०९१

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ सोम प्र᳓ चिकितो मनीषा᳓
तुवं᳓ र᳓जिष्ठम् अ᳓नु नेषि प᳓न्थाम्
त᳓व प्र᳓णीती पित᳓रो न इन्दो
देवे᳓षु र᳓त्नम् अभजन्त धी᳓राः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cikitaḥ ← √cit- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

neṣi ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rájiṣṭham ← rájiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práṇītī ← práṇīti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

abhajanta ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । सो॒म॒ । प्र । चि॒कि॒तः॒ । म॒नी॒षा । त्वम् । रजि॑ष्ठम् । अनु॑ । ने॒षि॒ । पन्था॑म् ।
तव॑ । प्रऽनी॑ती । पि॒तरः॑ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । दे॒वेषु॑ । रत्न॑म् । अ॒भ॒ज॒न्त॒ । धीराः॑ ॥

त्वम् । सो॒म॒ । प्रचि॑कित॒ इति॒ प्र-चि॒कि॒तः॒ । म॒नी॒षा । त्वम् । रजि॑ष्ठम् । अन्विति॑ । ने॒षि॒ । पन्था॑म् ॥ तव॑ । प्रणी॒तीति॒ प्र-नी॒ती॒ । पि॒तरः॑ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । दे॒वेषु॑ । रत्न॑म् । अ॒भ॒ज॒न्त॒ । धीराः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• cikito ← cikitaḥ ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rajiṣṭham ← rajiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “honest.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• neṣi ← nī
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• praṇītī ← praṇīti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “guidance; guidance.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• abhajanta ← bhaj
• [verb], plural, Imperfect
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

हे सोम त्वं मनीषा मनीषयास्मदीयया बुद्ध्या प्र चिकितः प्रकर्षेण ज्ञातोऽसि वयं त्वां स्तुतिभिरज्ञासिष्मेत्यर्थः । अतः त्वं रजिष्ठम् ऋजुतममकुटिलं पन्थां पन्थानं कर्मफलावाप्तिहेतुभूतं मार्गम् अनु नेषि अस्माननुक्रमेण प्रापयसि । किंच हे इन्दो उन्दनशील सर्वं जगदमृतेन क्लेदयित: सोम तव प्रणीती प्रणीत्या त्वत्कर्तृकेण प्रकृष्टनयनेन धीराः धीमन्तः कर्मवन्तः प्रज्ञावन्तो वा नः अस्माकं पितरः देवेषु इन्द्रादिषु रत्नं रमणीयं धनम् अभजन्त असेवन्त प्राप्नुवन् । अतोऽस्मानपि तादृशं धनं प्रापयेत्यर्थः ॥ प्र चिकितः । ‘ कित ज्ञाने ’ । अस्मात् कर्मणि निष्ठा । छान्दसं द्विर्वचनम् । यद्वा । यङ्लुगन्तात् निष्ठा । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् ‘ गुणो यङ्लुकोः’ इति अभ्यासस्य गुणाभावः । यद्वा । ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति निष्ठायाः सार्वधातुकसंज्ञायां शप् । जुहोत्यादिवत् तस्य श्लुः । श्लौ ’ इति द्विर्वचनम् । गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । मनीषा। सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया डादेशः । रजिष्ठम् । ऋजुशब्दात् इष्ठनि ’ विभाषर्जोश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. ४. १६२ ) इति रत्वम् । ‘टेः’ इति टिलोपः । नेषि । नयतेर्लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । पन्थाम् । “ पथिमथ्यृभुक्षामात् ’ ( पा. सू. ७. १. ८५ ) इति असावपि व्यत्ययेन आत्वम् । पथिमथोः सर्वनामस्थाने ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । प्रणीती । ‘ तादौ च इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् ॥

