१०१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ मन्दि᳓ने पितुम᳓द् अर्चता व᳓चो
यः᳓ कृष्ण᳓गर्भा निर᳓हन्न् ऋजि᳓श्वना
अवस्य᳓वो वृ᳓षणं व᳓ज्रदक्षिणम्
मरु᳓त्वन्तं सखिया᳓य हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arcata ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mandíne ← mandín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pitumát ← pitumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṣṇágarbhāḥ ← kr̥ṣṇágarbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

niráhan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

r̥jíśvanā ← r̥jíśvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

avasyávaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vájradakṣiṇam ← vájradakṣiṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

प्र । म॒न्दिने॑ । पि॒तु॒ऽमत् । अ॒र्च॒त॒ । वचः॑ । यः । कृ॒ष्णऽग॑र्भाः । निः॒ऽअह॑न् । ऋ॒जिश्व॑ना ।
अ॒व॒स्यवः॑ । वृष॑णम् । वज्र॑ऽदक्षिणम् । म॒रुत्व॑न्तम् । स॒ख्याय॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mandine ← mandin
• [noun], dative, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• pitumad ← pitumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “alimentary.”

• arcatā ← arcata ← arc
• [verb], plural, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• kṛṣṇagarbhā ← kṛṣṇa
• [noun]
• “black; dark; dark; blue; black.”

• kṛṣṇagarbhā ← garbhāḥ ← garbha
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• nirahann ← nirahan ← nirhan ← √han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• ṛjiśvanā ← ṛjiśvan
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Ṛjiśvan.”

• avasyavo ← avasyavaḥ ← avasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vajradakṣiṇam ← vajra
• [noun], masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajradakṣiṇam ← dakṣiṇam ← dakṣiṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “southern; right; south; southerly; dakṣiṇa [word]; sincere; clockwise; deft.”

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

हे ऋत्विजः मन्दिने स्तुतिमते स्तोतव्यायेन्द्राय पितुमत् हविर्लक्षणेनान्नेनोपेतं वचः स्तुतिलक्षणं वचनं प्र अर्चत प्रकर्षेणोच्चारयत । यः इन्द्रः ऋजिश्वना एतत्संज्ञकेन राज्ञा सख्या सहितः सन् कृष्णगर्भाः । कृष्णो नाम कश्चिदसुरः । तेन निषिक्तगर्भास्तदीयाः भार्याः निरहन् अवधीत् । कृष्णमसुरं हत्वा पुत्राणाम् अपि अनुत्पत्त्यर्थं गर्भिणीस्तस्य भार्याः अप्यवधीदित्यर्थः । अवस्यवः रक्षणेच्छवो वयं वृषणं कामानां वर्षितारं वज्रदक्षिणं वज्रयुक्तेन दक्षिणहस्तेनोपेतं तं मरुत्वन्तम् इन्द्रं सख्याय सख्युः कर्मणे हवामहे आह्वयामहे ॥ मन्दिने । मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु’ । औणादिकः इनिप्रत्ययः । तदुक्तं यास्केन-’ मन्दी मन्दतेः स्तुतिकर्मणः ’ (निरु. ४. २४ ) इति । पितुमत् । ‘ ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप् ’ इति मतुप उदात्तत्वम् । कृष्णगर्भाः कृष्णेन निषिक्ताः गर्भाः यासु तास्तथोक्ताः। ‘ परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । अवस्यवः । अवेरौणादिको भावेऽसुन्। अवः इच्छति अवस्यति । सुप आत्मनः क्यच् ’ । ‘क्याच्छन्दसि ’ इति उप्रत्ययः । वृषणम् । वा षपूर्वस्य निगमे ’ इति विकल्पनादुपधादीर्घाभावः । सख्याय । सख्युः कर्म सख्यम् ।’ सख्युर्यः’ इति यप्रत्ययः । हवामहे । ह्वेञो लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् ॥

English translation:

“Offer adoration with oblations to him who is delighted (with praise), who, with Ṛjiśvan, destroyed the pregnant wives of Kṛṣṇa; desirous of protection, we invoke, to become our friend, him, who is the showerer (of benefits), who holds the thunderbolt in his right hand, attended by the Maruts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛjiśvan was a king and frien dof Indra; Kṛṣṇa was an asura, who was slain, together with his wives, that none of his posterity might survive. Kṛṣṇa, the black may be Vṛtra, the black cloud

Address a nourishing speech to the exultant one, who, along with R̥jiśvan, aborted the (strongholds) with their black embryos.
Seeking help from the bull with the mace in his right hand, the one
accompanied by the Maruts do we call for partnership.

Supply púraḥ with fem. kṛṣṇágarbhāḥ in b. So, explicitly, Oldenberg, but standard tr. follow.

SING, with oblation, praise to him who maketh glad, who with Rjisvan drove the dusky brood away.
Fain for help, him the strong whose right hand wields the bolt, him girt by Maruts we invoke to be our Friend.

Stimmet für den Rauschliebenden eine trankbegleitete Rede an, der im Bund mit Rijisvan den mit den Schwarzen Schwangeren die Leibesfrucht abtrieb. Schutzsuchend rufen wir den Bullen mit der Keule in der Rechten - den Marutbegleiteten rufen wir zur Freundschaft.

Auf, singt dem muntern ein mit Trank gepaartes Lied, der mit Ridschiçvan Wasser schlug aus dunklem Schooss, Zum Bündniss rufen hülfsbegierig wir den Stier, der mit den Maruts kommt, den Blitz in rechter Hand.

Заводите подкрепляемую питьем речь для того, кто любит опьянение,
Который вместе с Риджишваном разбил брюхатые черно(кожими крепости)!
Желая помощи, мужественного (бога) с ваджрой в правой руке –
Сопровождаемого Марутами мы зовем для дружбы!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब एक सौ एकवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में शाला का अधीश कैसा होवे, यह विषय कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - तुम लोग (यः) जो उपदेश करने वा पढ़ानेवाला (ऋजिश्वना) ऐसे पाठ से कि जिसमें उत्तम वाणियों की धारणाशक्ति की अनेक प्रकार से वृद्धि हो, उससे मूर्खपन को (निः, अहन्) निरन्तर हनें, उस (मन्दिने) आनन्दी पुरुष और आनन्द देनेवाले के लिये (पितुमत्) अच्छा बनाया हुआ अन्न अर्थात् पूरी, कचौरी, लड्डू, बालूशाही, जलेबी, इमरती, आदि अच्छे-अच्छे पदार्थोंवाले भोजन और (वचः) पियारी वाणी को (प्रार्चत) अच्छे प्रकार निवेदन कर उसका सत्कार करो। और (अवस्यवः) अपने को रक्षा आदि व्यवहारों को चाहते हुए (कृष्णगर्भाः) जिन्होंने रेखागणित आदि विद्याओं के मर्म खोले हैं, वे हम लोग (सख्याय) मित्र के काम वा मित्रपनके लिये (वृषणम्) विद्या की वृद्धि करनेवाले (वज्रदक्षिणम्) जिससे अविद्या का विनाश करनेवाली वा विद्यादि धन देनेवाली दक्षिणा मिले (मरुत्वन्तम्) जिसके समीप प्रशंसित विद्यावाले ऋत्विज् अर्थात् आप यज्ञ करें, दूसरे को करावें, ऐसे पढ़ानेवाले हों, उस अध्यापक अर्थात् उत्तम पढ़ानेवाले को (हवामहे) स्वीकार करते हैं, उसको तुम लोग भी अच्छे प्रकार सत्कार के साथ स्वीकार करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जिससे विद्या लेवें, उसका सत्कार मन, वचन, कर्म और धन से सदा करें और पढ़ानेवालों को चाहिये कि जो पढ़ाने योग्य हों, उन्हें अच्छे यत्न के साथ उत्तम-उत्तम शिक्षा देकर विद्वान् करें और सब दिन श्रेष्ठों के साथ मित्रभाव रख उत्तम-उत्तम काम में चित्तवृत्ति की स्थिरता रक्खें ॥ १ ॥

अन्वय: यूयं य ऋजिश्वनाऽविद्यात्वं निरहंस्तस्मै मन्दिने पितुमद् वचः प्रार्चतावस्यवः कृष्णगर्भा वयं सख्याय यं वृषणं वज्रदक्षिणं मरुत्वन्तमध्यापकं हवामहे तं यूयमपि प्रार्चत ॥ १ ॥

अथ शालाध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टार्थे (मन्दिने) आनन्दित आनन्दप्रदाय (पितुमत्) सुसंस्कृतमन्नाद्यम् (अर्चत) प्रदत्तेन पूजयत। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (वचः) प्रियं वचनम् (यः) अनूचानोऽध्यापकः (कृष्णगर्भाः) कृष्णा विलिखिता रेखाविद्यादयो गर्भा यैस्ते (निरहन्) निरन्तरं हन्ति (ऋजिश्वना) ऋजवः सरलाः श्वानो वृद्धयो यस्मिन्नध्ययने तेन। अत्र श्वन्शब्दः श्विधातोः कनिन्प्रत्ययान्तो निपातित उणादौ। (अवस्यवः) आत्मनोऽवो रक्षणादिकमिच्छवः (वृषणम्) विद्यावृष्टिकर्त्तारम् (वज्रदक्षिणम्) वज्रा अविद्याछेदका दक्षिणा यस्मात्तम् (मरुत्वन्तम्) प्रशस्ता मरुतो विद्यावन्त ऋत्विजोऽध्यापका विद्यन्ते यस्मिँस्तम् (सख्याय) सख्युः कर्मणे भावाय वा (हवामहे) स्वीकुर्महे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यस्माद्विद्या ग्राह्या स मनोवचः कर्मधनैः सदा सत्कर्त्तव्यः। येऽध्याप्यास्ते प्रयत्नेन सुशिक्ष्य विद्वांसः संपादनीयाः सर्वदा श्रेष्ठैर्मैत्रीं संभाव्य सत्कर्मनिष्ठा रक्षणीया ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, सभा, सेना व शाला इत्यादींच्या अधिपतींच्या गुणांचे वर्णन आहे. यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्येचे अध्यापन करणाऱ्याचा मन, वचन, कर्म व धन यांनी सत्कार करावा. अध्यापकांनी शिकविण्यायोग्य विद्यार्थ्यांना प्रयत्नपूर्वक उत्तम शिक्षण देऊन विद्वान करावे व सदैव श्रेष्ठांबरोबर मित्रभाव ठेवून उत्तम कार्यात चित्तवृत्ती स्थिर करावी. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

यो᳓ वि᳓अंसं जाहृषाणे᳓न मन्यु᳓ना
यः᳓ श᳓म्बरं यो᳓ अ᳓हन् पि᳓प्रुम् अव्रत᳓म्
इ᳓न्द्रो यः᳓ शु᳓ष्णम् अशु᳓षं नि᳓ आ᳓वृणङ्
मरु᳓त्वन्तं सखिया᳓य हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
jāhr̥ṣāṇéna ← √hr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

manyúnā ← manyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vyàṁsam ← vyàṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avratám ← avratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

píprum ← pípru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śámbaram ← śámbara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśúṣam ← aśúṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́vr̥ṇak ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

śúṣṇam ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

यः । विऽअं॑सम् । ज॒हृ॒षा॒णेन॑ । म॒न्युना॑ । यः । शम्ब॑रम् । यः । अह॑न् । पिप्रु॑म् । अ॒व्र॒तम् ।
इन्द्रः॑ । यः । शुष्ण॑म् । अ॒शुष॑म् । नि । अवृ॑णक् । म॒रुत्व॑न्तम् । स॒ख्याय॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vyaṃsaṃ ← vyaṃsam ← vyaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine

• jāhṛṣāṇena ← hṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “rejoice; bristle; thrill.”

