव्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाम्) प्रत्यक्षाम् (ते) तव विद्याशालाधिपतेः (धियम्) प्रज्ञां कर्म वा (प्र) (भरे) धरे (महः) महतीम् (महीम्) पूज्यतमाम् (अस्य) (स्तोत्रे) स्तोतव्ये व्यवहारे (धिषणा) विद्यासुशिक्षिता वाक् (यत्) या यस्य वा (ते) तव (आनजे) सर्वैः काम्यते प्रकट्यते विज्ञायते। अत्राञ्जूधातोः कर्मणि लिट्। (तम्) (उत्सवे) हर्षनिमित्ते व्यवहारे (च) दुःखनिमित्ते वा (प्रसवे) उत्पत्तौ (च) मरणे वा (सासहिम्) अतिषोढारम् (इन्द्रम्) विद्यैश्वर्यप्रापकम् (देवासः) विद्वांसः (शवसा) बलेन (अमदन्) हृष्येयुर्हर्षयेयुर्वा (अनु) ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैः सर्वेषां धार्मिकाणां विदुषां विद्यां प्रज्ञाः कर्माणि च धृत्वा स्तुत्या च व्यवहाराः सेवनीयाः। येभ्यो विद्यासुखे प्राप्येते ते सर्वान् सुखदुःखव्यवहारयोर्मध्ये सत्कृत्यैव सर्वदानन्दयेयुरिति ॥ १ ॥

या सूक्तात शाला इत्यादीचा अधिपती ईश्वर, अध्यापक व सेनापतीच्या गुणांच्या वर्णनाने या सूक्ताच्या अर्थाचे पूर्वसूक्तार्थाबरोबर साम्य आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी सर्व धार्मिक विद्वानांची विद्या, बुद्धी व कार्ये धारण करून त्यांची स्तुती करून उत्तम उत्तम व्यवहारांचे ग्रहण करावे. ज्यांच्याकडून विद्या व सुख मिळते त्या विद्वान लोकांनी सर्वांना सुख व दुःखाच्या व्यवहारात सत्कार्य करून सदैव आनंदित करावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

अस्य᳓ श्र᳓वो नदि᳓यः सप्त᳓ बिभ्रति
द्या᳓वाक्षा᳓मा पृथिवी᳓ दर्शतं᳓ व᳓पुः
अस्मे᳓ सूर्याचन्द्रम᳓साभिच᳓क्षे
श्रद्धे᳓ क᳓म् इन्द्र चरतो वितर्तुर᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bibhrati ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nadyàḥ ← nadī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

darśatám ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyā́vākṣā́mā ← dyā́vā-kṣā́mā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vápuḥ ← vápus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhicákṣe ← √cakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

sūryācandramásā ← sūryācandramás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

carataḥ ← √carⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kám ← kám (invariable)

śraddhé ← śrád-√dhā- (root)
{case:DAT, number:SG}

vitarturám ← vitarturám (invariable)

अ॒स्य । श्रवः॑ । न॒द्यः॑ । स॒प्त । बि॒भ्र॒ति॒ । द्यावा॒क्षामा॑ । पृ॒थि॒वी । द॒र्श॒तम् । वपुः॑ ।
अ॒स्मे इति॑ । सू॒र्या॒च॒न्द्र॒मसा॑ । अ॒भि॒ऽचक्षे॑ । श्र॒द्धे । कम् । इ॒न्द्र॒ । च॒र॒तः॒ । वि॒ऽत॒र्तु॒रम् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• nadyaḥ ← nadī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• bibhrati ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• dyāvākṣāmā ← dyāvākṣam
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• darśataṃ ← darśatam ← darśata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beautiful; visible; beautiful.”

• vapuḥ ← vapus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sūryācandramasābhicakṣe ← sūryācandramasā ← sūryācandramas
• [noun], nominative, dual, masculine

• sūryācandramasābhicakṣe ← abhicakṣe ← abhicakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• śraddhe ← śraddhā ← √dhā
• [verb noun]
• “believe; assent; trust.”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• carato ← carataḥ ← car
• [verb], dual, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• vitarturam
• [adverb]

अस्य इन्द्रस्य श्रवः यशः कीर्तिं सप्त इमं मे गङ्गे’ इत्यस्यामृचि प्राधान्येन प्रतिपादिता गङ्गाद्याः सप्तसंख्याकाः नद्यः बिभ्रति धारयन्ति । वृत्रहननेन इन्द्रस्य यत् वृष्टेः प्रदातृत्वं तत्प्रभूतजलोपेता नद्यः प्रकटयन्तीत्यर्थः । अपि च द्यावाक्षामा द्यावापृथिव्यौ । पृथिवी इति अन्तरिक्षनाम । अन्तरिक्षं चास्य सूर्यात्मना वर्तमानस्येन्द्रस्य दर्शतं सर्वैः प्राणिभिर्दर्शनीयं वपुः । रूपनामैतत् । प्रकाशात्मकं रूपं धारयन्ति । किंच हे इन्द्र अस्मे अस्माकम् अभिचक्षे द्रष्टव्यानां पदार्थानामाभिमुख्येन प्रकाशनार्थं श्रद्धे कं श्रद्धार्थम् । चक्षुषा दृष्टे हि वस्तुनि इदं सत्यमिति श्रद्धोत्पद्यते । कमित्येतत् पादपूरणम् । तदुभयार्थं सूर्याचन्द्रमसौ वितर्तुरं परस्परव्यतिहारेण तरणं पुनः पुनर्गमनं यथा भवति तथा चरतः । वर्तेते । त्वमेव तद्रूपः सन् वर्तसे इत्यर्थः ॥ अस्य । “ उडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । द्यावाक्षामा । द्यौश्च क्षामा च । ’ दिवो द्यावा’ इति द्यावादेशः । ‘सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेः डादेशः । देवताद्वन्द्वे च ’ इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । दर्शतम् । भृमृदृशि° ’ इत्यादिना अतच् । सूर्याचन्द्रमसा । सूर्यश्च चन्द्रमाश्च । “ देवताद्वन्द्वे च ’ इति पूर्वपदस्य आनङादेशः । ‘सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेः आकारः । चन्द्रमःशब्दो दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरेण मध्योदात्तः । अतो ‘देवताद्वन्द्वे च’ इति प्राप्तस्य उभयपदप्रकृतिस्वरस्य ‘नोत्तरपदेऽनुदात्तादावपृथिवी ’ इति प्रतिषेधः । अभिचक्षे । चक्षेः प्रकाशनार्थात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । तादर्थ्ये चतुर्थी । श्रद्धे । दृशिग्रहणात् दधातेर्भावे विच् । चतुर्थ्येकवचने ‘ आतो धातोः’ इति आकारलोपः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । वितर्तुरम् । तरतेर्यङ्लुगन्तात् औणादिकः कुरच्” । बहुलं छन्दसि ’ इति उत्वम् ॥

हे इन्द्र त्वं अस्मे अस्मदर्थं सूर्याचन्द्रमसा एतौ सूयार्चन्द्रमसाव् अभिचक्षे ऽभितः कथयसि ।
श्रद्धे श्रद्धार्थं कं सुखार्थं च विचर्तुरं विशेषेण त्वरा यथा भवति तथा चरतः एताव् उभौ संचरतः ।
अस्य तवेन्द्रस्य श्रवः श्रवणीयं दर्शतं दर्शनीयं च वपुः शरीरं सप्त नद्यः गङ्गायमुनाद्याः सप्तसंख्याकास्सरितः द्यावा क्षामा पृथिवी क्षामशब्दोऽन्तरिक्षमभिधत्ते, त्रयो लोकाश्च बिभ्रति धरयन्ति । अयमर्थः - यदेतद्वृष्टिनिमित्तं जलं तदेतदिन्द्रेणोत्पादितत्वादिन्द्रस्य शरीरं, तच्च सर्वेषां प्राणिनां प्रियत्वाच्छ्रवणीयं दर्शनीयं च । तदिदं जलरूपं शरीरं सप्तनद्युपलक्षिताः सर्वा नद्यः समुद्रास्त्रयो लोकाश्च धारयन्ति । न हि जलमन्तरेण लोकत्रयव्यवहारः सिध्यतीति ॥

English translation:

“The seven rivers display his glory; heaven, and earth, and sky display his visible form; the sun and moon, Indra,perform their revolution, that we may see, and have faith in what we see.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ahi and Vṛtra are differently-formed clouds. Rauhina = an asura, possibly, a red cloud

His fame do the seven rivers bear; Heaven and Earth, the Broad One, (bear) his wondrous form, lovely to see.
For us to look upon (it), to put our trust in (him), the Sun and Moon roam, traversing in regular alternation, o Indra.

The phrase dyā́vākṣā́mā pṛthivī́is striking because pṛthivī́‘earth’ either doubles the less common ‘earth’ word kṣā́mā in the du. dvandva or else serves as the epithet (‘the broad’) it historically was. Indeed because pṛthivī́is grammatically ambiguous (sg. or du.), it could modify both heaven and earth, or it could stand as a second elliptical du. referring to both. The same phrase is found in III.8.8 and, with - bhū́mī rather than kṣā́mā, in X.65.4.

I believe that there is a closer connection between the two halves of the verse than the standard tr. seem to. In my opinion the sun and moon roam alternately in order to provide constant illumination, so that we can see Indra’s “wondrous form lovely to see” (darśatáṃ vápuḥ) and therefore put trust in him, that is, in his existence. Remember that a constant source of worried speculation in the RV is whether Indra exists or not – a worry that is regularly alleviated by his epiphany on our ritual ground. Here the mere sight of his form will allay our worries and allow us to trust that he exists. Geldner attributes the actions of cd just to the fact that Indra is the creator of sun and moon, while Renou has us looking at the sky.

The Seven Rivers bear his glory far and wide, and heaven and sky and earth display his comely form.
The Sun and Moon in change alternate run their course, that we, O Indra, may behold and may have faith.

Seinen Ruhm tragen die sieben Flüsse; Himmel und Erde, das weite Land tragen seine schöne Erscheinung. Sonne und Mond wandeln abwechselnd, uns zum Sehen und an dich zu Glauben, Indra.

Die sieben Ströme wahren schutzreich seinen Ruhm, die weiten Erd’ und Himmel seine schöne Pracht; In stetem Wechsel wandern Sonne hin und Mond, dass wir sie schauen, und, o Indra, dir vertraun.

Его славу несут семь рек –
Небо-и-Земля, земной простор (несут) его прекрасный облик.
Солнце и луна движутся поочередно,
Чтобы мы могли видеть (их), чтобы мы верили (в тебя).