2सोमबर्हिषदग्निष्वात्तकव्यवाहनानां क्रमेण द्वेद्वे पुरोनुवाक्ये एकैकस्य तूत्तरा याज्या सर्वास्त्रिष्टुभः । विशेषो वक्ष्यते -त्वं सोमेति ॥ हे सोम! त्वं प्रचिकितः प्रकर्षेण ज्ञातः । निष्ठायां छान्दस्मं द्विर्वचनम्, यङ्लुकि वा अभ्यासविकाराभावः, ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘चिक’ इति वा धात्वन्तरं द्रष्टव्यम् ।
मनीषा मनीषावद्भिः । यद्वा - विशिष्टया मनीषया व्यभिचाराभावात् । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारः ।
किंच – त्वं रजिष्ठं ऋजुतरं पन्थां पन्थानम् । ऋजुशब्दादिष्ठनि ‘विभाषर्जोश्छन्दसि’ इति रेफः । यद्वा - रजः उदकं अतिशयेन तद्वान् रजिष्ठः । रजश्शब्दादिष्ठन् ‘विन्मतोर्लुक्’, ‘टेः’ इति टिलोपः ।
ईदृशं पन्थानं अनुनेषि अनुक्रमेण प्रापयसि । नयतोर्लिटि शपो लुक् ।
किञ्च - हे इन्दो! सोम! तव प्रणीती प्रणीत्या परिचरणेन पुरस्कारेण वा । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । अस्माकं पितरः पूर्वेषु देवेषु रत्नं रमणीयं हविः अन्नम् अभजन्त धीराः धीमन्तः । मत्वर्थीयो रप्रत्ययः ॥

English translation:

“You, Soma, are thoroughly apprehended by our understanding; you lead us along a straight path; by your guidance, Indra, our righteous fathers obtained wealth among the gods.”

You, Soma, have become conspicuous through our inspired thought. You—lead along the straightest path.
Through your guidance, o drop, our insightful forefathers had their
share in the treasure among the gods.

The multiple possible meanings of the root(s) √cit and the unclear morphological identity of (prá) cikitaḥ make the interpretation of the first pāda somewhat difficult. I follow Thieme’s solution (Plusq.), adopted also by Kümmel (176-77), that it is underlyingly a medial injunctive to the perfect stem (that is, an unaugmented pluperfect), patterning with pf. cikité, etc. But the underspecification of this posited

*cikita caused it to be re-marked with an active ending (like root presents of the type aduha-t). It should not be a subjunctive, despite its thematic appearance, because of the zero-grade root syllable, and, pace Witzel Gotō, it should not be a trans./caus.

reduplicated aorist because of the light reduplicating syllable (expect *cīkitas) – although I do have to admit that acikitat in VII.80.2 does seem to function like a redupl. aorist. Witzel Gotō supply panthā́m, from b, as object in a, but this seems unnecessary. On a potential ring made by prá cikitaḥ here and prá cikitsā in the last pāda of the hymn (23d), see published introduction. The other question in pāda a is whose inspired thought is at issue. I assume that it is ours (that is, the poets’), in that the priests and poets create the ritual that makes soma manifest.

Thou, Soma, art preeminent for wisdom; along the straightest path thou art our leader.
Our wise forefathers by thy guidance, Indu, dealt out among the Gods their share of treasure.

Du, Soma, offenbare dich durch dichterische Gedanken, führe du uns den richtigsten Weg! Unter deiner Führung, du Saft, empfingen unsere weisen Väter von den Göttern das Kleinod.

Du ragst, o Soma, hoch hervor an Weisheit, du führst, o Indu, auf dem gradsten Wege; Durch deine Leitung haben unsre Väter, die weisen, Schutz empfangen bei den Göttern.

