०९२

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - जगती

एता᳓ उ त्या᳓ उष᳓सः केतु᳓म् अक्रत
पू᳓र्वे अ᳓र्धे र᳓जसो भानु᳓म् अञ्जते
निष्कृण्वाना᳓ आ᳓युधानीव धृष्ण᳓वः
प्र᳓ति गा᳓वो अ᳓रुषीर् यन्ति मात᳓रः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
akrata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

etā́ḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyā́ḥ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

u ← u (invariable)

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

añjate ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

árdhe ← árdha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhānúm ← bhānú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ā́yudhāni ← ā́yudha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhr̥ṣṇávaḥ ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

niṣkr̥ṇvānā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

áruṣīḥ ← áruṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mātáraḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

práti ← práti (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ए॒ताः । ऊं॒ इति॑ । त्याः । उ॒षसः॑ । के॒तुम् । अ॒क्र॒त॒ । पूर्वे॑ । अर्धे॑ । रज॑सः । भा॒नुम् । अ॒ञ्ज॒ते॒ ।
निः॒ऽकृ॒ण्वा॒नाः । आयु॑धानिऽइव । धृ॒ष्णवः॑ । प्रति॑ । गावः॑ । अरु॑षीः । य॒न्ति॒ । मा॒तरः॑ ॥

• etā ← etāḥ ← etad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tyā ← tyāḥ ← tya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “that.”

• uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• akrata ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], locative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• ardhe ← ardha
• [noun], locative, singular, masculine
• “one-half; ardha [word].”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• añjate ← añj
• [verb], plural, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• niṣkṛṇvānā ← niṣkṛṇvānāḥ ← niṣkṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “produce; remove.”

• āyudhānīva ← āyudhāni ← āyudha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “weapon; āyudha [word].”

• āyudhānīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhṛṣṇavaḥ ← dhṛṣṇu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ‘ruṣīr ← aruṣīḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “red; red.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• mātaraḥ ← mātṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

उ इत्येतत् पादपूरणम् । त्याः ताः एताः उषसः प्रभातकालाभिमानिन्यो देवताः । केतुम् अन्धकारावृतस्य सर्वस्य जगतः प्रज्ञापकं प्रकाशम् अक्रत अकृषत कृतवत्यः । यस्मादेवं तस्मात् उषसः रजसः अन्तरिक्षलोकस्य पूर्वे अर्धे प्राचीनदिग्भागे भानुं प्रकाशम् अञ्जते व्यक्तीकुर्वन्ति । “धृष्णवः धर्षणशीला योद्धारः आयुधानीव यथा असिप्रभृतीन्यायुधानि संस्कुर्वन्ति एवं निष्कृण्वानाः स्वभासा जगत्संस्कुर्वाणाः गावः गमनस्वभावाः अरुषीः आरोचमानाः मातरः सूर्यप्रकाशस्य निर्मात्र्यो जगज्जनन्यो वा उषसः प्रति यन्ति प्रतिदिवसं गच्छन्ति । एवंविधा उषसोऽस्मान् रक्षन्त्वित्यर्थः । अत्र निरुक्तम् -’ एतास्ता उषसः केतुमकृषत प्रज्ञानमेकस्या एव पूजनार्थे बहुवचनं स्यात् पूर्वेऽर्धेऽन्तरिक्षलोकस्य समञ्जते भानुना निष्कृण्वाना आयुधानीव धृष्णवः । निरित्येष समित्येतस्य स्थाने । एमीदेषां निष्कृतं जारिणीवेत्यपि निगमो भवति । प्रति यन्ति गावो गमनादरुषीरारोचनान्मातरो भासो निर्मात्र्यः ’ ( निरु. १२. ७) इति ॥ अक्रत । करोतेर्लुङि ’ मन्त्रे घस ’ इति च्लेः लुक् । निष्कृण्वानाः । ’ कृवि हिंसाकरणयोश्च ’ । अस्मात् ताच्छीलिकः चानश् । ’ धिन्विकृण्व्योर च ’ इति उप्रत्ययः । ’ इदुदुपधस्य चाप्रत्ययस्य ’ इति विसर्जनीयस्य पत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“These divinities of the morning have spread light (over the world); they make manifest the light in the eastern portion of the firmament, brightening all things, like warriors burnishing their weapons; the radiant and progressing mothers (of the earth), they travel daily (on their course).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uṣāsaḥ (plural): allusion to divinities that preside over the morning; Yāska notes that the plural is used honorifically (Nirukta 12.7); progressed mothers: mātṛ = maker, author; bhāso nirmātryaḥ: authors of light (Nirukta 12.7)

These very Dawns have made themselves a beacon. In the eastern half of the dusky realm they anoint their beam [=sacrificial post].
Presenting themselves, as bold ones present arms, the reddish cows, the mothers come toward (us).

In pāda a my tr. differs slightly from the standard ones. I suggest that the dawns have transformed themselves into a beacon, while in the standard interpr. they have created/manufactured a beacon for themselves.

In b following Proferes 2003 (JAOS 123, pp. 330-31), I suggest, on the basis of the fuller expression in the parallel verse 5c, that their “beam” is being anointed like the sacrificial post (sváru-) at a ritual.

In c the poet exploits the syntactic ambiguity of the middle participle niṣkṛṇvāná-. In the frame he takes it as a reflexive, “presenting themselves,” but in the simile it is transitive “presenting arms.” The middle voice is still justified, however, because the weapons belong to the subjects of the participle.

THESE Dawns have raised their banner; in the eastern half of the mid-air they spread abroad their shining light.
Like heroes who prepare their weapons for the war, onward they come bright red in hue, the Mother Cows.

Dort haben die Morgenröten ihr Banner aufgesteckt, auf der östlichen Seit des Raums legen sie sich Licht als Salbe auf, sich ablösend wie Tapfere ihre Waffen wechseln. Es kehren die roten Kühe wieder, die Mütter.

Schon haben diese Morgenröthen Licht gebracht, und schmücken in des Raumes Osten sich mit Glanz, Wie kühne Helden sich versehn mit Waffenschmuck; wie Mutterkühe nahen nun die rothen sich.

Вот зори подняли (свое) знамя.
В восточной стороне пространства они украшаются светом,
Начищая себя (до блеска), как храбрые (воины) – оружие.
Алые коровы возвращаются, матери.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब अठारह ऋचावाले बानवें सूक्त का प्रारम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र से उषस शब्द के अर्थसंबन्धी कामों का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जो (एताः) देखे जाते (उ) और जो (त्याः) देखे नहीं जाते अर्थात् दूर देश में वर्त्तमान हैं वे (उषसः) प्रातःकाल के सूर्य्य के प्रकाश (केतुम्) सब पदार्थों के ज्ञान को (अक्रत) कराते हैं, जो (रजसः) भूगोल के (पूर्व) आधे भाग में (भानुम्) सूर्य के प्रकाश को (अञ्जते) पहुँचाती और (निष्कृण्वानाः) दिन-रात को सिद्ध करती हैं, वे (आयुधानीव) जैसे वीरों को युद्धविद्या से छोड़े हुए बाण आदि शस्त्र सूधे-तिरछे जाते-आते हैं वैसे (धृष्णवः) प्रगल्भता के गुणों को देने (अरुषीः) लालगुणयुक्त और (मातरः) माता के तुल्य सब प्राणियों का मान करनेवाली (प्रतिगावः) उस सूर्य के प्रकाश के प्रत्यागमन अर्थात् क्रम से घटने-बढ़ने से जगह-जगह में (यन्ति) घटती-बढ़ती से पहुँचती हैं, उनको तुम लोग जानो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस सृष्टि में सदैव सूर्य का प्रकाश भूगोल के आधे भाग को प्रकाशित करता है और आधे भाग में अन्धकार रहता है। सूर्य के प्रकाश के विना किसी पदार्थ का विशेष ज्ञान नहीं होता। सूर्य की किरणें क्षण-क्षण भूगोल आदि लोकों के घूमने से गमन करती सी दीख पड़ती हैं। जो प्रातःकाल के रक्त प्रकाश अपने-अपने देश में हैं, वे प्रत्यक्ष और दूसरे देश में हैं, वे अप्रत्यक्ष। ये सब प्रत्यक्ष और अप्रत्यक्ष प्रातःकाल की वेला सब लोकों में एकसी सब दिशाओं में प्रवेश करती हैं। जैसे शस्त्र आगे-पीछे जाने से सीधी-उलटी चाल को प्राप्त होते हैं, वैसे अनेक प्रकार के प्रातःप्रकाश भूगोल आदि लोकों की चाल से सीधी-तिरछी चालों से युक्त होते हैं, यह बात मनुष्यों को जाननी चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं ता एता उ त्या उषसः केतुमक्रत या रजसः पूर्वेऽर्धे भानुमञ्जते निष्कृण्वानाऽऽयुधानीव धृष्णवोऽरुषीर्मातरः प्रति गावो यन्ति ताः सम्यग् विजानीत ॥ १ ॥

अथोषसः संबन्ध्यर्थकृत्यान्युपदिश्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एताः) प्रत्यक्षाः (उ) वितर्के (त्याः) दूरलोकस्था अप्रत्यक्षाः (उषसः) प्रातःकालस्था प्रकाशाः (केतुम्) विज्ञानम् (अक्रत) कारयन्ति। अत्र णिलोपः। (पूर्वे) पुरोदेशं (अर्धे) (रजसः) भूगोलस्य (भानुम्) सूर्यदीप्तिम् (अञ्जते) प्रापयन्ति (निष्कृण्वानाः) दिनानि निष्पादयन्त्यः (आयुधानीव) यथा वीरैर्युद्धविद्यया प्रक्षिप्तानि शस्त्राणि गच्छन्त्यागच्छन्ति तथा (धृष्णवः) प्रगल्भगुणप्रदाः (प्रति) क्रमार्थे (गावः) गमनशीलाः (अरुषीः) अरुष्यो रक्तगुणविशिष्टाः (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (मातरः) मातृवत्सर्वेषां प्राणिनां मान्यकारिण्यः ॥ १ ॥ एतास्ता उषसः केतुमकृषत प्रज्ञानमेकस्या एव पूजनार्थे बहुवचनं स्यात् पूर्वेऽर्धेऽन्तरिक्षलोकस्य समञ्जते भानुना निष्कृण्वाना आयुधानीव धृष्णवः। निरित्येष समित्ये तस्य एमीदेषां निष्कृतं जारिणी वेत्यपि निगमो भवति प्रतियन्ति गावो गमनादरुषीरारोचनान्मातरो भासो निर्मात्र्यः। निरु० १२। ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इह सृष्टौ सर्वदा सूर्यप्रकाशो भूगोलार्धं प्रकाशयति भूगोलार्द्धे च तमस्तिष्ठति। सूर्यप्रकाशमन्तरेण कस्यचिद्वस्तुनो ज्ञानविशेषो नैव जायते। सूर्यकिरणाः प्रतिक्षणं भूगोलानां भ्रमणेन गच्छन्तीव दृश्यन्ते योषाः स्वस्वलोकस्था सा प्रत्यक्षा या दूरलोकस्था साऽप्रत्यक्षा। इमाः सर्वाः सर्वेषु लोकेषु सदृशगुणाः सर्वासु दिक्षु प्रविष्टाः सन्ति। यथाऽऽयुधान्यऽभिमुखदेशाभिगमनेन लोमप्रतिलोमगतीर्गच्छन्ति तथैवोषसोऽनेकविधानामन्येषां लोकानां गतियोगाल्लोमप्रतिलोमगतयो गच्छन्तीति मनुष्यैर्वेद्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात उषा व अश्वि या पदार्थांच्या गुणांचे वर्णन पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर या सूक्तार्थाची संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या सृष्टीत सदैव सूर्याचा प्रकाश भूगोलाच्या अर्ध्या भागाला प्रकाशित करतो व अर्ध्या भागावर अंधार असतो. सूर्यप्रकाशाशिवाय कोणत्याही पदार्थाचे विशेष ज्ञान होत नाही. भूगोल इत्यादी फिरत असल्यामुळे सूर्याची किरणे क्षणोक्षणी गमन करीत आहेत असे वाटते. जो प्रातःकाळचा लाल प्रकाश आपल्या देशात दिसतो, तो प्रत्यक्ष व दुसऱ्या देशात असतो तो अप्रत्यक्ष होय. ही प्रातःकाळची वेळ सर्व गोलात एकसारखी सर्व दिशांमध्ये प्रवेश करते. जशी शस्त्रे पुढे-मागे जाण्याने सरळ व तिरपी जातात तसे अनेक प्रकारचे प्रातःप्रकाश भूगोल इत्यादीच्या फिरण्याने सरळ व तिरपे पडतात. या गोष्टी माणसांनी जाणल्या पाहिजेत. ॥ १ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - जगती

उ᳓द् अपप्तन्न् अरुणा᳓ भान᳓वो वृ᳓था
सुआयु᳓जो अ᳓रुषीर् गा᳓ अयुक्षत
अ᳓क्रन्न् उषा᳓सो वयु᳓नानि पूर्व᳓था
रु᳓शन्तम् भानु᳓म् अ᳓रुषीर् अशिश्रयुः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apaptan ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

aruṇā́ḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhānávaḥ ← bhānú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)

áruṣīḥ ← áruṣī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ayukṣata ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

svāyújaḥ ← svāyúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ákran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pūrváthā ← pūrváthā (invariable)

uṣā́saḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vayúnāni ← vayúna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áruṣīḥ ← áruṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

aśiśrayuḥ ← √śri- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhānúm ← bhānú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rúśantam ← rúśant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उत् । अ॒प॒प्त॒न् । अ॒रु॒णाः । भा॒नवः॑ । वृथा॑ । सु॒ऽआ॒युजः॑ । अरु॑षीः । गाः । अ॒यु॒क्ष॒त॒ ।
अक्र॑न् । उ॒षसः॑ । व॒युना॑नि । पू॒र्वऽथा॑ । रुश॑न्तम् । भा॒नुम् । अरु॑षीः । अ॒शि॒श्र॒युः॒ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• apaptann ← apaptan ← pat
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• aruṇā ← aruṇāḥ ← aruṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• bhānavo ← bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

• svāyujo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svāyujo ← āyujaḥ ← āyuj
• [noun], accusative, plural, feminine

• aruṣīr ← aruṣīḥ ← aruṣa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “red; red.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ayukṣata ← yuj
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• akrann ← akran ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• uṣāso ← uṣāsaḥ ← uṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “dawn.”

• vayunāni ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• pūrvathā
• [adverb]

• ruśantam ← ruśat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “white; bright; bright.”

• bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• aruṣīr ← aruṣīḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “red; red.”

• aśiśrayuḥ ← śri
• [verb], plural, Plusquamperfect
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

अरुणाः अरोचमानाः भानवः औषस्यो दीप्तयः वृथा अनायासेन स्वयमेव उदपप्तन् उदगमन् । तदनन्तरम् उषसः च स्वायुजः सुखेन रथे आयोक्तुं शक्याः अरुषीः शुभ्रवर्णाः गाः पूर्वमुत्थितान् रश्मीन ईदृशीः स्ववाहनभूताश्चतुष्पदीर्गा एव वा अयुक्षत स्वरथेऽयोजयन् । उक्तं च – अरुण्यो गाव उषसाम् ’ ( नि. १. १५. ७) इति । एवं गोभिर्युक्तं रथमारुह्य उषसः पूर्वथा पूर्वेष्वतीतेष्वहःस्विव वयुनानि सर्वेषां प्राणिनां ज्ञानानि अक्रन् अकार्षुः । उषःकाले जाते हि सर्वे प्राणिनो ज्ञानयुक्ता भवन्ति । तदनन्तरम् अरुषीः आरोचमानास्ताः उषसः रुशन्तम् । ‘ रुशदिति वर्णनाम रोचतेर्ज्वलतिकर्मणः ’ (निरु. २. २० ) इति यास्कः । शुभ्रवर्णं भानुं सूर्यम् अशिश्रयुः असेवन्त । तेन सह एकीभवन्तीत्यर्थः ॥ अपप्तन् । ‘पत्लृ गतौ । लुङि लृदित्त्वात् च्लेः अङादेशः । ‘ पतः पुम् ’ ( पा. सू. ७. ४. १९) इति धातोः पुमागमः । अक्रन् । ‘मन्त्रे घस ’ इत्यादिना च्लेः लुक्। पूर्वथा ।’ प्रत्नपूर्वविश्वेमात्थाल छन्दसि’ (पा. सू. ५. ३. १११) इति इवार्थे थाल्प्रत्ययः । अशिश्रयुः । श्रिञ् सेवायाम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च । इति झेः जुस् । जुसि च ’ ( पा. सू. ७. ३. ८३ ) इति गुणः ॥

English translation:

“Their purple rays have readily shot upwards; they have yoked the easily-yoked and ruddy kine (to their car); the deities of the dawn have restored, as of yore, the consciousness (of sentient creatures), and bright-rayed have attended upon the glorious sun.”

Their ruddy beams have flown up at will. They have yoked their reddish cows, easy to yoke.
The Dawns have made their patterns as of old. A gleaming beam have the reddish ones propped up.

Readily have the purple beams of light shot up; the Red Cows have they harnessed, easy to be yoked.
The Dawns have brought distinct perception as before: red-hued, they have attained their fulgent brilliancy.

Die rötlichen Lichter sind plötzlich aufgeflogen; sie haben ihre rötlichen leichtgeschirrten Kühe angeschirrt. Die Usas haben wie früher die Zeiten bestimmt; die Roten haben ihr helles Licht aufgesteckt.

Es flogen ihre goldnen Strahlen spielend auf, und fügsam schirrten sich die rothen Kühe an; Die Morgenröthen machten ihr Gewebe wie vordem, und liessen steigen hellen Glanz, die röthlichen.

