०९३

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓ग्नीषोमाव् इमं᳓ सु᳓ मे
शृणुतं᳓ वृषणा ह᳓वम्
प्र᳓ति सूक्ता᳓नि हर्यतम्
भ᳓वतं दाशु᳓षे म᳓यः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
ágnīṣomau ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sú ← sú (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śr̥ṇutám ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

haryatam ← √hr̥- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

sūktā́ni ← sūktá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bhávatam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

máyaḥ ← máyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अग्नी॑षोमौ । इ॒मम् । सु । मे॒ । शृ॒णु॒तम् । वृ॒ष॒णा॒ । हव॑म् ।
प्रति॑ । सु॒ऽउ॒क्तानि॑ । ह॒र्य॒त॒म् । भव॑तम् । दा॒शुषे॑ । मयः॑ ॥

• agnīṣomāv ← agnīṣomau ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• śṛṇutaṃ ← śṛṇutam ← śru
• [verb], dual, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• sūktāni ← sūkta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Mantra; hymn.”

• haryatam ← hary
• [verb], dual, Present imperative
• “delight.”

• bhavataṃ ← bhavatam ← bhū
• [verb], dual, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• mayaḥ ← mayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “pleasure; refreshment.”

वृषणा वृषणौ कामानां वर्षितारौ हे अग्नीषोमौ इमम् इदानीं प्रयुज्यमानं मे मदीयं हवम् आह्वानं सु शृणुतं सम्यगवगच्छतम् । सूक्तानि शोभनानि स्तुतिलक्षणान्यस्माभिः कृतानि वचांसि प्रति हर्यतं प्रत्येकं कामयेथाम् । तदनन्तरं दाशुषे चरुपुरोडाशादीनि दत्तवते यजमानाय मयः मयसः सुखस्य दातारौ भवतम् ॥ अग्नीषोमौ । अग्निश्च सोमश्च । द्वन्द्वे ‘ ईदग्नेः सोमवरुणयोः ’ ( पा. सू. ६. ३. २७) इति ईत्वम् ।’ अग्नेः स्तुत्स्तोमसोमाः ’ ( पा. सू. ८. ३. ८२ ) इति षत्वम् । देवताद्वन्द्वे च ’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते ‘आमन्त्रितस्य च ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । वृषणा । ‘ सुपां सुलुक्’ ’ इति आकारः । वा षपूर्वस्य ’ इति विकल्पनादुपधाया दीर्घाभावः। हवम् । ‘भावेऽनुपसर्गस्य’ इति ह्वयतेः अप् संप्रसारणं च। सूक्तानि । सुपूर्वात् वक्तेः कर्मणि निष्ठा। ‘ सूपमानात् क्तः’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । हर्यतम् । हर्य गतिकान्त्योः ‘। भौवादिकः ॥

English translation:

“Agni and Soma, showerers (of desires), favourably hear this my invocation, graciously accept my hymns, and bestow felicity on the donor (of the oblation).”

Agni and Soma, hear this call of mine, you bulls.
Delight in the well-spoken hymns. Become refreshment for the
pious man.

BR corrected sám mahema to sám ahema ‘we would bind together’ to √nah, an emendation accepted by Grassmann, Geldner, Oldenberg (tentatively), KEWA I.153. Although I also accepted it in Jamison 1983: 87, I now follow Gotō (1987: 243; accepted in EWA s.v.) in seeing it as a form of √mah ‘bring about’, etymologically separate from √mah ‘magnify’. Although I do not like multiplying entities, Gotō’s etymological connections look reasonable; an interpretation with ‘make great’ is difficult; and a thematic pres. or aor. stem aha- to √nah does not exist and the zero-grade (←*nh̥ ) that would have to underlie it is not otherwise found to √nah.

AGNI and Soma, mighty Pair, graciously hearken to my call,
Accept in friendly wise my hymn, and prosper him who offers gifts.

Agni und Soma, ihr Bullen, höret fein auf diesen Ruf von mir, nehmet die schönen Worte gut auf, seid dem Opferspender eine Freude!

O Agni-Soma, höret recht, ihr Stiere, diesen meinen Ruf; Die schönen Sprüche nehmet an, und seid zur Lust dem Opferer.

О Агни и Сома, два быка, услышьте
Как следует этот мой зов!
Примите благосклонно гимны!
Будьте на радость для почитающего (вас)!

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब तिरानवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में पढ़ाने और परीक्षा लेनेवालों के प्रति विद्यार्थी लोग क्या-क्या कहें, यह विषय कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) विद्या और उत्तम शिक्षा देनेवाले (अग्नीषोमौ) अग्नि और चन्द्र के समान विशेष ज्ञान और शान्ति गुणयुक्त पढ़ाने और परीक्षा लेनेवाले विद्वानो ! तुम दोनों (मे) मेरा (प्रतिसूक्तानि) जिनमें अच्छे-अच्छे अर्थ उच्चारण किये जाते हैं, उन गायत्री आदि छन्दों से युक्त वेदस्थ सूक्तों और (इमम्) इस (हवम्) ग्रहण करने-कराने योग्य विद्या के शब्द अर्थ और सम्बन्धयुक्त वचन को (सुशृणुतम्) अच्छे प्रकार सुनो (दाशुषे) और पढ़ने में चित्त देनवाले मुझ विद्यार्थी के लिये (मयः) सुख की (हर्य्यतम्) कामना करो, इसप्रकार विद्या के प्रकाशक (भवतम्) हूजिये ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - किसी मनुष्य को पढ़ाने और परीक्षा के विना विद्या की सिद्धि नहीं होती और कोई मनुष्य पूरी विद्या के विना किसी दूसरे को पढ़ा और उसकी परीक्षा नहीं कर सकता और इस विद्या के विना समस्त सुख नहीं होते, इससे इसका सम्पादन नित्य करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे वृषणावग्नीषोमौ युवां मे प्रतिसूक्तानीमं हवं सुशृणुतं दाशुषे मह्यं मयो हर्य्यतमेवं विद्याप्रकाशकौ भवतम् ॥ १ ॥

अथाऽध्यापकपरीक्षकौ प्रति विद्यार्थिभिर्वक्तव्यमुपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नीषोमौ) तेजश्चन्द्राविव विज्ञानसोम्यगुणावध्यापकपरीक्षकौ (इमम्) अध्ययनजन्यं शास्त्रबोधम् (सु) (मे) मम (शृणुतम्) (वृषणा) विद्यासुशिक्षावर्षकौ (हवम्) देयं ग्राह्यं विद्याशब्दार्थसम्बन्धमयं वाक्यम् (प्रति) (सूक्तानि) सुष्ठ्वर्था उच्यन्ते येषु गायत्र्यादिछन्दोयुक्तेषु वेदस्थेषु तानि (हर्य्यतम्) कामयेथाम् (भवतम्) (दाशुषे) अध्ययने चित्तं दत्तवते विद्यार्थिने (मयः) सुखम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - नहि कस्यापि मनुष्यास्याध्यापनेन परीक्षया च विना विद्यासिद्धिर्जायते नहि पूर्णविद्याया विनाऽध्यापनं परीक्षां च कर्त्तुं शक्नोति। नह्येतया विना सर्वाणि सुखानि जायन्ते तस्मादेतन्नित्यमनुष्ठेयम् ॥ १ ॥

या सूक्तात वायू व विद्युतचे गुणवर्णन करण्याने या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - कोणत्याही माणसाला अध्यापनाखेरीज व परीक्षेखेरीज विद्येची सिद्धी होत नाही व कोणताही माणूस पूर्ण विद्येशिवाय अध्यापन करू शकत नाही व दुसऱ्याची परीक्षा घेऊ शकत नाही व या विद्येशिवाय संपूर्ण सुख मिळू शकत नाही. त्यामुळे त्याचे अनुष्ठान नित्य करावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓ग्नीषोमा यो᳓ अद्य᳓ वाम्
इदं᳓ व᳓चः सपर्य᳓ति
त᳓स्मै धत्तं सुवी᳓रियं
ग᳓वाम् पो᳓षं सुअ᳓श्वियम्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
adyá ← adyá (invariable)

ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saparyáti ← √sapary- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

póṣam ← póṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sváśvyam ← sváśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अग्नी॑षोमा । यः । अ॒द्य । वा॒म् । इ॒दम् । वचः॑ । स॒प॒र्यति॑ ।
तस्मै॑ । ध॒त्त॒म् । सु॒ऽवीर्य॑म् । गवा॑म् । पोष॑म् । सु॒ऽअश्व्य॑म् ॥

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• saparyati ← sapary
• [verb], singular, Present indikative
• “worship.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhattaṃ ← dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• suvīryaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• poṣaṃ ← poṣam ← poṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• svaśvyam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvyam ← aśvyam ← aśvya
• [noun], accusative, singular, neuter

हे अग्नीषोमौ यः यजमानः अद्य अस्मिन् कर्मणि वां युवाभ्यां युष्मदर्थम् इदं स्तुतिलक्षणं वचः वाक्यं सपर्यंति पूजितं करोति तस्मै यजमानाय गवां पशूनां पोषम् अभिवृद्धिं धत्तं प्रयच्छतम् । कीदृशं पोषम् । सुवीर्यं शोभनेन वीर्येण सामर्थ्येनोपेतं स्वश्व्यं शोभनैरश्वैर्युक्तम् ॥ गवाम् । ‘सावेकाचः’ इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य ‘न गोश्वन्साववर्ण ’ इति प्रतिषेधः ॥

English translation:

“Agni and Soma, grant to him who addresses this prayer to you both, store of cattle with sound strength and good horses.”

Agni and Soma, whoever today renders this speech as service for you two,
for him establish an abundance of heroes, the thriving of cattle, an
abundance of horses.

yásmai √yaj presents the classic parasmaipada configuration: “sacrifice for someone else,” but āyájase is resolutely middle. I do not have a good explanation for this beyond the fact that the functional distinction between act. yájati and mid. yájate is not well developed in the RV, esp. with preverb ā́, and also that Agni, the subject, is essentially sacrificing to himself.