Ты, Сома, проявись через сознание!
Ты веди (нас) самым прямым путем!
Под твоим предводительством отцы наши, о сок,
Получили долю в богатстве у богов, (они,) мудрые.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब तेईस मन्त्रवाले इक्कानवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में सोम शब्द के अर्थ का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) सोम के समान (सोम) समस्त ऐश्वर्य्ययुक्त (त्वम्) परमेश्वर वा अतिउत्तम विद्वान् ! जिस (मनीषा) मन को वश में रखनेवाली बुद्धि से (चिकितः) जानते हो वा (तव) आपकी (प्रणीती) उत्तम नीति से (धीराः) ध्यान और धैर्ययुक्त (पितरः) ज्ञानी लोग (देवेषु) विद्वान् वा दिव्य गुण कर्म और स्वभावों में (रत्नम्) अत्युत्तम धन को (प्र) (अभजन्त) सेवते हैं, उससे शान्तिगुणयुक्त आप (नः) हम लोगों को (रजिष्ठम्) अत्यन्त सीधे (पन्थाम्) मार्ग को (अनु) अनुकूलता से (नेषि) पहुँचाते हो, इससे (त्वम्) आप हमारे सत्कार के योग्य हो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे परमेश्वर अत्यन्त उत्तम विद्वान् अविद्या विनाश करके विद्या और धर्ममार्ग को पहुँचाता है, वैसे ही वैद्यकशास्त्र की रीति से सेवा किया हुआ सोम आदि ओषधियों का समूह सब रोगों का विनाश करके सुखों को पहुँचाता है ॥ १ ॥

अन्वय: हे इन्दो सोम त्वं यया मनीषा चिकितस्तव प्रणीती धीराः पितरो देवेषु रत्नं प्राभजन्त तया नोस्मान् रजिष्ठं पन्थामनुनेषि तस्मात् त्वमस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥ १ ॥

अथ सोमशब्दार्थ उपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) परमेश्वरो विद्वान् वा (सोम) सर्वेश्वर्यवन् (प्र) (चिकितः) जानासि। मध्यमैकवचने लेट्प्रयोगः। (मनीषा) मनस ईषया प्रज्ञानुरूपया। अत्र सुपां सुलुगिति तृतीयास्थाने डादेशः। (त्वम्) (रजिष्ठम्) अतिशयेन ऋतु रजिष्ठम्। ऋजुशब्दादिष्ठनि। विभाषर्जोश्छन्दसि। अ० ६। ४। १६२। इति ऋकारस्य रेफादेशः। (अनु) (नेषि) प्रापयसि। अत्र नौधातोर्लटि बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (पन्थाम्) पन्थानम्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति नकारलोपः। (तव) (प्रणीती) प्रकृष्टा चासौ नीतिस्तया। अत्र सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णदीर्घः। (पितरः) ज्ञानिनः (नः) अस्मभ्यम् (इन्दो) सोम्यगुणसम्पन्न (देवेषु) विद्वत्सु दिव्यगुणकर्मस्वभावेषु वा (रत्नम्) रमणीयं धनम् (अभजन्त) भजन्ति (धीराः) ध्यानधैर्ययुक्ताः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यथा परमेश्वरः परमविद्वान् वाऽविद्यां विनाश्य विद्याधर्ममार्गे प्रापयति तथैव वैद्यकशास्त्ररीत्या सेवितः सोमाद्योषधिगणः सर्वान् रोगान् विनाश्य सुखानि प्रापयति ॥ १ ॥

या सूक्तात अध्ययन, अध्यापन करणाऱ्या विद्या शिकणाऱ्या इत्यादी कामांची सिद्धी करणाऱ्या (सोम) शब्दाच्या अर्थाच्या कथनाने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसा परमेश्वर किंवा अत्यंत उत्तम विद्वान अविद्येचा नाश करून विद्या व धर्ममार्गाकडे तसे वैद्यकशास्त्राच्या रीतीने सेवा केलेला सोम इत्यादी औषधींचा समूह सर्व रोगांचा नाश करतो व सुखी करतो. ॥ १ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ सोम क्र᳓तुभिः सुक्र᳓तुर् भूस्
तुवं᳓ द᳓क्षैः सुद᳓क्षो विश्व᳓वेदाः
तुवं᳓ वृ᳓षा वृषत्वे᳓भिर् महित्वा᳓
द्युम्ने᳓भिर् द्युम्नि᳓ अभवो नृच᳓क्षाः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhūḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

krátubhiḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dákṣaiḥ ← dákṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sudákṣaḥ ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśvávedāḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣatvébhiḥ ← vr̥ṣatvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

abhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dyumnébhiḥ ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

dyumnī́ ← dyumnín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥cákṣāḥ ← nr̥cákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । सो॒म॒ । क्रतु॑ऽभिः । सु॒ऽक्रतुः॑ । भूः॒ । त्वम् । दक्षैः॑ । सु॒ऽदक्षः॑ । वि॒श्वऽवे॑दाः ।
त्वम् । वृषा॑ । वृ॒ष॒ऽत्वेभिः॑ । म॒हि॒ऽत्वा । द्यु॒म्नेभिः॑ । द्यु॒म्नी । अ॒भ॒वः॒ । नृ॒ऽचक्षाः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• kratubhiḥ ← kratu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sukratur ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• bhūs ← bhūḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dakṣaiḥ ← dakṣa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• sudakṣo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudakṣo ← dakṣaḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• viśvavedāḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedāḥ ← vedāḥ ← vedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “knowledge.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣatvebhir ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun], masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣatvebhir ← tvebhiḥ ← tva
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• dyumnebhir ← dyumnebhiḥ ← dyumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “magnificence.”

• dyumny ← dyumnī ← dyumnin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; imperial.”

• abhavo ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• nṛcakṣāḥ ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛcakṣāḥ ← cakṣāḥ ← cakṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

हे सोम त्वं क्रतुभिः त्वत्संबन्धिभिरग्निष्टोमादिकर्मभिः आत्मीयैर्ज्ञानैर्वा सुक्रतुः शोभनकर्मा शोभनप्रज्ञो वा भूः भवसि । तथा विश्ववेदाः सर्वधनः त्वं दक्षैः आत्मीयैर्बलैः सुदक्षः शोभनबलो भवसि । तथा त्वं वृषत्वेभिः वृषत्वैः कामाभिवर्षणैः महित्वा महत्त्वेन माहात्म्येन च वृषा कामानां वर्षिता महांश्च भवसि । तथा त्वं नृचक्षाः नृणां यज्ञस्य नेतॄणां यजमानानामभिमतफलस्य दर्शयिता सन् द्युम्नेभिः द्युम्नैः तैर्दत्तैर्हविर्लक्षणैरन्नैः द्युम्नी अभवः प्रभूतान्नो भवसि ॥ सुक्रतुः । बहुव्रीहौ ‘ क्रत्वादयश्च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सुदक्षः । दक्ष वृद्धौ’। दक्ष्यतेऽनेनेति दक्षो बलम् । करणे घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सुशब्देन बहुव्रीहौ ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। विश्ववेदाः। विश्वानि वेदांसि यस्यासौ । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। वृषत्वेभिः । वृष्णो भावो वृषत्वम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति भिसः ऐसभावः । महित्वा । महेरौणादिक इन्प्रत्ययः । भावप्रत्ययान्तात् “ सुपां सुलुक्° ’ इति विभक्तेः आकारः ॥

English translation:

“You, Soma, are the doer of good by holy acts; you are powerful by your energies, and know all things; you are the showerer (of benefits) by your bounties, and (are great) by your greatness; you, the guide of men, has been well nourished by sacrificial offerings.”

You, Soma, become very intent through your intentions; very skillful with your skills, all-knowing.
You are a bull through your bullish powers, your greatness. You became brilliant through your brilliancies, drawing the gaze of men.

This verse is structured by a series of etymological figures involving a nom. sg. modifying soma and an instr. pl. specifying his qualities – a: krátubhiḥ sukrátuḥ, b: dákṣaiḥ sudákṣaḥ, c: vṛ́ṣā vṛṣatvébhiḥ, d: dyumnébhir dyumnī́. It is a not a subtle device, but effective. On the first hemistich see further ad vs. 14.