Вверх внезапно взлетели алые лучи.
(Зори) запрягли алых коров, легко запрягаемых.
Зори создали (свои) знаки, как прежде,
Алые, они направили сверкающий свет.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वे प्रातःकाल की वेला कैसी हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जो (अरुणाः) रक्तगुणवाली (स्वायुजः) और अच्छे प्रकार सब पदार्थों से युक्त होती हैं वे (उषसः) प्रातःकालीन सूर्य की (भानवः) किरणें (वृथा) मिथ्या सी (उत्) ऊपर (अपप्तन्) पड़ती हैं अर्थात् उसमें ताप न्यून होता है, इससे शीतल सी होती हैं और उनसे (गाः) पृथिवी आदि लोक (अरुषीः) रक्तगुणों से (अयुक्षत) युक्त होते हैं। जो (अरुषीः) रक्तगुणवाली सूर्य की उक्त किरणें (वयुनानि) सब पदार्थों का विशेष ज्ञान वा सब कामों को (अक्रन्) कराती हैं वे (पूर्वथा) पिछले-पिछले (रुशन्तम्) अन्धकार के छेदक (भानुम्) सूर्य के समान अलग-अलग दिन करनेवाले सूर्य का (अशिश्रयुः) सेवन करती हैं, उनका सेवन युक्ति से करना चाहिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो सूर्य की किरणें भूगोल आदि लोकों का सेवन अर्थात् उनपर पड़ती हुई क्रम-क्रम से चलती जाती हैं, वे प्रातः और सायङ्काल के समय भूमि के संयोग से लाल होकर बादलों को लाल कर देती हैं और जब ये प्रातःकाल लोकों में प्रवृत्त अर्थात् उदय को प्राप्त होती हैं तब प्राणियों को सब पदार्थों के विशेष ज्ञान होते हैं। जो भूमि पर गिरी हुई लाल वर्ण की हैं वे सूर्य के आश्रय होकर और उसको लाल कर ओषधियों का सेवन करती हैं, उनका सेवन जागरितावस्था में मनुष्यों को करना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो याः अरुणाः स्वायुज उषसो भानवः वृथोदपप्तन् गा अरुषीरयुक्षत युञ्जते। या अरुषीर्वयुनान्यक्रन् पूर्वथा पूर्वा इव पूर्वदैनिक्युषा इव परं परं रुशन्तं भानुमशिश्रयुस्ता युक्त्या सेवनीयाः ॥ २ ॥

पुनस्ताः कीदृश्य इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) ऊर्ध्वे (अपप्तन्) पतन्ति (अरुणाः) आरक्ताः (भानवः) सूर्यस्य किरणाः (वृथा) (स्वायुजः) याः सुष्ठु समन्ताद्युञ्जन्ति ताः (अरुषीः) आरक्तगुणाः (गाः) पृथिवीः (अयुक्षत) युञ्जते (अक्रन्) कुर्वन्ति (उषसः) प्रातःकालीनाः सूर्यस्य रश्मयः। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (वयुनानि) विज्ञानानि कर्माणि वा (पूर्वथा) पूर्वा इव। अत्र प्रत्नपूर्व०। [अ० ५। ३। १११। ] इत्याकारकेण योगेनेवार्थे थाल् प्रत्ययः। (रुशन्तम्) हिंसन्तम्। रुशदिति वर्णनाम रोचतेर्ज्वलतिकर्मणः। निरु० २। २०। (भानुम्) सूर्य्यम् (अरुषीः) अरुष्य आरक्तगुणाः (अशिश्रयुः) श्रयन्ति सेवन्ते। अत्र लङि प्रथमस्य बहुवचने विकरणव्यत्ययेन शपः स्थाने श्लुः। सिजभ्यस्तेति झेर्जुस्। जुसि च०। [अ० ७। ३। ८३। ] इति गुणः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये सूर्यस्य किरणा भूगोलान्सेवित्वा क्रमशो गच्छन्ति ते सायंप्रातर्भूमियोगेनारक्ता भूत्वाऽऽकाशं शोभयन्ति। यदैता उषसः प्रवर्त्तन्ते तदा प्राणिनां विज्ञानानि जायन्ते। ये भूमिं स्पृष्ट्वा आरक्ताः सूर्यं सेवित्वा रक्तं कृत्यौषधीः सेवन्ते ता जागरितैर्मनुष्यैः सेवनीयाः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जी सूर्याची किरणे भूगोलावर क्रमाक्रमाने पडत जातात ती प्रातःकाळी व सायंकाळी भूमीच्या संयोगाने लाल बनून आकाशालाही शोभिवंत करतात. जेव्हा प्रातःकाळी ती (उषेमुळे) सर्व गोलावर उदित होतात तेव्हा प्राण्यांना सर्व पदार्थांचे विशेष ज्ञान होते. जी भूमीवर पडलेली लाल वर्णाची किरणे आहेत ती सूर्याच्या आश्रयाने त्याला लाल करून औषधींचे सेवन करतात. त्यांचे सेवन माणसांनी केले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - जगती

अ᳓र्चन्ति ना᳓रीर् अप᳓सो न᳓ विष्टि᳓भिः
समाने᳓न यो᳓जनेना᳓ पराव᳓तः
इ᳓षं व᳓हन्तीः सुकृ᳓ते सुदा᳓नवे
वि᳓श्वे᳓द् अ᳓ह य᳓जमानाय सुन्वते᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apásaḥ ← apás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

árcanti ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nā́rīḥ ← nā́rī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

viṣṭíbhiḥ ← viṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

samānéna ← samāná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yójanena ← yójana- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sudā́nave ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

váhantīḥ ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

áha ← áha (invariable)

ít ← ít (invariable)

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yájamānāya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

अर्च॑न्ति । नारीः॑ । अ॒पसः॑ । न । वि॒ष्टिऽभिः॑ । स॒मा॒नेन॑ । योज॑नेन । आ । प॒रा॒ऽवतः॑ ।
इष॑म् । वह॑न्तीः । सु॒ऽकृते॑ । सु॒ऽदान॑वे । विश्वा॑ । इत् । अह॑ । यज॑मानाय । सु॒न्व॒ते ॥

• arcanti ← arc
• [verb], plural, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• nārīr ← nārīḥ ← nārī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “woman; wife; female.”

• apaso ← apasaḥ ← apas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “busy; effective; hardworking.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• viṣṭibhiḥ ← viṣṭi
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “labor.”

• samānena ← samāna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• yojanenā ← yojanena ← yojana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “yojana; use; yojana [word]; team.”

• yojanenā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• vahantīḥ ← vah
• [verb noun], nominative, plural
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sukṛte ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛte ← kṛte ← kṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• sudānave ← sudānu
• [noun], dative, singular, masculine
• “big; lavish.”

• viśved ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśved ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• aha ← ahar
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• yajamānāya ← yaj
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

नारीः नेत्र्यः उषसः विष्टिभिः निवेशकैः स्वकीयैस्तेजोभिः समानेन योजनेन एकेनैव योजनेनोद्योगेन’ आ परावतः आ दूरदेशात् आ पश्चिमदिग्भागात् अर्चन्ति नभःप्रदेशं पूजयन्ति। कृत्स्नं जगद्युगपदेव व्याप्नुवन्तीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । अपसो न । युद्धकर्मणोपेताः पुरुषा यथा स्वकीयैरायुधैर्धाटीमुखेन सर्वं देशं व्याप्नुवन्ति तद्वत् । किं कुर्वत्यः । सुकृते शोभनस्य कर्मणः कर्त्रे सुन्वते सोमाभिषवं कुर्वते सुदानवे कल्याणीर्दक्षिणाः ऋत्विग्भ्यो ददते यजमानाय विश्वेदह सर्वमेव इषम् अन्नं वहन्तीः आवहन्त्यः प्रयच्छन्त्य इत्यर्थः ॥ नारीः । ‘नॄ नये । ऋदोरप् । नृनरयोर्वृद्धिश्च’ (पा. सू.४. १.७३. ग.) इति शार्ङ्गरवादिषु पाठात् ङीन् । जसि’ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । अपसः । अपशब्दात् ’ अर्शआदिभ्योऽच्’ इति अच् । ‘सुपां सुलक्° ’ इति जसः सुः । व्यत्ययेन प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् । विष्टिभिः । ‘ विश प्रवेशने’ । विशन्ति प्रविशन्तीति विष्टयः किरणाः । ‘ क्तिचूक्तौ च संज्ञायाम्’ इति क्तिच् । विश्वा । ‘सुपां सुलुक्’ इति अमः डादेशः ॥

English translation:

“The feminine le leaders (of the morning) illuminate with their inherent radiance the remotest parts (of the heaven), with a simultaneous effort, like warriors (with their shining arms in the van of battle), bringing every kind of food to the performer of good works, to the bountiful, and to the worshipper who presents libations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Arcanti = lit. worship; i.e. illuminate the heavens, spreading over or extending; like warriors: the comparison is explained: ‘as they spread with bright arms along the front of the array, so the rays of the dawn spread along the sky before the coming of the sun’

They chant [/shine] like women busy with their labors, (coming always) along the same route from afar,
conveying refreshment to the man of good action [=sacrificer], the man of good gifts, the man who sacrifices and presses soma all the days.

The standard tr. are in agreement that árcanti only means “they sing” here and that the meaning ‘shine’ for this verb stem is dubious. This judgment seems short- sighted and unresponsive to the poetics of this hymn, and even if ‘shine’ is not the normal sense of árca-, the nominal derivatives like arcí(s)- ‘ray, flame’ (see arcís- in 5a) would allow a ‘shine’ sense under the proper circumstances. And these are the proper circumstances. This verse-initial verb, following on two verses describing the color, brightness, and beams of the dawns, would most naturally be interpreted with a ‘shine’ sense. The simile that follows, involving women at work, would then cause the audience to rethink this assumption, producing the interpretation ‘sing’, with the women singing work songs at their labors. But ‘sing’ makes little sense for the frame of the passage: do dawns ‘sing’? While ‘shine’ makes little sense for the simile: do working women ‘shine’? As in 1c the poet uses the ambiguity of the verbal pivot to craft two incompatible but verbally impeccable pictures, but this time he relies not on syntactic ambiguity as in 1c but synonymity – a pun on the verbal root underlying the verb form. The pun may be even cleverer than so far presented. Although the primary sense of árcanti for the dawns should be ‘shine’, it is possible that there is a secondary sense ‘sing’, in that birds begin to sing at dawn and the ritual recitation also begins at that time. Similarly, although ‘sing’ should be the primary sense for the women in the simile, they may also be said to shine if they are glistening with sweat from their labors. (Recall the old expression “men sweat, but women ‘glow.’”) It should be noted that Ludwig thought the verb was “doppelsinnig” (see Geldner n. 3a).

In terms of the published translation (and other standard tr.), the simile particle ná is late, since the simile is assumed to start with nā́rīḥ. However, it is possible that nā́rīḥ characterizes the Dawns, and the simile consists only of apáso ná viṣṭíbhiḥ. In that case, the chanting workers could be men: an alt. tr. “The ladies chant [/shine] like workers at their labors.” Pace Grassmann and Lubotsky, áha should be taken not as the particle, but as short neut. pl.

to áhar / áhan- ‘day’, with víśvā; cf. the well-attested expression áhā víśvā.

They sing their song like women active in their tasks, along their common path hither from far away,
Bringing refreshment to the liberal devotee, yea, all things to the worshipper who pours the juice.

Sie stimmen den Lobgesang an, gleich Frauen fleißig an der Arbeit, in ein und derselben Fahrt aus der Ferne kommend, indem sie alle Tage dem Werkfrommen und Freigebigen, dem Soma bereitenden Opferer Labsal zuführen.

Wie Frauen, fleissig bei der Arbeit, strahlen sie, auf gleichem Wege ziehend aus der Ferne her, Dem gabenreichen Frommen bringend Labetrunk, an jedem Tag dem Opferer, der Soma braut.

Поют они, словно женщины, занятые делами,
(Прибыв) издалека, (проехав) на той же самой упряжке,
Везя подкрепление для благочестивого, щедрого,
Для жертвователя, выжимающего (сому) день за днем.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• जगती
• निषादः

फिर वे क्या करती हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - सूर्य की किरणें (विष्टिभिः) अपनी व्याप्तियों से (समानेन) समान (योजनेन) योग से अर्थात् सब पदार्थों में एक सी व्याप्त होकर (परावतः) दूरदेश से (न) जैसे (नारीः) पुरुषों के अनुकूल स्त्रियाँ (सुकृते) धर्मिष्ठ (सुदानवे) उत्तम दाता (सुन्वते) ओषधि आदि पदार्थों के रस निकालकर सेवनकर्त्ता (यजमानाय) और पुरुषार्थी पुरुष के लिये (विश्वा) समस्त उत्तम-उत्तम (अपसः) कर्मों और (इषम्) अन्नादि पदार्थों को (आवहन्तीः) अच्छे प्रकार प्राप्त करती हुई उनके (अह) दुःखों के विनाश से (अर्चन्ति) सत्कार करती हैं वैसे उषा भी है, उनका सेवन यथायोग्य सबको करना चाहिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे पतिव्रता स्त्रियाँ अपने-अपने पति का सेवन कर उनका सत्कार करती हैं, वैसे ही सूर्य की किरणें भूमि को प्राप्त हुई वहाँ से निवृत्त हो और अन्तरिक्ष में प्रकाश प्रकट कर समस्त वस्तुओं को पुष्ट करके सब प्राणियों को सुख देती हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: या उषसो विष्टिभिः समानेन योजनेन परावतो देशान्नारीर्न पुरुषान् सुकृते सुदानवे सुन्वते यजमानाय विश्वान्यपस इषं चावहन्तीरह तद् दुःखविनाशनेनार्चन्तीदेव वर्त्तन्ते ता यथायोग्यं सर्वैः सेवनीयाः ॥ ३ ॥

पुनस्ताः किं कुर्वन्तीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्चन्ति) सत्कुर्वन्ति (नारीः) स्त्रीः (अपसः) उत्तमानि कर्माणि (न) इव (विष्टिभिः) व्याप्तिभिः (समानेन) तुल्येन (योजनेन) योगेन (आ) समन्तात् (परावतः) दूरदेशात् (इषम्) अन्नादिकम् (वहन्तीः) प्रापयन्तीः (सुकृते) धर्मात्मने (सुदानवे) सुष्ठुदानकरणशीलाय (विश्वा) विश्वानि सर्वाणि (इत्) एव (अह) दुःखविनिग्रहे (यजमानाय) पुरुषार्थिने (सुन्वते) ओषध्याद्यभिषवसेवनं कुर्वते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा पतिव्रताः स्त्रियः स्वस्वपतीन् सैवित्वा सत्कुर्वन्ति तथैव सूर्यस्य किरणा भूमिं प्राप्य ततो निवृत्यान्तरिक्षे प्रकाशं जनयित्वा सर्वाणि वस्तूनि संपोष्य सर्वान् प्राणिनः सुखयन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशा पतिव्रता स्त्रिया आपापल्या पतीचा स्वीकार करून त्यांचा सत्कार करतात, तसेच सूर्याची किरणे भूमीवर पडतात तेथून परावर्तित होतात व अंतरिक्षात प्रकाश होतो व संपूर्ण वस्तूंना पुष्ट करून सर्व प्राण्यांना ती सुख देतात. ॥ ३ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - जगती

अ᳓धि पे᳓शांसि वपते नृतू᳓र् इव
अ᳓पोर्णुते व᳓क्ष उस्रे᳓व ब᳓र्जहम्
ज्यो᳓तिर् वि᳓श्वस्मै भु᳓वनाय कृण्वती᳓
गा᳓वो न᳓ व्रजं᳓ वि᳓ उषा᳓ आवर् त᳓मः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

iva ← iva (invariable)

nr̥tū́ḥ ← nr̥tū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

péśāṁsi ← péśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vapate ← √vap- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)

bárjaham ← bárjaha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

ūrṇute ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

usrā́ ← usrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vákṣaḥ ← vákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhúvanāya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇvatī́ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasmai ← víśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āvar ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vrajám ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अधि॑ । पेशां॑सि । व॒प॒ते॒ । नृ॒तूःऽइ॑व । अप॑ । ऊ॒र्णु॒ते॒ । वक्षः॑ । उ॒स्राऽइ॑व । बर्ज॑हम् ।
ज्योतिः॑ । विश्व॑स्मै । भुव॑नाय । कृ॒ण्व॒ती । गावः॑ । न । व्र॒जम् । वि । उ॒षाः । आ॒व॒रित्या॑वः । तमः॑ ॥

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• peśāṃsi ← peśas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “decoration; shape.”

• vapate ← vap
• [verb], singular, Present indikative
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• nṛtūr ← nṛtūḥ ← nṛtū
• [noun], nominative, singular, feminine

• ivāporṇute ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāporṇute ← aporṇute ← apavṛ ← √vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “open.”

• vakṣa ← vakṣaḥ ← vakṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “breast; breast; bosom; thorax.”

• usreva ← usrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dawn.”

• usreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• barjaham ← barjaha
• [noun], accusative, singular, masculine

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• viśvasmai ← viśva
• [noun], dative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāya ← bhuvana
• [noun], dative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• kṛṇvatī ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vrajaṃ ← vrajam ← vraja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• uṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• āvar ← āvaḥ ← vṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

उषाः पेशांसि जगत्स्वाश्लिष्टानि कृष्णवर्णानि तमांसि अधि आधिक्येन वपते छिनत्ति । तत्र दृष्टान्तः । नृतूरिव । नॄन् तूर्वति केशेन रिक्तीकरोतीति नृतूर्नापितः । स यथा केशान्निःशेषेण छिनत्ति एवमुषा अप्यन्धकारं समूलं हिनस्तीत्यर्थः । यद्वा नृतूरिव नृत्यन्ती योषिदिव । पेशांसि । रूपनामैतत् । सर्वैर्दर्शनीयानि रूपाण्युषा अधि वपते स्वात्मन्यधिकं धारयति । एवं प्रथमतोऽन्धकारं स्वकिरणैर्निरस्य वक्षः स्वकीयमुरःप्रदेशम् अपोर्णुते तमसानाच्छादितं करोति । स्वयमाविर्भवतीत्यर्थः । बर्जहं पयस उत्पत्तिस्थानं दोहनसमये उस्रा गौर्यथा आविष्करोति तद्वत् । किं कुर्वती। गावो न व्रजं यथा गावः स्वकीय गोष्ठं स्वयमेव शीघ्रं व्याप्नुवन्ति एवं स्वयमेव प्राचीं दिशं प्राप्य विश्वस्मै भुवनाय सर्वस्मै लोकाय ज्योतिः कृण्वती प्रकाशं कुर्वती। एवमुक्तेन प्रकारेणोषाः तमः अन्धकारं वि आवः विवृतमपश्लिष्टमकरोत् ॥ नृतूरिव । तुर्वी हिंसार्थः । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । राल्लोपः’ इति वलोपः । ‘ र्वोरुपधायाः० ’ इति दीर्घत्वम् । यद्वा ।’ नृती गात्रविनामे ‘। नृतिशृध्योः कूः’ (उ. सू.१.९१) इति कूप्रत्ययः । बर्जहम् । वृङ् संभक्तौ । वृणीते संभजते गामिति बः पयः। विच् । तज्जहातीति बर्जहः । ‘ ओहाक् त्यागे । खश्प्रकरणे वातशुनीतिलगर्धेष्वजधेट्तुदजहातिभ्य उपसंख्यानम् ( पा. सू. ३. २. २८. १ ) इति अगर्धशब्दोपपदादपि ’ कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति बहुलवचनात् खश् । तस्य सार्वधातुकत्वेन कर्तरि शपि जुहोत्यादित्वात् श्लुः । द्विर्वचनादि। बवयोरभेद इति बत्वम्। दिवोदासादित्वात् पूर्वपदाद्युदात्तत्वम् । आवः । ‘ वृञ् वरणे । लुङि ‘ सन्त्रे घस’ इति च्लेः लुक् । गुणे • हल्यङ्याब्भ्यः ’ इति लोपः । छन्दस्यपि दृश्यते’ (पा. सू. ६. ४. ७३ ) इति आडागमः ॥

English translation:

“Uṣas cuts off the accusative ulated (glooms), as a barber (cuts off the hair); she bares her bosom as a cow yields her udder (to the milker); and, as cattle hasten to their pastures, she speeds to the east, and shedding light upon all the world, dissipates the darkness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nṛtūr iva, like a barber;

Nṛtūḥ = a dancing-girl; alternative reading: uṣas displays graces, like a dancing-girl (peśaṃsi vapate, to cut off or possess either darkness or elegance)

She strews ornaments on herself like a dancing girl. She uncovers her breast like a ruddy (cow) her udder [?].
Making light for all creation, Dawn has opened up the darkness as cows (would) their pen.

bárjaha- in b is a hapax, but related to dual barjahyè in AV XI.8.14 in a list of body parts, found between the ribs and the sides. Whitney/Lanman tr. ‘nipples’ there.