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ईश्वर और अध्यापक के काम से क्या होता है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य के देनेवाले ! (अस्य) निःशेष विद्यायुक्त जगदीश्वर का वा समस्त विद्या पढ़ानेहारे आप लोगों का (श्रवः) सामर्थ्य वा अन्न और (सप्त) सात प्रकार की स्वादयुक्त जलवाली (नद्यः) नदी (दर्शतम्) देखने और (वितर्त्तुरम्) अनेक प्रकार के नौका आदि पदार्थों से तरने योग्य महानद में तरने के अर्थ (कम्) सुख करनेहारे (वपुः) रूप को (बिभ्रति) धारण करती वा पोषण कराती तथा (द्यावाक्षामा) प्रकाश और भूमि मिलकर वा (पृथिवी) अन्तरिक्ष (सूर्याचन्द्रमसा) सूर्य और चन्द्रमा आदि लोक धरते पुष्ट कराते हैं, ये सब (अस्मे) हम लोगों के (अभिचक्षे) सुख के सम्मुख देखने (श्रद्धे) और श्रद्धा कराने के लिये प्रकाश और भूमि वा सूर्य-चन्द्रमा दो-दो (चरतः) प्राप्त होते तथा अन्तरिक्ष प्राप्त होता और भी उक्त पदार्थ प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। परमेश्वर की रचना से पृथिवी आदि लोक और उनमें रहनेवाले पदार्थ अपने-अपने रूप को धारण करके सब प्राणियों के देखने और श्रद्धा के लिये हो और सुख को उत्पन्न कर चालचलन के निमित्त होते हैं परन्तु किसी प्रकार विद्या के विना इन सांसारिक पदार्थों से सुख नहीं होता, इससे सबको चाहिये कि ईश्वर की उपासना और विद्वानों के सङ्ग से लोकसम्बन्धी विद्या को पाकर सदा सुखी होवें ॥ २ ॥

अन्वय: हे इन्द्रास्य तव श्रवः सप्तनद्यो दर्शतं वितर्त्तुर कं वपुर्बिभ्रति द्यावाक्षामा पृथिवी सूर्य्याचन्द्रमसा च बिभ्रत्येते सर्व अस्मे अभिचक्ष श्रद्धे चरन्ति चरतः चरन्ति चरतो वा ॥ २ ॥

अथेश्वराध्यापककर्मणा किं जायत इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) अखिलविद्यस्य जगदीश्वरस्य सर्वविद्याध्यापकस्य वा (श्रवः) सामर्थ्यमन्नं वा (नद्यः) सरितः (सप्त) सप्तविधाः स्वादोदकाः (बिभ्रति) धरन्ति पोषयन्ति वा (द्यावाक्षामा) प्रकाशभूमी। अत्र दिवो द्यावा। अ० ६। ३। २९। अनेन दिव् शब्दस्य द्यावादेशः। (पृथिवी) अन्तरिक्षम् (दर्शतम्) द्रष्टव्यम् (वपुः) शरीरम् (अस्मे) अस्माकम् (सूर्याचन्द्रमसा) सूर्यचन्द्रादिलोकसमूहो (अभिचक्षे) आभिमुख्येन दर्शनाय (श्रद्धे) श्रद्धारणाय (कम्) सुखकारकम् (इन्द्र) विद्यैश्वर्यप्रद (चरतः) प्राप्नुतः। (वितर्तुरम्) अतिशयेन विविधप्लवे तरणार्थम्। अत्र यङ्लुङन्तात्तॄधातोरच् प्रत्ययो बहुलं छन्दसीत्युत्वम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। परमेश्वरस्य सर्जनेन पृथिव्यादयो लोकास्तत्रस्थाः पदार्थाश्च स्वं स्वं रूपं धृत्वा सर्वेषां प्राणिनां दर्शनाय श्रद्धायै च भूत्वा सुखं संपाद्य गमनागमनादिव्यवहारहेतवो भवन्ति। नहि कथंचिद् विद्यया विनैतेभ्यः सुखानि संजायन्ते तस्मादीश्वरस्योपासनेन विदुषां सङ्गेन च लोकविद्याः प्राप्य सर्वैः सदा सुखयितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. परमेश्वरनिर्मित पृथ्वी इत्यादी गोल व त्यात राहणारे पदार्थ आपापल्या रूपांना धारण करून सर्व प्राण्यांच्या दर्शनासाठी व श्रद्धेसाठी असून, सुख-दुःख उत्पन्न करून गमनागमन व्यवहारासाठी असतात; परंतु कोणत्याही प्रकारे विद्येशिवाय या सांसारिक पदार्थांनी सुख मिळत नाही. यामुळे सर्वांनी ईश्वराची उपासना व विद्वानांच्या संगतीने गोलांसंबंधी विद्या प्राप्त करून सदैव सुखी व्हावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

तं᳓ स्मा र᳓थम् मघवन् प्रा᳓व सात᳓ये
जइ᳓त्रं यं᳓ ते अनुम᳓दाम संगमे᳓
आजा᳓ न इन्द्र म᳓नसा पुरुष्टुत
त्वाय᳓द्भियो मघवञ् छ᳓र्म यछ नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sma ← sma (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anumádāma ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

jaítram ← jaítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saṁgamé ← saṁgamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ājā́ ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvāyádbhyaḥ ← √tvāy- (root)
{case:DAT, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yacha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

तम् । स्म॒ । रथ॑म् । म॒घ॒ऽव॒न् । प्र । अ॒व॒ । सा॒तये॑ । जैत्र॑म् । यम् । ते॒ । अ॒नु॒ऽमदा॑म । स॒म्ऽग॒मे ।
आ॒जा । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । मन॑सा । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । त्वा॒यत्ऽभ्यः॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । शर्म॑ । य॒च्छ॒ । नः॒ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• smā ← sma
• [adverb]

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• prāva ← prāv ← √av
• [verb], singular, Present imperative
• “help; promote.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• jaitraṃ ← jaitram ← jaitra
• [noun], accusative, singular, masculine

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anumadāma ← anumad ← √mad
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “praise; cheer; applaud.”

• saṃgame ← saṃgama
• [noun], locative, singular, masculine
• “confluence; sexual intercourse; contact; meeting; association; battle; harmony; rendezvous; coupling; sexual activity.”

• ājā ← āji
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• tvāyadbhyo ← tvāyadbhyaḥ ← tvāyat
• [noun], dative, plural, masculine

• maghavañcharma ← maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• maghavañcharma ← śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yaccha ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

हे मघवन् धनवन् इन्द्र सातये अस्माकं धनलाभाय तं स्म तमेव रथं प्राव प्रेरय वर्तय। नः अस्माकं मनसा बुद्ध्या पुरुष्टुत बहुशः स्तुतेन्द्र ते तव स्वभूतं जैत्रं जयशीलं यं रथं संगमे शत्रुभिः सह संगमने आजा युद्धे सति अनुमदाम वयमनुक्रमेण स्तुमः । अपि च हे मघवन् त्वायद्भ्यः त्वां कामयमानेभ्यः नः अस्मभ्यं शर्म सुखं यच्छ देहि ॥ अव । ‘ अव रक्षणगतिकान्ति° ’ इत्युक्तत्वादवतिरन्न गत्यर्थः । संगमे । “ ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ’ इति कर्मणि अप् । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । आजा । सुपां सुलुक्° ’ इति सप्तम्या डादेशः । त्वायद्भ्यः । सुप आत्मनः क्यच् ‘। ’ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । व्यत्ययेन दकारस्य आत्वम् । क्यजन्तात् लटः शतृ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सति क्यचा सहैकादेशे ‘ एकादेश उदात्तेन ’ इति तस्य उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Maghavan, despatch your chariot to bring us wealth; that victorious car which, Indra, who are much praised by us in time of war, we rejoice to behold in battle; do you, Maghavan, grant happiness to those who are devoted to you.”

Help this chariot forward to win, o bounteous one, which we will cheer on as victorious for you in the clash,
and help us in the contest with your mind, much-praised Indra. Extend shelter to us who seek you, bounteous one.

Renou takes c with d as a single clause, but I follow Geldner (/Witzel Gotō) in supplying ‘help’ from ab as the verb of c. Passages like I.176.5 ājā́u … prā́vaḥ… vājínam support this latter interpr.

Maghavan, grant us that same car to bring us spoil, thy conquering car in which we joy in shock of fight.
Thou, Indra, whom our hearts praise highly in the war, grant shelter, Maghavan, to us who love thee well.

Verhilf diesem Wagen, du Gabenreicher, zum Gewinn, dem wir als deinem Siegeswagen in der Schlacht zujubeln wollen! Hilf uns im Streit, du von Herzen vielgepriesener Indra; gewähre uns, die dir ergeben sind, deinen Schutz, du Gabenreicher!

O starker, treibe deinen Wagen zum Erbeuten vor, dass wir im Kampf begrüssen ihn, der Sieg verleiht; Uns, die dich lieben, reiche huldreich in der Schlacht, o starker Indra, vielgerühmter, deinen Schutz,

Вон той колеснице, о щедрый, помоги, чтобы она выиграла!
(Той,) которой мы возликуем вслед как предназначенной тобой для победы.
На ристалище, о Индра, от (всей) души восхваляемый нами,
Нам, преданным тебе, о щедрый, даруй защиту!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर सेना का अधिपति क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) प्रशंसित और मान करने योग्य धनयुक्त (इन्द्र) परमैश्वर्य्य के देनेवाले सेना के अधिपति ! आप (नः) हम लोगों के (सातये) बहुत से धन की प्राप्ति होने के लिये (जैत्रम्) जिससे संग्रामों में जीतें (तम्) उस (स्म) अद्भुत-अद्भुत गुणों को प्रकाशित करनेवाले (रथम्) विमान आदि रथसमूह को जुता के (आजा) जहाँ शत्रुओं से वीर जा-जा मिलें, उस (सङ्गमे) संग्राम में (प्र, अव) पहुँचाओ अर्थात् अपने रथ को वहाँ लेजाओ, कौन रथ को ? कि (यम्) जिस (ते) आपके रथ को हम लोग (अनु, मदाम) पीछे से सराहें। हे (पुरुष्टुत) बहुत शूरवीर जनों से प्रशंसा को प्राप्त (मघवन्) प्रशंसित धनयुक्त ! आप (मनसा) विशेष ज्ञान से (त्वायद्भ्यः) अपने को आपकी चाहना करते हुए (नः) हम लोगों के लिये अद्भुत (शर्म) सुख को (यच्छ) देओ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जब शूरवीर सेवकों के साथ सेनापति को संग्राम करने को जाना होता है, तब परस्पर अर्थात् एक-दूसरे का उत्साह बढ़ाके अच्छे प्रकार रक्षा, शत्रुओं के साथ अच्छा युद्ध, उनकी हार और जनों को आनन्द देकर शत्रुओं को भी किसी प्रकार सन्तोष देकर सदा अपना वर्त्ताव रखना चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र सेनाधिपते त्वं नोऽस्माकं सातये तं जैत्रं स्म रथं योजयित्वाऽऽजा सङ्गमे प्राव तं कमित्यपेक्षायामाह यं ते तव रथं वयमनुमदाम। हे पुरुष्टुत मघवन् त्वं मनसा त्वायद्भ्यो नोऽस्मभ्यं शर्म यच्छ ॥ ३ ॥