Thou by thine insight art most wise, O Soma, strong by thine energies and all possessing,
Mighty art thou by all thy powers and greatness, by glories art thou glorious, guide of mortals.

Du, Soma, bist an Einsicht wohleinsichtig, an Verstand wohlverständig, du der Allwissende. Du bist ein Bulle an Bullenstärke, an Größe; du mit dem Herrenauge wardst glanzreich an Glanz.

Durch Einsicht bist du einsichtsvoll, o Soma, durch Kräfte kräftig, du der Allbesitzer; Ein Stier bist du durch Stiereskraft und Grösse, durch Reichthum wurdest reich du Männerschauer.

Ты, Сома, по силам духа, прекрасен силой духа,
Ты по силам действия, прекрасен силой действия, всеведущ.
Ты по качествам быка бык, по мощи.
По сверканиям ты стал сверкающим, (ты,) со взглядом героя.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे दोनों कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) शान्ति गुणयुक्त परमेश्वर वा उत्तम विद्वान् ! जिस कारण (त्वम्) आप (क्रतुभिः) उत्तम बुद्धि कर्मों से (सुक्रतुः) श्रेष्ठ बुद्धिशाली वा श्रेष्ठ काम करनेवाले तथा (दक्षैः) विज्ञान आदि गुणों से (सुदक्षः) अति श्रेष्ठ ज्ञानी (विश्ववेदाः) और सब विद्या पाये हुए (भूः) होते हैं वा जिस कारण (त्वम्) आप (महित्वा) बड़े-बड़े गुणोंवाले होने से (वृषत्वेभिः) विद्यारूपी सुखों की (वृषा) वर्षा और (द्युम्नेभिः) कीर्त्ति और चक्रवर्त्ति आदि राज्य धर्मों से (द्युम्नी) प्रशंसित धनी (नृचक्षाः) मनुष्यों में दर्शनीय (अभवः) होते हो, इससे (त्वम्) आप सबमें उत्तम उत्कर्षयुक्त हूजिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे अच्छी रीति से सेवा किया हुआ सोम आदि ओषधियों का समूह बुद्धि, चतुराई, वीर्य और धनों को उत्पन्न कराता है, वैसे ही अच्छी उपासना को प्राप्त हुआ ईश्वर वा अच्छी सेवा को प्राप्त हुआ विद्वान् उक्त कामों को उत्पन्न कराता है ॥ २ ॥

अन्वय: हे सोम यतस्त्वं क्रतुभिः सुक्रतुर्दक्षैः सुदक्षो विश्ववेदा भूः। यतस्त्वं महित्वा वृषत्वेभिर्वृषा द्युम्नेभिर्द्युम्नी नृचक्षा अभवस्तस्मान् त्वं सर्वोत्कृष्टोऽसि ॥ २ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (सोम) (क्रतुभिः) प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा (सुक्रतुः) शोभनप्रज्ञः सुकर्म वा (भूः) भवसि। अत्राडभावो लडर्थे लुङ् च। (त्वम्) (दक्षैः) विज्ञानादिगुणैः (सुदक्षः) सुष्ठुविज्ञानः (विश्ववेदाः) प्राप्तसर्वविद्यः (त्वम्) (वृषा) विद्यासुखवर्षकः (वृषत्वेभिः) विद्यासुखवर्षणैः (महित्वा) महागुणवत्त्वेन। अत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (द्युम्नेभिः) चक्रवर्त्यादिराजधनैः सह (द्युम्नी) प्रशस्तधनी यशस्वी वा (अभवः) भवसि (नृचक्षाः) नृषु चक्षो दर्शनं यस्य सः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यथा सुरीत्या सेवितः सोमाद्योषधिगणः प्रज्ञाचातुर्यवीर्यधनानि जनयति तथैव सूपासित ईश्वरः सुसेवितो विद्वांश्चैवं तानि प्रज्ञादीनि जनयतीति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसा चांगल्या तऱ्हेने प्राप्त केलेला सोम इत्यादी औषधांचा समूह बुद्धी, चतुराई, वीर्य व धन इत्यादी उत्पन्न करवितो तसेच चांगली उपासना करून प्राप्त झालेला ईश्वर व चांगली सेवा प्राप्त केलेला विद्वान वरील गोष्टींना उत्पन्न करवितो. ॥ २ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