The consensus tr. ‘udder’ seems reasonable, esp. on the assumption that usrā́‘ruddy’ designates a cow. However, the purport of the simile is a little unclear. Since cows don’t wear clothes, their udders are not covered to begin with and uncovering is unnecessary. Geldner suggests that the simile is proleptic: Dawn’s breast becomes as visible as a cow’s full udder, but this interpretation requires that the verb (‘uncovers’) that should mediate between frame and simile has been semantically elided.

The simile in d is similarly “off,” since cows don’t have the capacity to open their own pens. Macdonell (Hymns from the Rigveda, 1922) tr. “as when cows break from their stalls,” which makes more sense, but again misrepresents the pivotal verb.

The apparently wrong sandhi āvar támaḥ is, as has long been known, an ex. of degemination in context: āvar represents the older 3rd sg. root aor. *āvart. See Oldenberg, Prol. 424 n. 1, AiG I.304-5, 336.

She, like a dancer, puts her broidered garments on: as a cow yields her udder so she bares her breast.
Creating light for all the world of life, the Dawn hath laid the darkness open as the cows their stall.

She throws gay garments round her like a dancing girl; E’en as a cow her udder, she displays her breast. Creating light for all the world, Dawn has unbarred The gates of darkness as when cows break from their stall.

Sie legt sich wie eine Tänzerin bunte Farben auf; sie enthüllt ihre Brust wie die Kuh das volle Euter. Indem sie der ganzen Welt Licht macht, hat die Usas die Finsternis aufgeschlossen wie die Kühe die Hürde.

Sie schmückt mit buntem Kleid sich gleich der Tänzerin, enthüllt den Busen, wie ihr Euter eine Kuh, Licht schaffend jedem Wesen hat das Morgenroth die Finsterniss geöffnet wie die Küh’ den Stall.

Она увешивает себя украшениями, как танцовщица.
Она обнажает грудь, словно корова – вымя.
Создавая свет для всего мира,
Как коровы – загон, Ушас раскрыла мрак.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर वे कैसी हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (उषाः) सूर्य्य की किरण (नृतूरिव) जैसे नाटक करनेवाला वा नट वा नाचनेवाला वा बहुरूपिया अनेक रूप धारण करता है, वैसे (पेशांसि) नानाप्रकार के रूपों को (अधिवपते) ठहराती है वा (वक्षः+उस्रेव) जैसे गौ अपनी छाती को वैसे (बर्जहम्) अन्धेरे को नष्ट करनेवाले प्रकाश के नाशक अन्धकार को (अपऊर्णुते) ढांपती वा (विश्वस्मै) समस्त (भुवनाय) उत्पन्न हुए लोक के लिये (ज्योतिः) प्रकाश को (कृण्वती) करती हुई (व्रजं, गावो, न) जैसे निवासस्थान को गौ जाती हैं, वैसे स्थानान्तर को जाती और (तमः) अन्धकार को (व्यावः) अपने प्रकाश में ढांप लेती हैं वैसे उत्तम स्त्री अपने पति को प्रसन्न करे ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो सूर्य्य की केवल ज्योति है वह दिन कहाता और जो तिरछी हुई भूमि पर पड़ती है वह (उषा) प्रातःकाल की वेला कहाती है अर्थात् प्रातःसमय अति मन्द सूर्य्य की उजेली तिरछी चाल से जहाँ-तहाँ लोक-लोकान्तरों पर पड़ती है उसके विना संसार का पालन नहीं हो सकता, इससे इस विद्या की भावना मनुष्यों को अवश्य होनी चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या योषा नृतूरिव पेशांस्यधि वपते वक्ष उस्रेव बर्जहं तमोऽपोर्णु ते विश्वस्मै भुवनाय ज्योतिः कृण्वतो व्रजं गावो न गच्छति तमोऽन्धकारं व्यावश्च स्वप्रकाशेनाच्छादयति तथा साध्वी स्त्री स्वपति प्रसादयेत् ॥ ४ ॥

पुनः सा कीदृशीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अधि) उपरिभावे (पेशांसि) रूपाणि (वपते) स्थापयति (नृतूरिव) यथा नर्त्तको रूपाणि धरति तथा। नृतिशृध्योः कूः। उ० १। ९१। अनेन नृतिधातोः कूप्रत्ययः। (अप) दूरीकरणे (ऊर्णुते) आच्छादयति (वक्षः) वक्षस्थलम् (उस्रेव) यथा गौस्तथा (बर्जहम्) अन्धकारवर्जकं प्रकाशं हन्ति तत् (ज्योतिः) प्रकाशम् (विश्वस्मै) सर्वस्मै (भुवनाय) जाताय लोकाय (कृण्वती) कुर्वती (गावः) धेनवः (न) इव (व्रजम्) निवासस्थानम् (वि) विविधार्थे (उषाः) (आवः) वृणोति (तमः) अन्धकारम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। सूर्यस्य यत्केवलं ज्योतिस्तद्दिनं यत्तिर्यग्गति भूमिस्पृक् तदुषाश्चेत्युच्यते नैतया विना जगत्पालनं संभवति तस्मादेतद्विद्या मनुष्यैरवश्यं भावनीया ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी सूर्याची ज्योती दिसते तो दिवस व जी तिरकी भूमीवर पडते ती (उषा) प्रातःकाळची वेळ म्हणविली जाते. प्रातःकाळी अति मंद सूर्याच्या उज्ज्वल तिरक्या चालीने लोकलोकांतरी पसरते. तिच्याशिवाय जगाचे पालन होऊ शकत नाही. यासाठी या विद्येची जाण माणसांना अवश्य असली पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति अर्ची᳓ रु᳓शद् अस्या अदर्शि
वि᳓ तिष्ठते बा᳓धते कृष्ण᳓म् अ᳓भ्वम्
स्व᳓रुं न᳓ पे᳓शो विद᳓थेषु अञ्ज᳓ञ्
चित्रं᳓ दिवो᳓ दुहिता᳓ भानु᳓म् अश्रेत्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adarśi ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

arcíḥ ← arcís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asyāḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

práti ← práti (invariable)

rúśat ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ábhvam ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bā́dhate ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kr̥ṣṇám ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tiṣṭhate ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

añján ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

péśaḥ ← péśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svárum ← sváru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

aśret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhānúm ← bhānú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

प्रति॑ । अ॒र्चिः । रुश॑त् । अ॒स्याः॒ । अ॒द॒र्शि॒ । वि । ति॒ष्ठ॒ते॒ । बाध॑ते । कृ॒ष्णम् । अभ्व॑म् ।
स्वरु॑म् । न । पेशः॑ । वि॒दथे॑षु । अ॒ञ्जन् । चि॒त्रम् । दि॒वः । दु॒हि॒ता । भा॒नुम् । अ॒श्रे॒त् ॥

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• arcī ← arciḥ ← arcis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fire; flare; light; beam; gleam; shininess.”

• ruśad ← ruśat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• adarśi ← dṛś
• [verb], singular, Aorist passive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tiṣṭhate ← sthā
• [verb], singular, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• bādhate ← bādh
• [verb], singular, Present indikative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• kṛṣṇam ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• abhvam ← abhva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “monstrosity; nothingness; void; force.”

• svaruṃ ← svarum ← svaru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “post.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• peśo ← peśaḥ ← peśa
• [noun], nominative, singular, masculine

• vidatheṣv ← vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• añjañcitraṃ ← añjan ← añj
• [verb noun], nominative, singular
• “smear; anoint; mix; color.”

• añjañcitraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• aśret ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

अस्याः उषसः रुशत् दीप्यमानम् अर्चिः तेजः प्रति अदर्शि सर्वैः पूर्वस्यां दिशि प्रथमतो दृश्यते । वि तिष्ठते सर्वासु दिक्षु विविधमवतिष्ठते व्याप्नोतीत्यर्थः । सर्वा दिशो व्याप्य च अभ्वम् । महन्नामैतत् । अतिशयेन विपुलं कृष्णं कृष्णवर्णमन्धकारं बाधते अपसारयति । विदथेषु यज्ञेषु स्वरुं न स्वरुनाम्ना शकलेन युक्तं यूपं यथा आज्येन आध्वर्यवः अञ्जन् अञ्जन्ति तद्वन्नभसि स्वकीयं पेशः रूपम् उषा अनक्ति संश्लिष्टं करोति । तदनन्तरं चित्रं चायनीयं भानु सूर्यं दिवो दुहिता द्युलोकादुत्पन्नोषाः अश्रेत् असेवत ॥ वि तिष्ठते । समवप्रविभ्यः० ’ इत्यात्मनेपदम् । अश्रेत् । श्रिञ् । सेवायाम् । लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“Her brilliant light is first seen towards (the east); it spreads and disperses the thick darkness; she anoints her beauty as the priests anoint the sacrificial food in sacrifices; the daughter of the sky awaits the glorious sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Duhitā divaḥ, the daughter of heaven or the sky

Her gleaming ray has appeared opposite. She spreads herself out, thrusts away the black void.
The Daughter of Heaven has propped up her bright beam, her
ornament, like (a priest) propping up the sacrificial post, the
ornament at the ceremonies, and anointing it.

As noted before, vs. 5 seems to match vs. 1 and begin a new hymn parallel to vss. 1-4, but adapted for a single dawn, not the multiples in vs. 1. The return of the words bhānú- ‘beam’ and √añj ‘anoint’ (1b) is particularly salient, as also √śri (2d), √arc (3a), and péśas- (4a).

The poet produces yet another complication of simile structure in cd. The Daughter of Heaven in d is clearly the subject of the clause, but the simile occupying c has a participle in the masc. nom. sg., añján, which cannot modify the grammatical subject. We must here supply a masculine ritual officiant, who is propping up and anointing the sacrificial post, as Dawn props up and anoints her beam. (Note that bhānúm served as object of both verbs in the earlier parts of the hymn: 1b bhānúm añjate, 2d bhānúm … aśiśrayuḥ.) The two distinct objects in simile and frame are mediated by the word péśas-, which is appropriate to both. Dawn has just donned her own péśāṃsi in 4a, but péśas- can also be used of ritual paraphernalia – e.g., the pressing stones, which are called adhvarásya péśaḥ at VII.42.1.

We have beheld the brightness of her shining; it spreads and drives away the darksome monster.
Like tints that deck the Post at sacrifices, Heaven’s Daughter hath attained her wondrous splendour.

Her radiant shimmer has appeared before us; It spreads, and drives away the swarthy monster. As one anoints the post at sacrifices The daughter of the sky extends her lustre.

Ihr heller Schein ist wieder sichtbar geworden; sie breitet sich aus, vertreibt das schwarze Ungeheuer. Die Himmelstochter hat ihr buntes Licht aufgesetzt wie der Priester bei den Opfern den Pfosten aufsetzt, indem er ihm bunte Farben aufsalbt.

Es hat sich jetzt gezeigt ihr helles Leuchten, sie bricht hervor, verjagt das schwarze Grausen, Des Himmels Tochter breitet helles Licht aus, ihr Kleid bemalend wie beim Fest den Pfosten.

Снова показалось ее сверкающее пламя.
Она распространяется (и) гонит черное чудовище.
Словно жертвенный столб (устанавливают) на праздник, обряжая (его) украшениями –
Дочь неба направила яркий свет.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसी है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जिस (अस्याः) इस प्रातःसमय अन्धकार के विनाशरूप उषा की (रुशत्) अन्धकार का नाश करनेवाली (अर्चिः) दीप्ति (अभ्वम्) बड़े (कृष्णम्) काले वर्णरूप अन्धकार को (बाधते) अलग करती है जो (दिवः) प्रकाशरूप सूर्य की (दुहिता) पुत्री के तुल्य (स्वरुम्) तपनेवाले सूर्य के (न) समान (चित्रम्) अद्भुत (भानुम्) कान्ति (पेशः) रूप को (अश्रेत्) आश्रय करती है वा जैसे ऋत्विज् लोग (विदथेषु) यज्ञ की क्रियाओं में (अञ्जन्) प्राप्त होते हैं वैसे (वितिष्ठते) विविध प्रकार से स्थिर होती है, वह प्रातःसमय की वेला हम लोगों को (प्रत्यदर्शि) प्रतीत होती है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो सूर्य्य की उजेली आप ही उजाला करती ही सबको प्रकाशित कर सीधी-उलटी दिखलाती है, वह प्रातःकाल की वेला सूर्य्य की पुत्री के समान है, ऐसा मानना चाहिये ॥ ५ ॥

अन्वय: यस्या अस्या उषसो रुशदर्चिरभ्वं कृष्णं तमो बाधते। या दिवो दुहिता स्वरुं न चित्रं भानुं पेशोऽश्रेत्। यथर्त्विजो विदथेषु क्रिया अञ्जँस्तथा वितिष्ठते सोषा अस्माभिः प्रत्यदर्शि ॥ ५ ॥

पुनः सा कीदृशीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) प्रतियोगे (अर्चिः) दीप्तिः (रुशत्) तमो हिंसत् (अस्याः) उषसः (अदर्शि) दृश्यते (वि) तिष्ठते (बाधते) (कृष्णम्) अन्धकारम्। कृष्णं कृष्यतेर्निकृष्टो वर्णः। निरु० २। २०। (अभ्वम्) महत्तरम् (स्वरुम्) तापकमादित्यम् (न) इव (पेशः) रूपम् (विदथेषु) यज्ञेषु (अञ्जन्) अञ्जन्ति गच्छन्ति (चित्रम्) अद्भुतम् (दिवः) सूर्यस्य (दुहिता) दुहिता दूरे हिता पुत्री वा (भानुम्) कान्तिम् (अश्रेत्) श्रयति। अत्र लडर्थे लङ् बहुलं छन्दसीति शपो लुक् च ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। या सूर्य्यदीप्तिः स्वयं प्रकाशमाना सर्वान् प्रति दृश्यते सोषाः सूर्य्यदुहितेवास्तीति सर्वैर्मनुष्यैरवगन्तव्यम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जो सूर्याचा प्रकाश (उषा) स्वतः प्रकाश करीत सर्वांना प्रकाशित करून सरळ व तिरपा पडतो. ती प्रातःकाळची वेळ सूर्याच्या कन्येप्रमाणे आहे, असे मानले पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓तारिष्म त᳓मसस् पार᳓म् अस्य᳓
उषा᳓ उछ᳓न्ती वयु᳓ना कृणोति
श्रिये᳓ छ᳓न्दो न᳓ स्मयते विभाती᳓
सुप्र᳓तीका सौमनसा᳓याजीगः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

átāriṣma ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pārám ← pārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kr̥ṇoti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

uchántī ← √vas- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vayúnā ← vayúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

chándaḥ ← chánda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

smayate ← √smi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vibhātī́ ← √bhā- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ajīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

saumanasā́ya ← saumanasá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

suprátīkā ← suprátīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अता॑रिष्म । तम॑सः । पा॒रम् । अ॒स्य । उ॒षाः । उ॒च्छन्ती॑ । व॒युना॑ । कृ॒णो॒ति॒ ।
श्रि॒ये । छन्दः॑ । न । स्म॒य॒ते॒ । वि॒ऽभा॒ती । सु॒ऽप्रती॑का । सौ॒म॒न॒साय॑ । अ॒जी॒ग॒रिति॑ ॥

• atāriṣma ← tṛ
• [verb], plural, Athematic is aor. (Ind.)
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tamasas ← tamas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• pāram ← pāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• asyoṣā ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyoṣā ← uṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Uṣā; dawn; burn.”

• ucchantī ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “dawn; shine.”

• vayunā ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• chando ← chandaḥ ← chanda
• [noun], nominative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• smayate ← smi
• [verb], singular, Present indikative
• “smile.”

• vibhātī ← vibhā ← √bhā
• [verb noun], nominative, singular
• “shine.”

• supratīkā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supratīkā ← pratīkā ← pratīka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “face; surface.”

• saumanasāyājīgaḥ ← saumanasāya ← saumanasa
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; satisfaction.”

• saumanasāyājīgaḥ ← ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

अस्य नैशस्य तमसः अन्धकारस्य पारं समाप्तिप्रदेशम् अतारिष्म उत्तीर्णा अभूम। अनन्तरम् उच्छन्ती नैशं तमो वर्जयन्ती उषाः वयुना वयुनानि सर्वेषां प्राणिनां ज्ञानानि कृणोति निर्मिमीते । श्रिये संपदर्थं छन्दो न स्मयते । यथोपच्छन्दयिता वशीकरणे समर्थः पुरुषः आढ्यसमीपं प्राप्य तत्प्रीत्यर्थं स्मयते हसति एवं विभाती विशिष्टप्रकाशं कुर्वत्युषाः स्वकीयया निर्मलदीप्त्या हसन्तीव दृश्यते । एवं सुप्रतीका विशिष्टप्रकाशरूपत्वेन शोभनाङ्गी सती सौमनसाय सर्वेषां सौमनस्याय अजीगः अन्धकारं भक्षितवती ॥ अतारिष्म। ‘तॄ प्लवनतरणयोः । लुङि सिचि वृद्धिः । तमसः । षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति विसर्जनीयस्य संहितायां सत्वम् । स्मयते । स्मिङ् ईषद्धसने । भौवादिकः । अजीगः । गॄ निगरणे’ । लङि’ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ बहुलं छन्दसि । इति अभ्यासस्य इत्वम् । तुजादित्वात् दीर्घः ॥

English translation:

“We have crossed over the boundary of darkness. Uṣas restores the consciousness (of living beings); bright-shining, she smiles, like a flatterer to obtain favour, and, lovely in all her radiance, she has swallowed, for our delight the darkness.”