• manyunā ← manyu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śambaraṃ ← śambaram ← śambara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śambara; Śambara.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• piprum ← pipru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pipru.”

• avratam ← avrata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “disobedient; evil.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śuṣṇam ← śuṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• aśuṣaṃ ← aśuṣam ← aśuṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “edacious.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• āvṛṇaṅ ← āvṛṇak ← āvṛj ← √vṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “appropriate; accord.”

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यः इन्द्रः जहृषाणेन प्रवृद्धेन मन्युना क्रोधेन व्यंसं विगतभुजं वृत्रम् अहन् अवधीत् । अपि च यः इन्द्रः शम्बरम् एतत्संज्ञमसुरं चावधीत् । तथा अव्रतं व्रतस्य यागादेः कर्मणो विरोधिनं पिप्रुम् एतत्संज्ञमसुरं च यः इन्द्रोऽवधीत् । किंच यः इन्द्रः अशुषं शोषकरहितं शुष्णं सर्वस्य जगतः शोषकमेतत्संज्ञमसुरं नि अवृणक् न्यवर्जयत् । समूलं हतवानित्यर्थः । तं मरुत्वन्तम् इन्द्रं सख्याय आह्वयामहे ॥ व्यंसम्। विगतः अंसो यस्मात् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यणः ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति परस्यानुदात्तस्य स्वरितत्वम् । जहृषाणेन । ‘हृष तुष्टौ । अत्र वृद्ध्यर्थः । ‘छन्दसि लिट्, ‘ लिटः कानज्वा’ इति तस्य कानजादेशः । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति संहितायामभ्यासस्य दीर्घत्वम् । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । अशुषम् । शुष शोषणे’ । इगुपधलक्षणः कः । शुषाः शोषका न सन्त्यस्येति अशुषः । परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अवृणक् । ‘ वृजी वर्जने ‘। रौधादिकः ॥

English translation:

“We invoke to be our friend, Indra, who is attended by the Maruts; he who, with increasing wrath, slew the mutilated Vṛtra and Śambara, and the unrighteous Pipru, and who extirpated the unabsorbable Śuṣṇa”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śambara and Pipru are asuras;

Pipru = avratam, not performing or opposing vratas, religious rites; aśuṣam śuṣṇam = the dryer up, i.e. who cannot be absorbed

Who with his bristling battle-fury smote the one with its shoulders apart [=Vr̥tra =cobra], who smote Śambara, who smote Pipru who followed no commandment,
Indra, who wrenched down insatiable Śuṣṇa—the one accompanied by the Maruts do we call upon for partnership.

The adj. aśúṣa- almost always occurs with śúṣṇa- (6 of its 7 occurrences: II.14.5, 19.6; IV.16.2; VI.20.4, 31.3, and here) and is a textbook example of a phonological figure. It is generally taken as a derivative of √aś i ‘eat’, meaning ‘gefrässig’ (standard tr., as well as Grassmann, AiG II.2.491, EWA s.v. aś i ) – hence my ‘insatiable’, which is meant to produce a similar phonetic figure. I do wonder, though, if it’s not a derivative of √śvas ‘snort, pant’, which would make it also an etymological figure with śúṣṇa-, used proleptically to mean “(wrenched him down) (to become) breathless.” The phrase is almost always the object of a verb of violence, as here, and the proleptic adjective fits these contexts. For similar accent on a negated -a-stem compound, cf. akṣára- ‘imperishable’, ajára- ‘unaging’, adábha- ‘undeceptive’. Vs. 5c has a similar proleptic phrase, dásyūm̐r ádharān “(brought) the Dasyus low.”

Indra, who with triumphant wrath smote Vyamsa down, and Sambara, and Pipru the unrighteous one;
Who extirpated Susna the insatiate,–him girt by Maruts we invoke to be our Friend.

Der mit kampfbegierigem Ingrimm den Vyamsa, der den Sambara, der den unbotmäßigen Pipru erschlug. Indra, der den gefräßigen Susna niederrang - den Marutbegleiteten rufen wir zur Freundschaft.

Den Indra, der Viansa schlug in trunknem Muth, den ungerechten Pipru und den Çambara, Zu Boden warf den Çuschna, den gefrässigen, ihn und die Maruts rufen wir zum Bündniss her.

Кто, возбужденный гневом, – Вьянсу,
Кто – Шамбару, кто убил Пипру, не знающего обетов,
Индра, который низверг прожорливого Шушну, – (его),
Сопровождаемого Марутами мы зовем для дружбы!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

अब सभा और सेना का अध्यक्ष क्या करे, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो सभा सेना आदि का अधिपति (इन्द्रः) समस्त ऐश्वर्य को प्राप्त (जाहृषाणेन) सज्जनों को सन्तोष देनेवाले (मन्युना) अपने क्रोधों से दुष्ट और शत्रुजनों को (व्यंसम् नि, अहन्) ऐसा मारे कि जिससे कन्धा अलग हो जाए वा (यः) जो शूरता आदि गुणों से युक्त वीर (शम्बरम्) अधर्म से सम्बन्ध करनेवाले को अत्यन्त मारे वा (यः) धर्मात्मा सज्जन पुरुष (पिप्रुम्) जो कि अधर्मी अपना पेट भरता उसको निरन्तर मारे और (यः) जो अति बलवान् (अव्रतम्) जिसके कोई नियम नहीं अर्थात् ब्रह्मचर्य सत्यपालन आदि व्रतों को नहीं करता उसको (अवृणक्) अपने से अलग करे, उस (शुष्णम्) बलवान् (अशुषम्) शोकरहित हर्षयुक्त (मरुत्वन्तम्) अच्छे प्रशंसित पढ़नेवालों को रखनेहारे सकल ऐश्वर्ययुक्त सभापति को (सख्याय) मित्रों के काम वा मित्रपन के लिये हम लोग (हवामहे) स्वीकार करते हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो चमकते हुए क्रोध से दुष्टों को मारकर विद्या की उन्नति के लिये ब्रह्मचर्यादि नियमों को प्रचरित और मूर्खपन और खोटी सिखावटों को रोकके सबके सुखके लिये निरन्तर अच्छा यत्न करे, वही मित्र मानने योग्य है ॥ २ ॥

अन्वय: य इन्द्रो जाहृषाणेन मन्युना दुष्टं शत्रुं व्यंसं न्यहन् यः शम्बरं न्यहन्। यः पिप्रुं न्यहन् योऽव्रतमवृणक् शुष्णमशुषं मरुत्वन्तमिन्द्रं सख्याय वयं हवामहे स्वीकुर्मः ॥ २ ॥

अथ सभासेनाध्यक्षः किं कुर्यादित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) सभासेनाध्यक्षः (व्यंसम्) विगता अंसाः स्कन्धा यस्य तत् (जाहृषाणेन) सज्जनानां सन्तोषकेन। अत्र हृष तुष्टावित्यस्माल्लिटः कानच्। तुजादित्वाद्दीर्घश्च (मन्युना) क्रोधेन (यः) शौर्यादिगुणोपेतो वीरः (शम्बरम्) अधर्मसम्बन्धिनम्। अत्र शम्ब धातोरौणादिकोऽरन् प्रत्ययः। (यः) धर्मात्मा (अहन्) हन्यात् (पिप्रुम्) उदरम्भरम्। अत्र पृ धातोर्बाहुलकादौणादिकः कुः प्रत्ययः सन्वद्भावश्च। (अव्रतम्) ब्रह्मचर्यरीत्याचरणादिनियमपालनरहितम् (इन्द्रः) सकलैश्वर्ययुक्तः (यः) अतिबलवान् (शुष्णम्) बलवन्तम् (अशुषम्) शोकरहितं हर्षितम् (नि) (अवृणक्) वर्जयेत्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (मरुत्वन्तं०) इति पूर्ववत् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यः प्रदीप्तेन क्रोधेन दुष्टान् हत्वा विद्योन्नतये ब्रह्मचर्यादि व्रतानि प्रचार्याविद्याकुशिक्षा निषिध्य सर्वेषां सुखाय सततं प्रयतते स एव सुहृन्मन्तव्यः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो अत्यंत क्रोधाने दुष्टांना मारून विद्यावृद्धीसाठी ब्रह्मचर्य इत्यादी नियमांचा प्रचार करतो व मूर्खपणा आणि खोट्या उपदेशांना रोखण्यासाठी तसेच सर्वांच्या सुखासाठी सदैव चांगला प्रयत्न करतो त्यालाच माणसांनी मित्र मानावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

य᳓स्य द्या᳓वापृथिवी᳓ पउं᳓सियम् मह᳓द्
य᳓स्य व्रते᳓ व᳓रुणो य᳓स्य सू᳓रियः
य᳓स्ये᳓न्द्रस्य सि᳓न्धवः स᳓श्चति व्रत᳓म्
मरु᳓त्वन्तं सखिया᳓य हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

paúṁsyam ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vraté ← vratá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sáścati ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

यस्य॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । पौंस्य॑म् । म॒हत् । यस्य॑ । व्र॒ते । वरु॑णः । यस्य॑ । सूर्यः॑ ।
यस्य॑ । इन्द्र॑स्य । सिन्ध॑वः । सश्च॑ति । व्र॒तम् । म॒रुत्व॑न्तम् । स॒ख्याय॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• pauṃsyam ← pauṃsya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• mahad ← mahat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vrate ← vrata
• [noun], locative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• yasyendrasya ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyendrasya ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• saścati ← sac
• [verb], plural, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यस्य इन्द्रस्य महत् विपुलं पौंस्यं बलं द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यावनुवर्तेते । यस्य चेन्द्रस्य व्रते नियमरूपे कर्मणि वरुणः वर्तते । वरुणोऽपीन्द्रस्य नियमनं नातिक्रामतीत्यर्थः । अपि च सूर्यः अपि यस्य इन्द्रस्य व्रते वर्तते । तथा यस्य इन्द्रस्य व्रतं कर्म सिन्धवः नद्यः सश्चति । वचनव्यत्ययः । गच्छन्ति । सश्चतिर्गतिकर्मा । इन्द्रेणानुशिष्टाः प्रवहन्तीत्यर्थः । तं मरुत्वन्तम् इन्द्रं सख्याय आह्वयामहे ॥ द्यावापृथिवी । द्यौश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । ‘ दिवो द्यावा ’ इति द्यावादेशः । स चाद्युदात्तो निपातितः । पृथिवीशब्दो ङीष्प्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः । ‘ देवताद्वन्द्वे च’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । “ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः ॥

English translation:

“We invoke to become our friend, Indra, who is attended by the Maruts; whose great power (pervades) heaven and earth, in whose service Varuṇa and Sūrya are steadfast, and whose commadn the rivers obey.”