रा᳓ज्ञो नु᳓ ते व᳓रुणस्य व्रता᳓नि
बृह᳓द् गभीरं᳓ त᳓व सोम धा᳓म
शु᳓चिष् ट्व᳓म् असि प्रियो᳓ न᳓ मित्रो᳓
दक्षा᳓यियो अर्यमे᳓वासि सोम

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
nú ← nú (invariable)

rā́jñaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gabhīrám ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dakṣā́yyaḥ ← dakṣā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

राज्ञः॑ । नु । ते॒ । वरु॑णस्य । व्र॒तानि॑ । बृ॒हत् । ग॒भी॒रम् । तव॑ । सो॒म॒ । धाम॑ ।
शुचिः॑ । त्वम् । अ॒सि॒ । प्रि॒यः । न । मि॒त्रः । द॒क्षाय्यः॑ । अ॒र्य॒माऽइ॑व । अ॒सि॒ । सो॒म॒ ॥

• rājño ← rājñaḥ ← rājan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vratāni ← vrata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• gabhīraṃ ← gabhīram ← gabhīra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dhāma ← dhāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• śuciṣ ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• ṭvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• priyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• dakṣāyyo ← dakṣāyyaḥ ← dakṣāyya
• [noun], nominative, singular, masculine

• aryamevāsi ← aryama ← aryaman
• [noun], masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• aryamevāsi ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• aryamevāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

हे सोम राज्ञः ब्राह्मणानां स्वामिनः । ‘ सोमोऽस्माकं ब्राह्मणानां राजा ’ ( तै. सं. ३. ८, १०, २) इति श्रुतेः । वरुणस्य । यागार्थमाहृतः क्रीतो वस्त्रेणावृतः सोमो वरुणः । ‘ वरुणोऽसि धृतव्रतः’ ( तै. सं. १, २. १०. २) इति मन्त्रलिङ्गात् । क्रीतस्य ते नु तव संबन्धीनि हि व्रतानि सर्वाण्यग्निष्टोमादीनि कर्माणि । अतः सर्वेषु यागेषु त्वमेव करणभूतः भवसीत्यर्थः । अतः तव धाम त्वदीयं तेजः बृहत् महत् विस्तीर्णं गभीरं गाम्भीर्योपेतं च । यद्वा । नु इत्येतदुपमार्थे । तदुक्तं यास्केन -“अथाप्युपमर्थे भवति वृक्षस्य नु ते पुरुहूत वया: ’ ( निरु. १. ४ ) इति । राज्ञः राजमानस्य वरुणस्य नु वरुणस्येव हे सोम ते तव व्रतानि कर्माणि लोकहितकारीणि । शिष्टं समानम्। हे सोम त्वं शुचिः सर्वेषां शोधकः असि । तत्र दृष्टान्तः । प्रियो न मित्रः । यथा सर्वेषामनुकूलोऽहरभिमानी मित्रो देवः शोधयिता भवति तद्वत् । तथा त्वम् अर्यमेव अस्माभिर्दृश्यमानः सूर्य इव दक्षाय्यः असि सर्वेषां वर्धको भवसि । यथाहनि सूर्यः प्रकाशेन सर्वं वर्धयति एवं निशि अमृतमयैः सोमकिरणैरप्यायमानं सत् स्थावरजङ्गमात्मकं सर्वं जगद्वर्धते । शुचिष्ट्ठम् । ‘युष्मत्ततक्षुःष्वन्तःपादम्’ इति विसर्जनीयस्य षत्वम् । दक्षाय्यः । दक्ष वृद्धौ’। ‘ श्रुदक्षिस्पृहिग्रहिभ्य आय्यः ’ उ, सू. ३. ३७६ ) इति आय्यप्रत्ययः ॥