पुनः सेनाधिपतिः किं कुर्यादित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (स्म) आश्चर्यगुणप्रकाशे। निपातस्य चेति दीर्घः। (रथम्) विमानादियानसमूहम् (मघवन्) प्रशस्तपूज्यधनयुक्त (प्र, अव) प्रापय (सातये) बहुधनप्राप्तये (जैत्रम्) जयन्ति येन तम्। अत्र जि धातोः सर्वधातुभ्यः ष्ट्रन्निति ष्ट्रन् प्रत्ययो बाहुलकाद्वृद्धिश्च। (यम्) (ते) तव (अनुमदाम) अनुहृष्येम। अत्र विकरणव्यत्ययेन शप्। (सङ्गमे) संग्रामे। सङ्गम इति संग्रामनाम०। निघं० २। १७। (आजा) अजन्ति सङ्गच्छन्ते वीराः शत्रुभिर्यस्मिन् (नः) अस्माकम् (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (मनसा) विज्ञानेन (पुरुष्टुत) बहुभिः शूरैः प्रशंसित (त्वायद्भ्यः) आत्मनस्त्वामिच्छद्भ्यः (मघवन्) प्रशंसितधन (शर्म) सुखम् (यच्छ) देहि (नः) अस्मभ्यम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - यदा शूरवीरैर्भृत्यैः सेनाधिपतिना च संग्रामं कर्त्तुं गम्यते तदाऽन्योऽन्यमनुमोद्य संरक्ष्य शत्रुभिः संयोध्य तेषां पराजयं कृत्वा स्वकीयान् हर्षयित्वा शत्रूनपि संतोष्य सदा वर्त्तितव्यम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा शूरवीर सेवकांसह सेनापतीला युद्ध करावयास जावयाचे असते तेव्हा परस्पर अर्थात एक दुसऱ्याचा उत्साह वाढवून चांगल्या प्रकारे रक्षण, शत्रूंबरोबर युद्ध, त्यांचा पराभव करून आपल्या लोकांना आनंद द्यावा, शत्रूंनाही संतुष्ट करता येईल अशा प्रकारे आपले वर्तन ठेवावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

वयं᳓ जयेम तुव᳓या युजा᳓ वृ᳓तम्
अस्मा᳓कम् अं᳓शम् उ᳓द् अवा भ᳓रे-भरे
अस्म᳓भ्यम् इन्द्र व᳓रिवः सुगं᳓ कृधि
प्र᳓ श᳓त्रूणाम् मघवन् वृ᳓ष्णिया रुज

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jayema ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vŕ̥tam ← vŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

áṁśam ← áṁśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bháre-bhare ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sugám ← sugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ruja ← √ruj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śátrūṇām ← śátru- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣṇyā ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

व॒यम् । ज॒ये॒म॒ । त्वया॑ । यु॒जा । वृत॑म् । अ॒स्माक॑म् । अंश॑म् । उत् । अ॒व॒ । भरे॑ऽभरे ।
अ॒स्मभ्य॑म् । इ॒न्द्र॒ । वरि॑वः । सु॒ऽगम् । कृ॒धि॒ । प्र । शत्रू॑णाम् । म॒घ॒ऽव॒न् । वृष्ण्या॑ । रु॒ज॒ ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• jayema ← ji
• [verb], plural, Present optative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• vṛtam ← vṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• aṃśam ← aṃśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; share; part; volume; parcel; part; Aṃśa; aṃśa [word]; fraction.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• avā ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• sugaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugaṃ ← gam ← ga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śatrūṇām ← śatru
• [noun], genitive, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• vṛṣṇyā ← vṛṣṇya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manfulness; virility.”

• ruja ← ruj
• [verb], singular, Present imperative
• “break; bend.”

हे इन्द्र युजा अस्माभिर्युक्तेन सहायभूतेन त्वया वृतं आवृण्वन्तं शत्रुं वयं स्तोतारः जयेम अभिभवेम । अपि च भरेभरे संग्रामेसंग्रामे अस्माकम् अंशम् अस्मदीयं भागम् उदव शत्रुकृतपीडापरिहारेणोत्कृष्टं रक्ष । तथा हे इन्द्र वरिवः धनम् अस्मभ्यं सुगं सुगमं सुप्रापं कृधि कुरु । तथा हे मघवन् शत्रूणाम् अस्मदुपद्रवकारिणां वृष्ण्या वृष्ण्यानि वीर्याणि प्र रुज प्रभङ्न्धि बाधस्वेत्यर्थः ॥ वृतम् ।’ वृञ् वरणे’।’ क्विप् च ’ इति क्विप् । तुगागमः । सुगम् । सुदुरोरधिकरणे ’ इति गमेः डप्रत्ययः । कृधि । ’ श्रुशृणुपॄकृवृभ्यः’ इति हेर्धिः । रुज । ’ रुजो भङ्गे’ । तौदादिकः ॥

English translation:

“May we, having you for our ally, overcome our adversaries in every encounter; defend our portion; render riches easily attained by us; enfeeble Maghavan, the vigour of our enemies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nāma bibhrat: nāma, strength, that which is the bender or prostrator of foes; from nam, to bwo down; or, processing a name; manuṣema yugāni = these mortal yugas, kṛta, treta etc., which Indra successively evolves, in the character of the sun

Might we conquer their defense with you as yokemate. For us uphold our stake in every raid;
for us, Indra, create wide space and easy passage. Break the bullish
powers of our rivals, bounteous one.

Encourage thou our side in every fight: may we, with thee for our ally, conquer the foeman’s host.
Indra, bestow on us joy and felicity break down, O Maghavan, the vigour of our foes.

Wir möchten mit dir im Bunde das feindliche Heer besiegen. Laß unseren Einsatz in jedem Kampf gewinne! Mach uns, Indra, frei Bahn, gute Fahrt! Zerbrich der Feinde Kräfte, du Gabenreicher!

Mit dir im Bunde lass besiegen uns den Feind, in jedem Kampfe unterstütze unsern Stamm, Verschaffe uns, o Indra, freie, weite Bahn, zerbrich der Feinde Heldenkraft, o mächtiger!

Мы хотели б победить (вражеское) войско с тобою как с союзником!
Помоги нам захватить нашу долю в каждой битве!
Создай нам, о Индра, широкое пространство, легкий путь!
Сломи силы мужества врагов, о щедрый!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसके साथ क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) शत्रुओं के दल को विदीर्ण करनेवाले सेना आदि के अधीश ! तुम (भरेभरे) प्रत्येक संग्राम में (अस्माकम्) हम लोगों के (वृतम्) स्वीकार करने योग्य (अंशम्) सेवाविभाग को (अव) रक्खो, चाहो, जानो, प्राप्त होओ, अपने में रमाओ, माँगो, प्रकाशित करो, उससे आनन्दित होने आदि क्रियाओं से स्वीकार करो वा भोजन, वस्त्र, धन, यान, कोश को बाँट लेओ तथा (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (वरिवः) अपना सेवन (सुगम्) (कृधि) करो। हे (मघवन्) प्रशंसित बलवाले ! तुम (वृष्ण्या) शस्त्र वर्षानेवालों की शस्त्रवृष्टि के लिये हितरूप अपनी सेना से (शत्रूणाम्) शत्रुओं की सेनाओं को (प्र, रुज) अच्छी प्रकार काटो और ऐसे साथी (त्वया, युजा) जो आप उनके साथ (वयम्) युद्ध करनेवाले हम लोग शत्रुओं के बलों को (उत् जयेम) उत्तम प्रकार से जीतें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुष जब-जब युद्ध करने को प्रवृत्त होवें तब-तब धन, शस्त्र, यान, कोश, सेना आदि सामग्री को पूरी कर और प्रशंसित सेना के अधीश से रक्षा को प्राप्त होकर, प्रशंसित विचार और युक्ति से शत्रुओं के साथ युद्ध कर, उनकी सेनाओं को सदा जीतें। ऐसे पुरुषार्थ के विना किये किसी की जीत होने योग्य नहीं, इससे इस वर्त्ताव को सदा वर्त्तें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं भरे भरेऽस्माकं वृतमंशमवास्मभ्यं वरिवः सुगं कृधि। हे मघवंस्त्वं वृष्ण्या स्वसेनया शत्रूणां सेनाः प्ररुज। एवंभूतेन त्वया युजा सह वर्त्तमाना वयं शत्रून् उज्जयेम ॥ ४ ॥

पुनस्तेन सह किं कर्तव्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) योद्धारः (जयेम) शत्रून् विजयेमहि (त्वया) सेनाधिपतिना सह वर्त्तमानाः (युजा) युक्तेन (वृतम्) स्वीकर्त्तव्यम् (अस्माकम्) (अंशम्) सेवाविभागम्। भोजनाच्छादनधनयानशस्त्रकोशविभागं वा (उत्) उत्कृष्टे (अव) रक्षादिकं कुर्याः। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (भरे-भरे) संग्रामे संग्रामे (अस्मभ्यम्) (इन्द्र) शत्रुदलविदारक (वरिवः) सेवनम् (सुगम्) सुष्ठु गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति यस्मिँस्तत् (कृधि) कुरु (प्र) (शत्रूणाम्) वैरिणां सेनाः (मघवन्) प्रशस्तबल (वृष्ण्या) वृष्णां वर्षकाणां शस्त्रवृष्टये हितया सेनया (रुज) भङ्ग्धि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषा यदा यदा युद्धाऽनुष्ठानाय प्रवर्त्तेरन् तदा तदा धनशस्त्रकोशयानसेनासामग्रीः पूर्णाः कृत्वा प्रशस्तेन सेनापतिना रक्षिता भूत्वा प्रशस्तविचारेण युक्त्या च शत्रुभिः सह युद्ध्वा शत्रुपृतनाः सदा विजयेरन्। नैवं पुरुषार्थेन विना कस्यचित् खलु विजयो भवितुमर्हति तस्मादेतत्सदाऽनुतिष्ठेयुः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुष जेव्हा जेव्हा युद्ध करण्यास प्रवृत्त होतात तेव्हा तेव्हा धन, शस्त्र, यान, कोश, सेना इत्यादी सामग्री पूर्ण करून प्रशंसित सेनाधीशांकडून रक्षण घेऊन प्रशंसित विचाराने व युक्तीने शत्रूंबरोबर युद्ध करावे व त्यांच्या सेनेवर नेहमी विजय प्राप्त करावा. अशा पुरुषार्थाखेरीज कुणालाही विजय प्राप्त होणार नाही. त्यामुळे या प्रकारचे वर्तन सदैव ठेवावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

ना᳓ना हि᳓ त्वा ह᳓वमाना ज᳓ना इमे᳓
ध᳓नानां धर्तर् अ᳓वसा विपन्य᳓वः
अस्मा᳓कं स्मा र᳓थम् आ᳓ तिष्ठ सात᳓ये
जइ᳓त्रं हि᳓ इन्द्र नि᳓भृतम् म᳓नस् त᳓व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hávamānāḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jánāḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́nā ← nā́nā (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

dhartar ← dhartár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vipanyávaḥ ← vipanyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sma ← sma (invariable)

tiṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jaítram ← jaítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

níbhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

नाना॑ । हि । त्वा॒ । हव॑मानाः । जनाः॑ । इ॒मे । धना॑नाम् । ध॒र्तः॒ । अव॑सा । वि॒प॒न्यवः॑ ।
अ॒स्माक॑म् । स्म॒ । रथ॑म् । आ । ति॒ष्ठ॒ । सा॒तये॑ । जैत्र॑म् । हि । इ॒न्द्र॒ । निऽभृ॑तम् । मनः॑ । तव॑ ॥

• nānā
• [adverb]
• “variously; differently; many; individually.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• havamānā ← havamānāḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, plural
• “raise; call on; call; summon.”