Whose great masculine nature Heaven and Earth (strengthen); in whose commandment is Varuṇa, in whose is Sūrya,
Indra, whose commandment the rivers follow—the one accompanied by the Maruts do we call upon for partnership.

Pāda a lacks a verb. Tr. supply variously: Geldner “sich fügen,” Renou “ont assigné,” Witzel Gotō “folgen.” I supply a form of √vṛdh ‘strengthen, increase’ on the basis of formulaically similar VIII.15.8 táva dyaúr indra paúṃsyam, prthiv ̥ ī́vardhati śrávaḥ, and other passages where paúṃsyam is obj. of √vrdh ̥ (I.155.3, VIII.6.31).

He whose great work of manly might is heaven and earth, and Varuna and Surya keep his holy law;
Indra, whose law the rivers follow as they flow,–him girt by Maruts we invoke to be our Friend.

Des großer Manneskraft Himmel und Erde sich fügen, in des Gebot Varuna, in des Gebot die Sonne stehen, Indra, des Gebot die Ströme folgen, - den Marutbegleiteten rufen wir zur Freundschaft.

Des grosser Stärke Erd’ und Himmel folgsam sind, in dessen Macht Varuna steht und Suria, Den Indra, dessen Macht der Ströme Flut gehorcht, ihn und die Maruts rufen wir zum Bündniss her.

От чьей великой мужской силы (зависят) небо и земля,
В чьем обете – Варуна, в чьем – Сурья,
Индра, чьему обету следуют реки, – (его,)
Сопровождаемого Марутами мы зовем для дружбы!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ईश्वर और सभाध्यक्ष कैसे-कैसे गुणवाले होते हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (यस्य) जिस (इन्द्रस्य) परमैश्वर्य्यवान् जगदीश्वर वा सभाध्यक्ष राजा के (व्रते) सामर्थ्य वा शील में (महत्) अत्यन्त उत्तमगुण और (पौंस्यम्) पुरुषार्थयुक्त बल है (यस्य) जिसका (द्यावापृथिवी) सूर्य्य और भूमि के सदृश सहनशीलता और नीति का प्रकाश वर्त्तमान है (यस्य) जिसके (व्रतम्) सामर्थ्य वा शील को (वरुणः) चन्द्रमा वा चन्द्रमा का शान्ति आदि गुण (यस्य) जिसके सामर्थ्य और शील को (सूर्यः) सूर्यमण्डल वा उसका गुण (सश्चति) प्राप्त होता और (सिन्धवः) समुद्र प्राप्त होते हैं, उस (मरुत्वन्तम्) समस्त प्राणियों से और समय-समय पर यज्ञादि करनेहारों से युक्त सभाध्यक्ष को (सख्याय) मित्र के काम वा मित्रपन के लिये (हवामहे) स्वीकार करते हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जिस परमेश्वर के सामर्थ्य के विना पृथिवी आदि लोकों की स्थिति अच्छे प्रकार नहीं होती तथा जिस सभाध्यक्ष के स्वभाव और वर्त्ताव की प्रकाश के समान विद्या, पृथिवी के समान सहनशीलता, चन्द्रमा के तुल्य शान्ति, सूर्य्य के तुल्य नीति का प्रकाश और समुद्र के समान गम्भीरता है, उसको छोड़के और को अपना मित्र न करें ॥ ३ ॥

अन्वय: वयं यस्येन्द्रस्य व्रते महत्पौंस्यमस्ति यस्य द्यावापृथिवी यस्य व्रतं वरुणो यस्य व्रतं सूर्य्यः सश्चति सिन्धवश्च सश्चति तं मरुत्वन्तं सख्याय हवामहे ॥ ३ ॥

अथेश्वरसभाध्यक्षौ कीदृशगुणावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) (द्यावापृथिवी) प्रकाशभूमी इव क्षमान्यायप्रकाशो (पौंस्यम्) पुरुषार्थयुक्तं बलम् (महत्) महोत्तमगुणविशिष्टम् (यस्य) (व्रते) सामर्थ्ये शीले वा (वरुणः) चन्द्र एतद्गुणो वा (यस्य) (सूर्य्यः) सवितृलोकः। एतद्गुणो वा (यस्य) (इन्द्रस्य) परमैश्वर्यवतो जगदीश्वरस्य सभाध्यक्षस्य वा (सिन्धवः) समुद्राः (सश्चति) प्राप्नोति। सश्चतीति गतिकर्म्मा। निघं० २। १४। (व्रतम्) सामर्थ्यं शीलं वा (मरुत्वन्तम्) सर्वप्राणियुक्तमृत्विग्युक्तं वा। अन्यत्पूर्ववत् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्या यस्य सामर्थ्येन विना पृथिव्यादीनां स्थितिर्न संभवति यस्य सभाद्यध्यक्षस्य प्रकाशवद्विद्या पृथिवीवत् क्षमा चन्द्रवच्छान्तिः सूर्य्यवन्नीतिप्रदीप्तिः समुद्रवद् गाम्भीर्यं वर्त्तते तं विहायाऽन्यं सुहृदं नैव कुर्य्युः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. ज्या परमेश्वराच्या सामर्थ्याशिवाय पृथ्वीची स्थिती योग्य राहू शकत नाही व ज्या सभाध्यक्षाच्या स्वभावात प्रकाशाप्रमाणे विद्या, पृथ्वीप्रमाणे क्षमा, चंद्राप्रमाणे शांतता, सूर्याप्रमाणे नीतीचा प्रकाश व समुद्राप्रमाणे गांभीर्य अशी उत्तम गुणवैशिष्ट्ये असतात. त्याला सोडून इतरांना आपला मित्र करू नये. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

यो᳓ अ᳓श्वानां यो᳓ ग᳓वां गो᳓पतिर् वशी᳓
य᳓ आरितः᳓ क᳓र्मणि-कर्मणि स्थिरः᳓
वीळो᳓श् चिद् इ᳓न्द्रो यो᳓ अ᳓सुन्वतो वधो᳓
मरु᳓त्वन्तं सखिया᳓य हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
áśvānām ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gópatiḥ ← gópati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaśī́ ← vaśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āritáḥ ← √ār- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kármaṇi-karmaṇi ← kárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sthiráḥ ← sthirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásunvataḥ ← ásunvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vadháḥ ← vadhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīḷóḥ ← vīḷú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

यः । अश्वा॑नाम् । यः । गवा॑म् । गोऽप॑तिः । व॒शी । यः । आ॒रि॒तः । कर्म॑णिऽकर्मणि । स्थि॒रः ।
वी॒ळोः । चि॒त् । इन्द्रः॑ । यः । असु॑न्वतः । व॒धः । म॒रुत्व॑न्तम् । स॒ख्याय॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aśvānāṃ ← aśvānām ← aśva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gavāṃ ← gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gopatir ← gopatiḥ ← gopati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; bull; cowboy; Indra; Gopati; king.”

• vaśī ← vaśin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; controlling; regnant; authoritative.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āritaḥ ← ār
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• karmaṇi ← karman
• [noun], locative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• karmaṇi ← karman
• [noun], locative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• sthiraḥ ← sthira
• [noun], nominative, singular, masculine
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• vīﾱoś ← vīﾱoḥ ← vīḍu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hard; firm.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asunvato ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asunvato ← sunvataḥ ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• vadho ← vadhaḥ ← vadha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; weapon; māraṇa; execution; destruction; vadh-; Vadha; dysfunction; punishment; kick.”

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यः इन्द्रः अश्वानां पतिरधिपतिः । तथा यः इन्द्रः गोपतिः । न केवलमेकस्या गोः किंतु सर्वासामित्याह गवाम् इति । सर्वासां गवाम् अधिपतिर्भवति । वशी अपराधीनः । स्वतन्त्र इत्यर्थः । अपि च यः इन्द्रः कर्मणिकर्मणि सर्वेषु कर्मसु स्थिरः नैश्चल्येनावतिष्ठमानः आरितः स्तुतिभिः प्रत्यृतः प्राप्तो भवति । ‘आरितः प्रत्यृतः स्तोमान्’ (निरु. ५. १५) इति निरुक्तम् । यः च इन्द्रः असुन्वतः सुन्वतां यागानुष्ठातॄणां विरोधिनः वीळोश्चित् दृढस्यापि शत्रोः वधः हन्ता तं मरुत्वन्तम् इन्द्रं सख्याय आह्वयामहे ॥ गवाम् । न गोश्वन्साववर्ण° ’ इति विभक्त्युदात्तत्वस्य प्रतिषेधः । गोपतिः ।’ पत्यावैश्वर्ये ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । आरितः । ‘ऋ ‘ गतौ । अस्मात् ण्यन्तात् निष्ठा । आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् पुगभावः । यद्वा । ‘ सूचिसूत्रिमूञ्यट्यर्त्यशूर्णोतीनाम् ’ (पा. म. ३. १. २२. ३) इति विहितस्य यङः ‘यङोऽचि च’ इत्यत्र चशब्देन बहुलग्रहणानुकर्षणादनैमित्तिके लुकि प्रत्ययलक्षणेन ‘ सन्यङोः ’ इति ऋ इत्येतस्य द्विर्वचने उरदत्वहलादिशेषयोः सतोः ‘ रुग्रिकौ च लुकि ’ इति रुक् । ततो निष्ठायां छान्दस इडागमः। ऋकारस्य यणादेशः । ‘रो रि’ इति अभ्यासरेफलोपः । ‘ ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घाऽणः’ इति दीर्घत्वम् । वधः । ‘ कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति बहुलवचनात् ’ हनश्च वधः’ इति कर्तरि अप् वधादेशश्च । स. चादन्तः । अतो लोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण प्रत्ययस्य उदात्तत्वम्॥

English translation:

“Who is th elord over all horses and cattle, who is independent, who, propitiated by praise, is constant in every act, and who is the slayer of the obstinate abstainer from libations; we invoke to become our friend, Indra, attended by the Maruts.”

Who of horses, who of cows is the herdsman exerting his will; who is acknowledged as steadfast in every action, Indra, who is the weapon of death for the non-presser, even one
standing firm—the one accompanied by the Maruts do we call upon for partnership.

For the putative root √ār ‘recognize’ (← ‘recognize as an Ārya’?), see comments ad VIII.16.6 as well as Oldenberg (Noten) on this vs. _________ 06
The nonce form jigyúbhiḥ to a supposed stem jigyú- is surely an attempt at an instr. pl. of the pf. part., which is well attested (jigīvā́n, jigyúṣ-), but whose instr.

pl. ought to be the monstrous*jigivádbhiḥ or (improperly using the prevocalic weak stem) *jigyúrbhiḥ or *jigyū́bhiḥ.

He who is Lord and Master of the steeds and kine, honoured–the firm and sure–at every holy act;
Stayer even of the strong who pours no offering out,–him girt by Maruts we invoke to be our Friend.

Der der gebietende Herr der Rosse, der als der Standhafte bei jedem Unternehmen anerkannt ist, Indra, der der Tod auch des Trutzigen, der kein Soma opfert - den Marutbegleiteten rufen wir zur Freundschaft.

Den mächt’gen Indra, der der Ross’ und Rinder Herr, ihn, der geehrt, der fest in jedem Werke ist, Der auch den Starken, der nicht Soma braut, erschlägt, ihn und die Maruts rufen wir zum Bündniss her.