Although act. sā́dhati can be transitive (and Witzel Gotō so tr. it), it also has intransitive/absolute uses (cf. the same tag in VI.70.3). Moreover, in this hymn sādháyati (3a, 4c) serves as the transitive counterpart; the poet seems to have constructed an -ati /-áyati Grundverb/Kaus. relationship.

The man who honours you to-day, Agni and Soma, with this hymn,
Bestow on him heroic strength, increase of kine, and noble steeds.

Agni und Soma! Der euch heute diese Rede weiht, dem bringet die Meisterschaft, Gedeihen der Rinder, Besitz guter Rosse!

O Agni-Soma, dem der heut mit diesem Liede euch verehrt, Dem reicht der Rinder Mehrung dar und reiche Schar an Ross und Mann.

О Агни и Сома, кто сегодня вам
Эту речь почтительно преподносит,
Того наделите прекрасными мужами,
Изобилием коров, обладанием прекрасными конями!

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

फिर वे कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्नीषोमा) पढ़ाने और परीक्षा लेनेवाले विद्वानो ! (यः) जो पढ़नेवाला (अद्य) आज (वाम्) तुम्हारे (इदम्) इस (वचः) विद्या के वचन को (सपर्यति) सेवे (तस्मै) उसके लिये (स्वश्व्यम्) जो अच्छे-अच्छे घोड़ों से युक्त (सुवीर्य्यम्) उत्तम-उत्तम बल जिस विद्याभ्यास से हों, उस (गवाम्) इन्द्रिय और गाय आदि पशुओं के (पोषम्) सर्वथा शरीर और आत्मा की पुष्टि करनेहारे सुख को (धत्तम्) दीजिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो ब्रह्मचारी विद्या के लिये पढ़ाने और परीक्षा करनेवालों के प्रति उत्तम प्रीति को करके और उनकी नित्य सेवा करता है, वही बड़ा विद्वान् होकर सब सुखों को पाता है ॥ २ ॥

अन्वय: हे अग्नीषोमावध्यापकसुपरीक्षकौ योऽद्य वामिदं वचः सपर्यति तस्मै स्वश्व्यं सुवीर्य्यं गवां पोषं च धत्तम् ॥ २ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नीषोमा) अध्यापकसुपरीक्षकौ। अत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (यः) अध्येता (अद्य) (वाम्) युवयोः (इदम्) (वचः) वचनम् (सपर्य्यति) (तस्मै) (धत्तम्) प्रयच्छतम् (सूवीर्यम्) शोभनानि वीर्य्याणि यस्माद्विद्याभ्यासात्तम् (गवाम्) इन्द्रियाणां पशूनां वा (पोषम्) शरीरात्मपुष्टिकारकम् (स्वश्व्यम्) शोभनेष्वश्वेषु साधुम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यो ब्रह्मचारी विद्यार्थमध्यापकपरीक्षकौ प्रति सुप्रीतिं कृत्वैनौ नित्यं सेवते स एव महाविद्वान् भूत्वा सर्वाणि सुखानि लभते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो ब्रह्मचारी विद्येसाठी अध्यापक व परीक्षक यांचे उत्तम प्रेम संपादन करून त्यांची सदैव सेवा करतो तोच मोठा विद्वान बनून सर्व सुख प्राप्त करतो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓ग्नीषोमा य᳓ आ᳓हुतिं
यो᳓ वां दा᳓शाद् धवि᳓ष्कृतिम्
स᳓ प्रज᳓या सुवी᳓रियं
वि᳓श्वम् आ᳓युर् वि᳓ अश्नवत्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ā́hutim ← ā́huti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́śāt ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

havíṣkr̥tim ← havíṣkr̥ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prajáyā ← prajā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśnavat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अग्नी॑षोमा । यः । आऽहु॑तिम् । यः । वा॒म् । दाशा॑त् । ह॒विःऽकृ॑तिम् ।
सः । प्र॒ऽजया॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् । विश्व॑म् । आयुः॑ । वि । अ॒श्न॒व॒त् ॥

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āhutiṃ ← āhutim ← āhuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “āhuti; offering.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• dāśāddhaviṣkṛtim ← dāśāt ← dāś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; give.”

• dāśāddhaviṣkṛtim ← haviṣkṛtim ← haviṣkṛti
• [noun], accusative, singular, feminine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• prajayā ← prajā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• suvīryaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aśnavat ← aś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “get; reach; enter (a state).”

हे अग्नीषोमौ यः यजमानः आहुतिम् आज्याहुतिं वां युवाभ्यां दाशात् दद्यात् । अथवा हविष्कृतिं हविषा चरुपुरोडाशादिना कृताम् आहुतिं यः यजमानो दद्यात् । सः यजमानः प्रजया पुत्रपौत्रादिना युक्तं सुवीर्यं शोभनवीर्ययुक्तं विश्व सर्वम् आयुः जीवनं व्यश्नवत् व्याप्नोतु ॥ आहुतिम् । जुहोतेः क्तिनि ’ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । दाशात् ।’ दाशृ दाने ‘। लेटि आडागमः ॥ यद्वृत्तयोगादनिघातः । हविष्कृतिम् । हविषः कृतिः करणं यस्यामाहुतौ । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य ’ इति विसर्जनीयस्य षत्वम् । अश्नवत् । अश्नोतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम् । लेटि अडागमः ॥

English translation:

“Agni and Soma, may he who offers you the oblation of clarified butter, enjoy sound strength, with progeny, through all his life.”

Agni and Soma, whoever will piously perform a poured offering or the preparation of an oblation for you,
he along with his offspring will attain to an abundance of heroes and a complete lifespan.

A choppy series of clauses, five in the first three pādas, with only the last dependent in any way on another.

The man who offers holy oil and burnt oblations unto you,
Agni and Soma, shall enjoy great strength, with offspring, all his life.

Agni und Soma! Wer euch eine Spende, wer euch eine Opferveranstaltung weiht, der soll mit seinen Nachkommen die Meisterschaft und das volle Lebensalter erreichen.

O Agni-Soma, wer mit Trank und Butterspende euch verehrt, Der mög’ durch Kinder Heldenschar erreichen und des Lebens Ziel.

О Агни и Сома, кто – возлияние,
Кто вам жертвенное действие посвящает,
Тот со (своим) потомством получит
Прекрасных мужей, полный срок жизни.

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब उक्त अग्नि, सोम शब्दों से भौतिक सम्बन्धी कार्यों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) सबके हित को चाहनेवाला और (यः) जो यज्ञ का अनुष्ठान करनेवाला मनुष्य (अग्नीषोमा) भौतिक अग्नि और पवन (वाम्) इन दोनों के बीच (हविष्कृतिम्) होम करने के योग्य पदार्थ का कारणरूप (आहुतिम्) घृत आदि उत्तम-उत्तम सुगन्धितादि पदार्थों से युक्त आहुति को (दाशात्) देवे (सः) वह (प्रजया) उत्तम-उत्तम सन्तानयुक्त प्रजा से (सुवीर्य्यम्) श्रेष्ठ पराक्रमयुक्त (विश्वम्) समग्र (आयुः) आयुर्दा को (व्यश्नवत्) प्राप्त होवे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् वायु, वृष्टि, जल और ओषधियों की शुद्धि के लिये अच्छे संस्कार किये हुए हवि को अग्नि के बीच होम के श्रेष्ठ सोमलतादि ओषधियों की प्राप्ति कर उनसे प्राणियों को सुख देते हैं, वे शरीर आत्मा के बल से युक्त होते हुए पूर्ण सुख करनेवाली आयु को प्राप्त होते हैं, अन्य नहीं ॥ ३ ॥

अन्वय: यो यो मनुष्योऽग्नीषोमयोर्वामेतयोर्मध्ये हविष्कृतिमाहुतिं दाशात् स प्रजया सुवीर्यं विश्वमायुर्व्यश्नवत् ॥ ३ ॥

पुनरेताभ्यां भौतिकसम्बन्धकृत्यमुपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नीषोमा) अग्निवाय्वोः। अत्र षष्ठीद्विवचनस्य स्थाने डादेशः। (यः) सर्वस्य हितं प्रेप्सुर्मनुष्यः (आहुतिम्) घृतादिसुसंस्कृताम् (यः) यज्ञानुष्ठाता (वाम्) एतयोः (दाशात्) दाशेद्दद्यात् (हविष्कृतिम्) हविषो होतव्यस्य पदार्थस्य कृतिं कारणरूपाम् (सः) (प्रजया) सुपुत्रादियुक्तया (सुवीर्यम्) सुष्ठुपराक्रमयुक्तम् (विश्वम्) समग्रम् (आयुः) जीवनम् (वि) विविधार्थे (अश्नवत्) व्याप्नुयात्। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदं शप् च ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो वायुवृष्टिजलौषधिशुद्ध्यर्थ सुसंस्कृतं हविरग्नौ हुत्वोत्तमान्सोमलतादीन् प्राप्य तैः प्राणिनः सुखयन्ति च ते शरीरात्मबलयुक्ताः सन्तः पूर्णसुखमायुः प्राप्नुवन्ति नेतरे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान, वायू, वृष्टी, जल व औषधींच्या शुद्धीसाठी संस्कारित केलेली आहुती होम अग्नीत टाकतात व श्रेष्ठ सोमलता इत्यादी औषधी प्राप्त करून त्याद्वारे प्राण्यांना सुख देतात. त्यांच्या शरीर, आत्म्याचे बल वाढते व ते पूर्ण सुखी आयुष्य भोगतात. इतर नव्हे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ग्नीषोमा चे᳓ति त᳓द् वीरि᳓यं वां
य᳓द् अ᳓मुष्णीतम् अवस᳓म् पणिं᳓ गाः᳓
अ᳓वातिरतम् बृ᳓सयस्य शे᳓षो
अ᳓विन्दतं ज्यो᳓तिर् ए᳓कम् बहु᳓भ्यः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

céti ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ámuṣṇītam ← √muṣⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avasám ← avasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

paṇím ← paṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

atiratam ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

bŕ̥sayasya ← bŕ̥saya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śéṣaḥ ← śéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ávindatam ← √vid- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bahúbhyaḥ ← bahú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अग्नी॑षोमा । चेति॑ । तत् । वी॒र्य॑म् । वा॒म् । यत् । अमु॑ष्णीतम् । अ॒व॒सम् । प॒णिम् । गाः ।
अव॑ । अ॒ति॒र॒त॒म् । बृस॑यस्य । शेषः॑ । अवि॑न्दतम् । ज्योतिः॑ । एक॑म् । ब॒हुऽभ्यः॑ ॥

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• ceti ← cit
• [verb], singular, Aorist passive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• amuṣṇītam ← muṣ
• [verb], dual, Imperfect
• “rob; remove; steal.”