We have crossed to the further shore of this darkness. Dawn, dawning, is making her patterns.
Like one aiming to please, she, shining forth, smiles for splendor. She of the lovely face has awakened (us?) to benevolence.

vayúnā kṛṇoti reprises ákran … vayúnāni in 2c.

chándaḥ is somewhat problematic. Grassmann takes it as a masc. nom. sg. to a them.

adj. chánda-, with the developed sense “der Gefallende, Schmeichler oder Buhle,” and this tack is followed by the standard tr. (incl. the published one). But the only other supposed occurrence of this stem, in VIII.7.36, I take to the much better established s-stem neut. chándas- ‘metrical vs.’. However, that solution is not available here, at least as far as I can see, and so I reluctantly follow the standard solution, without much faith in its correctness. It does not help this interpr. that Dawn is being compared to a masc. being, esp. since smiling is almost always a feminine action.

Redupl. ajīgaḥ must be a transitive redupl. aor. beside jā̆rayati ‘causes to awaken’. Cf. I.113.4-6: uṣā́ajīgar bhúvanāni víśvā. I supply ‘us’ as obj. here, on the basis of the 1st pl. subj. in pāda a.

We have o’erpast the limit of this darkness; Dawn breaking forth again brings clear perception.
She like a flatterer smiles in light for glory, and fair of face hath wakened to rejoice us.

We have crossed to the farther shore of darkness: Dawn shining forth, her webs of light is weaving. She smiles for glory, radiant, like a lover. To show good will she, fair of face, has wakened.

Wir sind ans Ende dieser Finsternis gelangt, die Usas bestimmt aufleuchtend die Zeiten. Schön lächelt sie wie ein Verführer, wenn sie erstrahlt. Schön von Erscheinung hat sie zum Frohsinn erweckt.

Wir sind gelangt zu dieses Dunkels Ende, und leuchtend webt die Morgenröth’ ihr Kunstwerk, Sie lächelt strahlend wie zur Lust der Buhle, von Antlitz schön hat sie erweckt zur Wonne.

Мы переправились на ту сторону этого мрака,
Зажигающаяся Ушас создает (свои) знаки.
Как соблазнитель, она улыбается, ярко сияя.
Прекрасноликая пробудила (людей) для хорошего настроения.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसी है और इससे जीव क्या करता है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (श्रिये) विद्या और राज्य की प्राप्ति के लिये (छन्दः) वेदों के (न) समान (उच्छन्ती) अन्धकार को दूर करती और (विभाती) विविध प्रकार के मूर्त्तिमान् पदार्थों को प्रकाशित और (सुप्रतीका) पदार्थों की प्रतीति कराती है वह (उषाः) प्रातःकाल की वेला सब (सौमनसाय) धार्मिक जनों के मनोरञ्जन के लिये (वयुनानि) प्रशंसनीय वा मनोहर कामों को (कृणोति) कराती (अजीगः) अन्धकार को निगल जाती और (स्मयते) आनन्द देती है, उससे (अस्य) इस (तमसः) अन्धकार के (पारम्) पार को प्राप्त होते हैं, वैसे दुःख के परे आनन्द को हम (अतारिष्म) प्राप्त होते हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि जैसे यह उषा प्रातःकाल की वेला कर्म, ज्ञान, आनन्द, पुरुषार्थ, धनप्राप्ति के द्वारा दुःखरूपी अन्धकार के निवारण का निदान है, वैसे इस वेला में उत्तम पुरुषार्थ से प्रयत्न में स्थित होके सुख की बढ़ती और दुःख का नाश करें ॥ ६ ॥

अन्वय: या श्रिये छन्दो नेवोच्छन्ती बिभाती सुप्रतीकोषा सर्वेषां सौमनसाय वयुनानि कृणोत्यन्धकारमजीगः स्मयते तयास्य तमसः पारमतारिष्म ॥ ६ ॥

पुनः सा कीदृश्यनया जीवः किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अतारिष्म) संतरेम प्लवेमहि वा (तमसः) अन्धकारस्येव दुःखस्य (पारम्) परभागम् (अस्य) प्रत्यक्षस्य (उषाः) (उच्छन्ती) विवासयन्ती दूरीकुर्वन्ती (वयुना) वयुनानी प्रशस्यानि कमनीयानि वा कर्माणि (कृणोति) कारयति (श्रिये) विद्याराज्यलक्ष्मीप्राप्तये (छन्दः) (न) इव (स्मयते) आनन्दयति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (बिभाती) विविधानि मूर्त्तद्रव्याणि प्रकाशयन्ती (सुप्रतीका) शोभनानि प्रतीकानि यस्याः सा (सौमनसाय) धर्मे सुष्ठु प्रवृत्तमनस आह्लादनाय (अजीगः) अन्धकारं निगिलति। गॄ निगरणे इत्यस्माद् बहुलं छन्दसीति शपः स्थाने श्लुः। तुजादीनामिति दीर्घश्च ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथेयमुषाः कर्मज्ञानानन्दपुरुषार्थधनप्राप्तिमिव दुःखस्य पारमन्धकारनिवारणहेतुरस्ति तथाऽस्यां सुपुरुषार्थेन प्रयत्नमास्थाय सुखोन्नतिर्दुःखहानिश्च कार्य्या ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी ही उषा प्रातःकाळची वेळ कर्म, ज्ञान, आनंद, पुरुषार्थ, धनप्राप्तीद्वारे दुःखरूपी अंधकाराचे निवारण करण्याचे निदान आहे. तसे यावेळी उत्तम पुरुषार्थाने प्रयत्नात स्थित होऊन माणसांनी सुखाची वृद्धी व दुःखाचा नाश करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भा᳐᳓स्वती नयित्री᳓+ सूनृ᳓तानां
दिव᳓ स्तवे दुहिता᳓ गो᳓तमेभिः
प्रजा᳓वतो नृव᳓तो अ᳓श्वबुध्यान्
उ᳓षो गो᳓अग्राँ उ᳓प मासि वा᳓जान्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhā́svatī ← bhā́svant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

netrī́ ← netrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sūnŕ̥tānām ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gótamebhiḥ ← gótama- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

stave ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

áśvabudhyān ← áśvabudhya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

nr̥vátaḥ ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prajā́vataḥ ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

góagrān ← góagra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

māsi ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

भास्व॑ती । ने॒त्री । सू॒नृता॑नाम् । दि॒वः । स्त॒वे॒ । दु॒हि॒ता । गोत॑मेभिः ।
प्र॒जाऽव॑तः । नृ॒ऽवतः॑ । अश्व॑ऽबुध्यान् । उषः॑ । गोऽअ॑ग्रान् । उप॑ । मा॒सि॒ । वाजा॑न् ॥

• bhāsvatī ← bhāsvat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “shining; glorious; glistening; aglow(p); beautiful.”

• netrī ← netṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “leader.”

• sūnṛtānāṃ ← sūnṛtānām ← sūnṛtā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “liberality.”

• diva ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• stave ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• gotamebhiḥ ← gotama
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Gotama; gotama [word].”

• prajāvato ← prajāvataḥ ← prajāvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prolific.”

• nṛvato ← nṛvataḥ ← nṛvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rich in men.”

• aśvabudhyān ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvabudhyān ← budhyān ← budhya
• [noun], accusative, plural, masculine

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• goagrāṃ ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• goagrāṃ ← agrāṃ ← agra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• māsi ← mā
• [verb], singular, Present indikative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• vājān ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

भास्वती तेजस्विनी । सूनृता इति वाङ्नाम । सूनृतानां प्रियसत्यात्मिकानां नेत्री प्रणेत्री कारयित्री । उषसि हि जातायां मनुष्यप्रमुखाः प्राणिनः स्वस्वव्यापाराय इतस्ततः शब्दं कुर्वन्ति । एवंभूता दिवः दुहिता द्युलोकसकाशादुत्पन्ना उषाः गोतमेभिः ऋषिभिरस्माभिः स्तवे रतूयते । हे उषः अस्माभिः स्तुता त्वं वाजान् अन्नानि उप मासि प्रयच्छ । कीदृशान् वाजान् । प्रजावतः प्रजाभिः पुत्रपौत्रादिभिर्युक्तान् नृवतः दासलक्षणैर्नृभिरुपेतान् अश्वबुध्यान् । अश्वाः बुध्या विद्यमानत्वेन बोद्धव्या येषु वाजेषु तान् । यद्वा अश्वबुध्नान्। वर्णव्यापत्त्या यकारः। अश्वमूलान्। अश्वैर्हि राजानो धनान्यन्नानि च लभन्ते । अतोऽन्नानां तन्मूलत्वम् । गोअग्रान् । गावोऽग्रे प्रमुखे येषां तादृशान् । भास्वती। ‘ भा दीप्तौ । असुन् । ततो मतुप् । मादुपधायाः० ’ इति मतुपो वत्वम्" । उगितश्च इति डीप् । नेत्री । ‘ ऋन्नेभ्यो ङीप् ‘। ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति ङीप उदात्तत्वम् । स्तवे । ‘ ष्टुञ् स्तुतौ । कर्मणि लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति बहुलग्रहणात् यकोऽपि लुक् । लोपस्त आत्मने पदेषु’ इति तलोपः। ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति एकारस्य आर्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावात् गुणावादेशौ । नृवतः । व्यत्ययेन मतोर्वत्वम् । ह्रस्वनुङ्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । मासि । ’ मा माने । आदादिकः ॥

English translation:

“The brilliant daughter of the sky, the exciter of plural asant voices, is praised by the descendants of Gotama. Uṣas, grant us food associated with progeny and dependants, and distinguished by horses and cattle.”

Light-filled leader of liberalities, the Daughter of Heaven is praised by the Gotamas.
O Dawn, mete out prizes rich in offspring, rich in men, founded on horses, tipped with cows.

Note the etymological, though no longer semantic, relationship between sūnṛ́tānām (a) and nṛvátaḥ (c).

The Gotamas have praised Heaven’s radiant Daughter, the leader of the charm of pleasant voices.
Dawn, thou conferrest on us strength with offspring and men, conspicuous with kine and horses.

The radiant leader of rich gifts, the daughter Of Heaven by the Gotamas is lauded. Mete out to us, O Dawn, largesses: offspring, Brave men, conspicuous wealth in cows and horses.

Als glanzvolle Bringerin der Schenkungen wird die Tochter des Himmels von den Gotamas gepriesen. Teil uns Belohnungen zu, in Kindern und Männern bestehend, wobei Rosse den Schluß und Rinder die Spitze bilden, o Usas!

Gepriesen wird die helle Freudenbotin, des Himmels Tochter, von den Gotamiden; O schenk uns Wohlstand, der an Ross und Rindern, an Kindern, Männern reich sei, Morgenröthe!

Сверкающая предводительница благ,
Дочь неба прославляют люди из рода Готамы.
О Ушас, отмерь нам награды, состоящие из потомства,
Из мужей, с конями в конце, с коровами во главе!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसी है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (सूनृतानाम्) अच्छे-अच्छे काम वा अन्न आदि पदार्थों को (भास्वती) प्रकाशित (नेत्री) और मनुष्यों को व्यवहारों की प्राप्ति कराती वा (दिवः) प्रकाशमान सूर्य्य की (दुहिता) कन्या के समान (उषः) प्रातःसमय की वेला (गोतमेभिः) समस्त विद्याओं को अच्छे प्रकार कहने-सुननेवाले विद्वानों से स्तुति की जाती है, वैसे इसकी मैं (स्तवे) प्रशंसा करूँ। हे स्त्री ! जैसे यह उषा (प्रजावतः) प्रशंसित प्रजायुक्त (नृवतः) वा सेना आदि कामों के बहुत नायकों से युक्त (अश्वबुध्यान्) जिनसे वेगवान् घोड़ों को बार-बार चैतन्य करें (गोअग्रान्) जिनसे राज्य भूमि आदि पदार्थ मिलें, उन (वाजान्) संग्रामों को (उपमासि) समीप प्राप्त कराती है अर्थात् जैसे प्रातःकाल की वेला से अन्धकार का नाश होकर सब प्रकार के पदार्थ प्रकाशित होते हैं, वैसी तू भी हो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सब गुणों से युक्त सुलक्ष्णा कन्या से पिता, माता, चाचा आदि सुखी होते हैं, वैसे ही प्रातःकाल की वेला के गुण-अपगुण प्रकाशित करनेवाली विद्या से विद्वान् लोग सुखी होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: यथा सूनृतानां भास्वती नेत्री दिवो दुहितोषरुषा गोतमेभिः स्तूयते तथैतामहं स्तवे। हे स्त्रि ! यथेयं प्रजावतो नृवतोऽश्वबुध्यान् गोअग्रान् वाजानुपमासि तथा त्वं भव ॥ ७ ॥

पुनः सा कीदृशीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (भास्वती) दीप्तिमती (नेत्री) या जनान् व्यवहारान्नयति सा (सूनृतानाम्) शोभनकर्मान्नानाम् (दिवः) द्योतमानस्य सवितुः (स्तवे) प्रशंसामि। अत्र शपो लुङ् न। (दुहिता) कन्येव (गोतमेभिः) सर्वविद्यास्तावकैर्विद्वद्भिः (प्रजावतः) प्रशस्ताः प्रजा येषु तान् (नृवतः) बहुनायकसहितान्। छन्दसीर इति वत्वम्। सायणचार्येणेदमशुद्धं व्याख्यातम्। (अश्वबुध्यान्) अश्वान् वेगवतस्तुरङ्गान् वा बोधयन्त्यवगमयन्त्येषु तान्। अथान्तर्गतो ण्यर्थो बाहुलकादौणादिकोऽधिकरणे यक् च। (उषः) उषाः (गोअग्रान्) गौर्भूमिरग्रे प्राप्नुवन्ति यैस्तान्। गौरित्युपलक्षणं तेन भूम्यादिसर्वपदार्थनिमित्तानि संपद्यन्ते। (उप) (मासि) प्रापयसि (वाजान्) संग्रामान् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा सर्वगुणसम्पन्नया सुलक्षणया कन्यया पितरौ सुखिनौ भवतः तथोषर्विद्यया विद्वांसः सुखिनो भवन्तीति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे सर्व गुणांचे आकार असणाऱ्या सुलक्षणी कन्येमुळे पिता, माता, काका इत्यादी सुखी होतात तसेच प्रातःकाळच्या वेळेचे गुण अवगुण प्रकाशित करणाऱ्या विद्येमुळे विद्वान लोक सुखी होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓षस् त᳓म् अश्यां यश᳓सं सुवी᳓रं
दास᳓प्रवर्गं रयि᳓म् अ᳓श्वबुध्यम्
सुदं᳓ससा श्र᳓वसा या᳓ विभा᳓सि
वा᳓जप्रसूता सुभगे बृह᳓न्तम्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

yaśásam ← yaśás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áśvabudhyam ← áśvabudhya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dāsápravargam ← dāsápravarga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrávasā ← śrávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sudáṁsasā ← sudáṁsas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vibhā́si ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

subhage ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vā́japrasūtā ← vā́japrasūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

उषः॑ । तम् । अ॒श्या॒म् । य॒शस॑म् । सु॒ऽवीर॑म् । दा॒सऽप्र॑वर्गम् । र॒यिम् । अश्व॑ऽबुध्यम् ।
सु॒ऽदंस॑सा । श्रव॑सा । या । वि॒ऽभासि॑ । वाज॑ऽप्रसूता । सु॒ऽभ॒गे॒ । बृ॒हन्त॑म् ॥

• uṣas ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśyāṃ ← aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• yaśasaṃ ← yaśasam ← yaśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

• suvīraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• dāsapravargaṃ ← dāsa
• [noun], masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• dāsapravargaṃ ← pravargam ← pravarga
• [noun], accusative, singular, masculine

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• aśvabudhyam ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvabudhyam ← budhyam ← budhya
• [noun], accusative, singular, masculine

• sudaṃsasā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudaṃsasā ← daṃsasā ← daṃsas
• [noun], instrumental, singular, neuter

• śravasā ← śravas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vibhāsi ← vibhā ← √bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “shine.”

• vājaprasūtā ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājaprasūtā ← prasūtā ← prasū ← √sū
• [verb noun], nominative, singular
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

• subhage ← subhaga
• [noun], vocative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

हे उषः उषोदेवते तं रयिं धनम् अश्यां प्राप्नुयाम् । कीदृशम् । यशसं यशसा कीर्त्या युक्तम् । सर्वैः प्रशस्यमित्यर्थः । सुवीरं शोभनैर्वीरैः पुत्रादिभिर्युक्तं दासप्रवर्गम् । प्रकृष्टो वर्गः संघः प्रवर्गः । दासानां कर्मकराणां प्रवर्गों यस्मिन् तम् । अनेकैर्भृत्यैरुपेतमित्यर्थः । अश्वबुध्यम् । अश्वा बुध्या बोद्धव्या येन धनेन तादृशम् । हे सुभगे शोभनधने उषः सुदंससा शोभनेन कर्मणा युक्तेन श्रवसा श्रवणीयेन स्तोत्रेण प्रीता त्वं वाजप्रसूता अस्मभ्यं दत्तान्ना सती बृहन्तं प्रौढं या यं रयिं विभासि विशेषेण प्रकाशयसि तमश्यामिति पूर्वेण संबन्धः ॥ अश्याम् । अशू व्याप्तौ’ । व्यत्यनेन परस्मैपदम् । बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । यशसम् । अर्शआदित्वात् मत्वर्थीयोऽच् । व्यत्ययेन प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् । दासप्रवर्गम् । दासयत्युपक्षपयति शत्रूनिति दासो भृत्यः । दसु उपक्षये । अस्मात् ण्यन्तात् पचाद्यच् । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । तदेव बहुव्रीहिस्वरेण शिष्यते । सुदंससा । ‘ सोर्मनसी अलोमोषसी ’ इति बहुव्रीहावुत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । या । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति अमः डादेशः ॥

English translation:

“May I obtain, Uṣas, that ample wealth with confers fame, posterity, troops of slaves, and is characterized by horses; which you, who abount in riches and are the giver of food, display, (when gratified) by hymns and holy sacrifices.”

O Dawn, might I attain this glorious wealth, rich in good heroes, founded on horses, with alien-slaves as its forelock—
o you of good portion, who with fame of wondrous power radiate
forth, motivated by (desire for) the prize, to lofty (wealth).

‘Forelock’ for pravarga- may seem slightly flippant, but I wanted to capture the ‘twist’ sense of prá √vṛj, in contrast to the anodyne ‘having slaves at the front’ found in the other tr.

The final bṛhántam of d obviously refers back to the rayím so carefully detailed in ab, but is separated from that phrase by a considerable amount of material. Rather than making it a long-delayed part of that NP I have taken it as a pseudo-goal with vibhā́si, with vā́ja-prasūtā giving grounds for that goal.