Кто властный господин коней, кто (господин) коров,
Кто стоек в любом действии, когда его приведут в возбуждение,
Кто смертельный удар для невыжимающего (сому), даже если тот тверд, – (его,)
Сопровождаемого Марутами мы зовем для дружбы.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब सभाध्यक्ष कैसा होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (इन्द्रः) दुष्टों का विनाश करनेवाला सभा आदि का अधिपति (अश्वानाम्) घोड़ों का अध्यक्ष (यः) जो (गवाम्) गौ आदि पशु वा पृथिवी आदि की रक्षा करनेवाला (यः) जो (गोपतिः) अपनी इन्द्रियों का स्वामी अर्थात् जितेन्द्रिय होकर अपनी इच्छा के अनुकूल उन इन्द्रियों को चलाने (वशी) और मन, बुद्धि, चित्त, अहङ्कार को यथायोग्य वश में रखनेवाला (आरितः) सभा से आज्ञा को प्राप्त हुआ (कर्मणिकर्मणि) कर्म-कर्म में (स्थिरः) निश्चित (यः) जो (असुन्वतः) यज्ञकर्त्ताओं से विरोध करनेवाले (वीळोः) बलवान् को (वधः चित्) वज्र के तुल्य मारनेवाला हो, उस (मरुत्वन्तम्) अच्छे प्रशंसित पढ़ानेवालों को राखनेहारे सभापति को (सख्याय) मित्रता वा मित्र के काम के लिये (हवामहे) हम स्वीकार करते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यहाँ वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जो सबकी पालना करनेवाला जितेन्द्रिय, शान्त और जिस-जिस कर्म में सभा की आज्ञा को पावे उसी-उसी कर्म में स्थिरबुद्धि से प्रवर्त्तमान बलवान् दुष्ट शत्रुओं को जीतनेवाला हो, उसके साथ निरन्तर मित्रता की संभावना करके सुखों को सदा भोगें ॥ ४ ॥

अन्वय: य इन्द्रः सभाद्यध्यक्षोऽश्वानामधिष्ठाता यो गवां रक्षकः, यो गोपतिर्वश्यारितः सन् कर्मणिकर्मणि स्थितो भवेद्योऽसुन्वतो वीळोर्वधश्चिद्धन्ता स्यात् तं मरुत्वन्तं सख्याय वयं हवामहे ॥ ४ ॥

अथ सभाध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) सभाद्यध्यक्षः (अश्वानाम्) तुरङ्गानाम् (यः) (गवाम्) गवां पृथिव्यादीनां वा (गोपतिः) गवां स्वेषामिन्द्रियाणां स्वामी (वशी) वशं कर्त्तुं शीलः (यः) (आरितः) सभया विज्ञापितः (कर्मणिकर्मणि) क्रियाणां क्रियायाम् (स्थिरः) निश्चलप्रवृत्तिः (वीळोः) बलवतः (चित्) इव (इन्द्रः) दुष्टानां विदारयिता (यः) (असुन्वतः) यज्ञकर्त्तृविरोधिनः (वधः) वज्र इव। वध इति वज्रनामसु पठितम्। निघं० २। २०। (मरुत्वन्तं०) इति पूर्ववत् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यः सर्वपालको जितेन्द्रियः शान्तो यत्र यत्र सभयाऽज्ञापितस्तस्मिँस्तस्मिन्नेव कर्मणि स्थिरबुद्ध्या प्रवर्त्तमानो दुष्टानां बलवतां शत्रूणां विजयकर्त्ता वर्त्तते तेन सह सततं मित्रतां संभाव्य सुखानि सदा भोक्तव्यानि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - येथे वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो सर्वांचे पालन करणारा, जितेंद्रिय, शांत व सभेच्या आज्ञेप्रमाणे कर्मात स्थिरबुद्धीने स्थित असणारा, बलवान, दुष्ट शत्रूंना जिंकणारा असेल तर त्याच्याबरोबर माणसांनी निरंतर मैत्री करून सदैव सुख भोगावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

यो᳓ वि᳓श्वस्य ज᳓गतः प्राणत᳓स् प᳓तिर्
यो᳓ ब्रह्म᳓णे प्रथमो᳓ गा᳐᳓ अ᳓विन्दत्
इ᳓न्द्रो यो᳓ द᳓स्यूँर् अ᳓धराँ अवा᳓तिरन्
मरु᳓त्वन्तं सखिया᳓य हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prāṇatáḥ ← √anⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

brahmáṇe ← brahmán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádharān ← ádhara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

avā́tirat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

यः । विश्व॑स्य । जग॑तः । प्रा॒ण॒तः । पतिः॑ । यः । ब्र॒ह्मणे॑ । प्र॒थ॒मः । गाः । अवि॑न्दत् ।
इन्द्रः॑ । यः । दस्यू॑न् । अध॑रान् । अ॒व॒ऽअति॑रत् । म॒रुत्व॑न्तम् । स॒ख्याय॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• jagataḥ ← jagant
• [noun], genitive, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• prāṇatas ← prāṇ ← √an
• [verb noun], genitive, singular
• “breathe; exist.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• brahmaṇe ← brahman
• [noun], dative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dasyūṃr ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• adharāṃ ← adhara
• [noun], accusative, plural, masculine
• “lower; adhara [word]; worse.”

• avātiran ← avātirat ← avatṛ ← √tṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “descend; be born; incarnate; come out; alight; overcome.”

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यः इन्द्रः विश्वस्य जगतः गच्छतः प्राणतः प्रश्वसतः प्राणिजातस्य पतिः स्वामी यः च ब्रह्मणे ब्राह्मणजातिभ्योऽङ्गिरोभ्यः प्रथमः अन्येभ्यो देवेभ्यः पूर्वभावी सन् पणिभिरपहृताः गा: अविन्दत् अलभत । अन्येभ्यो देवेभ्यः पूर्वमेव तैरसुरैर्युद्ध्वा गाः स्वयमलभतेत्यर्थः । अपि च यः इन्द्रः दस्यून् उपक्षपयितॄनसुरान् अधरान निकृष्टान् कृत्वा अवातिरत् अवधीत् । अवतरतिर्वधकर्मा । तं मरुत्वन्तम् इन्द्रं सख्याय आह्वयामहे ॥ जगतः । ‘ गम्लृ सप्लृ गतौ’ । वर्तमाने पृषद्बृहन्महज्जगच्छतृवच्च’ ( उ. सू. २. २४१ ) इति अतिप्रत्ययान्तो निपातितो जगच्छब्द आद्युदात्त: । प्राणतः । ‘ श्वस प्राणने, अन च ’ । अस्मात् लटः शतृ । अदादित्वात् शपो लुक् । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥

English translation:

“Who is the lord of all moving and breathing creatures, who first recovered the (stolen) kine for the Brāhmaṇa, and who slew the humbled Dasyus; we invoke to become our friend, Indra, attended by the Maruts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Brāhmaṇe = for Aṅgiras

Who is the lord of everything moving and breathing, who first found the cows for the maker of sacred formulations,
Indra, who brought the Dasyus down low—the one accompanied by the Maruts do we call upon for partnership.

He who is Lord of all the world that moves and breathes, who for the Brahman first before all found the Cows;
Indra who cast the Dasyus down beneath his feet,–him girt by Maruts we invoke to be our Friend.

Der der Herr all dessen, was lebt, was atmet, der zuerst für den der heiligen Rede kundigen die Kühe fand, Indra, der die Dasyu´s unterwarf - den Marutbegleiteten rufen wir zur Freundschaft.

Den Herrn von allem, was da geht und Odem hat, ihn, der zuerst dem Beter Kühe hat verschafft, Den Indra, der die Feinde tief zu Boden schlug, ihn und die Maruts rufen wir zum Bündniss her.

Кто господин всего, что движется (и) дышит,
Кто первым нашел коров для брахмана,
Индра, который сверг вниз дасью, – (его,)
Сопровождаемого Марутами мы зовем для дружбы.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

अब सेनाध्यक्ष कैसा होता है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो उत्तम दानशील (प्रथमः) सबका विख्यात करनेवाला (इन्द्रः) इन्द्रियों से युक्त जीव (ब्रह्मणे) चारों वेदों के जाननेवाले के लिये (गाः) पृथिवी, इन्द्रियों और प्रकाशयुक्त लोकों को (अविन्दत्) प्राप्त होता वा (यः) जो शूरता आदि गुणवाला वीर (दस्यून्) हठ से औरों का धन हरनेवालों को (अधरान्) नीचता को प्राप्त कराता हुआ (अवातिरत्) अधोगति को पहुँचाता वा (यः) जो सेनाधिपति (विश्वस्य) समग्र (जगतः) जङ्गमरूप (प्राणतः) जीवते जीवसमूह का (पतिः) अधिपति अर्थात् स्वामी हो, उस (मरुत्वन्तम्) अपने समीप पढ़ानेवालों को रखनेवाले सभाध्यक्ष को हम लोग (सख्याय) मित्रपन के लिये (हवामहे) स्वीकार करते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - पुरुषार्थ के विना विद्या, अन्न और धन की प्राप्ति तथा शत्रुओं का पराजय नहीं हो सकता, जो धार्मिक सेनाध्यक्ष सुहृद्भाव से अपने प्राण के समान सबको प्रसन्न करता है, उस पुरुष को निश्चय है कि कभी दुःख नहीं होता, इससे उक्त विषय का आचरण सदा करना चाहिये ॥ ५ ॥

अन्वय: यः प्रथम इन्द्रो ब्रह्मणे गा अविन्दत्। यो दस्यूनधरानवातिरत्। यो विश्वस्य जगतः प्राणतस्पतिर्वर्त्तते तं मरुत्वन्तं सख्याय वयं हवामहे ॥ ५ ॥

अथ सेनाध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) सेनापतिः (विश्वस्य) समग्रस्य (जगतः) जङ्गमस्य (प्राणतः) प्राणतो जीवतः। अत्र षष्ठ्याः पतिपुत्र०। (अ० ८। ३। ५३। ) इति विसर्जनीयस्य सः। (पतिः) अधिष्ठाता (यः) प्रदाता (ब्रह्मणे) चतुर्वेदविदे (प्रथमः) सर्वस्य प्रथयिता। अत्र प्रथेरमच्। उ० ५। ६८। (गाः) पृथिवीरिन्द्रियाणि प्रकाशयुक्तान् लोकान् वा (अविन्दन्) प्राप्नोति (इन्द्रः) इन्द्रियवान् जीवः (यः) शौर्यादिगुणयुक्तः (दस्यून्) सहसा परपदार्थहर्त्तॄन् (अधरान्) नीचान् (अवातिरत्) अधःप्रापयति (मरुत्वन्त०) इति पूर्ववत् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - पुरुषार्थेन विना विद्याऽन्नधनप्राप्तिर्न जायते शत्रुपराजयश्च। यो धार्मिकः सेनाध्यक्षः सुहृद्भावेन स्वप्राणवत्सर्वान्प्रीणयति तस्य कदाचित्खलु दुःखं न जायते तस्मादेतत्सदाचरणीयम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - पुरुषार्थाशिवाय विद्या, अन्न, धनाची प्राप्ती व शत्रूंचा पराभव होऊ शकत नाही. जो धार्मिक सेनाध्यक्ष सुहृदभावाने आपल्या प्राणाप्रमाणे सर्वांना प्रसन्न करतो त्या पुरुषाला कधीही दुःख होत नाही. त्यामुळे अशा प्रकारचे आचरण सदैव करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

यः᳓ शू᳓रेभिर् ह᳓वियो य᳓श् च भीरु᳓भिर्
यो᳓ धा᳓वद्भिर् हूय᳓ते य᳓श् च जिग्यु᳓भिः
इ᳓न्द्रं यं᳓ वि᳓श्वा भु᳓वनाभि᳓ संदधु᳓र्
मरु᳓त्वन्तं सखिया᳓य हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
bhīrúbhiḥ ← bhīrú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

hávyaḥ ← hávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śū́rebhiḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dhā́vadbhiḥ ← √dhāv- 1 (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

hūyáte ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

jigyúbhiḥ ← jigyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saṁdadhúḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

यः । शूरे॑भिः । हव्यः॑ । यः । च॒ । भी॒रुऽभिः॑ । यः । धाव॑त्ऽभिः । हू॒यते॑ । यः । च॒ । जि॒ग्युभिः॑ ।
इन्द्र॑म् । यम् । विश्वा॑ । भुव॑ना । अ॒भि । स॒म्ऽद॒धुः । म॒रुत्व॑न्तम् । स॒ख्याय॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śūrebhir ← śūrebhiḥ ← śūra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “brave; powerful.”