• janā ← janāḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhanānāṃ ← dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhartar ← dhartṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “supporter.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• vipanyavaḥ ← vipanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “admiring; laudatory.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• smā ← sma
• [adverb]

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tiṣṭha ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• jaitraṃ ← jaitram ← jaitra
• [noun], nominative, singular, neuter

• hīndra ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• hīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nibhṛtam ← nibhṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “concealed; secret; lonely(a); passionless; emotionless; modest; faithful; separate.”

• manas ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

हे धनानां धर्तः गोहिरण्यादिरूपाणां द्रव्याणां धारयितः इन्द्र विपन्यवः । स्तोतृनामैतत् । स्तोतारः इमे जनाः अवसा रक्षणेन हेतुना त्वा हवमानाः त्वामाह्वयन्तः नाना हि विभिन्नाः खलु । तेषां मध्ये अस्माकं स्म अस्माकमेव सातये धनदानाय रथम् आ तिष्ठ आरोह । हे इन्द्र निभृतम् अव्याकुलं तव मनः चित्तं जैत्रं हि जयशीलं खलु । शत्रून् जित्वास्मभ्यं धनं दातुं समर्थमित्यर्थः ॥ सातये ।’ षणु दाने ‘। क्तिनि ‘जनसनखनां सब्झलोः ’ इति आत्वम् ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“Many are the men who call upon you for your protection; mount your car to bring wealth to us, for your mind, Indra, is composed, and resolved of victory.”

As these peoples here, each for itself, in admiration are calling for you along with your help, o securer of prizes—
mount our chariot, to win—because your mind, Indra, when it’s settled, is victorious.

hávamānā(ḥ) is one of the uncommon, but not vanishingly rare examples of a pres. part. functioning as the main verb of a clause. See also 103.4 below.

Given the fronted full pronoun asmā́kam in c and its contrast with the various peoples in ab, more emphasis should have been placed on “our” in the published translation

For here in divers ways these men invoking thee, holder of treasures, sing hymns to win thine aid.
Ascend the car that thou mayest bring spoil to us, for, Indra, thy fixt winneth the victory.

Denn von verschiedenen Seiten pflegen dich, du Bewahrer der Siegerpreise, um Hilfe diese Leute lautpreisend anzurufen. Besteig unseren Wagen zum Gewinn, denn dein fester Sinn ist siegesgewohnt, o Indra!

Denn vielfach rufen diese Männer, Indra, dich, O Herr der Schätze, preisend voll Verlangen an; Um zu erbeuten, steig auf unsern Wagen nun; denn siegreich, fest aufs Ziel gerichtet ist dein Sinn.

Ведь со всех сторон зовут тебя эти люди,
О держатель наград, восхищающиеся помощью (твоей).
На нашу колесницу взойди, чтоб она выиграла –
Ведь твоя сосредоточенная мысль приносит победу.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उनको परस्पर युद्ध में कैसे वर्त्तना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) यथायोग्य वीरों के रखनेवाले ! तुम (धनानाम्) राज्य की विभूतियों के (सातये) अलग-अलग बाँटने के लिये (स्म) आनन्द ही के साथ जिसमें (तव) तुम्हारी (मनः) विचार करनेवाली चित्त की वृत्ति (निभृतम्) निरन्तर धरी हो, उस (अस्माकम्) हमारे (जैत्रम्) जो बड़ा दृढ़ जिससे शत्रु जीते जाएँ (रथम्) ऐसे विजय करानेवाले विमानादि यान (हि) ही को (आतिष्ठ) अच्छे प्रकार स्वीकार कर स्थित हो। हे (धर्त्तः) धारण करनेवाले ! तुम्हारी आज्ञा में अपना वर्त्ताव रखते हुए (अवसा) रक्षा आदि आपके गुणों के साथ वर्त्तमान (नाना) अनेक प्रकार (हवमानाः) चाहे हुए (विपन्यवः) विविध व्यवहारों में चतुर बुद्धिमान् (जनाः) जन (इमे) ये प्रत्यक्षता से परीक्षा किये हम लोग (त्वाम्) तुम्हारे अनुकूल (हि) ही वर्त्ताव रक्खें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य युद्ध आदि व्यवहारों में प्रवृत्त होवें तब विरोध, ईर्ष्या, डर और आलस्य को छोड़ एक-दूसरे की रक्षा में तत्पर हो शत्रुओं को जीत और जीते हुए धनों को बाँटकर सेनापति आदि लड़नेवालों की योग्यता के अनुकूल उनके सत्कार के लिये देवें कि जिससे लड़ने का उत्साह आगे को बढ़े। सब प्रकार से ले लेना प्रीति करनेवाला नहीं और देना प्रसन्नता करनेवाला होता है, यह विचारकर सदा उक्त व्यवहार को वर्त्तें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं धनानां सातये स्म यत्र तव मनो निभृतं तमस्माकं जैत्रं रथं ह्यातिष्ठ। हे धर्त्तस्तवाज्ञायां स्थिता अवसा सह वर्त्तमाना नाना हवमाना विपन्यवो जना इमे वयं त्वानुकूलं हि वर्त्तेमहि ॥ ५ ॥

पुनस्तैः परस्परं तत्र कथं वर्त्तितव्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (नाना) अनेकप्रकाराः (हि) खलु (त्वा) त्वाम् (हवमानाः) स्पर्द्धमानाः (जनाः) शौर्य्यधनुर्वेदकुशला अतिरथा मनुष्याः (इमे) प्रत्यक्षतया सुपरीक्षिताः (धनानाम्) राज्यविभूतीनाम् (धर्त्तः) धारक (अवसा) रक्षणादिना सह वर्त्तमानाः (विपन्यवः) विविधव्यवहारकुशला मेधाविनः (अस्माकम्) (स्म) हर्षे। पूर्ववदत्र दीर्घः। (रथम्) विजयहेतुं विमानादियानम् (आ) (तिष्ठ) (सातये) संविभागाय (जैत्रम्) दृढं वैयाघ्रं विजयनिमित्तम् (हि) प्रसिद्धम् (इन्द्र) यथावद्वीराणां रक्षक (निभृतम्) नितरां धृतम् (मनः) मननशीलान्तःकरणवृत्तिः (तव) ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - यदा मनुष्या युद्धादिव्यवहारे प्रवर्त्तेरंस्तदा विरोधेर्ष्याभयालस्यं विहाय परस्पररक्षायां तत्परा भूत्वा शत्रून् विजित्य विजितधानानां विभागान् कृत्वा सेनापत्यादयो यथायोग्यं योद्धृभ्यः सत्कारायैतानि दद्युर्यतोऽग्रेऽप्युत्साहो वर्धेत। सर्वथाऽऽदानमप्रियकरं दानञ्च प्रियकारकमिति बुद्ध्वैतत्सदाऽनुतिष्ठेयुः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा माणसे युद्ध इत्यादी व्यवहारांत प्रवृत्त होतात तेव्हा ईर्ष्या, विरोध, भय, आळस सोडून एकमेकांचे रक्षण करण्यास तत्पर व्हावे. शत्रूंना जिंकावे व जिंकलेल्या धनाचे वाटप करून सेनापती इत्यादी लढणाऱ्यांच्या योग्यतेनुसार त्यांच्या सत्कारासाठी ते द्यावे. ज्यामुळे त्यांचा पुढे लढण्याचा उत्साह वाढेल. सर्व प्रकारे घेणे प्रीतिकारक नसते तर देण्यामुळे प्रसन्नता निर्माण होते. हा विचार सदैव उक्त व्यवहारात आणावा. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

गोजि᳓ता बाहू᳓ अ᳓मितक्रतुः सिमः᳓
क᳓र्मन्-कर्मञ् छत᳓मूतिः खजंकरः᳓
अकल्प᳓ इ᳓न्द्रः प्रतिमा᳓नम् ओ᳓जसा
अ᳓था ज᳓ना वि᳓ ह्वयन्ते सिषास᳓वः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámitakratuḥ ← ámitakratu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

gojítā ← gojít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

simáḥ ← simá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kárman-karman ← kárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

khajaṁkaráḥ ← khajaṁkará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śatámūtiḥ ← śatámūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

akalpáḥ ← akalpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pratimā́nam ← pratimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

átha ← átha (invariable)

hvayante ← √hvā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jánāḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

siṣāsávaḥ ← siṣāsú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL, mood:DES}

ví ← ví (invariable)

गो॒ऽजिता॑ । बा॒हू इति॑ । अमि॑तऽक्रतुः । सि॒मः । कर्म॑न्ऽकर्मन् । श॒तम्ऽऊ॑तिः । ख॒ज॒म्ऽक॒रः ।
अ॒क॒ल्पः । इन्द्रः॑ । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । ओज॑सा । अथ॑ । जनाः॑ । वि । ह्व॒य॒न्ते॒ । सि॒सा॒सवः॑ ॥

• gojitā ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gojitā ← jitā ← jit
• [noun], nominative, dual, masculine
• “curative; removing; victorious; winning.”

• bāhū ← bāhu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• amitakratuḥ ← amita
• [noun]
• “infinite; illimitable; countless.”

• amitakratuḥ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• simaḥ ← sima
• [noun], nominative, singular, masculine

• karman
• [noun], locative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• karmañchatamūtiḥ ← karman
• [noun], locative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• karmañchatamūtiḥ ← śatamūtiḥ ← śatamūti
• [noun], nominative, singular, masculine

• khajaṅkaraḥ ← khajaṃkara
• [noun], nominative, singular, masculine

• akalpa ← akalpaḥ ← akalpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “inappropriate.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pratimānam ← pratimāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weight.”

• ojasāthā ← ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• ojasāthā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• janā ← janāḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• hvayante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• siṣāsavaḥ ← siṣāsu
• [noun], nominative, plural, masculine

हे इन्द्र तव बाहू हस्तौ गोजिता जयेन गवां लम्भयितारौ । त्वं च अमितक्रतुः अपरिच्छिन्नज्ञानः सिमः श्रेष्ठः । तथा च शाट्यायनकं- सिम इति वै श्रेष्ठमाचक्षते ’ इति । यद्वा । सिमः शत्रूणां बन्धकः । कर्मन्कर्मन् स्तोतॄणां कर्मणिकर्मण्युपस्थिते शतमूतिः बहुविधरक्षणोपेतः खजंकरः । खजति मथ्नाति पुरुषानिति खजः संग्रामः । तस्य कर्ता । अकल्पः कल्पेनान्येन रहितः । स्वतन्त्र इत्यर्थः । ओजसा सर्वेषां प्राणिनां यदोजो बलमस्ति तेन सर्वेण प्रतिमानं प्रतिनिधित्वेन मीयमानः । यस्मादेवंगुणविशिष्टः इन्द्रः अथ अतः कारणात् सिषासवः धनं लब्धुकामाः जनाः वि ह्वयन्ते विविधमाह्वयन्ति ॥ गोजिता । गा जयतः इति गोजितौ। ‘सुपां सुलुक् ’ इति विभक्तेः आकारः । सिमः । ‘ षिञ् बन्धने । अस्मादौणादिको मक् । खजंकरः । ‘ खज मन्थे । पचाद्यच् । ‘क्षेमप्रियमद्रेऽण् च ’ ( पा. सू. ३. २. ४४ ) इति चशब्दस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वात् खजशब्दोपपदादपि करोतेः खच् ।’ अरुर्द्विषदजन्तस्य° ’ इति मुम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अकल्पः । ‘ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सिषासवः । वन षण संभक्तौ । सनि ‘सनीवन्तर्ध° ’ इति विकल्पनात् इडभावः । ‘ जनसनखनां सञ्झलोः’ इति आत्वम् । द्विर्वचनादि । ‘सनाशंसभिक्ष उः’ (पा. सू. ३. २. १६८ ) इति उप्रत्ययः । सति शिष्टत्वात् तस्यैव स्वरः शिष्यते ॥

English translation:

“Your arms are the winners of cattle, your wisdom is unbounded, you are most excellent, the granter of a hundred aids in every rite; the author of war, Indra is uncontrolled; the type of strength; wherefore men, who are desirous of wealth, invoke him in various ways.”