• avasam ← avasa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “stores; food.”

• paṇiṃ ← paṇim ← paṇi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “niggard; paṇ.”

• gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• avātiratam ← avatṛ ← √tṛ
• [verb], dual, Imperfect
• “descend; be born; incarnate; come out; alight; overcome.”

• bṛsayasya ← bṛsaya
• [noun], genitive, singular, masculine

• śeṣo ← śeṣaḥ ← śeṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “offspring.”

• ‘vindataṃ ← avindatam ← vid
• [verb], dual, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• bahubhyaḥ ← bahu
• [noun], dative, plural, masculine
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

हे अग्नीषोमौ वां युवयोः तत् वक्ष्यमाणं वीर्यं सामर्थ्यं चेति अस्माभिर्ज्ञातमभूत् । यत् येन वीर्येण गाः अवसं गोरूपमन्नं पणिं पणेः । विभक्तिव्यत्ययः । एतन्नाम्नोऽसुरात् अमुष्णीतं अपाहार्ष्टम् । तथा बृसयस्य । वृसिः वेष्टनार्थः । वृसयति सर्वं वेष्टयतीति बृसयोऽसुरस्त्वष्टा । तस्यासुरस्य शेषः अपत्यम् । शेष इत्यपत्यनाम शिष्यते प्रयतः ’ (निरु. ३. २ ) इति यास्कः । त्वष्टृसकाशादुत्पन्नं वृत्रम् अवातिरतम् अवधिष्टम् । अवतिरतिर्वधकर्मा । प्राणापानरूपयोर्युवयोर्वृत्रेऽनवस्थानात् स मरणं प्राप्तः । तथा चाम्नायते- ‘ तस्माज्जञ्जभ्यमानादग्नीषोमौ निरक्रामतां प्राणापानौ वा एनं तदजहिताम् ’ ( तै. सं. २. ५. २. ४ ) इति । ततो वृत्रवधानन्तरं ज्योतिः द्योतमानं सूर्यम् एकं नभसि गच्छन्तं बहुभ्यः जनेभ्यो बहूनामर्थाय अविन्दतम् अलप्साथाम् । एतत् सर्वं येन वीर्येण क्रियते तदस्माभिर्ज्ञातमित्यर्थः ॥ चेति ।’ चिती संज्ञाने ’ । लुङि’ चिण् भावकर्मणोः ’ ( पा.सू. ३. १. ६६ ) इति च्लेः चिणादेशः । ‘ चिणो लुक्’ इति तशब्दस्य लुक् । अमुष्णीतम् ।’ मुष स्तेये ’ । क्रैयादिकः । अवसम् । अवतेरौणादिकः असच् । शेषः । ‘सुपां सुलुक् ’ इति द्वितीयायाः सुः । एकम् । ’ इण् गतौ । ‘ इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्यः कन्’ (उ. सू. ३. ३२३ ) इति कन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Agni and Soma, that prowess of yours, by which you have carried off the cows that were the food of Paṇi, is (well) known to us; you have slain the offspring of Bṛsya and you have obtained the luminary (the sun), for the benefit of the many.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bṛsayasya śeṣa = Bṛsaya’s āpatya, offspring (Nirukta, 3.2);

Bṛsaya = Tvaṣṭā, an asura. The offspring of Tvaṣṭā is Vṛtra. The agency of Agni and Soma in his death is explained by identifying them with the two vital airs, prāṇa and ap_na, the separation of which from Vṛtra was the possible cause of his death (Taittirīya Saṃhitā 2.5.2.4). By the destruction of Vṛtra, the enveloping cloud or gathered darkness, the sun was enabled to appear in the sky

Agni and Soma, this heroic deed of you two has become conspicuous— that you stole the provender, the cows from the niggard.
You brought low the posterity of Br̥saya. You found the single light for the many.

As noted in the published introduction, Bṛsaya, with his very non-Indo-Aryan name, and the destruction of his offspring are found elsewhere only in VI.61.3, a hymn devoted to Sarasvatī. The theft of the provender (avasá-) from the niggard (paṇí-) is also found in that hymn, in vs. 1. The connection between the two hymns to different gods, found in different parts of the Saṃhitā, is not clear to me, but the strong similarity of the passages at least that Bṛṣaya is a paṇí-.

Agni and Soma, famed is that your. prowess wherewith ye stole the kine, his food, from Pani.
Ye caused the brood of Brsaya to perish; ye found the light, the single light for many.

Agni und Soma! Diese Heldentat von euch ist bekannt, daß ihr dem Pani seine Zehrung, die Kühe raubtet. Ihr unterdrückt des Brisaya Nachkommenschaft und fandet das Licht für viele.

Bekannt ist Agni-Soma dies eur Machtwerk, dass ihr dem Pani Rinder nahmt und Zehrung, Des Brisaja Geschlecht habt ihr zerschmettert; und Licht erlangt, das eine für die vielen.

О Агни и Сома, известно такое ваше героическое деяние,
Что вы отняли пищу у Пани (и) коров.
Вы уничтожили потомство Брисаи.
Вы нашли свет: один – для многих.

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अग्नीषोमा) वायु और विद्युत् (यत्) जिस (अवसम्) रक्षा आदि (पणिम्) व्यवहार को (अमुष्णीतम्) चोरते प्रसिद्धाप्रसिद्ध ग्रहण करते (गाः) सूर्य्य की किरणों का विस्तार कर (अवातिरतम्) अन्धकार का विनाश करते (बहुभ्यः) अनेकों पदार्थों से (एकम्) एक (ज्योतिः) सूर्य के प्रकाश को (अविन्दतम्) प्राप्त कराते हैं, जिनके (बृसयस्य) ढाँपनेवाले सूर्य का (शेषः) अवशेष भाग लोकों को प्राप्त होता है (वाम्) इनका (तत्) वह (वीर्य्यम्) पराक्रम (चेति) विदित है अर्थात् सब कोई जानते हैं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को यह जानना चाहिये कि जितना प्रसिद्ध अन्धकार को ढाँप देने और सबलोकों को प्रकाशित करनेहारा तेज होता है, उतना सब कारणरूप पवन और बिजुली की उत्तेजना से होता है ॥ ४ ॥

अन्वय: यावग्नीषोमा यदवसं पणिं चामुष्णीतं गा विस्तार्य्यं तमोऽवातिरतं बहुभ्य एक ज्योतिरविन्दतं ययोर्वृसयस्य शेषो लोकान् प्राप्नोति तद् वामनयोर्वीर्यं चेति सर्वैर्विदितमस्ति ॥ ४ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नीषोमा) वायुविद्युतौ (चेति) विज्ञातं प्रख्यातमस्ति (तत्) (वीर्यम्) पृथिव्यादिलोकानां बलम् (वाम्) ययोः (यत्) (अमुष्णीतम्) चोरवद्धरतम् (अवसम्) रक्षणादिकम् (पणिम्) व्यवहारम् (गाः) किरणान् (अव) (अतिरतम्) तमो हिंस्तः। अवतिरतिरिति वधकर्मा०। निघं० २। १९। (बृसयस्य) आच्छादकस्य। वस आच्छादन इत्यस्मात् पृषोदरादित्वादिष्टसिद्धिः। (शेषः) अवशिष्टो भागः (अविन्दतम्) लम्भयतम् (ज्योतिः) दीप्तिम् (एकम्) असहायम् (बहुभ्यः) अनेकेभ्यः पदार्थेभ्यः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यावत्प्रसिद्धं तमस आच्छादकं सर्वलोकप्रकाशकं तेजो जायते तावत्सर्वं कारणभूतयोर्वायुविद्युतोः सकाशाद्भवतीति बोध्यम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणले पाहिजे की घोर अंधकार नष्ट करणारे व सर्व गोलांना प्रकाशित करणारे जे तेज आहे ते सर्व कारणरूपी वायू व विद्युतच्या साह्याने प्राप्त होते.

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युव᳓म् एता᳓नि दिवि᳓ रोचना᳓नि
अग्नि᳓श् च सोम स᳓क्रतू अधत्तम्
युवं᳓ सि᳓न्धूँर् अभि᳓शस्तेर् अवद्या᳓द्
अ᳓ग्नीषोमाव् अ᳓मुञ्चतं गृभीता᳓न्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

etā́ni ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rocanā́ni ← rocaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

adhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

sákratū ← sákratu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

abhíśasteḥ ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

avadyā́t ← avadyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

síndhūn ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ágnīṣomau ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ámuñcatam ← √muc- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gr̥bhītā́n ← √gr̥bhⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

यु॒वम् । ए॒तानि॑ । दि॒वि । रो॒च॒नानि॑ । अ॒ग्निः । च॒ । सो॒म॒ । सक्र॑तू॒ इति॒ सऽक्र॑तू । अ॒ध॒त्त॒म् ।
यु॒वम् । सिन्धू॑न् । अ॒भिऽश॑स्तेः । अ॒व॒द्यात् । अग्नी॑षोमौ । अमु॑ञ्चतम् । गृ॒भी॒तान् ॥

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• etāni ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rocanāny ← rocanāni ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• agniś ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sakratū ← sakratu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “consentaneous.”