O thou who shinest forth in wondrous glory, urged onward by thy strength, auspicious Lady,
Dawn, may I gain that wealth, renowned and ample, in brave sons, troops of slaves, far-famed for horses.

May I attain that wealth renowned and ample, With many heroes, troops of friends, and horses, O Dawn, that shinest forth with wondrous glory. Urged on by mighty strength, auspicious lady.

Usas! Solch großen, zu Ansehen bringenden Reichtum an tüchtigen Söhnen möchte ich erlangen, bei dem Sklaven den Anfang und Rosse den Schluß bilden, die du Lohn anweisend in tatenschönem Ruhme erstrahlst, o Holde.

Lass, Morgenröthe, mich das Gut erlangen, das reich erglänzt an Helden, Rossen, Knechten, Die du durch Ruhm und Heldenthat erstrahlest, zu grosser Gabe angeregt, o sel’ge.

О Ушас, пусть достигну я богатства, приносящего славу,
Прекрасных мужей, с дасами в начале, с конями в конце,
О (ты,) что ярко сияешь удивительной славой,
Побужденная к наградам, счастливая, – высокого (богатства)!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उससे क्या मिलता है और वह क्या करती है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वाजप्रसूता) सूर्य की गति से उत्पन्न हुई (सुभगा) जिसके साथ अच्छे-अच्छे ऐश्वर्य के पदार्थ संयुक्त होते हैं, वह (उषः) प्रातःसमय की वेला है, वह जिस (सुदंससा) अच्छे कर्मवाले (श्रवसा) पृथिवी आदि अन्न के साथ वर्त्तमान वा (अश्वबुध्यम्) जिस सहायता से घोड़े सिखाये जाते (दासप्रवर्गम्) जिससे सेवक अर्थात् दासी काम करनेवाले रह सकते हैं (सुवीरम्) जिससे अच्छे सीखे हुए वीरजन हों, उस (बृहन्तम्) सर्वदा अत्यन्त बढ़ते हुए और (यशसम्) सब प्रकार प्रशंसायुक्त (रयिम्) विद्या और राज्य धन को (विभासि) अच्छे प्रकार प्रकाशित करती है, (तम्) उसको मैं (अश्याम्) पाऊँ ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जो लोग प्रातःकाल की वेला के गुण-अवगुणों को जतानेवाली विद्या से अच्छे-अच्छे यत्न करते हैं, वे यह सब वस्तु पाकर सुख से परिपूर्ण होते हैं किन्तु और नहीं ॥ ८ ॥

अन्वय: या वाजप्रसूता सुभगा उषरुषा अस्ति सा यं सुदंससा श्रवसा सह वर्त्तमानमश्वबुध्यं दासप्रवर्गं सुवीरं बृहन्तं यशसं रयिं विभासि विविधतया प्रकाशयति तमहमश्यां प्राप्नुयाम् ॥ ८ ॥

पुनस्तया किं प्राप्यते सा किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) उषाः (तम्) (अश्याम्) प्राप्नुयाम्। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदं बहुलं छन्दसीति विकरणस्य लुक्। (यशसम्) अतिकीर्त्तियुक्तम्। (सुवीरम्) शोभनाः सुशिक्षिता वीरा यस्मात्तम् (दासप्रवर्गम्) दासानां सेवकानां प्रवर्गाः समूहा यस्मिँस्तम् (रयिम्) विद्याराज्यश्रियम् (अश्वबुध्यम्) अश्वा बुध्यन्ते सुशिक्षन्ते येन तम् (सुदंससा) शोभनानि दंसांसि कर्माणि यस्मिन् (श्रवसा) पृथिव्याद्यन्नेन सह (या) (विभासि) विविधान् दीपयति (वाजप्रसूता) वाजेन सूर्यस्य गमनेन प्रसूतोत्पन्ना (सुभगे) शोभना भगा ऐश्वर्ययोगा यस्याः सा (बृहन्तम्) सर्वदा वृद्धियोगेन महत्तमम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - य उषर्विद्यया प्रयतन्ते त एवैतत्सर्वं वस्तु प्राप्य संपन्ना भूत्वा सदानन्दन्ति नेतरे ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जे लोक प्रातःकाळच्या वेळेचे गुण-अवगुण सांगणाऱ्या विद्येद्वारे चांगले प्रयत्न करतात. त्यांना सर्व वस्तू प्राप्त होऊन ते सुखाने परिपूर्ण होतात, इतर होऊ शकत नाहीत. ॥ ८ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓श्वानि देवी᳓ भु᳓वनाभिच᳓क्ष्या
प्रतीची᳓ च᳓क्षुर् उर्विया᳓ वि᳓ भाति
वि᳓श्वं जीवं᳓ चर᳓से बोध᳓यन्ती
वि᳓श्वस्य वा᳓चम् अविदन् मनायोः᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhicákṣya ← √cakṣ- (root)
{non-finite:CVB}

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

pratīcī́ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

bodháyantī ← √budh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

caráse ← √carⁱ- (root)
{case:DAT, number:SG}

jīvám ← jīvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avidat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

manāyóḥ ← manāyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

विश्वा॑नि । दे॒वी । भुव॑ना । अ॒भि॒ऽचक्ष्य॑ । प्र॒ती॒ची । चक्षुः॑ । उ॒र्वि॒या । वि । भा॒ति॒ ।
विश्व॑म् । जी॒वम् । च॒रसे॑ । बो॒धय॑न्ती । विश्व॑स्य । वाच॑म् । अ॒वि॒द॒त् । म॒ना॒योः ॥

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• bhuvanābhicakṣyā ← bhuvanā ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhuvanābhicakṣyā ← abhicakṣya ← abhicakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• pratīcī ← pratyañc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• jīvaṃ ← jīvam ← jīva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “live; alive(p); amṛta.”

• carase ← car
• [verb noun]
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• bodhayantī ← bodhay ← √budh
• [verb noun], nominative, singular
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• avidan ← avidat ← vid
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• manāyoḥ ← manāyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “poetic; devoted.”

देवी द्योतमानोषाः विश्वानि सर्वाणि भुवना भुवनानि भूतजातानि अभिचक्ष्य अभिप्रकाश्य प्रकाशवन्ति कृत्वा अनन्तरं प्रतीची प्रत्यङ्मुखी सती चक्षुः प्रकाशकेन तेजसा उर्विया उर्वी विस्तीर्णा सती वि भाति प्रकाशते । अपि च विश्वं जीवं सर्वं प्राणिजातं चरसे चरणाय स्वस्वव्यापारेषु प्रवर्तनाय बोधयन्ती निद्रातः सकाशात् उद्बोधयन्त्युषाः विश्वस्य सर्वस्य मनायोः मनसा युक्तस्य वाग्व्यवहारसमर्थस्य प्राणिजातस्य या वागस्ति तां वाचमविदत् अलभत । अत एवोषसः सूनृतावतीति संज्ञोपपन्ना भवति ॥ अभिचक्ष्य। चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि’। अयं प्रकाशनार्थोऽपि । ‘ समासेऽनञ्पूर्वे० ’ ( पा. सू. ७. १. ३७) इति क्त्वाप्रत्ययस्य ल्यबादेशः । प्रतीची। प्रतिपूर्वात् अञ्चतेः ‘ ऋत्विक् ’ इत्यादिना क्विन् । ’ अनिदिताम् । इति नलोपः । ‘ अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् इति ङीप् । अचः’ इति अकारलोपे ‘ चौ ’ इति दीर्घत्वम् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण ङीप उदात्तत्वम् । उर्विया । उर्वीशब्दादुत्तरस्य सोः ‘इयाडियाजीकाराणां चोपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ७. १. ३९. १) इति डियाजादेशः । आदेशसामर्थ्यात् तस्य लोपो न भवति । मनायोः । मन आत्मन इच्छति मनस्यति । सुप आत्मनः क्यच् ।’ क्याच्छन्दसि ’ इति उः । वर्णव्यापत्त्या सकारे आकारः । यद्वा । ‘ कर्तुः क्यङ् सलोपश्च ’ इति क्यङ् सकारलोपश्च । ‘ अकृत्सार्वधातुकयोः’ इति दीर्घः ॥

English translation:

“The divine (Uṣas), having lighted up the whole world, spreads, expanding with her radiance, towards the west, arousing all living creatures to their labours; she hears the speech of all endowed with thought.”

The goddess, overseeing all creatures, (like) an eye, facing toward them, shines forth widely.
Awakening all life to activity, she has found the speech of every
zealous one.

Unfortunately it is not possible to render the three fronted forms of víśva- (pādas a, c, d) in non-awkward English.

cákṣuḥ in b can be either nom. or acc. Most tr. take it as the latter, with Dawn facing either the eye(s) of, presumably, humans (so Geldner [/Witzel Gotō], Renou) or the eye of the sun (so Macdonell [Hymns from the Rigveda], Maurer). The latter is unlikely on pragmatic grounds: although the eye of the sun is a standard trope in the RV (see in fact 11d), the sun rises after dawn, and Dawn surely wouldn’t be looking behind her, to the east. The former is certainly possible, but I prefer to take cákṣuḥ as nominative, referring to Dawn as an eye, since she has just been said to oversee (abhicákṣyā) all creatures.

I’m not entirely sure what pāda d refers to, but perhaps it means that by dawning she has stimulated ritual speech and therefore “finds” it.

Bending her looks on all the world, the Goddess shines, widely spreading with her bright eye westward.
Waking to motion every living creature, she understands the voice of each adorer.

Looking on all created things, the goddess Shines far and wide, facing the eye of Sūrya. Awaking every living soul to motion, She has aroused the voice of every thinker.

Alle Geschöpfe überschauend erstrahlt die Göttin weithin, jedem Auge zugewandt. Alles was lebt zum Gehen erweckend hat sie die Rede eines jeden Dichtenden gefunden;

Die Göttin, alle Wesen rings beschauend, erstrahlet weit, ihr Auge zu uns wendend, Zum Wandern alles, was da lebt erweckend, hat jedes frommen Sängers Lied belauscht sie.

Озирая все существа, богиня,
Обращенная навстречу (любому) взору, сияет далеко (вокруг).
Пробуждая к движению все живое,
Она встречает речь (каждого) преданного (поэта).

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसी है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रि ! जैसे (प्रतीची) सूर्य की चाल से परे को ही जाती और (चरसे) व्यवहार करने वा सुख और दुःख भोगने के लिये (विश्वम्) सब (जीवम्) जीवों को (बोधयन्ती) चिताती हुई (देवी) प्रकाश को प्राप्त (उषाः) प्रातःसमय की वेला (मनायोः) मान के समान आचरण करनेवाले (विश्वस्य) जीवमात्र की (वाचम्) वाणी को (अविदत्) प्राप्त होती (चक्षुः) और आँखों के समान सब वस्तु के दिखाई पड़ने का निदान (विश्वानि) समस्त (भुवना) लोकों को (अभिचक्ष्य) सब प्रकार से प्रकाशित करती हुई (उर्विया) पृथिवी के साथ (बिभाति) अच्छे प्रकार प्रकाशित होती है, वैसी तू भी हो ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे उत्तम स्त्री सब प्रकार से अपने पति को आनन्दित करती है, वैसे प्रातःकाल की वेला समस्त जगत् को आनन्द देती है ॥ ९ ॥

अन्वय: हे स्त्रि यथा प्रतीची चरसे विश्वं जीवं बोधयन्ती देव्युषा मनायोर्विश्वस्य वाचमविदत् विन्दति चक्षुरिव विश्वानि भुवनाभिचक्ष्योर्विया सह बिभाति तथा त्वं भव ॥ ९ ॥

पुनः सा कीदृशीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वानि) सर्वाणि (देवी) देदीप्यमाना (भुवना) लोकान् (अभिचक्ष्य) अभितः सर्वतः प्रकाश्य। अत्रान्येषामापि दृश्यत इति दीर्घः। (प्रतीची) प्रतीचीनं गच्छन्ती (चक्षुः) नेत्रवद्दर्शनहेतुः (उर्विया) उर्व्या पृथिव्या सह। अत्रोर्वी शब्दाट्टास्थाने डियाजादेशः। (वि) विविधार्थे (भाति) प्रकाशयते (विश्वम्) सर्वम् (जीवम्) जीवसमूहम् (चरसे) व्यवहर्तुं भोजयितुं वा (बोधयन्ती) चेतयन्ती (विश्वस्य) सर्वस्य प्राणिजातस्य (वाचम्) वाणीम् (अविदत्) (मनायोः) यो मान इवाचरति तस्य। अत्र मानशब्दस्य ह्रस्वत्वं पृषोदरादित्वात् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सती स्त्री सर्वथा स्वपतिमानन्दयति तथैवोषाः समग्रं जगदानन्दयति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी उत्तम स्त्री सर्व प्रकारे आपल्या पतीला आनंदित करते तशी प्रातःकाळची वेळ संपूर्ण जगाला आनंद देते. ॥ ९ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पु᳓नः-पुनर् जा᳓यमाना पुराणी᳓
समानं᳓ व᳓र्णम् अभि᳓ शु᳓म्भमाना
श्वघ्नी᳓व कृत्नु᳓र् वि᳓ज आमिनाना᳓
म᳓र्तस्य देवी᳓ जर᳓यन्ति आ᳓युः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jā́yamānā ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

púnaḥ-punar ← púnar (invariable)

purāṇī́ ← purāṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúmbhamānā ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āminānā́ ← √mī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

kr̥tnúḥ ← kr̥tnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śvaghnī́ ← śvaghnín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víjaḥ ← víj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jaráyantī ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पुनः॑ऽपुनः । जाय॑माना । पु॒रा॒णी । स॒मा॒नम् । वर्ण॑म् । अ॒भि । शुम्भ॑माना ।
श्व॒घ्नीऽइ॑व । कृ॒त्नुः । विजः॑ । आ॒ऽमि॒ना॒ना । मर्त॑स्य । दे॒वी । ज॒रय॑न्ती । आयुः॑ ॥

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• jāyamānā ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• purāṇī ← purāṇa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “age-old; stale; old; old; traditional; aged.”

• samānaṃ ← samānam ← samāna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• śumbhamānā ← śubh
• [verb noun], nominative, singular
• “look; shine; beautify.”

• śvaghnīva ← śvaghnī ← śvaghnin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gambler.”

• śvaghnīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kṛtnur ← kṛtnuḥ ← kṛtnu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “adept; adroit.”

• vija ← vijaḥ ← vij
• [noun], accusative, plural, masculine
• “vij.”

• āminānā ← āmī ← √mī
• [verb noun], nominative, singular

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• jarayanty ← jarayantī ← jaray ← √jṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “jāray; digest; consume.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

पुनःपुनर्जायमाना प्रतिदिवसं सूर्योदयात्पूर्वं प्रादुर्भवन्ती पुराणी चिरंतनी नित्येत्यर्थः । यस्मात् समानं वर्णम् एकमेव रूपम् अभि प्राप्य शुम्भमाना शोभमाना । विभिन्नेष्वपि दिवसेष्वस्या ऐकरूप्येण अवस्थानान्नित्यत्वमित्यर्थः । एवंगुणविशिष्टा देवी देवनशीलोषाः मर्तस्य मरणधर्मणः सर्वस्य प्राणिजातस्य आयुः जीवनं जरयन्ती ऊनयन्ती वर्तते । बह्वीषुषःसु अतीतासु हि सर्वेषामायुर्हीयते । उषाश्च पुनःपुनर्जायमानेत्युक्तं अतः सैवायुर्जरयति । तत्र दृष्टान्तः । कृत्नुः कर्तनशीला श्वघ्नीव व्याधस्त्रीव । सा यथा विजः चलतः पक्षिणः आमिनाना पक्षादिच्छेदनेन हिंसन्ती तेषामायुर्जरयति तद्वत् । पुराणी । पुरा इत्यस्मात् अव्ययात् ‘ सायंचिरंप्राह्णे° ’ ( पा. सू. ४. ३. २३ ) इत्यादिना भवार्थे ट्युप्रत्ययः । ‘ पुराणप्रोक्तेषु ब्राह्मणकल्पेषु’ ( पा. सू. ४. ३. १०५ ) इति निपातनात् तुडभावः । योरनादेशः । टित्त्वात् ङीप् । व्यत्ययेन अन्तोदात्तत्वम् । शुम्भमाना । शुम्भ दीप्तौ’। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शानचो लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः शिष्यते । श्वघ्नी । शुना मृगान् हतवान् श्वहा। ‘बहुलं छन्दसि’ (पा. सू. ३.२.८८) इति वचनात् ब्रह्मादिव्यतिरिक्तेऽप्युपपदे हन्तेः क्विप् । ऋन्नेभ्यो ङीप्’ इति ङीप् । ‘ अल्लोपोऽनः’ इति अकारलोपः । ‘ हो हन्तेः । इति घत्वम् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण ङीप उदात्तत्वम् । कृत्नुः । ‘ कृती छेदने ‘। औणादिकः क्नुप्रत्ययः । विजः । ‘ ओविजी भयचलनयोः । विजन्ति चलन्तीति विजः पक्षिणः । आमिनाना । ‘ मीञ् हिंसायाम् । क्रैयादिकः । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् । शानचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ २५॥

English translation:

“The divine and ancient Uṣas, born again and again and bright with unchanging hues, wastes away the life of a mortal, like the wife of a hunter cutting up and dividing the birds.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śvaghnī = lit. wife of a dog-killer, explained as vyādhastrī

Being born again and again though ancient, (always) beautifying herself to the same hue,
like a successful (gambler) with the best throw who diminishes the stake (of his opponent), the goddess keeps diminishing the lifetime of the mortal as she ages him.

Ancient of days, againagain born newly, decking her beauty with the self-same raiment.
The Goddess wastes away the life of mortals, like a skilled hunter cutting birds in pieces.

Born newly again and again though ancient, Herself adorning with the selfsame colour, The goddess wears away the life of mortals, Like stakes diminished by a skilful gambler.

Die uralte, immer wieder geborene Göttin, die sich in der gleichen Farbe geputzt, alt machend und die Lebenszeit des Sterblichen vermindernd wie der geschickte Glücksspieler die schlechten Würfe.