Cow-conquering are his two arms—he himself is of unmatched resolve, providing a hundred forms of help in every action, creating tumult.
In the disorder (of battle) Indra is a match (for all) in his strength. So the peoples vie in invoking him when they wish to win.

I tr. amita- as ‘matchless’ rather than ‘immeasurable’ because of its etym.

connection with pratimā́na- ‘match’ (6c, 8a), amātrá- ‘matchless’ (7c).

The Pp. reads akalpáḥ in c, and following this reading has led to very “free” (so Oldenberg) tr. of the word and interpr. of the syntax (e.g., Geldner “Durch seine Stärke macht Indra ein Gegengewicht unmöglich”; Renou is even freer), where “(macht) unmöglich” for akalpá- seems distinctly odd and the syntactic relation between it and pratimā́nam is loose at best. The difficulties disappear if we instead read loc. akalpé.

As Oldenberg points out, by accent the word should be a bahuvrīhi. The one example of kálpa- in the RV seems to refer to arrangements, ritual or martial (IX.9.7: ávā kálpeṣu naḥ pumas, támāṃsi soma yódhyā “help us in our arrangements, o male; the shades of darkness must be fought”), and a bahuvrīhi “without arrangement/order” modifying an underlying ‘battle’-word (perhaps khaja- ‘tumult’ extracted from immediately preceding khajaṃkaráḥ) makes perfect sense in context.

This leaves an equational sentence índraḥ … pratimā́nam ójasā “by his strength Indra is the match,” and we need only supply the specification of what he is the match for. I sc. ‘all’ on the basis of II.12.9c, also describing Indra: yó víśvasya pratimā́nam babhūva. However, esp. in conjunction with 8ab, it might instead be the earth, or heaven and earth. Cf. I.52.13 (also of Indra) tvám bhuvaḥ pratimā́nam pṛthivyā́ḥ (also 12); X.111.5 índro diváḥ pratimā́nam pṛthivyā́ḥ.

His arms win kine, his power is boundless in each act best, with a hundred helps waker of battle’s din
Is Indra: none may rival him in mighty strength. Hence, eager for the spoil the people call on him.

Deine Arme erbeuten Rinder, er selbst ist von unermeßlicher Umsicht, bei jeder Unternehmung hundertfache Hilfe bringend, streitbar. Durch seine Stärke macht Indra ein Gegengewicht unmöglich. Darum rufen ihn die gewinnbegierigen Leute um die Wette an.

Mit Armen siegreich, ganz voll unermessner Macht, voll Kampfbegier, mit hundert Hülfen stets zur Hand, Ist Indra unvergleichlich an gewalt’ger Kraft, drum rufen ihn die beutegier’gen hier und dort.

(Его) руки завоевывают коров, сам он отличается безграничной силой духа,
Принося сотню поддержек в каждом деле, вызывая круговерть (битвы).
По силе Индра не может иметь противовеса,
И люди зовут его, состязаясь (друг с другом), те, кто хотят добыть.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह सेनापति कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापति ! जिन आपकी (गोजिता) पृथिवी की जितानेवाली (बाहू) अत्यन्त बल पराक्रमयुक्त भुजा (अथ) इसके अनन्तर जो आप (इन्द्रः) अनेक ऐश्वर्य्ययुक्त (ओजसा) बल से (कर्मन् कर्मन्) प्रत्येक को काम में (अमितक्रतुः) अतुल बुद्धिवाले (अकल्पः) और बड़े-बड़े समर्थ जनों से अधिक (सिमः) व्यवस्था से शत्रुओं के बाँधने और (खजङ्करः) संग्राम करनेवाले (शतमूतिः) जिनकी सैकड़ों रक्षा आदि क्रिया है। (प्रतिमानम्) जिनको अत्यन्त सामर्थ्यवालों की उपमा दी जाती है, उन आपको (सिषासवः) सेवन करने की इच्छा करनेवाले (जनाः) विद्वान् जन (वि, ह्वयन्ते) चाहते हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो सर्वथा समर्थ, प्रत्येक काम के करने को जानता, औरों से न जीतने योग्य, आप सबको जीतनेवाला, सबके चाहने योग्य और अनुपम मनुष्य हो, उसको सेनाधिपति करके विजय आदि कामों को साधें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे सभापते यस्य ते गोजिता बाहू यो भवानिन्द्र ओजसा कर्मन्कर्मनमितक्रतुरकल्पः सिमः खजङ्करः शतमूतिः प्रतिमानं वर्त्ततेऽथ तं त्वां सिषासवो जनाः विह्वयन्ते ॥ ६ ॥

पुनः स सेनापितः कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (गोजिता) गाः पृथिवीर्जयति याभ्यां तौ। अत्र कृतो बहुलमिति करणे क्विप्। सुपां सुलुगिति विभक्तेराकारादेशश्च। (बाहू) अतिबलपराक्रमयुक्तौ भुजौ (अमितक्रतुः) अमिताः क्रतवः प्रज्ञा यस्य सः (सिमः) व्यवस्थया शत्रूणां बन्धकः (कर्म्मन्कर्म्मन्) कर्मणि कर्मणि (शतमूतिः) शतमसंख्याता ऊतयो रक्षणादिका क्रिया यस्य सः। अत्र वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति सुपो लुगभावः। (खजङ्करः) यः संग्रामं करोति सः। अत्र खज मन्थने इति धातोः कर्मण्यणित्यण्। वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति वृद्ध्यभावः। सुपो लुगभावश्च। (अकल्पः) कल्पैरन्यैः समर्थैरसदृशोऽन्येभ्योऽधिक इति (इन्द्रः) अनेकैश्वर्य्यः (प्रतिमानम्) अतिसमर्थानामुपमा (ओजसा) बलेन (अथ) आनन्तर्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (जनाः) विद्वांसः (वि) (ह्वयन्ते) स्पर्द्धन्ते (सिषासवः) सनितुं संभजितुमिच्छवः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यः सर्वथा समर्थः प्रतिकर्म कर्त्तुं वेत्ताऽन्यैरजेयः सर्वेषां जेता सर्वैः स्पृहणीयोऽनुपमो मनुष्यो वर्त्तते तं सेनाधिपतिं कृत्वा विजयादीनि कार्य्याणि साधनीयानि ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो सर्वस्वी समर्थ, प्रत्येक कामाचा जाणता, इतरांकडून जिंकला न जाणारा, स्वतः सर्वांवर विजय प्राप्त करणारा, सर्वांचा आवडता व अनुपम मनुष्य असेल त्याला माणसांनी सेनाधिपती करून विजय प्राप्त करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

उ᳓त् ते शता᳓न् मघवन्न् उ᳓च् च भू᳓यस
उ᳓त् सह᳓स्राद् रिरिचे कृष्टि᳓षु श्र᳓वः
अमात्रं᳓ त्वा धिष᳓णा तित्विषे मही᳓
अ᳓धा वृत्रा᳓णि जिघ्नसे पुरंदर

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́yasaḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

ca ← ca (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śatā́t ← śatá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

út ← út (invariable)

kr̥ṣṭíṣu ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sahásrāt ← sahásra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

út ← út (invariable)

amātrám ← amātrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhiṣáṇā ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

titviṣe ← √tvíṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

jighnase ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

puraṁdara ← puraṁdará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

उत् । ते॒ । श॒तात् । म॒घ॒ऽव॒न् । उत् । च॒ । भूय॑सः । उत् । स॒हस्रा॑त् । रि॒रि॒चे॒ । कृ॒ष्टिषु॑ । श्रवः॑ ।
अ॒मा॒त्रम् । त्वा॒ । धि॒षणा॑ । ति॒त्वि॒षे॒ । म॒ही । अध॑ । वृ॒त्राणि॑ । जि॒घ्न॒से॒ । पु॒र॒म्ऽद॒र॒ ॥

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śatān ← śatāt ← śata
• [noun], ablative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• maghavann ← maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• uc ← ud
• [adverb]
• “up.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bhūyasa ← bhūyasaḥ ← bhūyas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “more(a); more(a); abounding in(p); stronger; bigger.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• sahasrād ← sahasrāt ← sahasra
• [noun], ablative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• kṛṣṭiṣu ← kṛṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• śravaḥ ← śravas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• amātraṃ ← amātram ← amātra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “immeasurable.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dhiṣaṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• titviṣe ← tviṣ
• [verb], singular, Perfect indicative

• mahy ← mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• jighnase ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• purandara ← puraṃdara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; puraṃdara [word].”

हे मघवन् धनवन्निन्द्र कृष्टिषु स्तोतृषु मनुष्येषु त्वया दीयमानं श्रवः यदन्नमस्ति तत् शतात् शतसंख्याकाद्धनात् उत् रिरिचे उद्रिक्तमधिकं भवति । अपि च भूयसः शतसंख्याकादपि बहुतराद्धनात् उत् रिरिचे अधिकं भवति । किं बहुना! सहस्रात् सहस्रसंख्याकादपि उत् रिरिचे । त्वया दत्तं तदन्नमक्षयमित्यर्थः । अपि च अमात्रं मात्रयेयत्तया रहितं परिगणितुमशक्यैः सर्वैर्गुणैरधिकं त्वां मही महती धिषणा अस्मदीया स्तुतिलक्षणा वाक् तित्विषे दीपयति । त्वत्संबन्धिनो गुणान् प्रकाशयति । हे पुरंदर शत्रूणां पुरा दायितरिन्द्र अध स्तुत्यनन्तरं वृत्राणि आवरकान् शत्रून् जिघ्नसे हंसि विनाशयसि ॥ रिरिचे। ‘रिचिर् विरेचने ‘। कर्मणि लिट् । तित्विषे । ‘ त्विष दीप्तौ । जिघ्नसे । हन्तेर्लेटि व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । ‘लेटोऽडाटौ ’ इति अडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ गमहन° ’ इत्यादिना उपधालोपः । स्थानिवद्भावात् द्विर्वचनादि । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । पुरंदर । ‘ पू:सर्वयोर्दारिसहोः ’ (पा. सू. ३. २ ४१ ) इति खच् ।’ खचि ह्रस्वः ’ ( पा. सू. ६. ४, ९४ ) इति ह्रस्वत्वम् । वाचंयमपुरंदरौ च’ (पा. सू. ६. ३. ६९ ) इति निपातनात् अम् ॥

English translation:

“The food, Maghavan, (which is to be given by you) to men, may be more than sufficient for a hundred, oor for more, even, than a thousand; great praise has glorified you, who are without limit, whereupon you destroy your enemies.”