• adhattam ← dhā
• [verb], dual, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• sindhūṃr ← sindhu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• abhiśaster ← abhiśasteḥ ← abhiśasti
• [noun], ablative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• avadyād ← avadyāt ← avadya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “shame; censure; blame.”

• agnīṣomāv ← agnīṣomau ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• amuñcataṃ ← amuñcatam ← muc
• [verb], dual, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• gṛbhītān ← grah
• [verb noun], accusative, plural
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

हे सोम त्वम् अग्निश्च सक्रतू समानकर्माणौ सन्तौ युवं युवां रोचनानि रोचमानानि दीप्यमानानि एतानि अस्माभिर्निशि दृश्यमानानि ताराग्रहादीनि ज्योतींषि दिवि द्युलोके अधत्तम् अधारयतम् । उत्तरार्धस्येयमाख्यायिका । इन्द्रो वृत्रं हत्वा ब्रह्महत्याया भीतः सन् पृथिव्यां वृक्षेषु स्त्रीष्वप्सु च तां ब्रह्महत्यां न्यमार्क्षीत् तासामपां शुद्धिरग्नीषोमाभ्यां जातेति । ब्रह्महत्यांशेन पापेन गृभीतान् गृहीतानाक्रान्तान् सिन्धून् नदीविशेषान् हे अग्नीषोमौ युवाम् अभिशस्तेः अभिशस्यमानादभितः प्रकटितात् अवद्यात् तस्मात् पापात् अमुञ्चतं मुक्तवन्तौ। यद्वा। वृत्रः इन्द्रेण हतः सन् नदीषु पपात । ततो मृतेन वृत्रशरीरेण नद्यः सर्वा दुष्टा बभूवुः। तथा च तैत्तिरीयकम् - ‘इन्द्रो वृत्रमहन् सोऽपोऽभ्यम्रियत तासां यन्मेध्यं यज्ञियं सदेवमासीत्तदपोदक्रामत् ’ ( तै. ब्रा. ३. २. ५. १ ) इति । तेन दोषेण गृहीता नदीस्तस्माद्दोषादग्नीषोमौ मुक्तवन्तौ ॥ रोचनानि ।’ रुच दीप्तौ । ‘ अनुदात्तेतश्च हलादेः ’ इति युच् । सिन्धून् ।’ दीर्घादटि समानपादे’ इति नकारस्य रुत्वम् । अत्रानुनासिकः । इति अनुनासिकः । गृभीतान् ।’ हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् ॥

English translation:

“You two, Agni and Soma, acting together, have sustained these constallations in the sky; you have liberated the rivers that had been defiled from the notorious imputation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: the imputation or brahmanicide refers to Indra’s killing of Vṛtra; the guilt is transferred to rivers, women and trees. Another legend: the rivers were defiled by the dead body of Vṛtra, which had fallen into them; the waters became unfit to bear any part in sacred rites, until they were purified by Agni and Soma, i.e. by oblations to fire and libations of Soma

You, Soma and Agni, of like resolve, placed these lights in heaven. You, Agni and Soma, released from imprecation and from reproach the rivers that had been held back.

gopā́(ḥ) in pāda a can be either sg. or pl. All the standard tr. take it as the former, referring to Agni, but this makes grammatical difficulties. Geldner interprets the following asya as a word-haplology for *asy *asyá, thereby getting the 2nd sg. copula but gratuitously accenting the pronoun. Oldenberg reads *asy for asya and suggests accenting *cáranti. Renou takes viśā́ṃ gopā́(ḥ) as a 3rd sg. expression (“Agni est …”) and seems to leave the following text alone. But all such tr. must introduce an accent on whatever word they think follows the short initial clause, since, as it stands, two unaccented words, asya caranti, would open that clause. These difficulties can be avoided by interpreting gopā́ḥ as plural, subject of caranti and coreferential with jantávaḥ. Pl. gopā́- is elsewhere used of Agni’s sidekicks, presumably his flames, in VI.8.7. Though it is true that this same expression viśā́ṃ gopā́(ḥ) is found two hymns later (I.96.4) as an undoubted singular referring to Agni, the grammatical complications resulting from taking it as a singular here outweigh that argument for me.

Most tr. take the two-footed and four-footed as appositional to jantávaḥ and therefore as those who roam by night. This is contrary to the usual RVic vision of the creatures settling down at night. Agni’s flames make more sense as the roamers, evoking the flickering firelight that provides nightly illumination. The flames are called “herdsmen” because people and animals gather around the fire then, like a flock. This interpretation does raise the question of how to construe the nom. case of that expression dvipác ca yád utá cátuṣpat. I take it as a definitional relative clause expanding on viśā́m (so also Oldenberg). The ca … utá is a mix of two “both … and” constructions: X ca Y ca and utá X utá Y, with the first half of the conjoined NP fronted around the subordinating yád. This construction is very similar to 9b dūré vā yé ánti vā ké cid, complete with the fronted first element.

The etymological relationship between citráḥ and praketáḥ in c is not easily rendered in English.

Agni and Soma, joined in operation ye have set up the shining lights in heaven.
From curse and from reproach, Agni and Soma, ye freed the rivers that were bound in fetters.

Ihr beiden, Agni und Soma, setztet eines Sinnes diese Lichter an den Himmel. Ihr beide, Agni und Soma, habt die festgehaltenen Flüsse aus Schimpf und Schande erlöst.

Schönwirkend setztet Agni ihr und Soma dort an den Himmel diese hellen Sterne; Ihr Agni-Soma löstet vom Verderben und von der Schmach die festgehaltnen Ströme.

Вы двое: Агни, а также Сома, равные по силе духа,
Поместили на небо эти светлые пространства.
Вы реки захваченные, о Агни и Сома,
Освободили от проклятья, от позора.

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) ये (सक्रतू) एकसा काम देनेवाले दो अर्थात् (अग्निः) बिजुली (च) और (सोम) बहुत सुख को उत्पन्न करनेहारा पवन (दिवि) तारागण में जो (रोचनानि) प्रकाश है (एतानि) इनको (अधत्तम्) धारण करते हैं (युवम्) ये दोनों (सिन्धूम्) समुद्रों को धारण करते अर्थात् उनके जल को सोखते हैं उन (गृभीतान्) सोखे हुए नदी, नद समुद्रों को वे (अग्नीषोमा) बिजुली और पवन (अवद्यात्) निन्दित (अभिशस्तेः) उनके प्रवाहरूप रमण को रोकनेहारे हेतु से (अमुञ्चतम्) छोड़ते हैं अर्थात् वर्षा के निमित्त से उनके लिये हुए जल को पृथिवी पर छोड़ते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को जानना चाहिये कि पवन और बिजुली ये ही दोनों सबलोकों के सुख के धारण आदि व्यवहार के कारण हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: युवमेतौ सक्रतू अग्निः सोम च सोमश्च यानि दिवि रोचनानि तारासमूहे प्रकाशनानि सन्त्येतान्यधत्तं धरतः युवं यौ सिन्धूनधत्तं तान् गृभीतान्सिंधूस्तावग्नीषोमाववद्यादभिशस्तेर्गर्ह्यादभितो रमणनिरोधकाद्धेतोरमुञ्चतं वर्षणनिमित्तेन तद्गृहीतमम्भः पृथिव्यां पातयतमिति यावत् ॥ ५ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) एतौ (एतानि) प्रत्यक्षाणि (दिवि) सूर्यप्रकाशे (रोचनानि) तेजांसि (अग्निः) विद्युत् (च) सर्वेषां लोकानां समुच्चये (सोम) बहुसुखप्रसावको वायुः (सक्रतू) समानक्रियौ (अधत्तम्) धत्तो धारयतः (युवम्) एतौ (सिन्धून्) समुद्रादीन् (अभिशस्तेः) अभितो हिंसकात् (अवद्यात्) निन्दितात् (अग्नीषोमौ) (अमुञ्चतम्) मुञ्चतो मोचयतो वा (गृभीतान्) गृहीतान् लोकान्। अत्र गृहधातोर्हस्य भादेशः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्वायुविद्युतावेव सर्वलोकसुखधारणादिव्यवहारे हेतू भवत इति बोध्यम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणले पाहिजे की वायू व विद्युत हे दोन्ही सर्व लोकांच्या सुखाचे धारण इत्यादी व्यवहाराचे कारण असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓न्यं᳓ दिवो᳓ मातरि᳓श्वा जभार
अ᳓मथ्नाद् अन्य᳓म् प᳓रि श्येनो᳓ अ᳓द्रेः
अ᳓ग्नीषोमा ब्र᳓ह्मणा वावृधाना᳓
उरुं᳓ यज्ञा᳓य चक्रथुर् उलोक᳓म्†

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

jabhāra ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádreḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ámathnāt ← √mathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

śyenáḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vāvr̥dhānā́ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

cakrathuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ulokám ← uloká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñā́ya ← yajñá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

आ । अ॒न्यम् । दि॒वः । मा॒त॒रिश्वा॑ । ज॒भा॒र॒ । अम॑थ्नात् । अ॒न्यम् । परि॑ । श्ये॒नः । अद्रेः॑ ।
अग्नी॑षोमा । ब्रह्म॑णा । व॒वृ॒धा॒ना । उ॒रुम् । य॒ज्ञाय॑ । च॒क्र॒थुः॒ । ऊं॒ इति॑ । लो॒कम् ॥

• ānyaṃ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ānyaṃ ← anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• jabhārāmathnād ← jabhārā ← bhṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• jabhārāmathnād ← amathnāt ← math
• [verb], singular, Imperfect
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• śyeno ← śyenaḥ ← śyena
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• adreḥ ← adri
• [noun], ablative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• vāvṛdhānoruṃ ← vāvṛdhānā ← vṛdh
• [verb noun], nominative, dual
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vāvṛdhānoruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• yajñāya ← yajña
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• cakrathur ← cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• lokam ← loka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