Die alte Göttin, immer neu geboren, erglänzend immer mit derselben Farbe; Wie seine Würfel birgt der schlaue Spieler, so lässt das Leben sie des Menschen altern

Древняя, рождающаяся снова и снова,
Украшающая себя одинаковым цветом,
Уменьшающая, как ловкий счастливый игрок – ставки (противника),
Срок жизни смертного, (эта) старящая богиня.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसी है और क्या करती है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (श्वघ्नीव) कुत्ते और हिरणों को मारनेहारी वृकी के समान वा जैसे (कृत्नुः) छेदन करनेवाली श्येनी (विजः) इधर-उधर चलते हुए पक्षियों का छेदन करती है जैसे (आमिनाना) हिंसिका (मर्त्तस्य) मरने-जीनेहारे जीवमात्र की (आयुः) आयुर्दा को (जरयन्ती) हीन करती हुई (पुनः पुनः) दिनोंदिन (जायमाना) उत्पन्न होनेवाली (समानम्) एकसे (वर्णम्) रूप को (अभि शुम्भमाना) सब ओर से प्रकाशित करती हुई वा (पुराणी) सदा से वर्त्तमान (देवी) प्रकाशमान प्रातःकाल की वेला है, वह जागरित होके मनुष्यों को सेवने योग्य है ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे छिपके वा देखते-देखते भेड़िया की स्त्री वृकी वन के जीवों को तोड़ती और जैसे बाजिनी उड़ते हुए पखेरुओं को विनाश करती है, वैसे ही यह प्रातःसमय की वेला सोते हुए हम लोगों की आयुर्दा को धीरे-धीरे अर्थात् दिनों-दिन काटती है ऐसा जान और आलस्य छोड़कर हम लोगों को रात्रि के चौथे प्रहर में जाग के विद्या, धर्म और परोपकार आदि व्यवहारों में नित्य उचित वर्त्ताव रखना चाहिये। जिनकी इस प्रकार की बुद्धि है, वे लोग आलस्य और अधर्म्म के बीच में कैसे प्रवृत्त हों ! ॥ १० ॥

अन्वय: या श्वघ्नीव कृत्नुर्विज आमिनानेव मर्त्तस्यायुर्जरयन्ती पुनः पुनर्जायमाना समानं वर्णमभिशुम्भमाना पुराणी देव्युषा अस्ति सा जागरितैर्मनुष्यैः सेवनीया ॥ १० ॥

पुनः सा कीदृशी किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुनः पुनः) प्रतिदिनम् (जायमाना) उत्पद्यमाना (पुराणी) प्रवाहरूपेण सनातनी (समानम्) तुल्यम् (वर्णम्) रूपम् (अभि) अभितः (शुम्भमाना) प्रकाशयन्ती (श्वघ्नीव) यथा वृकी शुनः श्वादीन्मृगान् कृन्तन्ती (कृत्नुः) छेदिका श्येनी इव (विजः) इतस्ततश्चलतः पक्षिणः (आमिनाना) समन्ताद्धिंसन्ती। मीञ् हिंसायामित्यस्य रूपम्। (मर्त्तस्य) मरणधर्मसहितस्य प्राणिजातस्य (देवी) प्रकाशमाना (जरयन्ती) हीनं कुर्वती (आयुः) जीवनम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथाऽन्तर्धाना प्रसिद्धा वा वृकी मृगान् छिनत्ति यथा वा श्येन्युड्डीयमानान् पक्षिणो हन्ति तथैवेयमुषा अस्माकमायुः शनैः शनैः कृन्ततीति विदित्वाऽस्माभिरालस्यं त्यक्त्वा रजन्याश्चरमे याम उत्थाय विद्याधर्मपरोपकारादिषु व्यवहारेषु यथावन्नित्यं वर्त्तितव्यम्। येषामीदृशी बुद्धिस्त आलस्याऽधर्मयोर्मध्ये कथं प्रवर्त्तेरन् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत जसे लांडगी लपूनछपून वनातील प्राण्यांचे लचके तोडते व जसे बहिर्ससाण्याची मादी उडणाऱ्या पक्ष्यांचा विनाश करते तसेच ही प्रातःकाळची वेळ निद्रिस्त लोकांचे आयुष्य हळूहळू अर्थात दिवसेंदिवस कमी करते हे जाणून आळस सोडून आम्ही रात्रीच्या चौथ्या प्रहरी जागे होऊन विद्या, धर्म व परोपकार इत्यादी व्यवहार सदैव योग्यरीत्या पार पाडावा. ज्यांची अशा प्रकारची बुद्धी आहे ते लोक आळस व अधर्मात कसे प्रवृत्त होतील? ॥ १० ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विऊर्ण्वती᳓ दिवो᳓ अ᳓न्ताँ अबोधि
अ᳓प स्व᳓सारं सनुत᳓र् युयोति
प्रमिनती᳓ मनुषि᳓या युगा᳓नि
यो᳓षा जार᳓स्य च᳓क्षसा वि᳓ भाति

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

ántān ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vyūrṇvatī́ ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

sanutár ← sanutár (invariable)

svásāram ← svásar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yuyoti ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

manuṣyā̀ ← manuṣyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

praminatī́ ← √mī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yugā́ni ← yugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cákṣasā ← cákṣas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jārásya ← jārá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yóṣā ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

वि॒ऽऊ॒र्ण्व॒ती । दि॒वः । अन्ता॑न् । अ॒बो॒धि॒ । अप॑ । स्वसा॑रम् । स॒नु॒तः । यु॒यो॒ति॒ ।
प्र॒ऽमि॒न॒ती । म॒नु॒ष्या॑ । यु॒गानि॑ । योषा॑ । जा॒रस्य॑ । चक्ष॑सा । वि । भा॒ति॒ ॥

• vyūrṇvatī ← vivṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “open; comment; uncover; disclose.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• antāṃ ← anta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• abodhy ← abodhi ← budh
• [verb], singular, Aorist passive
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• svasāraṃ ← svasāram ← svasṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• sanutar
• [adverb]
• “away.”

• yuyoti ← yu
• [verb], singular, Present indikative
• “keep away; separate; ward off.”

• praminatī ← pramī ← √mī
• [verb noun], nominative, singular
• “destroy.”

• manuṣyā ← manuṣya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “human.”

• yugāni ← yuga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• yoṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• jārasya ← jāra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fancy man.”

• cakṣasā ← cakṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “eye; look; radiance.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

दिवः नभसः अन्तान प्रान्तान् व्यूर्ण्वती विवृतांस्तमसा वियुक्तान् कुर्वत्युषाः अबोधि सर्वैः प्राणिभिरज्ञायि ज्ञाताभूत् । तदनन्तरं स्वसारम् उषसः प्रादुर्भावे सति स्वयमेव सरन्तीं निशां सनुतः । अन्तर्हितनामैतत् । अन्तर्हितप्रदेशे अप युयोति अपगमय्य पृथक्करोति । मनुष्या मनुष्याणां संबधीनि युगानि कृतत्रेतादीनि प्रमिनती स्वगमनागमनाभ्यां प्रकर्षेण हिंसन्ती जारस्य रात्रेर्जरयितुः सूर्यस्य योषा जायोषाः चक्षसा आत्मीयेन प्रकाशेन वि भाति विशेषेण प्रकाशते ॥ व्यूर्ण्वती। ‘ ऊर्णुञ् आच्छादने । विपूर्वात् अस्मात् लटः शतृ। ‘ उगितश्च’ इति ङीप् । ‘ शतुरनुमः० इति नद्या उदात्तत्वम् । सनुतः । एतदन्तोदात्तं स्वरादिषु निपातितम् । अतोऽव्ययसंज्ञायाम् ‘ अव्ययादाप्सुपः’ इति सप्तम्या लुक् । युयोति । ‘यु मिश्रणामिश्रणयोः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः । मनुष्या । सुपां सुलुक्° ’ इति षष्ठ्या डादेशः । युगानि । युजेः करणे कर्मणि वा घञ् । ‘ चजोः कु घिण्ण्यतोः ’ इति कुत्वम् । उञ्छादिषु कालविशेषे रथाद्युपकरणे च युगशब्दपाठात् लघूपधगुणाभावः (पा. सू. ६. १. १६०. ग. )।’ उञ्छादीनां च ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । जारस्य । “ दारजारौ कर्तरि णिलुक्च’ (पा. सू. ३. ३. २०. ४ ) इति घञन्तो निपात्यते ॥

English translation:

“She has been seen illuminating the boundaries of the sky, and driving into disappearance the spontaneously-retiring (night); wearing away the ages of the human race, she shines with light like the bride of the sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svasāram = svayam sarantim, going to her own accord (night);

Jāra = causer of the decay of night, explained as Sūrya

Uncovering the ends of heaven, she has awakened. She keeps her sister [=Night] far away.
Diminishing human (life-)spans, the maiden radiates forth with the eye of her swain [=Sun].

She hath appeared discovering heaven’s borders: to the far distance she drives off her Sister.
Diminishing the days of human creatures, the Lady shines with all her lover’s splendour.

The ends of heaven disclosing, she awakens; To distance far she banishes her sister. Diminishing the years of life, the maiden Flushes afar with the light of her lover.

Des Himmels Enden enthüllend ist sie erwacht; sie treibt die Schwester weit fort. Die menschlichen Lebenszeiten schmälernd erstrahlt die junge Frau mit dem Auge ihres Buhlen.

Sie ist erwacht, des Himmels Rand enthüllend, und ihre Schwester treibt sie in die Ferne; Aufreibend stets die menschlichen Geschlechter, erstrahlt die Jungfrau in dem Blick des Buhlen.

Она пробудилась, раскрывая края неба.
Далеко прочь она прогоняет (свою) сестру.
Уменьшая людские поколения,
Юная женщина сверкает глазом (своего) возлюбленного.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पशू᳓न् न᳓ चित्रा᳓ सुभ᳓गा प्रथाना᳓
सि᳓न्धुर् न᳓ क्षो᳓द उर्विया᳓ वि᳓ अश्वैत्
अ᳓मिनती दइ᳓वियानि व्रता᳓नि
सू᳓र्यस्य चेति रश्मि᳓भिर् दृशाना᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

paśū́n ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prathānā́ ← √prathⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

subhágā ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aśvait ← √śvit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

kṣódaḥ ← kṣódas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

áminatī ← áminant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

daívyāni ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ceti ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

dr̥śānā́ ← √dr̥ś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

प॒शून् । न । चि॒त्रा । सु॒ऽभगा॑ । प्र॒था॒ना । सिन्धुः॑ । न । क्षोदः॑ । उ॒र्वि॒या । वि । अ॒श्वै॒त् ।
अमि॑नती । दैव्या॑नि । व्र॒तानि॑ । सूर्य॑स्य । चे॒ति॒ । र॒श्मिऽभिः॑ । दृ॒शा॒ना ॥

• paśūn ← paśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• citrā ← citra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• subhagā ← subhaga
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• prathānā ← prath
• [verb noun], nominative, singular
• “be known; expand; expand; boom.”

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣoda ← kṣodaḥ ← kṣodas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “swell.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aśvait ← śvit
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “shine.”

• aminatī ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aminatī ← minatī ← mī
• [verb noun], nominative, singular
• “transgress; damage.”

• daivyāni ← daivya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “divine; divine; celestial.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ceti ← cit
• [verb], singular, Aorist passive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• raśmibhir ← raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• dṛśānā ← dṛś
• [verb noun], nominative, singular
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

सुभगा शोभनधना चित्रा चायनीया पूजनीयोषाः पशून्न यथा पशून् गोपालकोऽरण्ये विस्तारयति तथा प्रथाना तेजांसि विस्तारयन्ती उर्विया उर्वी महती एवंभूता सा व्यश्वैत् सर्वं जगत् व्याप्नोत् । तत्र दृष्टान्तः । सिन्धुर्न क्षोदः । यथा स्यन्दनशीलमुदकं निम्नदेशेऽचिरादेव व्याप्नोति तद्वत्। सैवोषाः सूर्यस्य रश्मिभिः किरणैः सह दृशाना दृश्यमाना सती चेति प्रज्ञाता आसीत् । किं कुर्वती । दैव्यानि देवसंबन्धीनि व्रतानि दर्शपूर्णमासादीनि कर्माणि अमिनती अहिंसती । अनुष्ठाने यजमानान् प्रवर्तयन्तीत्यर्थः। उषसः प्रादुर्भावानन्तरं हि अग्निहोत्रादीनि सर्वाणि कर्माण्यनुष्ठीयन्ते न रात्रौ। ‘ न सायमस्ति देवया अजुष्टम् ’ (ऋ. सं. ५, ७७. २ ) इति श्रुतेः ॥ प्रथाना ।’ प्रथ प्रख्याने ‘। अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् ताच्छीलिकः चानश् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । सिन्धुः । ‘ स्यन्दू प्रस्रवणे ’ । ‘ स्यन्देः संप्रसारणं धश्च ’ ( उ. सू. १. ११ ) इति उप्रत्ययः । नित्’ इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् । अश्वैत् । टुओश्वि गतिवृद्ध्योः । लुङि अङ्चङोर्विकल्पितत्वात् (पा. सू. ३. ३. ५८; ४९ ) च्लेः सिच् । आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् इडभावः । ‘ सिचि वृद्धिः० ’ ( पा. . ७. २. १ )। अनिडादित्वात् ’ हृयन्तक्षण° ’ इति वृद्धिप्रतिषेधाभावः। ‘ बहुलं छन्दसि ( पा. सू. ७, ३, ९७ ) इति ईडागमाभावः । ‘ स्कोः संयोगाद्योः ० ’ इति सलोपः। चेति । ‘ चिती संज्ञाने । कर्मणि लुङि ‘ बहुलं छन्दस्यमायोगेऽपि ’ इति अडभावः । दृशाना । दृशेः कर्मणि लटः शानच् । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“The affluent and adorable Uṣas has sent her rays abroad, as (a cowherd drives) the cattle (to pasture), and spreads expansive, like flowing water; she is beheld associated with the rays of the sun, unimpeding sacred ceremonies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aminatī daivyāni vratāni = not injuring, i.e. favouring, divine rites to the gods, which are to be performed by daylight (after dawn): na rātrau na sāyam asti devāya ajuṣṭam = sacrifice is not acceptable to the gods at night, or in the evening (RV. 5.77.2)

The bright, well-portioned one spreading herself as if (dispersing) cattle, like a river (spreading) its surge, she has whitened forth widely. Not belittling the divine commandments, she has come into view,
appearing along with the rays of the sun.

This last verse of the trimeter portion of the hymn plays more tricks with simile structure. In pāda a prathānā́functions like niṣkṛṇvānā́in 1c; that is, it has both reflexive and transitive values. In the frame it is reflexive (“spreading herself”), in my view, though Geldner, Renou, Macdonell, Maurer all supply “rays” as the object, on no contextual grounds. (However, Geldner does allow for the reflexive possibility in his notes 12a, 1c.) In the simile paśū́n is the object; the assumed subject might be “cowherd” or the like (so tentatively Renou). But the simile is quite appropriate to Dawn for two reasons: first, it is often said that livestock go out to pasture at dawn and return to the fold at night; second, the rays of Dawn are often referred to as cows (see in fact vs. 2 above), and though I don’t think the stem paśú- is so used, it inhabits the same semantic space as the more usual terms that participate in this metaphor.

The second simile, síndhur ná kṣódaḥ in b, is taken by Geldner, Renou, Macdonell, Maurer with the verb of b, vy àśvait. Because this verb ‘whitened’ is intransitive, this requires either taking kṣódaḥ adverbially (Renou “comme le fleuve (en son) remous”) or construing síndhuḥ … kṣódaḥ as a loose compound (Geldner “wie die Stromflot”).

Although either is possible, the syntactic difficulties disappear if the simile falls within the verbal domain of prathānā́, “like a river spreading its surge.” Given this poet’s particular delight in manipulating similes, it is entirely in character to end this section of the hymn with a triple play.

Witzel Gotō interpret the similes more or less as I do.

Pāda c is structurally parallel with 11c, using the same verb mī ‘diminish, belittle’, though here in the negative (11c praminatī́, 12c áminatī), both playing off āminānā́in 10c. The relationship between 11c and 12c is particularly close, with the human and the divine playing off each other: 11c praminatī́manuṣyā́yugā́ni, 12c áminatī daívyāni vratā́ni.

The bright, the blessed One shines forth extending her rays like kine, as a flood rolls his waters.
Never transgressing the divine commandments, she is beheld visible with the sunbeams.

Gracious and bright, spreading her rays like cattle, As a river its flood, afar she glimmers. Infringing not the gods’ unchanging statutes, She flushes radiant with the beams of Sūrya.

Ihre Strahlen wie die Rinder ausbreitend ist die Farbenprächtige Holde weithin erglänzt wie die Stromflut. Die göttlichen Gebote nicht schmälernd, läßt sie sich sehen mit den Strahlen des Sonnegottes erscheinend.

Die helle, sel’ge leuchtet, ihre Strahlen wie Heerden breitend, wie das Meer die Wogen, Nie weichend von der gottgesetzten Ordnung, erschien sie sichtbar durch der Sonne Strahlen.

Яркая, счастливая, разгоняя (лучи), как скот (на пастбище),
Она засветилась далеко (вокруг), словно река в водовороте.
Не нарушающая божественных заветов,
Она проявляет себя, становясь видимой с лучами солнца.