• havyo ← havyaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bhīrubhir ← bhīrubhiḥ ← bhīru
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “timid; afraid(p); bhīru [word]; cowardly; fearful.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhāvadbhir ← dhāvadbhiḥ ← dhāv
• [verb noun], instrumental, plural
• “run; run; wash.”

• hūyate ← hvā
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “raise; call on; call; summon.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• jigyubhiḥ ← jigyu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “victorious.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanābhi ← bhuvanā ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhuvanābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃdadhur ← saṃdadhuḥ ← saṃdhā ← √dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “connect; refer; aim; grow together; compress; ally; unite; operate on.”

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यः इन्द्रः शूरेभिः शौर्योपेतैः पुरुषैः हव्यः योद्धुमाह्वातव्यः । यश्च भीरुभिः भयशीलैः कातरैः पुरुषैः सहायार्थमाह्वातव्यः । अपि च यः इन्द्रः धावद्भिः पराजयेन पलायमानैः हूयते रक्षार्थमाहूयते । यश्च जिग्युभिः प्राप्तजयैराहूयते । यं च इन्द्रं विश्वा भुवना सर्वाणि भूतजातानि स्वेषु स्वेषु कार्येषु अभि संदधुः आभिमुख्येन स्थापयन्ति । तं मरुत्वन्तम् इन्द्रं सख्याय आह्वयामहे ॥ शूरेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति भिस ऐसभावः । हव्यः । ह्वयतेः ‘ अचो यत्’ इति यत् । “ ह्वः’ इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् । गुणे ‘ धातोस्तन्निमित्तस्यैव’ इति अवादेशः । भीरुभिः । ‘ भियः क्रुक्लुकनौ ’ ( पा. सू. ३. २. १७४) इति क्रुप्रत्ययः । धावद्भिः । ‘ सृ गतौ । सर्तेः वेगितायां शपि: पाध्रा०’ इत्यादिना धावादेशः। शपः पित्त्वात् अनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः शिष्यते । जिग्युभिः ।’ जि जये। लिटः क्वसुः । द्विर्वचने ‘ सन्लिटोर्जेः’ इति अभ्यासादुत्तरस्य जकारस्य कुत्वम् । भिसि अयस्मयादित्वेन भत्वात् ‘ वसोः संप्रसारणम्’ इति संप्रसारणम् । छान्दसोऽन्त्यलोपः ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Who is to be invoked by the brave and by the timid, by the vanquished and by victors, and whom all eings plural ce before them (in their ites); we invoke to become our friend, Indra, attended by the Maruts.”

Who is to be called upon by champions and who by the fearful, who is called upon by those on the run and who by the victors,
Indra, whom all beings altogether set their sights on—the one
accompanied by the Maruts do we call upon for partnership.

Whom cowards must invoke and valiant men of war, invoked by those who conquer and by those who flee;
Indra, to whom all beings turn their constant thought,–him girt by Maruts we invoke to be our Friend.

Der von den Tapferen und der von den Zagen anzurufen ist, der von den Fliehenden angerufen wird und von den Siegern, Indra, auf den alle Geschöpfe ihr Augenmerk gerichtet haben - den Marutbegleiteten rufen wir zur Freundschaft.

Der anzuflehn von Helden und von Feigen ist, von Fliehenden und Siegern angerufen wird, Den Indra, welchem alle Wesen fest vertraun, ihn und die Maruts rufen wir zum Bündniss her.

Кого должны призывать герои и (те,) что трусы,
Кого зовут бегущие и (те,) что победили,
Индру, на ком сосредоточены все существа, – (его,)
Сопровождаемого Марутами мы зовем для дружбы.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो परमैश्वर्यवान् सेना आदि का अधिपति (शूरेभिः) शूरवीरों से (हव्यः) आह्वान करने अर्थात् चाहने योग्य (यः) जो (भीरुभिः) डरनेवालों (च) और निर्भयों से तथा (यः) जो (धावद्भिः) दौड़ते हुए मनुष्यों से वा (यः) जो (च) बैठे और चलते हुए उनसे (जिग्युभिः) वा जीतनेवाले लोगों से (हूयते) बुलाया जाता वा (यम्) जिस (इन्द्रम्) उक्त सेनाध्यक्ष को (विश्वा) समस्त (भुवना) लोकस्थ प्राणी (अभि) सम्मुखता से (संदधुः) अच्छे प्रकार धारण करते हैं, उस (मरुत्वन्तम्) अच्छे पढ़ानेवालों को रखनेहारे सेनाधीश को (सख्याय) मित्रपन के लिये हम लोग (हवामहे) स्वीकार करते हैं, उसको तुम भी स्वीकार करो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो परमात्मा और सेना का अधीश सब लोकों का सब प्रकार से मेल करता है, वह सबको सेवन करने और मित्रभाव से मानने के योग्य है ॥ ६ ॥

अन्वय: य इन्द्रः शूरेभिर्हव्यो यो भीरुभिश्च यो धावद्भिर्हूयते यश्च जिग्युभिर्यमिन्द्रं विश्वा भुवनाभिसंदधुस्तं मरुत्वन्तं सख्याय हवामहे ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) सेनाध्यक्षः (शूरेभिः) शूरवीरैः (हव्यः) आहवनीयः (यः) (च) निर्भयैः (भीरुभिः) कातरैः (यः) (धावद्भिः) वेगवद्भिः (हूयते) स्पर्द्ध्यते (यः) (च) आसीनैर्गच्छद्भिर्वा (जिग्युभिः) विजेतृभिः (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यवन्तं सेनाध्यक्षम् (यम्) (विश्वा) अखिलानि (भुवना) लोकाः प्राणिनश्च (अभि) आभिमुख्ये (संदधुः) संदधति (मरुत्वन्तं०) इति पूर्ववत् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - यः परमात्मा सेनाधीशश्च सर्वांल्लोकान् सर्वतो मेलयति स सर्वैः सेवनीयः सुहृद्भावेन मन्तव्यश्च ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो परमात्मा व सेनाधीश सर्व लोकांचा सर्व प्रकारे मेळ घालतो तो सर्वांनी अंगीकारण्यायोग्य व मित्रभावाने वागण्यायोग्य असतो. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

रुद्रा᳓णाम् एति प्रदि᳓शा विचक्षणो᳓
रुद्रे᳓भिर् यो᳓षा तनुते पृथु᳓ ज्र᳓यः
इ᳓न्द्रम् मनीषा᳓ अभि᳓ अर्चति श्रुत᳓म्
मरु᳓त्वन्तं सखिया᳓य हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pradíśā ← pradíś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

rudrā́ṇām ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vicakṣaṇáḥ ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jráyaḥ ← jráyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rudrébhiḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tanute ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yóṣā ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

arcati ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śrutám ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútvantam ← marútvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

रु॒द्राणा॑म् । ए॒ति॒ । प्र॒ऽदिशा॑ । वि॒ऽच॒क्ष॒णः । रु॒द्रेभिः॑ । योषा॑ । त॒नु॒ते॒ । पृ॒थु । ज्रयः॑ ।
इन्द्र॑म् । म॒नी॒षा । अ॒भि । अ॒र्च॒ति॒ । श्रु॒तम् । म॒रुत्व॑न्तम् । स॒ख्याय॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• rudrāṇām ← rudra
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pradiśā ← pradiś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “quarter; direction; command; region; indication.”

• vicakṣaṇo ← vicakṣaṇaḥ ← vicakṣaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

• rudrebhir ← rudrebhiḥ ← rudra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• yoṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• tanute ← tan
• [verb], singular, Present indikative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• pṛthu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• jrayaḥ ← jrayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “expanse; area.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• manīṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• arcati ← arc
• [verb], singular, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• śrutam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• marutvantaṃ ← marutvantam ← marutvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

विचक्षणः सूर्यात्मना प्रकाशमान इन्द्रः रुद्राणां रुद्रपुत्राणाम् अध्यात्मं प्राणरूपेण वर्तमानानां मरुताम् । यद्वा । रोदयितॄणां प्राणानाम् । प्राणा हि शरीरात् निर्गताः सन्तो बन्धुजनान् रोदयन्ति । प्रदिशा प्रदेशनेन मनुष्येभ्यः प्रदानेन सह एति अन्तरिक्षे गच्छति। तथा चाम्नायते- योऽसौ तपन्नुदेति स सर्वेषां भूतानां प्राणानादायोदेति ’ ( तै. आ. १. १४. १ ) इति । अपि च रुद्रेभिः अधिभूतं वर्तमानैः रुद्रपुत्रैर्मरुद्भिः योषा माध्यमिका वाक् पृथु विस्तीर्णं ज्रयः वेगं तनुते विस्तारयति । प्रसंगादत्र मरुतां स्तुतिः । तैर्मरुद्भिः सह वर्तमानं श्रुतं प्रख्यातं सूर्यात्मानम् इन्द्रं मनीषा स्तुतिलक्षणा वाक् अभ्यर्चति आभिमुख्येन स्तौति । तं मरुत्वन्तम् इन्द्रं सख्याय आह्वयामहे ॥ प्रदिशा । ‘ दिश अतिसर्जने’ । संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। ज्रयः । ‘ जि ज्रि अभिभवे । ज्रीयतेऽभिभूयतेऽजेनेति ज्रयो वेगः । करणे असुन् । मनीषा । ईषाअक्षादित्वात् प्रकृतिभावः ॥

English translation:

“The radiant Indra proceeds (along the firmament) with the manifestation of the Rudras; through the Rudras, speech spreads with more expansive celerity, and praise glorifies the renowned Indra; him, attended by the Maruts, we invoke to become our friend.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Indra is radiant through identity with the sun; Rudras are radiant identified with Maruts in their character of vital airs or prāṇa;

Rudra = from rud, to weep; when the vital airs depart fromt he body, they cause the kindred of the deceased to weep, hence they are called rudras

At the Rudras’ [=Maruts’] direction he goes, wide-gazing; along with the Rudras the maiden [=Rodasī] stretches her broad
expanse.
Indra the famed does the inspired thought address—the one
accompanied by the Maruts do we call upon for partnership.