हे अग्नीषोमौ युवयोर्मध्ये अन्यम् एकमग्निं मातरिश्वा वायुः दिवः द्युलोकात् आ जभार भृगवे यजमानाय आजहार । तथा च मन्त्रान्तरम् - ’ द्विजन्मानं रयिमिव प्रशस्तं रातिं भरद्भृगवे मातरिश्वा’ (ऋ. सं. १.६०.१ ) इति। श्येनः शंसनीयगतिमान्पक्षी पक्ष्याकारा गायत्री अन्यं सोमम् अद्रेः परि मेरोरुपर्यवस्थितात् स्वर्गात् अमथ्नात् बलादाहृतवती । एवं महानुभावौ युवां ब्रह्मणा स्रष्ट्रा मन्त्ररूपेण स्तोत्रेण हविर्लक्षणेनान्नेन वा ववृधाना वर्धमानौ युवां यज्ञाय अन्येषां देवानां यागाय उरुं विस्तीर्णं लोकं स्थानं चक्रथुः कृतवन्तौ। उ इत्येतत् पादपूरणम् । आज्यभागदेवतयोरग्नीषोमयोः उत्तरार्धदक्षिणार्धयोर्हूयते। तन्मध्येऽन्यदेवत्यानि सर्वाणि हवींषि हूयन्ते। तन्मध्यमं स्थानमग्नीषोमकृतम् । तथा च तैत्तिरीयकम्- राजानौ वा एतौ देवतानां यदग्नीषोमावन्तरा देवता इज्येते देवतानां विधृत्यै ’ ( तै. सं. २. ६. २. १-२ ) इति ॥ ववृधाना । वृधेर्लिटः कानच् । छान्दसमभ्यासस्य दीर्घत्वम् । सुपां सुलुक् ’ इति आकारः ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“Agni and Soma, the wind brought one of you from heaven, a hawk carried off the other by force from the summit of the mountain; growing vast by praise, you have made the world wide for (the performance of) sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: Vāyu brought Agni from heaven as desired by Bhṛgu, when performing a sacrifice. Soma was brought from svarga, on the summit of Mount Meru, by Gāyatrī, in the shape of a hawk. The allusion is to the early use of fire and Soma in ceremonies

Mātariśvan bore the one here from heaven; the falcon stole the other from the rock.
Agni and Soma, having grown strong through a sacred formulation, you have made wide space for the sacrifice.

One of you Matarisvan brought from heaven, the Falcon rent the other from the mountain.
Strengthened by holy prayer Agni and Soma have made us ample room for sacrificing.

Den einen hat Matarisvan vom Himmel gebracht, den anderen riß der Adler vom Felsen weg. Agni und Soma! Durch feierliche Rede gestärkt habt ihr dem Opfer volle Ausdehnung verschafft.

Den einen bracht’ vom Himmel Matariçvan, den andern holte vom Gebirg’ der Adler; O Agni-Soma, durch Gebet gekräftigt, habt ihr dem Opfer weiten Raum bereitet.

Одного (из вас) Матаришван принес с неба.
Другого орел похитил со скалы.
О Агни и Сома, усиленные молитвой,
Вы создали широкое место для жертвы.

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे क्या करते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो (ब्रह्मणा) परमेश्वर से (वावृधाना) उन्नति को प्राप्त हुए (अग्नीषोमा) अग्नि और पवन (यज्ञाय) ज्ञान और क्रियामय यज्ञ के लिये (उरुम्) बहुत प्रकार (लोकम्) जो देखा जाता है, उस लोकसमूह को (चक्रथुः) प्रकट करते हैं, उनमें से (मातरिश्वा) पवन जो कि आकाश में सोनेवाला है, वह (दिवः) सूर्य्य आदि लोक से (अन्यम्) और दूसरा अप्रसिद्ध जो कारणलोक है, उसको (आ, जभार) धारण करता है तथा (श्येनः) वेगवान् घोड़े के समान वर्त्तनेवाला अग्नि (अद्रेः) मेघ से (अमथ्नात्) मथा करता है, उनको जानकर उपयोग में लाओ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो पवन और बिजुली के दो रूप हैं, एक कारण और दूसरा कार्य्य, उनसे जो पहिला है वह विशेष ज्ञान से जानने योग्य और जो दूसरा है वह प्रत्यक्ष इन्द्रियों से ग्रहण करने योग्य है। जिसके गुण और उपकार जाने हैं, उस पवन वा अग्नि से कारणरूप में उक्त अग्नि और पवन प्रवेश करते हैं, यही सुगम मार्ग है जो कार्य के द्वारा कारण में प्रवेश होता है, ऐसा जानो ॥ ६ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं यौ ब्रह्मणा वावृधानाग्नीषोमा यज्ञायोरुं लोकं चक्रथुस्तयोर्मध्यान्मातरिश्वा दिवोऽन्यमाजभार हरति द्वितीयः श्येनोऽग्निरद्रेरन्यं पर्य्यमथ्नात्सर्वतो मथ्नाति तौ विदित्वा सम्प्रयोजयत ॥ ६ ॥

पुनस्तौ किं कुरुत इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (अन्यम्) भिन्नमप्रसिद्धम् (दिवः) सूर्य्यादेः (मातरिश्वा) आकाशशयानो वायुः (जभार) हरति। अत्रापि हस्य भः। (अमथ्नात्) मथ्नाति (अन्यम्) भिन्नमप्रसिद्धम् कारणाख्यम् (परि) सर्वतः (श्येनः) वेगवानश्व इव वर्त्तमानः। श्येनास इत्यश्वना०। निघं० १। १४। (अद्रेः) मेघात् (अग्नीषोमा) कारणाख्यौ वायुविद्युतौ (ब्रह्मणा) परमेश्वरेण (वावृधाना) वर्धमानौ (उरुम्) बहुविधम् (यज्ञाय) ज्ञानक्रियामयाय यागाय (चक्रथुः) कुरुतः (उ) वितर्के (लोकम्) दृश्यमानं भुवनसमूहम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यूयमेतयोर्वायुविद्युतोर्द्वे स्वरूपे स्त एकं कारणभूतं द्वितीयं कार्यभूतं च तयोर्यत्कारणाख्यं तद्विज्ञानगम्यं यच्च कार्याख्यं तदिन्द्रियग्राह्यमेतेन कार्याख्येन विदितगुणोपकारकृतेन वायुनाऽग्निना वा कारणाख्ये प्रवेशं कुरुतः। अयमेव सुगमो मार्गो यत् कार्यद्वारा कारणे प्रवेश इति विजानीत ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! वायू व विद्युतची जी दोन रूपे आहेत, त्यापैकी एक कारण व दुसरे कार्य. त्यापैकी जे पहिले आहे ते विशेष ज्ञानाने जाणण्यायोग्य आहे. दुसरे कार्य जे इंद्रियांद्वारे ग्रहण करण्यायोग्य आहे व ज्याचे गुण व उपयोग जाणलेले आहेत, त्या वायू व अग्नीद्वारे कारणरूपात वरील अग्नी व विद्युत प्रवेश करतात. हाच सुगम मार्ग आहे. ज्याचा कार्याद्वारे कारणात प्रवेश असतो, हे जाणा. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ग्नीषोमा हवि᳓षः प्र᳓स्थितस्य
वीतं᳓ ह᳓र्यतं वृषणा जुषे᳓थाम्
सुश᳓र्माणा सुअ᳓वसा हि᳓ भूत᳓म्
अ᳓था धत्तं य᳓जमानाय शं᳓ योः᳓

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

havíṣaḥ ← havís- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prásthitasya ← √sthā- (root)
{case:GEN, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

háryatam ← √hr̥- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

juṣéthām ← √juṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vītám ← √vī- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bhūtám ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

suśármāṇā ← suśárman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

svávasā ← svávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

átha ← átha (invariable)

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śám ← śám (invariable)

yájamānāya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yós ← yós (invariable)

अग्नी॑षोमा । ह॒विषः॑ । प्रऽस्थि॑तस्य । वी॒तम् । हर्य॑तम् । वृ॒ष॒णा॒ । जु॒षेथा॑म् ।
सु॒ऽशर्मा॑णा । सु॒ऽअव॑सा । हि । भू॒तम् । अथ॑ । ध॒त्त॒म् । यज॑मानाय । शम् । योः ॥

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• haviṣaḥ ← havis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• prasthitasya ← prasthā ← √sthā
• [verb noun], genitive, singular
• “depart; give; depart; go; stay; proceed.”

• vītaṃ ← vītam ← vī ← √i
• [verb], dual, Present imperative
• “disappear; differ; elapse.”

• haryataṃ ← haryatam ← hary
• [verb], dual, Present imperative
• “delight.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• juṣethām ← juṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• suśarmāṇā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśarmāṇā ← śarmāṇā ← śarman
• [noun], nominative, dual, masculine
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• svavasā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svavasā ← avasā ← avas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “aid; favor; protection.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dhattaṃ ← dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajamānāya ← yaj
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortune.”

हे अग्नीषोमौ प्रस्थितस्य होमार्थमाहवनीयसमीपं प्राप्तं हविषः इदं हविः वीतं भक्षयतम् । तदनन्तरं च हर्यतं अस्मान् कामयेथाम्। हे वृषणा कामानां वर्षितारौ जुषेथाम् अस्मदीयं परिचरणं सेवेथाम् । तदनन्तरं सुशर्मणा शोभनसुखौ स्ववसा हि शोभनरक्षणौ च भूतम् अस्माकं भवतम् । अथ अनन्तरं हविर्दत्तवते यजमानाय शं शमनीयानां रोगाणां शमनं योः पृथक्कर्तव्यानां भयानां यावनं पृथक्करणं च धत्तं विधत्तं कुरुतम् । उक्तं च यास्केन- शमनं च रोगाणां यावनं च भयानाम् ( निरु. ४. २१ ) इति ॥ हविषः । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । वीतम् । ‘वी गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु’ । थसस्तम् । अदादित्वात् शपो लुक् । वीतं च हर्यतं चेति चार्थप्रतीतेः ‘चादिलोपे विभाषा’ इति प्रथमायास्तिङ्विभक्तेर्निघातप्रतिषेधः! हर्यतम् । पादादित्वात् निघाताभावः । जुषेथाम् । वृषणा इत्यामन्त्रितस्य ‘ आमन्त्रितं पूर्वम् ’ इति अविद्यमानवत्त्वे सति तिङः परत्वात् निघाताभावः । सुशर्माणा स्ववसा । उभयत्र बहुव्रीहौ ‘ सोर्मनसी अलोमोषसी ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । भूतम् । लोटि ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ॥

English translation:

“Agni and Soma, partake of the proffered oblation; be gracious to us; showerers (of desires), be plural ased; prosperous and diligent protectors, be propitious, and grant to the sacrificer health and exemption from illness.”