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसी है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि (न) जैसे (पशून्) गाय आदि पशुओं को पाकर वैश्य बढ़ता और (न) जैसे (सुभगा) सुन्दर ऐश्वर्य्य करनेहारी (प्रथाना) तरङ्गों से शब्द करती हुई (सिन्धुः) अति वेगवती नदी (क्षोदः) जल को पाकर बढ़ती है, वैसे सुन्दर ऐश्वर्य्य करानेहारी प्रातःसमय चूँ-चाँ करनेहारे पखेरुओं के शब्दों से शब्दवाली और कोसों फैलती हुई (चित्रा) चित्र-विचित्र प्रातःसमय की वेला (उर्विया) पृथिवी के साथ (सूर्यस्य) मार्त्तण्डमण्डल की (रश्मिभिः) किरणों से (दृशाना) जो देखी जाती है, वह (अमिनती) सब प्रकार से रक्षा करती हुई (दैव्यानि) विद्वानों में प्रसिद्ध (व्रतानि) सत्यपालन आदि कामों को (व्यश्वैत्) व्याप्त हो अर्थात् जिसमें विद्वान् जन नियमों को पालते हैं, वैसे प्रितिदिन अपने नियमों को पालती हुई (चेति) जानी जाती है, उस प्रातःसमय की वेला की विद्या के अनुसार वर्त्ताव रखकर निरन्तर सुखी हों ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे पशुओं की प्राप्ति के विना वैश्यलोग वा जल की प्राप्ति के विना नदी-नद आदि अति उत्तम सुख करनेवाले नहीं होते, वैसे प्रातःसमय की वेला के गुण जतानेवाली विद्या और पुरुषार्थ के विना मनुष्य प्रशंसित ऐश्वर्य्यवाले नहीं होते, ऐसा जानना चाहिये ॥ १२ ॥

अन्वय: मनुष्यैर्या पशून्नेव यथा पशून्प्राप्य वणिग्जनः सुभगा प्रथाना सिन्धुः क्षोदो नेव वा चित्रोषा उर्विया पृथिव्या सह सूर्यस्य रश्मिभिर्दृशानाऽमिनती रक्षां कुर्वती सती दैव्यानि व्रतानि व्यश्वैच्चेति संज्ञायते तद्विद्यानुसारवर्त्तमानेन सततं सुखयितव्यम् ॥ १२ ॥

पुनः सा कीदृशीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पशून्) गवादीन् (न) इव (चित्रा) विचित्रस्वरूपोषाः। चित्रेत्युषर्नामसु पठितम्। निघं० १। ८। (सुभगा) सौभाग्यकारिणी (प्रथाना) प्रथते तरङ्गैः शब्दायमाना। उषःपक्षे पक्षिशब्दैः शब्दायमाना (सिन्धुः) विस्तीर्णा नदी (न) इव (क्षोदः) अगाधजलम् (उर्विया)। अत्र टास्थाने डियाजादेशः। (वि) (अश्वैत्) व्याप्नोति (अमिनती) अहिंसन्ती (दैव्यानि) देवेषु विद्वत्सु जातानि (व्रतानि) सत्यपालनादीनि कर्माणि (सूर्यस्य) मार्तण्डस्य (चेति) संज्ञायते। अत्र चितीधातोर्लुङ्यडभावश्चिण् च। (रश्मिभिः) किरणैः (दृशाना) दृश्यमाना। अत्र कर्मणि लटः शानच् बहुलं छन्दसीति विकरणस्य लुक् च ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा पशूनां प्राप्त्या विना वणिग्जनो, जलस्य प्राप्त्या विना नद्यादिः सौभाग्यकारको न भवति तथोषर्विद्यया पुरुषार्थेन च विना मनुष्याः प्रशस्तैश्वर्य्या न भवन्तीति वेद्यम् ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे पशूंच्या प्राप्तीशिवाय वैश्य लोक व जलाच्या प्राप्तीशिवाय नद्या नद इत्यादी अतिउत्तम सुख देणारे नसतात, तसे प्रातःकाळच्या वेळेचे गुण दाखविणारी विद्या व पुरुषार्थ याखेरीज माणसे प्रशंसनीय, ऐश्वर्यवान होत नाहीत हे जाणले पाहिजे. ॥ १२ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

उ᳓षस् त᳓च् चित्र᳓म् आ᳓ भर
अस्म᳓भ्यं वाजिनीवति
ये᳓न तोकं᳓ च त᳓नयं च धा᳓महे

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

vājinīvati ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dhā́mahe ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

tánayam ← tánaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tokám ← toká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

उषः॑ । तत् । चि॒त्रम् । आ । भ॒र॒ । अ॒स्मभ्य॑म् । वा॒जि॒नी॒ऽव॒ति॒ ।
येन॑ । तो॒कम् । च॒ । तन॑यम् । च॒ । धाम॑हे ॥

• uṣas ← uṣaḥ ← uṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dawn.”

• tac ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bharāsmabhyaṃ ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bharāsmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vājinīvati ← vājinīvat
• [noun], locative, singular, masculine
• “rich; rich in horses.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• tokaṃ ← tokam ← toka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “offspring.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tanayaṃ ← tanayam ← tanaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dhāmahe ← dhā
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे वाजिनीवति । वाजो हविर्लक्षणमन्नम् । तद्युक्ता क्रिया वाजिनी । तया क्रियया युक्ते उषः उषोदेवते अस्मभ्यं चित्रं चायनीयं तत् धनम् आ भर आहर प्रयच्छ । येन धनेन तोकं पुत्रं तनयं तत्पुत्रं च धामहे दध्महे धारयामः । अत्र निरुक्तम् - उषस्तच्चित्रं चायनीयं धनमाहरास्मभ्यमन्नवति येन पुत्रांश्च पौत्रांश्च दधीमहि ’ (निरु. १२. ६) इति ॥ धामहे । दधातेर्लटि बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । व्यत्ययेन आद्युदात्तत्वम् । यद्वा । लोटि ‘ आडुत्तमस्य पिच्च’ इति आडागमः प्रत्ययस्य पिद्वद्भावश्च । अतः प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । अस्मिन् पक्षे एत ऐ (पा. सू. ३. ४. ९३) इति ऐत्वाभावो व्यत्ययेन द्रष्टव्यः । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“Uṣas, possessor of food, bring us that various wealth by which we may sustain sons and grandsons.”

Dawn, bring that bright (gift) here to us—you who are rich in
prize mares—
by which we may acquire both progeny and posterity.

O Dawn enriched with ample wealth, bestow on us the wondrous gift
Wherewith we may support children and children’s sons.

O Dawn, bring us that brilliant wealth, O thou that bearest rich rewards, Whereby both sons and grandsons we may well maintain.

Usas, bring uns das ansehnliche Geschenk, du an Belohnungen reiche, durch das wir Samen und Nachkommenschaft erlangen!

O gabenreiches Morgenroth, die schöne Gabe bring uns her, Durch welche Kind und Kindeskind uns wird zu Theil.

О Ушас, принеси нам этот яркий (дар),
О богатая наградами,
С помощью которого мы установим продолжение рода!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्परोष्णिक्
• ऋषभः

मनुष्यों को इससे क्या जानना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सौभाग्यकारिणी स्त्री ! (वाजिनीवति) उत्तम क्रिया और अन्नादि ऐश्वर्य्ययुक्त तू (उषः) प्रभात के तुल्य (अस्मभ्यम्) हमलोगों के लिये (चित्रम्) अद्भुत सुखकर्त्ता धन को (आभर) धारण कर (येन) जिससे हम लोग (तोकम्) पुत्र (च) और इसके पालनार्थ ऐश्वर्य (तनयम्) पौत्रादि (च) स्त्री, भृत्य और भूमि के राज्यादि को (धामहे) धारण करें ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों से प्रातःसमय से लेके समय के विभागों के योग्य अर्थात् समय-समय के अनुसार व्यवहारों को करके ही सब सुख के साधन और सुख किये जा सकते हैं, इससे उनको यह अनुष्ठान नित्य करना चाहिये ॥ १३ ॥

अन्वय: हे सुभगे वाजिनीवति त्वमुषरिवास्मभ्यं चित्रं चित्रं धनमाभर येन वयं तोकं च तनयं च धामहे ॥ १३ ॥

मनुष्यैरेतया किं विज्ञातव्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) उषाः (तत्) (चित्रम्) अद्भुतं सौभाग्यम् (आ) समन्तात् (भर) धर (अस्मभ्यम्) (वाजिनीवति) प्रशस्तक्रियान्नयुक्ते (येन) (तोकम्) पुत्रम् (च) तत्पालनक्षमान् पदार्थान् (तनयम्) पौत्रम् (च) स्त्रीभृत्यपृथिवीराज्यादीन् (धामहे) धरेम। अत्र धाञ्धातोर्लेटि बहुलं छन्दसीति श्लोरभावः। अत्र निरुक्तम्। उषस्तच्चित्रं चायनीयं मंहनीयं धनमाहरास्मभ्यमन्नवति येन पुत्रांश्च पौत्रांश्च दधीमहि। निरु० १२। ६। ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः प्रातःकालमारभ्य कालविभागयोग्यान् व्यवहारान् कृत्वैव सर्वाणि सुखसाधनानि सुखानि च कर्त्तुं शक्यन्ते तस्मादेतन्मनुष्यैर्नित्यमनुष्ठेयम् ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - प्रातःकाळापासून वेळेचे योग्य विभाजन करून अर्थात वेळोवेळी योग्य व्यवहार करून सर्व सुखाची साधने व सुख प्राप्त केले जाते. त्यामुळे माणसांनी हे अनुष्ठान नित्य केले पाहिजे. ॥ १३ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

उ᳓षो अद्ये᳓ह᳓ गोमति
अ᳓श्वावति विभावरि
रेव᳓द् अस्मे᳓ वि᳓ उछ सूनृतावति

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

gomati ← gómant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

áśvāvati ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vibhāvari ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

revát ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sūnr̥tāvati ← sūnŕ̥tāvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ucha ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

उषः॑ । अ॒द्य । इ॒ह । गो॒ऽम॒ति॒ । अश्व॑ऽवति । वि॒भा॒ऽव॒रि॒ ।
रे॒वत् । अ॒स्मे इति॑ । वि । उ॒च्छ॒ । सू॒नृ॒ता॒ऽव॒ति॒ ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• adyeha ← adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• gomaty ← gomati ← gomat
• [noun], vocative, singular, feminine
• “rich in cattle; bovine.”

• aśvāvati ← aśvāvat
• [noun], vocative, singular, feminine
• “rich in horses.”

• vibhāvari ← vibhāvan
• [noun], vocative, singular, feminine
• “illuminating; shining.”

• revad ← revat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• uccha ← vas
• [verb], singular, Present imperative
• “dawn; shine.”

• sūnṛtāvati ← sūnṛtāvat
• [noun], vocative, singular, feminine
• “happy; big; auspicious.”

हे गोमति अस्मभ्यं दातव्यैर्गोभिर्युक्ते तथा अश्वावति अश्वैर्युक्ते विभावरि विशिष्टप्रकाशोपेते सूनृतावति । प्रियसत्यात्मिका वाक् सूनृता । तादृश्या वाचा युक्ते एवंभूते हे उषः उषोदेवते अद्य इदानीं प्रभातसमये इह अस्मिन् देशे अस्मे अस्माकं रेवत् धनयुक्तं कर्म यथा भवति तथा व्युच्छ नैशं तमो निवारय । अश्वावति। मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रिय ’ इति मतौ दीर्घत्वम् । पादादित्वात् आमन्त्रितस्य आष्टमिकनिघाताभावः। रेवत् । ‘ रयेर्मतौ बहुलम् ’ (पा. सू. ६. १.३७.६ ) इति संप्रसारणम् । ‘ छन्दसीरः’ इति मतुपो वत्वम् । रेशब्दाच्च मतुप उदात्तत्वं वक्तव्यम् ’ (का, ६. १. १७६. १) इति मतुप उदात्तत्वम् । उच्छ ।’ उछी विवासे’ । विवासो वर्जनम् ॥

English translation:

“Luminous Uṣas, possessor of cows and horses, true of speech, dawn here today upon this (ceremony), that is to bring us wealth.”

Dawn, here today—o radiant one rich in cows and horses—
richly dawn forth to us, o liberal-spirited one.

The tr. “rich in … / richly…” implies that there is an etymological connection between gomati, áśvāvati and revát, which of course there is not. But “possessing cows and horses” seems too flat.

Thou radiant mover of sweet sounds, with wealth of horses and of kine
Shine thou on us this day, O Dawn auspiciously.

Refulgent Dawn, to-day and here, Thou that art rich in kine and steeds, Shine forth on us abundant wealth, goddess benign.

Usas, an Rindern, Rossen reiche, strahlende, leuchte uns heute hier reichliches Gut zu, du Gunstreiche!

Erstrahl’, o leuchtend Morgenroth, uns heute, wonnereiches du, Begabt mit Rossen, Rindern und mit reichem Gut.

О Ушас, приди сюда сегодня, о богатая коровами,
Богатая конями, ярко сверкающая!
Воссвети нам богатство, о благодатная!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्परोष्णिक्
• ऋषभः

फिर वह क्या करती है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्री ! जैसे (गोमति) जिसके सम्बन्ध में गौ होतीं (अश्वावति) घोड़े होते तथा (सूनृतावति) जिसके प्रशंसनीय काम हैं, वह (विभावरि) क्षण-क्षण बढ़ती हुई दीप्तिवाली (उषः) प्रातःसमय की वेला (अस्मे) हम लोगों के लिये (रेवत्) जिसमें प्रशंसित धन हों उस सुख को (वि, उच्छ) प्राप्त कराती है, उससे हम लोग (अद्य) आज (इह) इस जगत् में सुखों को (धामहे) धारण करते हैं ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में (धामहे) इस पद की अनुवृत्ति आती है, मनुष्यों को चाहिये कि प्रतिदिन प्रातःकाल सोने से उठकर जबतक फिर न सोवें तबतक अर्थात् दिनभर निरालसता से उत्तम यत्न के साथ विद्या, धन और राज्य तथा धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष इन सब उत्तम-उत्तम पदार्थों को सिद्ध करें ॥ १४ ॥

अन्वय: हे स्त्रि यथा गोमत्यश्वावति सूनृतावति विभावर्युषोऽस्मे रेवद्व्युच्छति तथा वयमद्येह सुखानि धामहे ॥ १४ ॥

पुनः सा किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) उषाः (अद्य) अस्मिन्नहनि (इह) अस्मिन्संसारे (गोमति) गावो यस्याः सम्बन्धेन भवन्ति (अश्वावति) अश्वा अस्याः सम्बन्धे सन्ति सा। अत्र मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रियविश्वदेव्यस्य मतौ। अ० ६। ३। १३१। इत्यश्वशब्दस्य दीर्घः। अत्रोभयत्र सम्बन्धार्थे मतुप्। (विभावरि) विविधदीप्तियुक्ते (रेवत्) प्रशस्तानि रायो धनानि विद्यन्ते यस्मिन् सुखे तत् (अस्मे) अस्मभ्यम् (वि) विगतार्थे (उच्छ) उच्छति विवासयति (सूनृतावति) सूनृतान्यनृशंस्यानि प्रशस्तानि कर्माण्यस्याः सा ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र धामहे इति पदमनुवर्त्तते। मनुष्यैः प्रत्युषःकालमुत्थाय यावच्छयनं न कुर्य्युस्तावन्निरालस्यतया परमप्रयत्नेन विद्याधनराज्यानि धर्मार्थकाममोक्षाश्च साधनीयाः ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात (धामहे) या पदाची अनुवृत्ती झालेली आहे. माणसांनी प्रत्येक दिवशी प्रातःकाळी उठून झोपेपर्यंत अर्थात आळस सोडून दिवसभर प्रयत्नपूर्वक विद्या, धन व राज्य तसेच धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष हे सर्व उत्तम पदार्थ साध्य करावेत. ॥ १४ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

युक्ष्वा᳓ हि᳓ वाजिनीवति
अ᳓श्वाँ अद्या᳓रुणाँ᳓ उषः
अ᳓था नो वि᳓श्वा सउ᳓भगानि आ᳓ वह

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

vājinīvati ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

yukṣvá ← √yuj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

adyá ← adyá (invariable)

aruṇā́n ← aruṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

uṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

átha ← átha (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

saúbhagāni ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

यु॒क्ष्व । हि । वा॒जि॒नी॒ऽव॒ति॒ । अश्वा॑न् । अ॒द्य । अ॒रु॒णान् । उ॒षः॒ ।
अथ॑ । नः॒ । विश्वा॑ । सौभ॑गानि । आ । व॒ह॒ ॥

• yukṣvā ← yuj
• [verb], singular, Aorist imperative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vājinīvaty ← vājinīvati ← vājinīvat
• [noun], vocative, singular, feminine
• “rich; rich in horses.”

• aśvāṃ ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• adyāruṇāṃ ← adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyāruṇāṃ ← aruṇāṃ ← aruṇa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• uṣaḥ ← uṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dawn.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• saubhagāny ← saubhagāni ← saubhaga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “well-being.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

हे वाजिनीवति हविर्लक्षणान्नवति उषः उषोदेवते अरुणान् अरुणवर्णान् अश्वान् अश्वस्थानीयान् गोविशेषान् अद्य अस्मिन् काले युक्ष्वा हि योजयैव । हिः अवधारणे । अथ अनन्तरं रथमारुह्य विश्वा सौभगालि सर्वाणि सौभाग्यानि नः अस्मभ्यम् आ वह आनय ॥ अश्वान् । ‘ दीर्घादटि समानपादे’ इति संहितायां नकारस्य रुत्वम् । अतोऽटि नित्यम्’ इति सानुनासिक आकारः । सौभगानि । सुभगान्मन्त्रे’ इति उद्गात्रादिषु पाठात् भावकर्मणोरर्थयोः ‘ प्राणभृज्जातिवयोवचनोद्गात्रादिभ्योऽञ् ’ इति अञ्प्रत्ययः । ‘ हृद्भगसिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च ’ इति उभयपदवृद्धौ प्राप्तायां सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्रोत्तरपदवृद्धिर्न भवति ( का. ७. ३. १९) इत्युक्तम् ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Possessor of food, Uṣas, yoke, indeed, today your purple steeds and bring to us all good things.”

So yoke the ruddy horses today! O Dawn rich in prize mares;
then convey to us all good portions.

The hí + imperative followed by áthā + imperative is the same structure as I.10.3; see the commentary thereon.

O Dawn enriched with holy rites, yoke to thy car thy purple steeds,
And then bring thou unto us all felicities.

Yoke, Dawn, to-day thy ruddy steeds, O thou that bearest rich rewards: Then on thy car to us all fortune’s gifts convey.

So schirr denn, o Usas, an Belohnungen reiche, heute die rötlichen Rosse und fahr uns alle Glücksgüter her!

O gabenreiches Morgenroth, die rothen Rosse schirre heut, Und fahre dann uns alles schöne Glück herbei.

Запрягай же, о богатая наградой,
Сегодня алых коней, о Ушас,
И привези нам все счастливые дары!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्परोष्णिक्
• ऋषभः

फिर वह क्या करती है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रि ! जैसे (वाजिनीवति) जिसमें ज्ञान वा गमन करानेवाली क्रिया हैं, वह (उषः) प्रातःसमय की वेला (अरुणान्) लाल (अश्वान्) चमचमाती फैलती हुई किरणों का (युक्ष्व) संयोग करती है, (अथ) पीछे (नः) हम लोगों के लिये (विश्वा) समस्त (सौभगानि) सौभाग्यपन के कामों को अच्छे प्रकार प्राप्त कराती (हि) ही है, वैसे (अद्य) आज तू शुभगुणों से युक्त और (आवह) सब ओर से प्राप्तकर ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। प्रतिदिन निरन्तर पुरुषार्थ के विना मनुष्यों को ऐश्वर्य्य की प्राप्ति नहीं होती, इससे उनको चाहिये कि ऐसा पुरुषार्थ नित्य करें, जिससे ऐश्वर्य बढ़े ॥ १५ ॥

अन्वय: हे स्त्रि यथा वाजिनीवत्युषोऽरुणानश्वान्युक्ष्व युनक्ति। अथेत्यनन्तरं नोऽस्मभ्यं विश्वाऽखिलानि सौभगानि प्रापयति हि तथाद्य त्वं शुभान् गुणान् युङ्ग्ध्यावह ॥ १५ ॥

पुनः सा किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युक्ष्व) युनक्ति। अत्र बहुलं छन्दसीति विकरणस्य लुक्। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (हि) खलु (वाजिनीवति) वाजयन्ति ज्ञापयन्ति गमयन्ति वा यासु क्रियासु ताः प्रशस्ता वाजिन्यो विद्यन्तेऽस्यां सा (अश्वान्) वेगवतः किरणान् (अद्य) अस्मिन्नहनि (अरुणान्) अरुणविशिष्टान् (उषः) उषाः (अथ) अनन्तरम्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मभ्यम् (विश्वा) अखिलानि (सौभगानि) सुभगानां सुष्ठ्वैश्वर्यवतां पुरुषाणाम् (आ) समन्तात् (वह) प्रापय ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नहि प्रतिदिनं सततं पुरुषार्थेन विना मनुष्याणामैश्वर्य्यप्राप्तिर्जायते तस्मादेवं तैर्नित्यं प्रयतितव्यं यत ऐश्वर्य्यं वर्धेत ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. प्रत्येक दिवशी सतत पुरुषार्थाशिवाय माणसांना ऐश्वर्याची प्राप्ती होत नाही. त्यामुळे त्यांनी असा पुरुषार्थ नित्य करावा की ज्यामुळे ऐश्वर्य वाढेल. ॥ १५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓श्विना वर्ति᳓र् अस्म᳓द् आ᳓
गो᳓मद् दस्रा हि᳓रण्यवत्
अर्वा᳓ग् र᳓थं स᳓मनसा नि᳓ यछतम्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gómat ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

híraṇyavat ← híraṇyavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sámanasā ← sámanas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yachatam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अश्वि॑ना । व॒र्तिः । अ॒स्मत् । आ । गोऽम॑त् । द॒स्रा॒ । हिर॑ण्यऽवत् ।
अ॒र्वाक् । रथ॑म् । सऽम॑नसा । नि । य॒च्छ॒त॒म् ॥

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “tour.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gomad ← gomat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “rich in cattle; bovine.”