Your fame reaches higher than a hundred, bounteous one, and even more—higher than a thousand among the separate peoples.
The great (Earth), the Holy Place has sparked you who are matchless. So you keep smashing obstacles, you stronghold-splitter.

As in 2b we find an original epithet of the earth, mahī́‘the great one’, which comes to be used as a straight designation of it, doubling a word that may also refer to the earth, dhiṣáṇā. This combination also occurs elsewhere (III.31.13, X.96.10); the former passage is an esp. close parallel to this one, in that mahī́… dhiṣáṇā sets Indra on the attack. With Kümmel (224: “Dich … hat die Dhiṣaṇā entflammt”) I therefore take titviṣe here as transitive, though in its other occurrences it is not. For another passage in which the earth aids Indra in his heroic deeds, see IV.16.7b prā́vat te vájram pṛthivī́…

Thy glory, Maghavan, exceeds a hundred yea, more than a hundred, than a thousand mid the folk,
The great bowl hath inspirited thee boundlessly: so mayst thou slay the Vrtras breaker-down of forts!

Dein Ruhm, du Gabenreicher, wiegt mehr als Hundert und darüber, mehr als Tausend unter den Völkern. Dich, den Unermeßlichen, hat der Große Tatendrang entflammt. Dann erschlägst du die Feinde, du Burgenbrecher.

O mächt’ger, über Hunderte und über mehr und über tausend Völker ragt dein Ruhm hervor, Dich unermessnen hat der Becher stark erregt, O Burgzerstörer, dann erschlägst die Feinde du.

Пре(восходит) сотню, о щедрый, и пре(восходит) больше,
Превосходит тысячу твоя слава среди людей.
Тебя, безмерного, возбудило великое вдохновение:
Тут ты и убиваешь врагов, о проламыватель крепости!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह कैसा और क्या करता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) असंख्यात ऐश्वर्य्य से युक्त सेनापति ! (ते) आपका (कृष्टिषु) मनुष्यों में (श्रवः) कीर्त्तन, श्रवण वा धन (शतात्) सैकड़ों से (उत्) ऊपर (रिरिचे) निकल गया (सहस्रात्) हजारों से (उत्) ऊपर (च) और (भूयसः) अधिक से भी (उत्) ऊपर अर्थात् अधिक निकल गया। (अध) इसके अनन्तर (अमात्रम्) परिमाणरहित (त्वा) आपकी (मही) महागुणयुक्त (धिषणा) विद्या और अच्छी शिक्षा को पाये हुई वाणी वा बुद्धि (तित्विषे) प्रकाशित करती है। हे (पुरन्दर) शत्रुओं के पुरों के विदारनेवाले ! (वृत्राणि) जैसे मेघ के अङ्ग अर्थात् बद्दलों को सूर्य्य हनन करता है, वैसे आप शत्रुओं को (जिघ्नसे) मारते हो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जैसे सूर्य्य अन्धकार और मेघ आदि का हनन करके अपरिमित अर्थात् जिसका परिमाण न हो सके, उस अपने तेज को प्रकाशित करके सब तेजवाले पदार्थों में बढ़के वर्त्तमान है, वैसे विद्वान् को सभा का अधीश मानके शत्रुओं को जीतें ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र ते कृष्टिषु श्रवः शतादुद्रिरिचे सहस्रादुद्रिरिचे भूयसश्चोद्रिरिचेऽधाऽमात्रं त्वा मही धिषणा तित्विषे। हे पुरन्दर वृत्राणि सूर्य्यइव त्वं शत्रून् जिघ्नसे ॥ ७ ॥

पुनः स कीदृशः किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) उत्कृष्टे (ते) तव (शतात्) असंख्यात् (मघवन्) असंख्यातैश्वर्य्य (उत्) (च) (भूयसः) अधिकात् (उत्) (सहस्रात्) असंख्येयात् (रिरिचे) अतिरिच्यते (कृष्टिषु) मनुष्येषु (श्रवः) कीर्तनं श्रवणं धनं वा (अमात्रम्) अपरिमितम् (त्वा) त्वाम् (धिषणा) विद्यासुशिक्षिता वाक् प्रज्ञा वा (तित्विषे) त्वेषति प्रदीप्यते (मही) महागुणविशिष्टा (अध) आनन्तर्ये। निपातस्य चेति दीर्घः। (वृत्राणि) यथा मेघावयवान्सूर्य्यस्तथा शत्रून् (जिघ्नसे) हन्याः। अत्र हन धातोर्लेटि शपः स्थाने श्लुः। व्यत्ययेनात्मनेपदं च। (पुरन्दर) यः शत्रूणां पुरो दृणाति तत्सम्बुद्धौ ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा सूर्योऽन्धकारमेघादिकं हत्वाऽपरिमितं स्वकीयं तेजः प्रकाश्य सर्वेषु तेजस्विष्वधिको वर्त्तते तथाभूतं विद्वांसं सभापतिं मत्वा शत्रवः पराजेयाः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी जसा सूर्य अंधकार व मेघ इत्यादींचे हनन करून अपरिमित अर्थात ज्याचे परिमाण असू शकत नाही त्या तेजाला प्रकाशित करून सर्व तेजस्वी पदार्थांत वर्धित होत असतो, तसे विद्वानाला सभेचा अधीश मानून शत्रूंना जिंकावे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

त्रिविष्टिधा᳓तु प्रतिमा᳓नम् ओ᳓जसस्
तिस्रो᳓ भू᳓मीर् नृपते त्री᳓णि रोचना᳓
अ᳓तीदं᳓ वि᳓श्वम् भु᳓वनं ववक्षिथ
अशत्रु᳓र् इन्द्र जनु᳓षा सना᳓द् असि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ójasaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pratimā́nam ← pratimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

triviṣṭidhā́tu ← triviṣṭidhā́tu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bhū́mīḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

nr̥pate ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

áti ← áti (invariable)

bhúvanam ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vavakṣitha ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśatrúḥ ← aśatrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

janúṣā ← janúṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sanā́t ← sanā́t (invariable)

त्रि॒वि॒ष्टि॒ऽधातु॑ । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । ओज॑सः । ति॒स्रः । भूमीः॑ । नृ॒ऽप॒ते॒ । त्रीणि॑ । रो॒च॒ना ।
अति॑ । इ॒दम् । विश्व॑म् । भुव॑नम् । व॒व॒क्षि॒थ॒ । अ॒श॒त्रुः । इ॒न्द्र॒ । ज॒नुषा॑ । स॒नात् । अ॒सि॒ ॥

• triviṣṭidhātu ← triviṣṭi
• [adverb]
• “thrice.”

• triviṣṭidhātu ← dhātu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• pratimānam ← pratimāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weight.”

• ojasas ← ojasaḥ ← ojas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• bhūmīr ← bhūmīḥ ← bhūmi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• nṛpate ← nṛpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king.”

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• atīdaṃ ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• atīdaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanaṃ ← bhuvanam ← bhuvana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• vavakṣithāśatrur ← vavakṣitha ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• vavakṣithāśatrur ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• vavakṣithāśatrur ← śatruḥ ← śatru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• januṣā ← janus
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “birth.”

• sanād ← sanāt
• [adverb]

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे नृपते नृणां पालयितरिन्द्र त्वम् ओजसः सर्वेषां प्राणिनां बलस्य प्रतिमानं प्रतिनिधिरसि । कीदृशं प्रतिमानम् । त्रिविष्टिधातु । धातुशब्दो रज्जुभागवचनः । यथा “ त्रिधातु पञ्चधातु वा शुल्वं करोति’ इति । यथा त्रिविष्टिस्त्रिगुणिता रज्जुः द्रढीयसी एवमिन्द्रोऽपि दृढतर इत्यर्थः । किंच त्वं तिस्रो भूमीः त्रीन् लोकान् त्रीणि रोचना त्रीणि तेजांसि दिवि आदित्याख्यम् अन्तरिक्षे वैद्युतरूपमग्निं पृथिव्याम् आहवनीयादिरूपेण वर्तमानं पार्थिवमग्निम् एवं त्रीन् लोकान् त्रीणि तेजांसि च अति ववक्षिथ अतिशयेन वोढुमिच्छसि । अपि च इदं विश्वं सर्वं भुवनं भूतजातं चातिवोढुमिच्छसि । सर्वस्य जगतः पालनेन त्वमेव सर्वेषां निर्वाहकः भवसीत्यर्थः। यस्मात् हे इन्द्र त्वं सनात् चिरकालादारभ्य जनुषा जन्मना जन्मप्रभृति अशत्रुः सपत्नरहितः असि ॥ त्रिविष्टिधातु । त्रिधा त्रिप्रकारेण विष्ट्या प्रवेशनेन विधीयते क्रियते इति त्रिविष्टिधातुः त्रिगुणिता रज्जुः । विशेर्भावे क्तिन् । धाञः ‘सितनिगमिमसि° ’ ( उ. सू. १. ६९ ) इत्यादिना कर्मणि तुन्प्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अत्र दृढरज्जुवाचकः शब्दस्तद्गतं दार्ढ्यं लक्षयित्वा तद्वति प्रतिमाने वर्तते । यथा माणवकेऽग्निशब्दः । तिस्रः । शसि • त्रिचतुरोः स्त्रियाम् ’ इति तिस्रादेशः अन्तोदात्तः । अचि र ऋतः’ इति रेफादेशे ‘उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । ववक्षिथ । वह प्रापणे ’ इत्यस्मात् इच्छासनि ढत्वकत्वषत्वानि । ‘ सन्यतः ’ इति इत्वाभावश्छान्दसः । छान्दसे लिटि: अमन्त्रे°’ इति निषेधात् आम्प्रत्ययाभावः । जनुषा । ‘ जनेरुसिः ॥

English translation:

“Strong as a twice-twisted rope, you are the type of strength; protector of men, that are more than able to sustain the three spheres, the three luminaries, and all this world of beings, Indra, who have from birth ever been without a rival.”

The (only) match for your strength has threefold divisions: it is the three earths, o lord of men, and the three luminous realms.
You have grown beyond this whole world. You are without rival, Indra, by birth and from of old.

Contra most tr., I prefer to take ab as separate clauses, rather than as anticipating bhúvanam in c.

The difference between triviṣṭi-dhā́tu- and tri-dhā́tu- (used of bhū́ma in IV.42.4) is not clear to me. The stem triviṣṭí- on its own (IV.6.4, 15.2) qualifies Agni’s ritual actions as performed “with triple toil” (√viṣ ‘be active, labor’), but that sense doesn’t work here. As far as I can see, it’s a way of indicating that the divisions each have three divisions of their own, but the semantic pathway to this value is unclear.

Of thy great might there is a three counterpart, the three earths, Lord men and the three realms of light.
Above this whole world, Indra, thou hast waxen great: without a foe art thou, nature, from of old.

Das dreifache Gegengewicht deiner Kraft, die drei Erden, o Fürst, die drei Lichträume, diese ganze Welt hast du an Wachstum überholt. Seit alters, schon mit deiner Geburt, bist du ohne ebenbürtigen Gegner.

Dreifach getheilet ist das Abbild deiner Macht, drei Erden und drei Himmelsräume, Männerfürst, Du bist gewachsen über diese ganze Welt und ohne Gegner bist du Indra von Geburt.