Agni and Soma, the oblation set before you—pursue it; yearn for it, bulls; enjoy it.
Since you are providers of good shelter and good help, therefore
establish luck and lifetime for the sacrificer.

The three imperatives in b, vītáṃ háryatam … juṣéthām, all belong to roots that ordinarily take accusatives, yet all must be construed with the fronted gen. havíṣaḥ prásthitasya in pāda a. I don’t quite understand the case syntax, but assume that these three verbs have been lumped together generically as verbs of consumption and enjoyment, for which gen. complements are often possible.

In c bhūtám can be either imperative or injunctive and is taken as injunctive in the published translation (as also by Geldner and Renou). However, since the immediately preceding hymn (I.92.15) contains the clausal diptych hí + imperative, followed by áthā + imperative, exactly matching the structure here, I now think it would be better to interpret bhūtám as impv. here as well: “Become providers …, then establish …” (So Witzel Gotō.) An imperative interpretation also works better with the three abrupt imperatives that precede in b. For further disc. see comm. ad VII.99.3.

Taste, Agni, Soma, this prepared oblation; accept it, Mighty Ones, and let it please you.
Vouchsafe us good protection and kind favour: grant to the sacrificer health and riches.

Agni und Soma, verlanget, gelüstet nach dem vorgesetzten Opfer, ihr Bullen, laßt´s euch munden! Ihr habt ja guten Schirm und Schutz, so bringet dem Opfernden Glück und Heil!

Vom dargereichten Trank geniesst, o Stiere, o Agni-Soma, nehmt ihn an, erquickt euch; Denn ihr seid reich an Schutz und reich an Hülfe, drum schenkt nun auch dem Opfrer Heil und Segen.

О Агни и Сома, вкусите предложенного жертвенного возлияния,
Примите (его) благосклонно, о два быка, наслаждайтесь (им)!
Ведь у вас хорошая защита, хорошая помощь:
Так даруйте же жертвователю счастье и благо!

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे क्या करते हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो (वृषणा) वर्षा होने के निमित्त (सुशर्माणा) श्रेष्ठ सुख करनेवाले (अग्नीषोमा) प्रसिद्ध वायु और अग्नि (प्रस्थितस्य) देशान्तर में पहुँचनेवाले (हविषः) होमे हुए घी आदि को (वीतम्) व्याप्त होते (हर्य्यतम्) पाते (जुषेथाम्) सेवन करते और (स्ववसा) उत्तम रक्षा करनेवाले (भूतम्) होते हैं (अथ) इसके पीछे (हि) इसी कारण (यजमानाय) जीव के लिये अनन्त (शम्) सुख को (धत्तम्) धारण करते तथा (योः) पदार्थों को अलग-अलग करते हैं, उनको अच्छे प्रकार उपयोग में लाओ ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को यह जानना चाहिये कि आग में जितने सुगन्धियुक्त पदार्थ होमे जाते हैं, सब पवन के साथ आकाश में जा मेघमण्डल के जल को शोध और सब जीवों के सुख के हेतु होकर उसके अनन्तर धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की सिद्धि करनेहारे होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं यौ वृषणां सुशर्म्माणाऽग्नीषोमा प्रस्थितस्य हविषो वीतं हर्यतं जुषेथा स्ववसा भूतमथैतस्माद्धि यजमानाय शं धत्तं पदार्थान् योः पृथक्कुरुतस्तौ सम्प्रयोजयत ॥ ७ ॥

पुनरेतौ किं कुरुत इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नीषोमा) अग्नीषोमौ प्रसिद्धौ वाय्वग्नी (हविषः) प्रक्षिप्तस्य घृतादेर्द्रव्यस्य (प्रस्थितस्य) देशान्तरं प्रतिगच्छतः (वीतम्) व्याप्नुतः (हर्य्यतम्) प्राप्नुतः (वृषणा) वृष्टिहेतू (जुषेथाम्) जुषेते सेवेते (सुशर्म्माणा) सुष्ठुसुखकारिणौ (स्ववसा) सुष्ठुरक्षकौ (हि) खलु (भूतम्) भवतः। अत्र बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। (अथ) आनन्तर्ये (धत्तम्) धरतः। अत्र सर्वत्र लडर्थे लोट्। (यजमानाय) जीवाय (शम्) सुखम् (योः) पदार्थानां पृथक्करणम्। अत्र युधातोर्डोसिः प्रत्ययोऽव्ययत्वं च ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरग्नौ यावन्ति सुगन्ध्यादियुक्तानि द्रव्याणि हूयन्ते तावन्ति वायुना सहाकाशं गत्वा मेघमण्डलस्थं जलं शोधयित्वा सर्वेषां जीवानां सुखहेतुकानि भूत्वा धर्मार्थकाममोक्षसाधकानि भवन्तीति वेद्यम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणले पाहिजे की अग्नीत जितके सुगंधी पदार्थ घातले जातात ते सर्व वायूद्वारे आकाशात जाऊन मेघमंडळातील जलाला शुद्ध करून सर्व जीवांच्या सुखाचे कारण बनून धर्म, अर्थ, काम, मोक्षाची सिद्धी करणारे असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - जगती त्रिष्टुब्वा

यो᳓ अग्नी᳓षो᳓मा हवि᳓षा सपर्या᳓द्
देवद्री᳓चा म᳓नसा यो᳓ घृते᳓न
त᳓स्य व्रतं᳓ रक्षतम् पात᳓म् अं᳓हसो
विशे᳓ ज᳓नाय म᳓हि श᳓र्म यछतम्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
agnī́ṣómā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

saparyā́t ← √sapary- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devadrī́cā ← devadryáñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

pātám ← √pā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rakṣatam ← √rakṣⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

viśé ← víś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yachatam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यः । अ॒ग्नीषोमा॑ । ह॒विषा॑ । स॒प॒र्यात् । दे॒व॒द्रीचा॑ । मन॑सा । यः । घृ॒तेन॑ ।
तस्य॑ । व्र॒तम् । र॒क्ष॒त॒म् । पा॒तम् । अंह॑सः । वि॒शे । जना॑य । महि॑ । शर्म॑ । य॒च्छ॒त॒म् ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• saparyād ← saparyāt ← sapary
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “worship.”

• devadrīcā ← devadryañc
• [noun], instrumental, singular, neuter

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vrataṃ ← vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• rakṣatam ← rakṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• pātam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yacchatam ← yam
• [verb], dual, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

यः यजमानः अग्नीषोमा अग्नीषोमौ देवद्रीचा देवानञ्चता देवतापरायणेन श्रद्धायुक्तेन मनसा अन्तःकरणेन युक्तः सन् हविषा चरुपुरोडाशादिना सपर्यात् सपर्यति परिचरति । यः च यजमानः घृतेन आज्येनाप्नीषोमौ परिचरति । तस्य यजमानस्य व्रतं कर्म रक्षतम् । अंहसः पापात् तं च यजमानं पातं रक्षतम् । विशे यागेषु प्रविशते तस्मै जनाय यजमानाय महि महत् प्रभूतं शर्म सुखं यच्छतं दत्तम् । अग्नीषोमा । देवताद्वन्द्वे च ’ इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सपर्यात् । ‘सपर पूजायाम् ’ । कण्ड्वादिः । लेटि आडागमः । देवद्रीचा । देवानञ्चतीति देवद्र्यङ् । अञ्चतेः ’ ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । ’ अनिदिताम्’ इति नलोपः । ‘ विष्वग्देवयोश्च टेरद्र्यञ्चतावप्रत्यये’ (पा. सू. ६. ३. ९२ ) इति देवशब्दस्य टेः अद्र्यादेशः । तृतीयैकवचने ‘ अचः’ इति अकारलोपे ‘चौ ’ इति दीर्घत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘अद्रिसध्र्योरन्तोदात्तनिपातनं कृत्स्वरनिवृत्त्यर्थम् ’ ( पा. सू. ६. ३. ९५. १ ) इति वचनात् अद्र्यादेशः अन्तोदात्त: । विशे । ‘ सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Agni and Soma, protect his sacrifice and defend him from illness, who, with a mind devoted to the gods, worships you with clarified butter and oblations; grant to the man engaged (in devotion) extreme felicity.”

Whoever will serve Agni and Soma with an oblation, with a mind turned toward the gods, with ghee,
guard his (ritual) ordinance; protect him from narrow straits; to his clan, to his people extend great shelter.

saparyā́t in b echoes saparyáti in 2b, but displays the more usual case frame: acc. (god) + instr. (means of service). The instance in 2b takes acc. (means of service) + dat. (god), which is only otherwise found at X.37.1. The occurrence in this verse thus functions as a species of poetic repair.

Whoso with oil and poured oblation honours, with God-devoted heart, Agni and Soma,–
Protect his sacrifice, preserve him from distress, grant to the sacrificer great felicity.

Wer Agni und Soma mit Opfer ehrt, wer mit gottgerichtetem Denken, wer mit Schmalz, dessen Dienst nehmet beide in Obhut; schützet ihn vor Not, gewähret dem Clane, dem Volk euren mächtigen Schutz!

Wer euch mit Trank, o Agni-Soma, ehret, mit gottergebnem Herzen, wer mit Butter, Ja, dessen Werk beschirmt ihr, schützt ihn vor Gefahr, dem Haus, den Leuten reichet grossen Schutz ihr dar.