For the ring that connects this last Jagatī vs. with vs. 1, see published introduction.

For the buried pun involving prth̥ ú jráyaḥ and the referent of yóṣā, Rodasī, see comm. ad I.168.7.

Refulgent in the Rudras’ region he proceeds, and with the Rudras through the wide space speeds the Dame.
The hymn of praise extols Indra the far-renowned: him girt by Maruts we invoke to be our Friend.

Der Weitschauende geht nach der Weisung der Rudrasöhne, die junge Frau dehnt mit den Rudrasöhnen ihren breiten Lauf aus. Den berühmten Indra preist die Dichtung - den Marutbegleiteten rufen wir zur Freundschaft.

Weitblickend schreitet nach der Rudra’s Weisung er, wenn mit den Rudra’s weit sich dehnt das Morgenroth, Den hehren Indra preiset laut der Lobgesang, ihn und die Maruts rufen wir zum Bündniss her.

Он идет по указу Рудр, далеко смотрящий.
Юная женщина широко простирает (свой) бег вместе с Рудрами.
Индру, знаменитого, воспевает поэтическая мысль, - (его,)
Сопровождаемого Марутами мы зовем для дружбы.

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• विराड्जगती
• निषादः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् वा मरुत्वः परमे᳓ सध᳓स्थे
य᳓द् वावमे᳓ वृज᳓ने माद᳓यासे
अ᳓त आ᳓ याहि अध्वरं᳓ नो अ᳓छा
त्वाया᳓ हवि᳓श् चकृमा सत्यराधः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marutvaḥ ← marútvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sadhásthe ← sadhástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

avamé ← avamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mādáyāse ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vā ← vā (invariable)

vr̥jáne ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ácha ← ácha (invariable)

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cakr̥ma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

satyarādhaḥ ← satyárādhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvāyā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

यत् । वा॒ । म॒रु॒त्वः॒ । प॒र॒मे । स॒धऽस्थे॑ । यत् । वा॒ । अ॒व॒मे । वृ॒जने॑ । मा॒दया॑से ।
अतः॑ । आ । या॒हि॒ । अ॒ध्व॒रम् । नः॒ । अच्छ॑ । त्वा॒ऽया । ह॒विः । च॒कृ॒म॒ । स॒त्य॒ऽरा॒धः॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• marutvaḥ ← marutvas ← marutvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• sadhasthe ← sadhastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāvame ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vāvame ← avame ← avama
• [noun], locative, singular, neuter
• “avama [word]; bottom; last.”

• vṛjane ← vṛjana
• [noun], locative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• mādayāse ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• ata ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• tvāyā
• [adverb]

• haviś ← haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• satyarādhaḥ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyarādhaḥ ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

हे मरुत्वः मरुद्भिर्युक्तेन्द्र परमे उत्कृष्टे सधस्थे सहस्थाने गृहे यद्वा यदि वा मादयासे । तृप्तो वर्तसे । यद्वा यदि वा अवमे अर्वाचीने वृजने । वृज्यते रिक्तीक्रियतेऽस्मिन् धनमिति वृजनं गृहम् । तस्मिन् मादयासे । अतः अस्मादुभयविधात् स्थानात् नः अस्माकं अध्वरं यज्ञम् अच्छ आभिमुख्येन आ याहि आगच्छ । हे सत्यराधः सत्यधन" त्वाया त्वत्कामनया वयं हविश्चकृम कृतवन्तः ॥ मरुत्वः । ‘ मतुवसो रुः० ’ इति संबुद्धौ नकारस्य रुत्वम् । सधस्थे । ‘ सुपि स्थः’ इति कप्रत्ययः । ‘ सध मादस्थयोश्छन्दलि’ इति सहस्य सधादेशः । मादयासे । ‘ मद तृप्तियोगे’। चुरादिरात्मनेपदी । लेटि आडागमः । त्वाया । त्वामात्मन इच्छति । ‘ सुप आत्मनः क्यच् ’ । ‘ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । व्यत्ययेन दकारस्य आत्वम् । ‘अ प्रत्ययात्’ इति अकारप्रत्ययः । सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया लुक् ॥

English translation:

“Attended by the winds, giver of true wealth, whether you may be plural ased (to dwell) in a stately mansion or in a lowly dwelling, come to our sacrifice; desirous of your presence, we offer you oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three luminaries = three fires: sun in heaven, lightning in mid-air, and fire (sacred or domestic) on earth

Whether you, accompanied by the Maruts, will reach exhilaration in the furthest seat or in the nearest (ritual) circle,
from there journey here to our ceremony: with desire for you we have made an oblation, o you whose generosity is real.

Geldner and Renou take mādáyāse only with b and supply the copula with a. The strict parallelism of the two clauses favors taking the verb of b with both, as I do, but the question may be whether Indra can reach exhilaration in heaven or can only do so at a human soma offering.

O girt by Maruts, whether thou delight thee in loftiest gathering-place or lowly dwelling,
Come thence unto our rite, true boon-best-ower: through love of thee have we prepared oblations.

Ob du, Marutbegleiter, am entferntesten Ort bist, ob du bei dem nächsten Opferbund dich ergötzest, komm von dort zu unserem Gottesdienst! Um deinetwillen haben wir das Opfer bereitet, du wahrhaft Freigebiger.

Wenn mit den Maruts du im höchsten Sitze, wenn du in tiefster Stätte dich berauschest, Von dort komm her zu unserm Opferfeste; wir brauten Trank, Gutschenker, dir zu Liebe.

Если ты, о сопровождаемый Марутами, в самом отдаленном месте,
Или если ты опьяняешься в ближайшей общине,
Приезжай оттуда на наш обряд!
Из любви к тебе мы приготовили жертвенное возлияние, о истинно дарящий!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब शाला आदि का अधिपति कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुत्वः) प्रशंसित विद्यायुक्त (सत्यराधः) विद्या आदि सत्यधनोंवाले विद्वान् ! (यत्) जिस कारण आप (परमे) अत्यन्त उत्कृष्ट (सधस्थे) स्थान में और (यत्) जिस कारण (वा) उत्तम (अवमे) अधम (वा) वा मध्यम व्यवहार में (वृजने) कि जिसमें मनुष्य दुःखों को छोड़े (मादयासे) आनन्द देते हैं (अतः) इस कारण (नः) हम लोगों के (अध्वरम्) पढ़ने-पढ़ाने के अहिंसनीय अर्थात् न छोड़ने योग्य यज्ञ को (अच्छ) अच्छे प्रकार (आ, याहि) आओ प्राप्त होओ (त्वाया) आपके साथ हम लोग (हविः) ग्रहण करने योग्य विशेष ज्ञान को (चकृम) करें अर्थात् उस विद्या को प्राप्त होवें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो विद्वान् सर्वत्र आनन्दित कराने और विद्या का देनेहारा सत्यगुण, कर्म और स्वभावयुक्त है, उसके संग से निरन्तर समस्त विद्या और उत्तम शिक्षा को पाकर सर्वदा आनन्दित होवें ॥ ८ ॥

अन्वय: हे मरुत्वः सत्यराधो विद्वान् यद्यतस्त्वं परमे यद्यतो वाऽवमे वा वृजने व्यवहारे मादयासेऽतो नोऽस्माकमध्वरमच्छायाहि त्वाया सह वर्त्तमाना वयं हविश्चकृम ॥ ८ ॥

अथ शालाध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यतः (वा) उत्तमे (मरुत्वः) प्रशस्तविद्यायुक्त (परमे) अत्यन्तोत्कृष्टे (सधस्थे) स्थाने (यत्) यतः (वा) मध्यमे व्यवहारे (अवमे) निकृष्टे (वृजने) वर्जन्ति दुःखानि जना यत्र तस्मिन् व्यवहारे (मादयासे) हर्षयसे। लेट्प्रयोगोऽयम्। (अतः) कारणात् (आ) (याहि) प्राप्नुयाः (अध्वरम्) अध्ययनाध्यापनाख्यमहिंसनीयं यज्ञम् (नः) अस्माकम् (अच्छ) उत्तमरीत्या। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (त्वाया) त्वया सुपां सुलुगिति तृतीयास्थानेऽयाजादेशः। (हविः) आदेयं विज्ञानम् (चकृम) कुर्याम। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (सत्यराधैः) सत्यानि राधांसि विद्यादिधनानि यस्य तत्सम्बुद्धौ ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यो विद्वान् सर्वत्रानन्दयिता विद्याप्रदाता सत्यगुणकर्मस्वभावोऽस्ति तत्सङ्गेन सततं सर्वा विद्याः सुशिक्षाश्च प्राप्य सर्वदानन्दितव्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान सर्वत्र आनंद पसरविणारा, विद्या देणारा, सत्य गुण, कर्म, स्वभावयुक्त आहे, त्याच्या संगतीने निरंतर विद्या व उत्तम शिक्षण प्राप्त करून माणसांनी नेहमी आनंदित राहावे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्वाये᳓न्द्र सो᳓मं सुषुमा सुदक्ष
त्वाया᳓ हवि᳓श् चकृमा ब्रह्मवाहः
अ᳓धा नियुत्वः स᳓गणो मरु᳓द्भिर्
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ बर्हि᳓षि मादयस्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudakṣa ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suṣuma ← √su- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tvāyā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

brahmavāhaḥ ← bráhmavāhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cakr̥ma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvāyā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

niyutvaḥ ← niyútvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ságaṇaḥ ← ságaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mādayasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

त्वा॒ऽया । इ॒न्द्र॒ । सोम॑म् । सु॒सु॒म॒ । सु॒ऽद॒क्ष॒ । त्वा॒ऽया । ह॒विः । च॒कृ॒म॒ । ब्र॒ह्म॒ऽवा॒हः॒ ।
अध॑ । नि॒यु॒त्वः॒ । सऽग॑णः । म॒रुत्ऽभिः॑ । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । ब॒र्हिषि॑ । मा॒द॒य॒स्व॒ ॥

• tvāyendra ← tvāyā
• [adverb]

• tvāyendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• suṣumā ← suṣuma ← su
• [verb], plural, Perfect indicative
• “press out; su.”