• dasrā ← dasrāḥ ← dasra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asvins.”

• hiraṇyavat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “possessing gold.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• samanasā ← samanas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “consentaneous.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yacchatam ← yam
• [verb], dual, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

उषःसाहचर्यात् बुद्धिस्थौ अश्विनौ इदमादिकेन तृचेन स्तूयेते । हे अश्विना अश्ववन्तौ व्यापनशीलौ वा देवौ दस्रा शत्रूणामुपक्षपयितारौ अस्मत् अस्माकं वर्तिः वर्तनहेतुभूतं गृहम् आ समन्तात् गोमत् बहुभिर्गोंभिर्युक्तं हिरण्यवत् हितरमणीयधनयुक्तं च यथा भवति तथा समनसा समानमनस्कौ सन्तौ युवां युष्मदीयं रथम् अर्वाक् अर्वाचीनम् अस्मदीयगृहमभिमुखं नि यच्छतम् आवर्तयतम् ॥ अश्विना । ‘ सुपां सुलुक्’ इति आकारः । वर्तिः । वर्ततेऽस्मिन्निति वर्तिर्गृहम् । औणादिक इसिप्रत्ययः। अस्मत् । सुपां सुलुक्’ इति षष्ठ्या लुक्। समनसा। समानं मनो ययोस्तौ। ‘ समानस्य च्छन्दसि° ’ इति सभावः ॥

English translation:

“Aśvins, destroyers of foes, turn with favourable intentions your chariot towards our abode, which contains cattle and gold.”

Aśvins, (drive) your circuit that brings cows and gold, right up to us, wondrous ones.
Stop your chariot nearby, like-minded ones.

√yā is the usual verb that governs vártis- (I.34.4, I.116.18, etc. etc.), and I supply a form of it here.

The published translation implies that sámanasā is a vocative, but, by its accent, it’s a nominative and would better be tr. “as like-minded ones.”

O Asvins wonderful in act, do ye unanimous direct
Your chariot to our home wealthy in kine and gold.

Ihr Asvin, bis zu uns macht eure Umfahrt, die Rinder und Gold bringt, ihr Meister! Hierher lenkend haltet eines Sinnes euren Wagen an!

O Ritter, lenkt zu unserm Hof, o hehre, reich an Rind und Ross, Ihr gleichgesinnten nahe euren Wagen her.

О Ашвины, (совершите) к нам (свой) объезд,
Приносящий коров, приносящий золото, о чудотворные!
Сюда (направляясь), единодушные, остановите колесницу!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• उष्णिक्
• ऋषभः

फिर उससे क्या करना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग जो (दस्रा) कला-कौशलादि निमित्त से दुःख आदि की निवृत्ति करनेहारे (समनसा) एक से विचार के साथ वर्त्तमान के तुल्य (अश्विना) अग्नि, जल (अस्मत्) हम लोगों के (गोमत्) जिसमें इन्द्रियाँ प्रशंसित होतीं वा (हिरण्यवत्) प्रशंसित सुवर्ण आदि पदार्थ वा विद्या आदि गुणों के प्रकाश विद्यमान वा (वर्त्तिः) आने-जाने के काम में वर्त्तमान उस (अर्वाक्) नीचे अर्थात् जल, स्थलों तथा अन्तरिक्ष में (रथम्) रमण करानेवाले विमान आदि रथसमूह को (न्यायच्छतम्) अच्छे प्रकार नियम में रखते हैं, वे उषःकाल से युक्त अग्नि, जल तथा उनसे युक्त उक्त रथसमूह को प्रतिदिन सिद्ध करते हैं, वैसे तुम लोग भी सिद्ध करो ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि प्रतिदिन क्रिया और चतुराई तथा अग्नि और जल आदि की उत्तेजना से विमान आदि यानों को सिद्ध करके नित्य उन्नति को प्राप्त होनेवाले धन को प्राप्त होकर सुखयुक्त हों ॥ १६ ॥

अन्वय: हे जनाः ! यथा वयं यौ दस्रा समनसाऽश्विनाऽस्मद् गोमद्धिरण्यवद्वर्त्तिरर्वाग्रथं न्यायच्छतं प्रापयतस्ताभ्यामुषर्युक्ताभ्यां युक्तं रथं प्रतिदिनं साध्नुयाम तथा यूयमपि साध्नुत ॥ १६ ॥

पुनरश्विभ्यां किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) अश्विनावग्निजले (वर्त्तिः) वर्त्तन्ते यस्मिन् गमनागमनकर्मणि तत् (अस्मत्) अस्माकम्। सुपां सुलुगिति षष्ठ्या लुक्। (आ) (गोमत्) प्रशस्ता गावो भवन्ति यस्मिंस्तत् (दस्रा) कलाकौशलादिनिमित्तैर्दुःखोपक्षयितारौ (हिरण्यवत्) प्रशस्तानि हिरण्यादीनि विद्यादीनि वा तेजांसि विद्यन्ते यस्मिंस्तत् (अर्वाक्) अधः (रथम्) भूजलान्तरिक्षेषु रमणसाधनं विमानादियानसमूहम् (समनसा) समानेन मनसा विचारेण सह वर्त्तमानौ (नि) नितराम् (यच्छतम्) यच्छतो यमनं कुरुतः ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः प्रतिदिनं क्रियाकौशलाभ्यामग्निजलादीनां सकाशाद्विमानादीनि यानानि साधित्वाऽक्षय्यधनं प्राप्य सुखयितव्यम् ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. क्रिया करून चतुराईने व अग्नी आणि जलाच्या साह्याने विमान इत्यादी यानांना सिद्ध करून सदैव उन्नती करणारे धन प्राप्त करून माणसांनी सुखी व्हावे. ॥ १६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

या᳓व् इत्था᳓ श्लो᳓कम् आ᳓ दिवो᳓
ज्यो᳓तिर् ज᳓नाय चक्र᳓थुः
आ᳓ न ऊ᳓र्जं वहतम् अश्विना युव᳓म्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

ślókam ← ślóka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yaú ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

cakráthuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

यौ । इ॒त्था । श्लोक॑म् । आ । दि॒वः । ज्योतिः॑ । जना॑य । च॒क्रथुः॑ ।
आ । नः॒ । ऊर्ज॑म् । व॒ह॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् ॥

• yāv ← yau ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• ślokam ← śloka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śloka; fame; hymn; śloka [word]; praise; glory; verse.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

हे अश्विनौ यौ युवां दिवः द्युलोकात् श्लोकम् उपश्लोकनीयं प्रशंसनीयं ज्योतिः तेजः इत्था इत्थमस्माभिरनुभूयमानेन प्रकारेण चक्रथुः कृतवन्तौ । केषांचिन्मतेन सूर्यचन्द्रमसावश्विनौ उच्यते । तदुक्तं यास्केन - ‘ तत्कावश्विनौ द्यावापृथिव्यावित्येकेऽहोरात्रावित्येके सूर्याचन्द्रमसावित्येके ( निरु. १२. १ ) इति । तथा च प्रकाशकत्वं तयोरुपपन्नम् । तौ युवं युवां नः अस्मभ्यम् ऊर्जं बलप्रदमन्नम् आ वहतं आनयतं प्रयच्छतम् ॥ श्लोकम् । ‘ श्लोकृ संघाते । अयं स्तुत्यर्थोऽपि । कर्मणि घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Aśvins, who have sent adorable light from heaven to man, bring us strength.”

You two, who have made your signal-call (reach) all the way to heaven and at the same time made light for the people,
convey nourishment here to us, you Aśvins.

Gautama’s penchant for clever exploitation of syntactic possibilties returns in this verse, after a series of unremarkable Uṣṇih verses (13-16). The verb in b, cakráthuḥ, by my interpretation takes two different types of predicates and exhibits slightly different root meanings: in pāda a “make your call to heaven,” that is, make the call reach heaven; in b “make, i.e., create, light.” I am in agreement with the standard tr. of pāda b, but diverge from them in a, where Geldner (/Witzel Gotō) supply a separate verb (“erhebt”) to govern ślókam and interpret ā́diváḥ temporally (“zu dieser Stunde des Tages”), not spatially. Although ā́diváḥ is sometimes used temporally (e.g., in the expression trír ā́diváḥ), I take the ā́here in the meaning “all the way to” (Grassmann’s “Praep. mit folgendem Abl. … bis an, bis hin (räumlich)”). This usage of ā́was prepared for in the immediately preceding vs., 16a asmád ā́“all the way to us” (though in opposite order). For a closely parallel expression, in a Dawn hymn, cf. III.61.4 ā́ntād [i.e., ā́ántād] diváḥ … ā́prthivy ̥ ā́ḥ “all the way to the end of heaven and of earth.” For the ślóka- reaching heaven, cf. I.83.6, 190.4, and for ślókam as object of √kṛ, IV.53.3.

Ye who brought down the hymn from heaven, a light that giveth light to man,
Do ye, O Asvins, bring strength hither unto us.

Die ihr zu dieser Stunde des Tages euren Weckruf erhebt und der Menschheit Licht gemacht habt, ihr Asvin führet uns Stärkung zu!

Die ihr vom Himmel wahren Ruhm und Licht dem Menschen habt geschafft, Ihr Ritter beide, fahrt uns Labetrunk herbei.

Вы, что сейчас (испустили) клич с неба
(И) породили свет для человека,
О Ашвины, привезите нам подкрепление!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• उष्णिक्
• ऋषभः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पविद्या के पढ़ाने और उपदेश करनेहारे विद्वानो ! (युवम्) तुम लोग जो (अश्विना) अग्नि और वायु (जनाय) मनुष्य समूह के लिये (दिवः) सूर्य्य के (ज्योतिः) प्रकाश को (आ, चक्रथुः) अच्छे प्रकार सिद्ध करते हैं (इत्था) इसलिये (नः) हम लोगों के लिये (श्लोकम्) उत्तम वाणी और (ऊर्जम्) पराक्रम वा अन्नादि पदार्थों को (आ, वहतम्) सब प्रकार से प्राप्त कराओ ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि पवन और बिजुली के विना सूर्य का प्रकाश नहीं होता और उन दोनों ही के विद्या और उपकार के विना किसी की विद्यासिद्धि होती है, ऐसा जानें ॥ १७ ॥

अन्वय: हे शिल्पविद्याध्यापकोपदेशकौ युवं यावश्विनाऽश्विनावित्था जनाय दिवो ज्योतिराचक्रथुः समन्तात्कुरुतस्ताभ्यां नोऽस्मभ्यं श्लोकमूर्जं चावहतम् ॥ १७ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यौ) (इत्था) इत्थमस्मै हेतवे (श्लोकम्) उत्तमां वाणीम् (आ) समन्तात् (दिवः) सूर्यात् (ज्योतिः) प्रकाशम् (जनाय) जनसमूहाय (चक्रथुः) कुरुतः (आ) सर्वतः (नः) अस्मभ्यम् (ऊर्जम्) पराक्रममन्नादिकं वा (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) अश्विनावग्निवायू (युवम्) युवाम् ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्नहि वायुविद्युद्भ्यां विना सूर्यज्योतिर्जायते न किल तयोर्विद्योपकाराभ्यां विना कस्यचिद्विद्यासिद्धिर्जायत इति वेदितव्यम् ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - वायू व विद्युतशिवाय सूर्याचा प्रकाश होत नाही. त्या दोन्हींंच्या विद्या व उपकारानेच विद्यासिद्धी होते, हे माणसांनी जाणावे. ॥ १७ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

ए᳓ह᳓ देवा᳓ मयोभु᳓वा
दस्रा᳓ हि᳓रण्यवर्तनी
उषर्बु᳓धो वहन्तु सो᳓मपीतये

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ihá ← ihá (invariable)

mayobhúvā ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dasrā́ ← dasrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

híraṇyavartanī ← híraṇyavartani- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

uṣarbúdhaḥ ← uṣarbúdh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । इ॒ह । दे॒वा । म॒यः॒ऽभुवा॑ । द॒स्रा । हिर॑ण्यवर्तनी॒ इति॒ हिर॑ण्यऽवर्तनी ।
उ॒षः॒ऽबुधः॑ । व॒ह॒न्तु॒ । सोम॑ऽपीतये ॥

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• devā ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mayobhuvā ← mayobhu
• [noun], nominative, dual, masculine

• dasrā ← dasra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins.”

• hiraṇyavartanī ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyavartanī ← vartanī ← vartani
• [noun], nominative, dual, masculine
• “path; East; way.”

• uṣarbudho ← uṣarbudhaḥ ← uṣarbudh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “early rising.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

उषर्बुधः उषसि प्रबुद्धा अश्वाः इह अस्मिन् यागे सोमपीतये सोमपानाय दस्रा शत्रूणामुपक्षपयितारावश्विनौ आ वहन्तु आनयन्तु । कीदृशौ । देवा देवनशीलौ दानादिगुणयुक्तौ वा मयोभुवा मयस आरोग्यप्रदस्य सुखस्य भावयितारौ । अश्विनौ वै देवानां भिषजौ’ (ऐ. ब्रा. १. १८) इति श्रुतेः । हिरण्यवर्तनी । वर्ततेऽनेनेति व्युत्पत्त्या वर्तनिशब्देन रथ उच्यते । सुवर्णमयो वर्तनिर्ययोस्तौ॥ देवेत्यादिषु त्रिषु • सुपां सुलुक्° ’ इति आकारः । सोमपीतये । ‘पा पाने’ । भावे क्तिनि ‘ घुमास्था ’ इति ईत्वम् । सोमस्य पीतिः सोमपीतिः । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“May the steeds awakened at dawn bring hither, to drink the Soma, the divine Aśvins, who are the givers o fhappiness, the destroyers of foes, seated in a golden chariot.”

The two gods, embodiments of joy, wondrous, of golden course— let (the priests) waking at dawn convey them here, for soma-drinking.

Hither may they who wake at dawn bring, to drink Soma both the Gods
Health-givers Wonder-Workers, borne on paths of gold.

Rinder sollen die frühwachen Priester die beiden Götter, die heilsamen Meister mit goldenen Rädern zum Somatrunk fahren.

Das hehre, holde Götterpaar, auf goldnem Pfade mögen her Früh wache Rosse fahren zu dem Somatrunk.

Сюда два бога, приносящих счастье,
Чудотворных, (на колеснице) с золотыми колесами,
Пробуждающихся на заре, пусть приедут для питья сомы!

• उषाः
• गोतमो राहूगणः
• उष्णिक्
• ऋषभः

फिर वे अग्नि और पवन कैसे हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग जो (देवा) दिव्यगुणयुक्त (मयोभुवा) सुख की भावना करानेहारे (हिरण्यवर्त्तनी) प्रकाश के वर्त्ताव को रखते और (दस्रा) विद्या के उपयोग को प्राप्त हुए समस्त दुःख का विनाश करनेवाले अग्नि, पवन (उषर्बुधः) प्रातःकाल की वेला को जतानेहारी सूर्य्य की किरणों को प्रकट करते हैं, उनसे (सोमपीतये) जिस व्यवहार में पुष्टि, शान्त्यादि तथा गुणवाले पदार्थों का पान किया जाता है, उसके लिये सब मनुष्यों को सामर्थ्य (इह) इस संसार में (आवहन्तु) अच्छे प्रकार प्राप्त करावें ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि उत्पन्न हुए दिनों में भी अग्नि और पवन के विना पदार्थ भोगना नहीं हो सकता, इससे अग्नि और पवन से उपयोग लेने का पुरुषार्थ नित्य करें ॥ १८ ॥इस सूक्त में उषा और अश्वि पदार्थों के गुणों के वर्णन से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ इस सूक्तार्थ की सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह ९२ बानवाँ सूक्त और २७ सत्ताईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या भवन्तो यौ देवा मयोभुवा हिरण्यवर्त्तनी दस्राश्विनावुषर्बुधो जनयतस्ताभ्यां सोमपीतये सर्वान् सामर्थ्यमिहावहन्तु ॥ १८ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (इह) अस्मिन् संसारे (देवा) दिव्यगुणौ (मयोभुवा) सुखं भावयितारौ (दस्रा) विद्योपयोगं प्राप्नुवन्तावशेषदुःखोपक्षयितारौ वाय्वग्नी (हिरण्यवर्त्तनी) हिरण्यं प्रकाशं वर्त्तयन्तौ (उषर्बुधः) य उषःकालं बोधयन्ति तान् किरणान् (वहन्तु) प्रापयन्तु (सोमपीतये) पुष्टिशान्त्यादिगुणयुक्तानां पदार्थानां पानं यस्मिन् व्यवहारे तस्मै ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्जातेष्वपि दिवसेष्वग्निवायुभ्यां विना पदार्थभोगाः प्राप्तुं न शक्यास्तस्मादेतन्नित्यमनुष्ठेयमिति ॥ १८ ॥अत्रोषोऽश्विगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति द्वानवतितमं सूक्तं सप्तविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - अग्नी व वायूशिवाय पदार्थांचा भोग घेता येऊ शकत नाही. त्यामुळे अग्नी व वायूचा उपयोग करून घेण्याचा पुरुषार्थ माणसांनी सदैव करावा. ॥ १८ ॥