Кто почитает Агни и Сому жертвенным возлиянием,
Кто – мыслью, обращенной к богам, кто – жиром, –
Охраняйте обет того (человека), защитите (его) от узости!
Даруйте великую защиту племени (и) народу!

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्नीषोमा स᳓वेदसा
स᳓हूती वनतं गि᳓रः
सं᳓ देवत्रा᳓ बभूवथुः

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D

Morph
ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sávedasā ← sávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sáhūtī ← sáhūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vanatam ← √vanⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

babhūvathuḥ ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

sám ← sám (invariable)

अग्नी॑षोमा । सऽवे॑दसा । सहू॑ती॒ इति॒ सऽहू॑ती । व॒न॒त॒म् । गिरः॑ ।
सम् । दे॒व॒ऽत्रा । ब॒भू॒व॒थुः॒ ॥

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• savedasā ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• savedasā ← vedasā ← vedas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “property.”

• sahūtī ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sahūtī ← hūtī ← hūti
• [noun], nominative, dual, masculine
• “invocation.”

• vanataṃ ← vanatam ← van
• [verb], dual, Present imperative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• devatrā
• [adverb]

• babhūvathuḥ ← bhū
• [verb], dual, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे अग्नीषोमौ युवां सवेदसा समानेनैकेन वेदसा हविर्लक्षणेन धनेन युक्तौ सहूती समानह्वानौ च सन्तौ गिरः अस्मदीयाः स्तुतीः वनतं संभजेथाम् । देवत्रा देवेषु सर्वेषु यौ युवां सं बभूवथुः संभूतौ संभावितौ प्रशस्तौ स्थः । ‘ राजानौ वा एतौ देवतानां यदग्नीषोमौ’ (तै. सं. २. ६. २. १-२ ) इति श्रुतेः ॥ सवेदसा । समानं वेदो ययोः । समानस्य च्छन्दसि ’ इति सभावः । वनतम्। ‘वन षण संभक्तौ ‘। देवत्रा। ’ देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्य ’ इत्यादिना सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः ॥

English translation:

“Agni and Soma, endowed with the like wealth, and invoked by a common invocation, share our praises, for you have (ever) been the chief of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Devatrā = deveṣu praśastaḥ; rājānau vā etau devānām yad agniṣomau, Agni and Soma are they who are the two kings of the gods

O Agni and Soma, who have common property and a common invocation—crave our hymns.
You two have come together among the gods.

The purport of the final pāda isn’t clear to me, but it may indirectly comment on the unusual nature of the joint dedication of the hymn to these two gods.

Invoked together, mates in wealth, Agni-Soma, accept our hymns:
Together be among the Gods.

Agni und Soma, die ihr Besitz und Anrufung gemeinsam habt, nehmet die Lobrede gut auf! An göttlichem Rang stehet ihr gleich.

Zugleich gerufen, gleich an Gut seid, Agni-Soma, hold dem Lied, Zugleich seid bei den Göttern ihr.

О Агни и Сома, вместе владеющие (жертвой),
Вместе призываемые, одобрите (наши) хвалебные песни!
Среди богов вы бываете вместе.

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्नीषोमाव् अने᳓न वां
यो᳓ वां घृते᳓न दा᳓शति
त᳓स्मै दीदयतम् बृह᳓त्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D

Morph
ágnīṣomau ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

anéna ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dā́śati ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dīdayatam ← √dī- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अग्नी॑षोमौ । अ॒नेन॑ । वा॒म् । यः । वा॒म् । घृ॒तेन॑ । दाश॑ति ।
तस्मै॑ । दी॒द॒य॒त॒म् । बृ॒हत् ॥

• agnīṣomāv ← agnīṣomau ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• anena ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dāśati ← dāś
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; give.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dīdayatam ← dīdī
• [verb], dual, Present imperative
• “shine; glitter.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

हे अग्नीषोमौ वां युवयोः संबन्धी यः यजमानः अनेन घृतेन उत्पवनादिभिः संस्कृतेनाज्येन युक्तं हविः वां युवाभ्यां दाशति प्रयच्छति तस्मै यजमानाय बृहत् प्रभूतं धनं दीदयतं प्रकाशयतं प्रयच्छतमित्यर्थः । दाशति । दाशृ दाने ‘। शप्तिपोः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । दीदयतम् । दीदयतिः। दीप्तिकर्मा ॥

English translation:

“Agni and Soma, give ample (recompense) to him who presents to you both, this clarified butter.”

Agni and Soma, whoever piously honors you with this (oblation), who honors you with ghee,
for him shine loftily.

All standard tr. take b vṛṣabhásyeva te rávaḥ as the main cl. to the yád cl.

beginning in a, while I take it as a part of that yád cl. There is no way to tell, since the second cl. lacks a verb whose accent or lack thereof would settle the matter.

There are also no semantic implications; I weakly prefer mine because of the fairly emphatic ā́d ‘then, just after that’ beginning the second hemistich.

All tr. take vanínaḥ as ‘trees’ (lit. ‘possessing wood’). This is doubtless the primary sense here, since this sequence of vss. describes a forest fire, but ‘winners’ is also possible, since the metaphorical context is that of a chariot race; see esp. 10a, 11c.

Agni and Soma, unto him who worships you with holy oil
Shine forth an ample recompense.

Agni und Soma! Wer euch mit diesem Opfer, wer euch mit Schmalz beschenkt, dem leuchtet hoch auf!

Der euch mit diesem Liede ehrt, mit Butter, Agni-Soma, euch, Dem strahlet hohes Gut herbei.

О Агни и Сома, кто почитает вас
Этой (жертвой), кто (почитает) вас жиром, –
Сделайте, чтоб для него высоко засверкало (богатство)!

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• गायत्री
• षड्जः

इसके अनुष्ठान करनेवाले को क्या होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो मनुष्य (वाम्) इनके बीच (अनेन) इस (घृतेन) घी वा जल से आहुतियों को देता है वा (वाम्) इनकी उत्तेजना से उपकारों को ग्रहण करता है, उसके लिये (अग्नीषोमा) बिजुली और पवन (बृहत्) बड़े विज्ञान और सुख को (दीदयतम्) प्रकाशित करते हैं ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य क्रियारूपी यज्ञों का अनुष्ठान करते हैं, वे इस संसार में अत्यन्त सौभाग्य को प्राप्त होते हैं ॥ १० ॥

अन्वय: यो वामेतयोर्मध्येऽनेन घृतेनाहुतीर्दाशति वां सकाशादुपकारान् गृह्णाति तस्मा अग्नीषोमौ बृहद्दीदयतम् ॥ १० ॥

एतदनुष्ठातुः किं जायत इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नीषोमौ) विद्युत्पवनौ (अनेन) प्रत्यक्षेण (वाम्) युवयोर्मध्ये (यः) एकः (वाम्) एतयोः सकाशात् (घृतेन) आज्येनोदकेन वा (दाशति) आहुतीर्ददाति (तस्मै) (दीदयतम्) प्रकाशयतः (बृहत्) महत् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः क्रियायज्ञानुष्ठानं कुर्वन्ति तेऽस्मिञ्जगति महत्सौभाग्यं प्राप्नुवन्ति ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे क्रियारूपी यज्ञांचे अनुष्ठान करतात ती या जगात अत्यंत सौभाग्यवान असतात. ॥ १० ॥

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्नीषोमाव् इमा᳓नि नो
युवं᳓ हव्या᳓ जुजोषतम्
आ᳓ यातम् उ᳓प नः स᳓चा

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D

Morph
ágnīṣomau ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

imā́ni ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jujoṣatam ← √juṣ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sácā ← sácā (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अग्नी॑षोमौ । इ॒मानि॑ । नः॒ । यु॒वम् । ह॒व्या । जु॒जो॒ष॒त॒म् ।
आ । या॒त॒म् । उप॑ । नः॒ । सचा॑ ॥

• agnīṣomāv ← agnīṣomau ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• imāni ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• jujoṣatam ← juṣ
• [verb], dual, Perfect conjunctive (subj.)
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

हे अग्नीषोमौ युवं युवां नः अस्मदीयानि इमानि हव्या हवींषि जुजोषतं सेवेथाम् । तदर्थं नः अस्मान् सचा सह युवाम् उप आ यातं उपागच्छतम् ॥ जुजोषतम् । ‘जुषी प्रीतिसेवनयोः । लोटि व्यत्ययेन शप्। छान्दसं द्विर्वचनम् । यद्वा। विकरणस्य ‘बहुलं छन्दसि’ इति श्लुः । ततो व्यत्ययेन शप् । ’ बहुलं छन्दसीति वक्तव्यम्’ इति वचनात् ‘नाभ्यस्तस्याचि पिति’ इति लघूपधगुणप्रतिषेधाभावः ॥

English translation:

“Agni and Soma, bepleased with these our oblations, come to us together.”

Agni and Soma, you will enjoy these oblations of ours here.
Together drive right up to us.

I supply ‘makes’ on the basis of 9c sugáṃ kṛdhi, though strictly speaking “that is an easy way” is perfectly acceptable.

tāvaká-, the vṛddhi derivative of the genitive of the 2nd ps. pronoun, enlarged with -ka-, is a striking form, though exactly what special effect it is aiming at is unclear. For the use of -ka- in pronominal derivatives, see Jamison 2009 (IIJ 52). As discussed there, the -ka- tends to signal a lower register or slangy tone.

Agni and Soma, be ye pleased with these oblations brought to you,
And come, together, nigh to us.

Agni und Soma! Laßt euch diese Opferspenden von uns Munden, kommt zusammen her zu uns!

Lasst diesen unsern Opfertrank gefallen, Agni-Soma, euch, Und kommt vereinigt zu uns her.

О Агни и Сома, наслаждайтесь вы
Этими нашими жертвенными возлияниями!
Приходите к нам вместе!