English translation:

“Your acts are (like those) of the royal Varuṇa; your glory, Soma, is great and profound; you are the purifier (of all), like the beloved Mitra; you are the augmenter of all, like Aryaman.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rājño varuṇasya: yāgārtham āhṛtaḥ kṛto vastreṇāvṛtaḥ soma varuṇaḥ: varuṇa means that which is enclosed in a cloth, or the Soma which has been purchased for a sacrifice. soma asmākam brāhmaṇānām rājā, soma is the king of the brāhmaṇas (Taittirīya Saṃhitā 1.8.10.2); somarajāno brāhmaṇaḥ, the brāhmaṇas have soma for king

The commandments of King Varuṇa are yours; lofty and deep is your domain, o Soma.
You are blazing pure, like dear Mitra. You are besought for skill like Aryaman, o Soma.

Soma is here identified with the three principal Ādityas. This vs. is identical to IX.88.8, though the two published translation differ in pāda b. I would now alter the tr. here to “yours is his lofty, deep domain, o Soma.” See disc. ad IX.88.8.

The (pseudo-)gerundive dakṣā́yya- has attracted a number of different renderings – in this passage alone, Geldner “zu Gunst geneigt,” Renou “qu’on doit-servirefficacement,” Witzel Gotō “als Zufriedenzustellender.” I prefer to tie it more closely with dákṣa- ‘skill’, as “whose skill is to be sought,” despite the awkwardness of the English gloss. In this passage Soma was just credited with skill (2b) and will later dispense it (7c; cf. also 14c), and in both I.129.2 and VII.97.8 the ability of Indra and Bṛhaspati to bring about good things is emphasized. JPB in VII.1.2 prefers “to be skillfully tended,” quite close to Renou’s rendering above. This latter tr. would work for Agni (II.4.3, VII.1.2), who requires ritual tending, but less well for Indra, Bṛhaspati, and (here) Aryaman.

Thine are King Varuna’s eternal statutes, lofty and deep, O Soma, is thy glory.
All-pure art thou like Mitra the beloved, adorable, like Aryaman, O Soma.

Deine Gebote sind wie die des Königs Varuna; hoch und tief ist dein Wesen, o Soma. Du bist lauter wie der liebe Mitra; wie Aryaman bist du zu Gunst geneigt, o Soma.

Dein sind des Königs Varuna Gesetze, hoch ist und tief, o Soma, deine Stätte, Du strahltest hell so wie der liebe Mitra, du Soma bist wie Arjaman zu ehren,

У тебя ведь заветы царя Варуны.
Высока, глубока твоя суть, о Сома.
Ты чистый, как милый Митра;
Ты, как Арьяман, кому надо умело служить.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे दोनों कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) महाऐश्वर्ययुक्त परमेश्वर वा विद्वान् ! जिससे (त्वम्) आप (प्रियः) प्रसन्न (मित्रः) मित्र के (न) तुल्य (शुचिः) पवित्र और पवित्रता करनेवाले (असि) हैं तथा (अर्यमेव) यथार्थ न्याय करनेवाले के समान (दक्षाय्यः) विज्ञान करनेवाले (असि) हैं। हे (सोम) शुभकर्म और गुणों में प्रेरणेवाले (वरुणस्य) श्रेष्ठ (राज्ञः) सब जगत् के स्वामी वा विद्याप्रकाशयुक्त ! (ते) आपके (व्रतानि) सत्यप्रकाश करनेवाले काम हैं, जिससे (तव) आपका (बृहत्) बड़ा (गभीरम्) अत्यन्त गुणों से अथाह (धाम) जिसमें पदार्थ धरे जायें, वह स्थान है, इससे आप (नु) शीघ्र और सदा उपासना और सेवा करने योग्य हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। मनुष्य जैसे-जैसे इस सृष्टि में सृष्टि की रचना के नियमों से ईश्वर के गुण, कर्म और स्वभावों को देख के अच्छे यत्न को करें, वैसे-वैसे विद्या और सुख उत्पन्न होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे सोम यतस्त्वं प्रियो मित्रो नेव शुचिरसि। अर्यमेव दक्षाय्योऽसि। हे सोम यतो वरुणस्य राज्ञस्ते ! तव व्रतानि सत्यप्रकाशकानि कर्माणि सन्ति यतस्तव बृहद्गभीरं धामास्ति तस्माद्भवान् नु सर्वदोपास्यः सेवनीयो वास्ति ॥ ३ ॥