• sudakṣa ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudakṣa ← dakṣa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• tvāyā
• [adverb]

• haviś ← haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmavāhaḥ ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmavāhaḥ ← vāhaḥ ← vāhas
• [noun], accusative, singular, neuter

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• niyutvaḥ ← niyutvas ← niyutvat
• [noun], vocative, singular, masculine

• sagaṇo ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sagaṇo ← gaṇaḥ ← gaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• marudbhir ← marudbhiḥ ← marut
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• mādayasva ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे सुदक्ष शोभनबल इन्द्र त्वाया त्वत्कामनया सोमं सुषुम अभिषुतवन्तो वयम् । हे ब्रह्मवाहः ब्रह्मणा मन्त्ररूपेण स्तोत्रेणोह्यमान प्राप्यमाणेन्द्र त्वाया त्वत्कामनया आहवनीये पुरोडाशलक्षणं हविश्चकृम कृतवन्तः। हे नियुत्वः । नियुतोऽश्वाः । तद्वन्निन्द्र अधा अनन्तरं मरुद्भिः सप्तगणरूपैरेतत्संज्ञैर्देवैः सगणः गणसहितः सन् ‘अस्मिन् वर्तमाने यज्ञे बर्हिषि आस्तीर्णे दर्भे उपविश्य मादयस्व तृप्तो भव ॥ सुषुम ।’ षुञ् अभिषवे’। लिटि क्रादिनियमप्राप्तस्य इटः “ अनित्यमागमशासनम्’ इति वचनादभावः ॥

English translation:

“Desirous of you, Indra, who are possessed of excellent strenghth, we pour forth to you libations desirous of you, who are obtained by prayer, we offer you oblations; therefore, do you, who are possessed of horses, sit down with plural asure upon the sacred grass, attended by the Maruts, at this sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May Indra give us (a son), an offerer of praises, all-wise, and the subduer of foes; and (give us) also a chariot foremost in battle

With desire for you we have pressed soma, o very skillful Indra; with desire for you we have made an oblation, o you whose vehicle is the sacred formulation.
So, you with your teams, flocking with the Maruts—reach exhilaration at this sacrifice here, on this ritual grass.

We, fain for thee, strong Indra, have pressed Soma, and, O thou sought with prayer, have made oblations.
Now at this sacrifice, with all thy Maruts, on sacred grass, O team-borne God, rejoice thee.

Um deinetwillen, Indra, haben wir Soma ausgepresst, du Wohlverständiger, um deinetwillen das Opfer bereitet, für den die feierliche Rede eine Anziehungskraft hat. Darum, du Niyutfahrer, berausche dich mit dem Gefolge der Marut bei diesem Opfer auf dem Barhis!

Wir brauten Soma, Indra, dir zu Liebe, und Trank, erflehter, starker, dir zu Liebe; Berausch dich nun, umgeben von den Maruts, mit deinen Rossen auf der Streu beim Opfer.

Из любви к тебе, о Индра, мы выжали сому, о прекрасный силой действия!
Из любви к тебе мы приготовили жертвенное возлияние, о влекомый молитвой!
Поэтому, о ездящий с упряжками, с толпой Марутов,
Опьяняйся этой жертвой на жертвенной соломе!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसके सङ्ग से क्या करना चाहिये और वह हम लोगों के यज्ञ में क्या करे, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रः) परम विद्यारूपी ऐश्वर्य से युक्त विद्वान् ! (त्वाया) आपके साथ हुए हम लोग (सोमम्) ऐश्वर्य करनेवाले के बोध को (सुसुम) प्राप्त हों। हे (सुदक्ष) उत्तम चतुराईयुक्त बल और (ब्रह्मवाहः) अनन्तधन तथा वेदविद्या की प्राप्ति करानेहारे विद्वान् ! (त्वाया) आपके सहित हम लोग (हविः) क्रियाकौशलयुक्त काम का (चकृम) विधान करें। हे (नियुत्वः) समर्थ ! (अधा) इसके अनन्तर (मरुद्भिः) ऋत्विज् अर्थात् पढ़ानेवालों और (सगणः) अपने विद्यार्थियों के गोलों के साथ वर्त्तमान आप (अस्मिन्) इस (बर्हिषि) अत्यन्त उत्तम (यज्ञे) पढ़ने-पढ़ाने के सत्कार से पाये हुए व्यवहार में (मादयस्व) आनन्दित होओ और हम लोगों को आनन्दित करो ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों के सङ्ग के विना निश्चय है कि कोई ऐश्वर्य्य और आनन्द को नहीं पा सकता है, इससे नव मनुष्य विद्वानों का सदा सत्कार कर इनसे विद्या और अच्छी-अच्छी शिक्षाओं को प्राप्त होकर सब प्रकार से सत्कार युक्त होवें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वाया त्वया सह वर्त्तमाना वयं सोमं सुसुम। हे सुदक्ष ब्रह्मवाहस्त्वाया त्वया सहिता वयं हविश्चकृम। हे नियुत्वोऽधाथा मरुद्भिः सहितः सगणस्त्वमस्मिन् बर्हिषि यज्ञेऽस्मान्मादयस्व ॥ ९ ॥

पुनस्तत्सङ्गेन किं कार्य्यं स चास्माकं यज्ञे किं कुर्यादित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाया) त्वया सहिताः (इन्द्र) परमविद्यैश्वर्ययुक्त (सोमम्) ऐश्वर्यकारकं वेदशास्त्रबोधम् (सुषुम) सुनुयाम प्राप्नुयाम। वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीतीडभावः। अन्येषामपीति दीर्घश्च। (सुदक्ष) शोभनं दक्षं चातुर्य्ययुक्तं बलं यस्य तत्सम्बुद्धौ। (त्वाया) त्वया सह संयुक्ताः (हविः) क्रियाकौशलयुक्तं कर्म (चकृम) विदध्याम। अत्राप्यन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (ब्रह्मवाहः) अनन्तधन वेदविद्याप्रापक (अध) अथ। अत्र वर्णव्यत्ययेन धकारो निपातस्य चेति दीर्घश्च। (नियुत्वः) समर्थ (सगणः) गणैर्विद्यार्थिनां समूहैः सह वर्त्तमानः (मरुद्भिः) ऋत्विग्भिः सहितः (अस्मिन्) प्रत्यक्षे (यज्ञे) अध्ययनाध्यापनसत्कारप्राप्ते व्यवहारे (बर्हिषि) अत्युत्तमे (मादयस्व) आनन्दय हर्षितो वा भव ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - नहि विदुषां सङ्गेन विना कश्चित् खलु विद्यैश्वर्य्यमानन्दं च प्राप्तुं शक्नोति तस्मात्सर्वे मनुष्या विदुषः सदा सत्कृत्यैतेभ्यो विद्यासुशिक्षाः प्राप्य सर्वथा सत्कृता भवन्तु ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांच्या संगतीशिवाय कोणी ऐश्वर्य व आनंद प्राप्त करू शकत नाही. त्यामुळे सर्व माणसांनी विद्वानांचा सत्कार सदैव करावा. त्यांच्याकडून विद्या, उत्तमोत्तम शिक्षण प्राप्त करून सर्व प्रकारे सत्कारयुक्त बनावे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

माद᳓यस्व ह᳓रिभिर् ये᳓ त इन्द्र
वि᳓ ष्यस्व शि᳓प्रे वि᳓ सृजस्व धे᳓ने
आ᳓ त्वा सुशिप्र ह᳓रयो वहन्तु
उश᳓न् हव्या᳓नि प्र᳓ति नो जुषस्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
háribhiḥ ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mādáyasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

dhéne ← dhénā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

śípre ← śíprā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

sr̥jasva ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

syasva ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

ví ← ví (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

hárayaḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suśipra ← suśiprá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

práti ← práti (invariable)

uśán ← √vaś- (root)
{tense:PRS, voice:ACT}

मा॒दय॑स्व । हरि॑ऽभिः । ये । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । वि । स्य॒स्व॒ । शिप्रे॒ इति॑ । वि । सृ॒ज॒स्व॒ । धेने॒ इति॑ ।
आ । त्वा॒ । सु॒ऽशि॒प्र॒ । हर॑यः । व॒ह॒न्तु॒ । उ॒शन् । ह॒व्यानि॑ । प्रति॑ । नः॒ । जु॒ष॒स्व॒ ॥

• mādayasva ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• haribhir ← haribhiḥ ← hari
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣyasva ← sā
• [verb], singular, Present imperative
• “tie.”

• śipre ← śiprā
• [noun], accusative, dual, feminine
• “lip; śiprā.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• sṛjasva ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• dhene ← dhenā
• [noun], accusative, dual, feminine
• “river; lip; voice.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• suśipra ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśipra ← śipra ← śiprā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• harayo ← harayaḥ ← hari
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vahantūśan ← vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vahantūśan ← uśan ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

हे इन्द्र हरिभिः अश्वैः सह मादयस्व तृप्तो भव । ये ते तव स्वभूतास्तदर्थं शिप्रे हनू संहते वि ष्यस्व सोमपानार्थं विवृते कुरु । तथा धेने पानसाधनभूते जिह्वोपजिह्विके वि सृजस्व सोमपानार्थं विश्लिष्टे कुरु । हे सुशिप्र । शिप्रे हनू नासिके वा ‘। शोभनशिप्रेन्द्र त्वा त्वां हरयः अश्वाः आ वहन्तु अस्मदीयं यज्ञं प्रापयन्तु । त्वं च उशन् अस्मान् कामयमानः नः अस्माकं हव्यानि हवींषि प्रति जुषस्व प्रत्येकं सेवस्व मा उदासिष्ठाः ॥ वि ष्यस्व । षो अन्तकर्मणि ‘। व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । दिवादित्वात् श्यन् । ‘ओतः श्यनि ’ ( पा. सू. ७. ३. ७१ ) इति ओकारलोपः ।’ उपसर्गात्सुनोति° ’ इति षत्वम् ॥

English translation:

“Rejoice, Indra, with the steeds who are of your nature; open your jaws, set wide your throat (to drink Soma); let your horses bring you, who have a handsome chin, (hither), and, benignant towards us, be plural ased by our oblations.”

Reach exhilaration along with the fallow bays that are yours, Indra. Unfasten your two lips; unloose the two nourishing streams.
Let your fallow bays convey you here, lovely-lipped one. Eagerly take pleasure in our oblations.

The referent of the dual dhéne “two streams” is not clear to me. Geldner takes it as ‘lips’ (← ‘the sucking ones’; see ad I.2.3), but in no other passage is ‘lips’ a possibility. Bloomfield (JAOS 46) suggests it is an elliptical dual, for prayers and libations, expressed by dhénāḥ and dhā́rāḥ respectively in III.1.9, but this relies on an outdated interpretation of dhénā- (see comm. ad I.2.3). H.-P. Schmidt (Fs.

Nyberg) also considers it an elliptical dual, but is himself somewhat elliptical about what the ellipsis would be – it seems that he considers it both literal (streams of milk) and figurative (streams of song). But RVic poets elsewhere do not resort to the dual to express a literal/metaphorical split. Renou takes it as two streams of soma (without identifying which these would be), and Witzel Gotō as two milk-streams (again unidentified). I am inclined to assume that it has been attracted into the dual from the more regular pl. dhénāḥ by the immediately preceding śípre ‘two lips’, given the strict parallelism in syntax and phonology in the two clauses in this pāda: ví ṣyasva śípre ví sṛjasva dhéne, although the existence of another dual dhéne in V.30.9 in an obscure context, may weaken this attraction hypothesis.

Rejoice thee with thine own Bay Steeds, O Indra, unclose thy jaws and let thy lips be open.
Thou with the fair cheek, let thy Bay Steeds bring thee: gracious to us, he pleased with our oblation.

Berausche dich mit den Falben, die dein sind, Indra! Schließe das Gebiß auf, öffne die Lippen! Dich, du Schönzahniger, sollen die Falben herfahren. Nimm gern unsere Opfergaben an!