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्नीषोमौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ग्नीषोमा पिपृत᳓म् अ᳓र्वतो न
आ᳓ प्यायन्ताम् उस्रि᳓या हव्यसू᳓दः
अस्मे᳓ ब᳓लानि मघ᳓वत्सु धत्तं
कृणुतं᳓ नो अध्वरं᳓ श्रुष्टिम᳓न्तम्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pipr̥tám ← √pr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

havyasū́daḥ ← havyasū́d- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pyāyantām ← √pyā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

usríyāḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bálāni ← bála- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghávatsu ← maghávan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇutám ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śruṣṭimántam ← śruṣṭimánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अग्नी॑षोमा । पि॒पृ॒तम् । अर्व॑तः । नः॒ । आ । प्या॒य॒न्ता॒म् । उ॒स्रियाः॑ । ह॒व्य॒ऽसू॒दः॑ ।
अ॒स्मे इति॑ । बला॑नि । म॒घव॑त्ऽसु । ध॒त्त॒म् । कृ॒णु॒तम् । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् । श्रु॒ष्टि॒ऽमन्त॑म् ॥

• agnīṣomā ← agnīṣoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”

• pipṛtam ← pṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• arvato ← arvataḥ ← arvant
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pyāyantām ← pyā
• [verb], plural, Present imperative
• “swell; abound; swell.”

• usriyā ← usriyāḥ ← usriyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dairy product.”

• havyasūdaḥ ← havyasūd
• [noun], accusative, plural, feminine

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• balāni ← bala
• [noun], accusative, plural, neuter
• “strength; army; power; force; potency; vigor; Balarama; bala; violence; might; Shiva; bala [word]; myrrh; semen; reflex; bronze; influence; erection; potency; intensity.”

• maghavatsu ← maghavan
• [noun], locative, plural, masculine
• “big.”

• dhattaṃ ← dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• kṛṇutaṃ ← kṛṇutam ← kṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• śruṣṭimantam ← śruṣṭimat
• [noun], accusative, singular, masculine

हे अग्नीषोमौ नः अस्माकम् अर्वतः अश्वान् पिपृतं पालयतम् । हव्यसूदः क्षीरादिहविषामुत्पादयित्र्यः उस्रियाः अस्मदीया गावश्च आ प्यायन्ताम् आप्यायिताः प्रवृद्धाः सन्तु । मघवत्सु हविर्लक्षणधनयुक्तेषु अस्मे अस्मासु बलानि धत्तं स्थापयतम् । तथा नः अस्माकम् अध्वरं यागं श्रुष्टिमन्तं धनयुक्तं कृणुतं कुरुतम् ॥ पिपृतम् । पॄ पालनपूरणयोः । पृ इत्येके’। जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः । ‘ अर्तिपिपर्त्योश्च ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । हव्यसूदः । हव्यं सूदन्ते क्षरन्तीति हन्यसूदः। ‘ षूद क्षरणे’। क्विप् च ’ इति क्विप् । अस्मे । ‘सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्याः शेआदेशः । श्रुष्टिमन्तम् । श्रुष्टीति धननाम । शु आशु अश्यते व्याप्यते इति श्रुष्टिः । पृषोदरादिः। ‘ ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् ॥ ॥ २९ ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“Agni and Soma, cherish our horses, and may our cows, affordin g(milk that yields butter for) oblations, be well nourished; give to us, who are affluent, strength (to perform) religious rites, and make our sacrifice productive of wealth.”

Agni and Soma, deliver our steeds (to safety). Let the ruddy (cows) who sweeten the oblations swell up.
In us and in our benefactors establish powers. Give our ceremony an attentive hearing.

Most of the next 22 hymns (94–115) are attributed to Kutsa Āṅgirasa by the Anukramaṇī. Though a few (99–100, alternatively 105) have other poets named, the presence of the Kutsa refrain in both 100 and 105 (99 is a one-verse hymn) supports the unity of the collection. The Kutsa refrain, in triṣṭubh, “This let Mitra and Varuṇa grant to us, and Aditi, River, and Earth and Heaven,” occupies the last hemistich of the last verse of every hymn except I.97 (a gāyatrī hymn), 99 (a one-verse hymn), and 104 (though this last hymn is in triṣṭubh).
The Agni hymns (94–99) are each dedicated to a different form of Agni. There follow, in the normal order, five hymns to Indra, three to the All Gods, with miscel laneous other divinities making up the collection. The collection is at a generally high level of poetic craftsmanship, but we will only single out for special mention 104, a challenging Indra hymn, 105, a famous and enigmatic All God hymn, and the lovely Dawn hymn 113.

Most tr. take Mitra and Varuṇa as the objects of dhā́yase: approx. “Agni is for the suckling of Mitra and Varuṇa.” But Agni is the one more likely in need of suckling (that is, feeding the fire); cf., e.g., II.5.7. In particular, in the next hymn, I.95.1, Agni is the object of the transitive/causative dhāpayete. I therefore take the gen. mitrásya váruṇasya as dependent on héḷaḥ in b, parallel to marútāṃ. héḷa(s)- is characteristic of Varuṇa (cf. I.24.14, VII.84.2; in VII.62.4 Mitra is included).

avayātā́m is the problem in the second pāda. Most tr. take it as a 3rd sg.

imperative (e.g., Renou “qu’il exorcise”), but if so, it must be a middle root pres.

imperative, and there are no middle forms to this root √yā (as opposed to √yā ‘implore’). There is also the problem that the form should not be accented on the stem but on the preverb (*áva yātām; see Geldner n. 12b). Lubotsky appears to take it as a gen. pl. of the act. part. to the root pres., but in the absence of a tr. it is hard to know how he would interpret it in context. Best to follow Oldenberg (who follows BR) in emending to

*avayātā́, the nom. sg. agent noun. Renou is tempted by this reading, save for the fact that with the acc. complement héḷaḥ we should expect the accent ávayātā. However, the “rule” about the case of complements to agent nouns is broken so often that this objection is not cogent. The final -m could have been acquired from the following marútām (so Oldenberg), and since √yā ‘drive’ is a characteristic Marut verb and a genuine example of the gen. pl. part. yātā́m is used of the Maruts in the refrain V.55.1-9, it may have been rhetorically natural to transform the agent noun into this participle.

Agni and Soma, cherish well our horses, and let our cows be fat who yield oblations.
Grant power to us and to our wealthy patrons, and cause our holy rites to be successful.

Agni uns Soma! Helft unsern Rennern durch; machet unsere Kühe milchreich, die die Opferspende zubereiten! Verleihet unseren Gönnern Stärke und schaffet unserem Gottesdienst Erhörung!

O Agni, Soma, lasset unsre Rosse gedeihen, und macht unsre Kühe fett, die die Opfertränke versüssen; gebt Kräfte uns und den Opferherrn und lasst unser Opferwerk Erhörung finden.

О Агни и Сома, проведите (благополучно) наших скакунов!
Сделайте набухшими коров, (чье молоко) приправляет жертву!
Дайте сил нам (и нашим) покровителям!
Сделайте наш обряд успешным!

• अग्नीषोमौ
• गोतमो राहूगणपुत्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे क्या करते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राज प्रजा के पुरुषो ! तुम (अग्नीषोमा) पालन के हेतु अग्नि और पवन के समान (नः) हम लोगों के (अर्वतः) घोड़ों को (पिपृतम्) पालो, जैसे (हव्यसूदः) दूध, दही आदि पदार्थों की देनेवाली (उस्रियाः) गौ (आ, प्यायन्ताम्) पुष्ट हों वैसे (नः) हम लोगों के (श्रुष्टिमन्तम्) शीघ्र बहुत सुख के हेतु (अध्वरम्) व्यवहाररूपी यज्ञ को (मघवत्सु) प्रशंसित धनयुक्त स्थान, व्यवहार वा विद्वानों में (कृणुतम्) प्रकट करो, (अस्मे) हम लोगों के लिये (बलानि) बलों को (धत्तम्) धारण करो ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। पवन और बिजुली के विना किसी की बल और पुष्टि नहीं होती, इससे इनको अच्छे विचार से कामों में लाना चाहिये ॥ १२ ॥इस सूक्त में पवन और बिजुली के गुण वर्णन करने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह छठे अध्याय का २९ उनतीसवाँ वर्ग और प्रथम मण्डल का १४ चौदहवाँ अनुवाक तथा ९३ त्रानवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे राजप्रजाजनौ युवामग्नीषोमेव नोऽस्माकमर्वतः पिपृतं यथा हव्यसूद उस्रिया आप्यायन्तां तथा नोऽस्माकं श्रुष्टिमन्तमध्वरं मघवत्सु कृणुतमस्मे बलानि धत्तम् ॥ १२ ॥

पुनस्तौ किं कुरुत इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नीषोमा) पालनहेतू अग्निवायू इव (पिपृतम्) प्रपिपूर्त्तम् (अर्वतः) अश्वान् (नः) अस्माकम् (आ) (प्यायन्ताम्) पुष्टा भवन्तु (उस्रियाः) गावः (हव्यसूदः) हव्यानि दुग्धादीनि क्षरन्ति ताः (अस्मे) अस्मभ्यम् (बलानि) (मघवत्सु) प्रशस्तपूज्यधनयुक्तेषु स्थानेषु व्यवहारेषु विद्वत्सु वा (धत्तम्) धरतम् (कृणुतम्) कुरुतम् (नः) अस्माकम् (अध्वरम्) व्यवहारयज्ञम् (श्रुष्टिमन्तम्) शीघ्रं बहुसुखहेतुम् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नहि वायुविद्युद्भ्यां विना कस्यचिद्बलपुष्टी जायेते तस्मादेते सुविचारेण कार्य्येषूपयोजनीये ॥ १२ ॥अत्र वायुविद्युतोर्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति षष्ठाध्यायस्यैकोनत्रिंशत्तमो वर्गः। प्रथममण्डले चतुर्दशोऽनुवाकस्त्रयोनवतितमं सूक्तं च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. वायू व विद्युतशिवाय कुणाचे बळ वाढत नाही व पुष्टी होत नाही. त्यामुळे त्यांचा विचारपूर्वक उपयोग करून घेतला पाहिजे. ॥ १२ ॥