Троякий противовес (твоей) силы:
Три земли, о господин людей, три светлых пространства -
Ты перерос всю эту вселенную.
Издревле, о Индра, по рождению у тебя нет (равного) врага.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब ईश्वर और सभापति कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नृपते) मनुष्यों के स्वामी ईश्वर वा राजन् ! (इन्द्र) बहुत ऐश्वर्य से युक्त (अशत्रुः) शत्रुरहित आप (त्रिविष्टिधातु) जिसमें तीन प्रकार की पृथिवी, जल, तेज, पवन, आकाश की व्याप्ति अर्थात् परिपूर्णता है, उस संसार की (प्रतिमानम्) परिमाण वा उपमान जैसे हो वैसे (सनात्) सनातन कारण वा (ओजसः) बल वा (जनुषा) उत्पन्न किये हुए काम से (तिस्रः) तीन प्रकार (भूमीः) अर्थात् नीचली, ऊपरली, और बीचली उत्तम, अधम और मध्यम भूमि तथा (त्रीणि) तीन प्रकार के (रोचना) प्रकाशयुक्त विद्या, शब्द और सूर्य्य और न्याय करने, बल और राज्यपालन आदि काम के तुम दोनों यथायोग्य निर्वाह करनेवाले (असि) हो और उक्त पञ्चभूतमय (इदम्) इस (विश्वम्) समस्त (भुवनम्) जिसमें कि प्राणी होते हैं उस जगत् के (अति, ववक्षिथ) अतीव निर्वाह करने की इच्छा करते हो, इससे ईश्वर उपासना करने योग्य और विद्वान् आप सत्कार करने योग्य हो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जिसकी उपमा नहीं है, उस ईश्वर ने कारण से सब कार्य्यरूप जगत् को रच और उसकी रक्षाकर उसका संहार किया है, वही इष्टदेव मानने योग्य है तथा जो अतुल सामर्थ्ययुक्त सभापति प्रसिद्ध न्याय आदि गुणों से समस्त राज्य को सन्तोषित करता है, सो भी सदा सत्कार करने योग्य है ॥ ८ ॥

अन्वय: हे नृपत इन्द्र वह्वैश्वर्यवन् अशत्रुस्त्वं त्रिविष्टिधातु प्रतिमानं सनादोजसो जनुषा तिस्रो भूमीस्त्रीणि रोचना निर्वहन्नसि त्रिविष्टिधातु प्रतिमानमिदं विश्वं भुवनमतिववक्षिय तस्मात्सत्कर्त्तव्योऽसि ॥ ८ ॥

अथेश्वरः सभापतिश्च कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिविष्टिधातु) त्रिधोत्तममध्यमनिकृष्टा विष्टयो व्याप्तयो धातूनां पृथिव्यादीनां यस्मिँस्तत् (प्रतिमानम्) प्रतिमीयते यत् (ओजसः) बलात् (तिस्रः) त्रिविधाः (भूमीः) अधऊर्ध्वमध्यस्था उत्तमाधममध्यमाः क्षितीः (नृपते) नृणां स्वामिन्नीश्वर नृप वा (त्रीणि) त्रिविधानि (रोचना) रोचनानि विद्याशब्दसूर्य्यादीनि न्यायबलराज्यपालनादीनि च (अति) (इदम्) प्रत्यक्षम् (विश्वम्) समग्रम् (भुवनम्) भवन्ति भूतानि यस्मिञ्जगति तत् (ववक्षिथ) वोढुमिच्छसि। अत्र लडर्थे लिट्। सन्नन्तस्य वहधातोरयं प्रयोगः। बहुलं छन्दसीत्यनेनाभ्यासस्येत्वाभावः। (अशत्रुः) न सन्ति शत्रवो यस्य सः (इन्द्र) वह्वैश्वर्य्ययुक्त (जनुषा) प्रादुर्भूतेन कर्मणा (सनात्) सनातनात् कारणात् (असि) भवसि ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्येनाप्रतिमेश्वरेण कारणात्सर्वं कार्यं जगन्निर्माय संरक्ष्य संह्रियते स एवेष्टो माननीयस्तथा योऽतुलसामर्थ्यो सभाधिपतिः प्रसिद्धैर्न्यायादिगुणैः सर्वं राज्यं संतोषयति स च सत्कर्त्तव्यः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्याला उपमा नाही तो ईश्वर कारणाद्वारे सर्व कार्यजगत निर्माण करून त्याचे रक्षण करून त्याचा संहार करतो. माणसांनी त्यालाच इष्टदेव मानणे योग्य आहे व जो अतुल सामर्थ्ययुक्त सभापती प्रसिद्ध न्याय इत्यादी गुणांनी संपूर्ण राज्याला संतुष्ट करतो, तोही सदैव सत्कार करण्यायोग्य असतो. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

तुवां᳓ देवे᳓षु प्रथमं᳓ हवामहे
तुव᳓म् बभूथ पृ᳓तनासु सासहिः᳓
से᳓मं᳓ नः कारु᳓म् उपमन्यु᳓म् उद्भि᳓दम्
इ᳓न्द्रः कृणोतु प्रसवे᳓ र᳓थम् पुरः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

babhūtha ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sāsahíḥ ← sāsahí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kārúm ← kārú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

udbhídam ← udbhíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

upamanyúm ← upamanyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇotu ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prasavé ← prasavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

purás ← purás (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । दे॒वेषु॑ । प्र॒थ॒मम् । ह॒वा॒म॒हे॒ । त्वम् । ब॒भू॒थ॒ । पृत॑नासु । स॒स॒हिः ।
सः । इ॒मम् । नः॒ । का॒रुम् । उ॒प॒ऽम॒न्युम् । उ॒त्ऽभिद॑म् । इन्द्रः॑ । कृ॒णो॒तु॒ । प्र॒ऽस॒वे । रथ॑म् । पु॒रः ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• babhūtha ← bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• sāsahiḥ ← sāsahi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “victorious.”

• semaṃ ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• semaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• kārum ← kāru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; singer.”

• upamanyum ← upamanyu
• [noun], accusative, singular, masculine

• udbhidam ← udbhid
• [noun], accusative, singular, masculine

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kṛṇotu ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• prasave ← prasava
• [noun], locative, singular, masculine
• “stimulation.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• puraḥ ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

हे इन्द्र देवेषु प्रथमं श्रेष्ठं त्वां हवामहे यागार्थमाह्वयामहे । तथा त्वं पृतनासु संग्रामेषु ससहिः बभूथ शत्रूणामभिभवितासि । उत्तरार्धः परोक्षकृतः । सः इन्द्रः नः अस्माकं कारुं स्तुतीनां कर्तारम् उपमन्युम् उपमन्तारं सर्वज्ञम् उद्भिदं शत्रूणामुद्भेत्तारम् इमम् एवंगुणविशिष्टं पुत्रं कृणोतु करोतु । अपि च प्रसवे युद्धोत्पत्तावस्मदीयं रथं पुरः अन्येभ्यो रथेभ्यः पुरतो वर्तमानं करोतु । यद्वा । कारुमित्यादीनि रथविशेषणानि । कारुं युद्धस्य कर्तारम् उपमन्युम् उपगतेन प्राप्तेन मन्युना क्रोधेन युक्तम् उद्भिदं मार्गेऽवस्थितानां वृक्षादीनामुद्भेत्तारमतिशयेन भङ्क्तारम् ॥ बभूथ । ‘बभूथा ततन्थ जगृभ्म ववर्थेति निगमे’ इति निपातनात् इडभावः । स इमम् । सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम्’ इति सुलोपः । प्रसवे । षूङ् प्राणिप्रसवे ’ । ऋदोरप् । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“We invoke you, Indra, the first among the gods; you have been the victor in battles; may Indra put foremost in the battle this our chariot, which is efficient, impetuous, and the uprooter (of all impediments).”

It is you we call upon first among the gods; you have become the one victorious in battles.
Let him make this bard of ours fervid and effusive; let Indra put our chariot in front at the surging out.

The standard tr. take upamanyú- as a PN. Mayrhofer (Personenname) voices skepticism, however, and I see no reason not to take it as an adjective qualifying the bard (kārú-). Though manyú- ‘battle fury’ can be a negative quality, it often is not so viewed (esp. when it belongs to the gods), and the passionate energy it implies would be a good trait for a poet.

The impv. kṛṇotu in d should be read (with the standard tr.) with both c and d, with slightly different values: in c it has a straight “make X Y” sense, while in d it participates in the idiom puráḥ √kṛ ‘make (i.e., put) in front’.

We invocate thee first among the Deities: thou hast become a mighty Conquer in fight.
May Indra fill with spirit this our singer’s heart, and make our car impetuous, foremost in attack.

Dich rufen wir zuerst unter den Göttern an, du warst der Sieger in den Kämpfen. Er soll diesen unseren Dichter Upamanyu zum Gewinner machen; Indra soll uns in dem Wettrennen unseren Wagen an die Spitze bringen.

Dich unter allen Göttern rufen wir zuerst, in allen Schlachten bist du Sieger immerdar, Es mache Indra unsern Wagen in der Schlacht zum ersten, und den Dichter eifrig, liederreich.

Тебя мы зовем первым среди богов.
Ты (всегда) был победителем в битвах.
Пусть этого нашего певца Упаманью
Индра (сделает) победителем, (а) колесницу пустит вперед в состязании!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सेना का अध्यक्ष कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेनापते ! जिस कारण (त्वम्) आप (पृतनासु) अपनी वा शत्रुओं की सेनाओं में (सासहिः) अतीव सहनशील (बभूथ) होते हैं इससे (देवेषु) विद्वानों में (प्रथमम्) पहिले (त्वाम्) समग्र सेना के अधिपति तुमको (हवामहे) हम लोग स्वीकार करते हैं, जो (इन्द्रः) समस्त ऐश्वर्य के प्रकट करनेहारे आप (प्रसवे) जिसमें वीरजन चिताये जाते हैं उस राज्य में (उद्भिम्) पृथिवी का विदारण करके उत्पन्न होनेवाले काष्ठ विशेष से बनाये हुए (रथम्) विमान आदि रथ को (पुरः) आगे करते हैं (सः) वह आप (नः) हम लोगों के लिये (इमम) इस (उपमन्युम्) समीप में मानने योग्य (कारुम्) क्रिया कौशल काम के करनेवाले जन को (कृणोतु) प्रसिद्ध करें ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो उत्तम विद्वान्, अपनी सेना को पालन और शत्रुओं के बल को विदारने में चतुर, शिल्पकार्य्यों को जाननेवाला, प्रेमी, युद्ध में आगे होने से अत्यन्त युद्ध करता है, उसी को सेना का अधीश करें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे सेनापते यतस्त्वं पृतनासु सासहिर्बभूथ तस्माद् देवेषु प्रथमं त्वां वयं हवामहे। य इन्द्रो भवान् प्रसव उद्भिदं रथं पुरः करोति स नोऽस्मभ्यमिममुपमन्युं कारुं कृणोतु ॥ ९ ॥