Berausche dich, mit deinen Füchsen, Indra, die Backen löse, thue auf die Lippen, Dich Trinker mögen her die Füchse fahren, geniesse freundlich unsre Opfertränke.

Опьяняйся с булаными конями, которые твои, о Индра!
Раскрой губы! Разомкни челюсти!
Да привезут тебя буланые кони, о прекрасногубый!
Вкушай с удовольствием наши возлияния!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर सेना आदि का अध्यक्ष क्या करे, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुशिप्र) अच्छा सुख पहुँचानेवाले (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त सेना के अधीश ! (ये) जो (ते) आपके प्रशंसित युद्ध में अतिप्रवीण और उत्तमता से चालें सिखाये हुए घोड़े हैं, उन (हरिभिः) घोड़ों से (नः) हम लोगों को (मादयस्व) आनन्दित कीजिये (शिप्रे) और सर्व सुखप्राप्ति कराने तथा (धेने) वाणी के समान समस्त आनन्द रस को देनेहारे आकाश और भूमि लोक को (विष्यस्व) अपने राज्य से निरन्तर प्राप्त हो (विसृजस्व) और छोड़ अर्थात् वृद्धावस्था में तप करने के लिये उस राज्य को छोड़दे, जो (हरयः) घोड़े (त्वाम्) आपको (आ, वहन्तु) ले चलते हैं, जिनसे (उशन्) आप अनेक प्रकार की कामनाओं को करते हुए (हव्यानि) ग्रहण करने योग्य युद्ध आदि के कामों को सेवन करते हैं, उन कामों के प्रति (नः) हम लोगों को (जुषस्व) प्रसन्न कीजिये ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - सेनापति को चाहिये कि सेना के समस्त अङ्गों को पूर्ण बलयुक्त और अच्छी-अच्छी शिक्षा दे, उनको युद्ध के योग्य सिद्ध कर, समस्त विघ्नों की निवृत्ति कर और अपने राज्य की उत्तम रक्षा करके सब प्रजा को निरन्तर आनन्दित करे ॥ १० ॥

अन्वय: हे सुशिप्र इन्द्र ये ते तव हरयः सन्ति तैर्हरिभिर्नोऽस्मान्मादयस्व। शिप्रे धेने विष्यस्व विसृजस्व च। ये हरयस्त्वा त्वामावहन्तु यैरुशन्कामयमानस्त्वं हव्यानि जुषसे तान् प्रति नोऽस्माञ्जुषस्व ॥ १० ॥

पुनः सेनाध्यक्षः किं कुर्यादित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मादयस्व) हर्षयस्व (हरिभिः) प्रशस्तैर्युद्धकुशलैः सुशिक्षितैरश्वादिभिः (ये) (ते) तव (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त सेनाधिपते (वि, ष्यस्व) स्वराज्येन विशेषतः प्राप्नुहि (शिप्रे) सर्वसुखप्रापिके द्यावापृथिव्यौ। शिप्रे इति पदनाम०। निघण्टौ ४। १। (विसृजस्व) (धेने) धेनावत्सर्वानन्दरसप्रदे (आ) (त्वा) त्वाम् (सुशिप्र) सुष्ठुसुखप्रापक (हरयः) अश्वादयः (वहन्तु) प्रापयन्तु (उशन्) कामयमानः (हव्यानि) आदातुं योग्यानि युद्धादिकार्य्याणि (प्रति) (नः) अस्मान् (जुषस्व) प्रीणीहि ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - सेनाधिपतिना सर्वाणि सेनाङ्गानि पूर्णबलानि सुशिक्षितानि साधयित्वा सर्वान्विघ्नान्निवार्य्य स्वराज्यं सुपाल्य सर्वाः प्रजाः सततं रञ्जयितव्याः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - सेनापतीने सेनेच्या संपूर्ण अंगांना पूर्ण बलयुक्त करून प्रशिक्षित करावे. त्यांना युद्धासाठी सिद्ध करून संपूर्ण विघ्नांची निवृत्ती करून आपल्या राज्याचे उत्तम रक्षण करावे व सर्व प्रजेला सदैव आनंदित करावे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मरु᳓त्स्तोत्रस्य वृज᳓नस्य गोपा᳓
वय᳓म् इ᳓न्द्रेण सनुयाम वा᳓जम्
त᳓न् नो मित्रो᳓ व᳓रुणो मामहन्ताम्
अ᳓दितिः सि᳓न्धुः पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marútstotrasya ← marútstotra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vr̥jánasya ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índreṇa ← índra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sanuyāma ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

māmahantām ← √maṁh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

म॒रुत्ऽस्तो॑त्रस्य । वृ॒जन॑स्य । गो॒पाः । व॒यम् । इन्द्रे॑ण । स॒नु॒या॒म॒ । वाज॑म् ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• marutstotrasya ← marut
• [noun], masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• marutstotrasya ← stotrasya ← stotra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “hymn; praise.”

• vṛjanasya ← vṛjana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “community; settlement.”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “herder; defender.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• indreṇa ← indra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sanuyāma ← san
• [verb], plural, Present optative
• “win; get; gain.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• māmahantām ← mah
• [verb], plural, Perfect imperative
• “give; accord.”

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

मरुत्स्तोत्रस्य । मरुद्भिः सह स्तोत्रं यस्य स मरुत्स्तोत्रः। तस्य वृजनस्य शत्रूणां क्षेप्तुरिन्द्रस्य संबन्धिनः गोपाः गोपायनीयाः रक्षणीयाः वयं तेन इन्द्रेण वाजम् अन्नं सनुयाम लभेमहि । यदेतदस्माभिः प्रार्थितं नः अस्मदीयं तत् मित्रादयो द्यावापृथिव्यौ च ममहन्तां पूजितं कुर्वन्तु ॥ वृजनस्य । ‘वृजी वर्जने’। ‘कॄपॄवृजिमन्दिनिधाञ्भ्यः क्युः’ इति क्युप्रत्ययः ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“Protected by that destroyer (of foes), who is united in praise with the Maruts, we may receive sustenance from Indra; and may Mitra, Varuṇa, Aditi – ocean, earth and heaven, preserve it to us.”

As herdsmen of the (ritual) circle that offers praise to the Maruts, may we win the prize with Indra.
– This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven.

Guards of the camp whose praisers are the Maruts, may we through Indra, get ourselves the booty.
This prayer of ours may Varuna grant, and Mitra, and Aditi and Sindhu, Earth and Heaven.

Wir, die Hirten des Opferbundes, deren Preis den Marut gilt, wir wollen durch Indra den Siegespreis gewinnen. Das mögen uns Mitra, Varuna gewähren, Aditi, Sindhu, Erde und Himmel!

Als Hauses Hüter, das die Maruts preiset, durch Indra mögen Beute wir erlangen; Das mög’ uns Mitra, Varuna gewähren, und Aditi, das Meer und Erd’ und Himmel.

Хранители общины, слагающей хвалу Марутам,
Мы хотим с Индрой добыть награду!
Пусть нам щедро это даруют Митра, Варуна,
Адити, Синдху, Земля и Небо!

• इन्द्र:
• कुत्स आङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मरुत्स्तोत्रस्य) पवन आदि के वेगादि गुणों से प्रशंसा को प्राप्त (वृजनस्य) और दुःखवर्जित अर्थात् जिसमें दुःख नहीं होता उस व्यवहार का (गोपाः) रखनेवाला सेनाधिपति है, उस (इन्द्रेण) ऐश्वर्य के देनेवाले सेनापति के साथ वर्त्तमान (वयम्) हम लोग जिस कारण (वाजम्) संग्राम का (सनुयाम) सेवन करें (तत्) इस कारण (मित्रः) मित्र (वरुणः) उत्तम गुणयुक्त जन (अदितिः) समस्त विद्वान् मण्डली (सिन्धुः) समुद्र (पृथिवी) पृथिवी (उत) और (द्यौः) सूर्यलोक (नः) हम लोगों के (मामहन्ताम्) सत्कार करने के हेतु हों ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - निश्चय है कि संग्राम में किसी पूर्ण बली सेनाधिपति के विना शत्रुओं का पराजय नहीं हो सकता और न कोई सेनाधिपति अच्छी शिक्षा की हुई पूर्ण बल, अङ्ग और उपाङ्ग सहित आनन्दित और पुष्ट सेना के विना शत्रुओं के जीतने वा राज्य की पालना करने को समर्थ हो सकता है। न उक्त व्यवहारों के विना मित्र आदि सुख करने के योग्य होते हैं, इससे उक्त समस्त व्यवहार सब मनुष्यों को यथावत् मानना चाहिये ॥ ११ ॥इस सूक्त में ईश्वर, सभा, सेना और शाला आदि के अधिपतियों के गुणों का वर्णन है। इससे इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह १०१ एकसौ एकवाँ सूक्त और १३ तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यो मरुत्स्तोत्रस्य वृजनस्य गोपा सेनाधिपतिरस्ति तेनेन्द्रेणैश्वर्यप्रदेन सह वर्त्तमाना वयं यतो वाजं सनुयाम तन्मित्रो वरुणोऽदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौर्नोऽस्मान्मामहन्तां सत्कारहेतवः स्युः ॥ ११ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुत्स्तोत्रस्य) मरुतां वेगादिगुणैः स्तुतस्य (वृजनस्य) दुःखवर्जितस्य व्यवहारस्य (गोपाः) रक्षकः (वयम्) (इन्द्रेण) ऐश्वर्य्यप्रदेन सेनापतिना सह वर्त्तमानाः (सनुयाम) संभजेमहि। अत्र विकरणव्यत्ययः। (वाजम्) संग्रामम् (तत्) तस्मात् (नः) अस्मान् (मित्रो वरु०) इति पूर्ववत् ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - न खलु संग्रामे केषांचित् पूर्णबलेन सेनाधिपतिना विना शत्रुपराजयो भवितुं शक्यः। नैव किल कश्चित् सेनाधिपतिः सुशिक्षितया पूर्णबलया साङ्गोपाङ्गया हृष्टपुष्टया सेनया विना शत्रून् विजेतुं राज्यं पालयितुं च शक्नोति। नैतावदन्तरेण मित्रादयः सुखकारका भवितुं योग्यास्तस्मादेतत्सर्वं सर्वैर्मनुष्यैर्यथावन्मन्तव्यमिति ॥ ११ ॥ अत्रेश्वरसभासेनाशालाद्यध्यक्षाणां गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोद्ध्यव्यम् ॥इत्येकाधिकशततमं सूक्तं १०१ त्रयोदशो १३ वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - युद्धात निश्चितपणे एखाद्या पूर्ण बलवान सेनाधिपतीशिवाय शत्रूंचा पराभव होऊ शकत नाही व एखादा सेनाधिपती चांगले शिक्षण व बल अंग-उपांगांसह आनंदी व पुष्ट सेना याशिवाय शत्रूंना जिंकण्यासाठी किंवा राज्याचे पालन करण्यास समर्थ बनू शकत नाही. या वरील व्यवहाराशिवाय मित्र इत्यादीचे सुख मिळू शकत नाही. यामुळे वरील संपूर्ण व्यवहार सर्व माणसांनी यथायोग्यरीत्या मानले पाहिजेत. ॥ ११ ॥