अथ सेनाध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) सर्वसेनाधिपतिम् (देवेषु) विद्वत्सु (प्रथमम्) आदिमम् (हवामहे) स्वीकुर्महे (त्वम्) (बभूथ) भवसि। बभूथाततन्थ० इतीडभावो निपातनात्। (पृतनासु) स्वेषां शत्रूणां वा सेनासु (सासहिः) अतिशयेन षोढा (सः) सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणमिति सुलोपः। (इमम्) प्रत्यक्षम् (नः) अस्मभ्यम् (कारुम्) शिल्पकार्यकर्त्तारम् (उपमन्युम्) उपसमीपे मन्तुं योग्यम् (उद्भिदम्) पृथिवीं भित्वा जातेन काष्ठेन निर्मितम् (इन्द्रः) अखिलैश्वर्यकारकः (कृणोतु) (प्रसवे) प्रकृष्टतया सुवन्ति प्रेरयन्ति वीरान् यस्मिन् राज्ये तस्मिन् (रथम्) विमानादियानम् (पुरः) पुरःसरम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्य उत्तमो विद्वान् स्वसेनापालने शत्रुबलविदारणे चतुरः शिल्पवित् प्रियो युद्धे पुरःसरणादतियोद्धा वर्त्तते स एव सेनापतिः कर्त्तव्यः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी, जो उत्तम विद्वान, आपल्या सेनेचे पालन व शत्रूच्या बलाचे विदारण करण्यात चतुर, शिल्पकार्यांना जाणणारा, प्रेमळ, युद्धात समोर राहून प्रचंड युद्ध करतो, त्यालाच सेनापती करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

तुवं᳓ जिगेथ न᳓ ध᳓ना रुरोधिथ
अ᳓र्भेषु आजा᳓ मघवन् मह᳓त्सु च
तुवा᳓म् उग्र᳓म् अ᳓वसे सं᳓ शिशीमसि
अ᳓था न इन्द्र ह᳓वनेषु चोदय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhánā ← dhána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jigetha ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

rurodhitha ← √rudh- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ājā́ ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

árbheṣu ← árbha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahátsu ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

śiśīmasi ← √śā- ~ śī- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

codaya ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hávaneṣu ← hávana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

त्वम् । जि॒गे॒थ॒ । न । धना॑ । रु॒रो॒धि॒थ॒ । अर्भे॑षु । आ॒जा । म॒घ॒ऽव॒न् । म॒हत्ऽसु॑ । च॒ ।
त्वाम् । उ॒ग्रम् । अव॑से । सम् । शि॒शी॒म॒सि॒ । अथ॑ । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । हव॑नेषु । चो॒द॒य॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• jigetha ← ji
• [verb], singular, Perfect indicative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhanā ← dhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• rurodhithārbheṣv ← rurodhitha ← rudh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fill into; close; insert; put; enclose; obstruct; seal; besiege; cover; blockade; stop; lock in; plug; withhold; extinguish; connect.”

• rurodhithārbheṣv ← arbheṣu ← arbha
• [noun], locative, plural, masculine
• “few; small; unimportant.”

• ājā ← āji
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• mahatsu ← mahat
• [noun], locative, plural, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• śiśīmasy ← śiśīmasi ← śā
• [verb], plural, Present indikative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• havaneṣu ← havana
• [noun], locative, plural, neuter
• “invocation.”

• codaya ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

हे इन्द्र त्वं जिगेथ शत्रून् जयसि । तथा धना शत्रुभ्योऽपहृतानि धनानि न रुरोधिथ नावरुणत्सि । स्तोतृभ्यः प्रयच्छसीत्यर्थः । हे मघवन् धनवन्निन्द्र अर्भेषु अल्पेषु आजा आजिषु संग्रामेषु महत्सु च प्रौढेषु संग्रामेषु च अवसे अस्माकं रक्षणार्थम् उग्रम् उद्गूर्णम् . अधिकबलं त्वां सं शिशीमसि स्तोत्रैस्तीक्ष्णीकुर्मः। अथ अनन्तरं हे इन्द्र त्वं हवनेषु युद्धार्थमाह्वानेषु सत्सु आगत्य नः अस्मान् चोदय संग्रामेषु प्रेरय । जयं प्रापयेत्यर्थः ॥ जिगेथ । ‘ जि जये । लिटि थलि क्रादिनियमात् प्राप्तस्य इटः ’ अचस्तास्वत्थल्यनिटो नित्यम् ’ (पा. सू. ७. २, ६१ ) इति प्रतिषेधः । ‘ सन्लिटोर्जेः’ इति अभ्यासादुत्तरस्य जकारस्य कुत्वम् । रुरोधिथ । क्रादिनियमात् इट् । आजा । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति सप्तमीबहुवचनस्य डादेशः । शिशीमसि । ‘ शो तनूकरणे’। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । ‘ आदेचः° ’ इति आत्वम् । द्विर्वचने ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । ‘ई हल्यघोः’ इति ईकारान्तादेशः । इदन्तो मसिः ॥

English translation:

“You conquer, and withhold not the booty; in trifling or in serious conflicts, we sharpen you, fierce Maghavan, for our defence; do you, therefore, inspirit us in our defiances.”

You have conquered; you have not withheld prizes in the petty contests and in the great ones, bounteous one.
You, the strong, we hone for help. So, Indra, spur us on in the
challenges.

In b the singular loc. ājā́appears to be modified by two loc. plurals árbheṣu and mahátsu (so Oldenberg, Geldner, Renou); cf. I.81.1 mahátsu ājíṣūtém árbhe with a different imbalance of number. Witzel Gotō take the plurals separate from the singular (“im Wettkampf um kleine (Dinge) und um grosse”) (see their note). This is possible but unnecessary.

Thou hast prevailed, and hast not kept the booty back, in trifling battles in those of great account.
We make thee keen, the Mighty One, succour us: inspire us, Maghavan, when we defy the foe.

Du hast von jeher gesiegt und die gewonnenen Schätze nicht zurückbehalten - in kleinen und in großen Kämpfen, du Gabenreicher. Dich, dem Gewaltigen, machen wir scharf zum Beistand; nun eifere du uns bei den Anrufungen an, o Indra!

Stets siegst du starker, hältst die Beute nie zurück, wenn Kampf entbrennt um grosses und um kleines Gut; Wir regen dich, den mächtigen, zur Hülfe an, nun reg’ auch du uns, Indra, in den Kämpfen an.

Ты (всегда) завоевывал (и) не удерживал богатства:
На ристалище среди малых, о щедрый, и среди больших.
Тебя, грозного, мы подготавливаем для помощи:
Так поощри нас. Индра, в (наших) призывах!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विश्वा᳓हे᳓न्द्रो अधिवक्ता᳓ नो अस्तु
अ᳓परिह्वृताः सनुयाम वा᳓जम्
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
adhivaktā́ ← adhivaktár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

viśvā́hā ← viśvā́hā (invariable)

áparihvr̥tāḥ ← áparihvr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sanuyāma ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

वि॒श्वाहा॑ । इन्द्रः॑ । अ॒धि॒ऽव॒क्ता । नः॒ । अ॒स्तु॒ । अप॑रिऽह्वृताः । स॒नु॒या॒म॒ । वाज॑म् ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• viśvāhendro ← viśvāhā
• [adverb]
• “always.”

• viśvāhendro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• adhivaktā ← adhivaktṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• astv ← astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aparihvṛtāḥ ← aparihvṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aparihvṛta [word]; unhampered.”

• sanuyāma ← san
• [verb], plural, Present optative
• “win; get; gain.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

व्याख्यातेयं रोहिच्छ्यावेति वर्गे । इन्द्रः सर्वेष्टहःस्वस्माकं पक्षपातेन वक्ता भवतु । वयं चाकुटलगतयः सन्त इन्द्रेण दत्तमन्नं लभामहे । यदस्माभिः प्रार्थितमस्मदीयं तन्मित्रादयः पूजितं कुर्वन्तु ॥ ११ ॥

English translation:

“May Indra daily be our vindicator, and may we, with undiverted course, enjoy abundant food; and may Mitra, Varuṇa, Aditi–ocean, earth, and heaven, preserve it to us.”

Let Indra always speak up for us. Not led astray, may we win the prize. – This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

May Indra evermore be our Protector, and unimperilled may we win the booty.
This prayer of ours may Varuna grant and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Alle Tage soll uns Indra ein Fürsprecher sein. Unentwegt wollen wir den Siegerpreis gewinnen. Das sollen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Zu aller Zeit sei Indra unser Fürsprecher, und ungefährdet mögen wir Beute erlangen; das möge uns Mitra und Varuna gewähren, Aditi, das Meer, der Himmel und die Erde.

Да будет Индра все дни защищать нас словом!
Да завоюем мы награду, не сворачивая с пути!
Пусть нам щедро это даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (अपरिह्वृताः) आज्ञा को पाये हुए हम लोग जो (विश्वाहा) सब शत्रुओं को मारनेवाला (इन्द्रः) परमैश्वर्य्ययुक्त सभाध्यक्ष (नः) हम लोगों को (अधिवक्ता) यथावत् शिक्षा देनेवाला (अस्तु) हो, उसके लिये (वाजम्) अच्छे संस्कार किये हुए अन्न को (सनुयाम) देवें, जिससे (तत्) उसको (नः) हम लोगों के (मित्रः) मित्रजन (वरुणः) उत्तम गुणयुक्त (अदितिः) समस्त विद्वान् अन्तरिक्ष (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथिवी (उत) और (द्यौः) सूर्य्यलोक (मामहन्ताम्) बढ़ावें ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - सब सेवकों की यह रीति हो कि जब अपना स्वामी जैसी आज्ञा करे उसी समय उसको वैसे ही करें और जो समग्र विद्या पढ़ा हो उसीसे उपदेश सुनने चाहिये ॥ ११ ॥इस सूत्र में शाला आदि के अधिपति ईश्वर पढ़ानेवाले और सेनापति के गुणों के वर्णन से इस सूत्र के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ से एकता है, यह जानना चाहिये ॥ यह १०२ एकसौ दोवाँ सूक्त और १५ पन्द्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: अपरिह्वृताः वयं यो विश्वाहेन्द्रो नोऽअस्माकमधिवक्ताऽस्तु तस्मै वाजं सनुयाम येन तन्मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्नोऽस्मान्मामहन्ताम् ॥ ११ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वाहा) विश्वान्सर्वान् हन्ति सः (इन्द्रः) परमैश्वर्यः सभाध्यक्षः (अधिवक्ता) यथावदनुशासिता (नः) अस्माकम् (अस्तु) भवतु (अपरिह्वृताः) अपरिवर्जिताः (सनुयाम) दद्याम (वाजम्) सुसंस्कृतमन्नम् (तत्) (नः) अस्माकम् (मित्रः०) इति पूर्ववत् ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वेषां भृत्यानामियं रीतिः स्याद् यदा यादृशीमाज्ञां स्वस्वामी कुर्यात्तदैव साऽनुष्ठातव्या योऽखिलविद्यस्तस्मादेवोपदेशाः श्रोतव्या इति ॥ ११ ॥।अत्र शालाद्यध्यक्षेश्वराध्यापकसेनाधिपतीनां गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोद्धव्यम् ॥इति द्व्युत्तरशततमं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - सर्व सेवकांची ही रीत असावी की जेव्हा आपला स्वामी जशी आज्ञा करतो त्यावेळी त्यांनी तसेच करावे व ज्याने संपूर्ण विद्या प्राप्त केलेली आहे, त्याच्याकडूनच उपदेश ऐकावा. ॥ ११ ॥