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (राज्ञः) सर्वस्य जगतोऽधिपतेर्विद्याप्रकाशवतो वा (नु) सद्यः (ते) तव (वरुणस्य) वरस्य (व्रतानि) सत्यपालनादीनि कर्माणि (बृहत्) महत् (गभीरम्) महोत्तमगुणागाधम् (तव) (सोम) महैश्वर्ययुक्त (धाम) धीयन्ते पदार्था यस्मिंस्तत् (शुचिः) पवित्रः पवित्रकारको वा (त्वम्) (असि) भवसि (प्रियः) प्रीतः (न) इव (मित्रः) सुहृत् (दक्षाय्यः) विज्ञानकारकः (अर्यमेव) यथार्थन्यायकारीव (असि) भवसि (सोम) शुभकर्मगुणेषु प्रेरक ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषापमालङ्कारौ। मनुष्या यथा यथाऽस्यां सृष्टौ रचनानियमैरीश्वरस्य गुणकर्मस्वभावांश्च दृष्ट्वा प्रयत्नान् कुर्वीरन् तथा तथा विद्यासुखं जायत इति वेद्यम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. माणसे जसजशी या सृष्टीत सृष्टिरचनेच्या नियमाद्वारे ईश्वराचे गुण कर्म स्वभाव जाणून चांगला प्रयत्न करतात तसतसे विद्या व सुख उत्पन्न होते. ॥ ३ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓ ते धा᳓मानि दिवि᳓ या᳓ पृथिव्यां᳓
या᳓ प᳓र्वतेषु ओ᳓षधीषु अप्सु᳓
ते᳓भिर् नो वि᳓श्वैः सुम᳓ना अ᳓हेळन्
रा᳓जन् सोम प्र᳓ति हव्या᳓ गृभाय

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

óṣadhīṣu ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áheḷan ← áheḷant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tébhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

víśvaiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gr̥bhāya ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

práti ← práti (invariable)

rā́jan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

या । ते॒ । धामा॑नि । दि॒वि । या । पृ॒थि॒व्याम् । या । पर्व॑तेषु । ओष॑धीषु । अ॒प्ऽसु ।
तेभिः॑ । नः॒ । विश्वैः॑ । सु॒ऽमनाः॑ । अहे॑ळन् । राज॑न् । सो॒म॒ । प्रति॑ । ह॒व्या । गृ॒भा॒य॒ ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dhāmāni ← dhāman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• pṛthivyāṃ ← pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• parvateṣv ← parvateṣu ← parvata
• [noun], locative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• oṣadhīṣv ← oṣadhīṣu ← oṣadhī
• [noun], locative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tebhir ← tebhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• viśvaiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• aheḍan ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aheḍan ← heḍan ← hīḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “anger; stew.”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• gṛbhāya ← gṛbhāy ← √grah
• [verb], singular, Present imperative
• “accept.”

हे सोम ते तव दिवि द्युलोके या यानि धामानि तेजांसि वर्तन्ते । तथा पृथिव्यां भूमौ यानि वर्तन्ते । तथा पर्वतेषु पर्ववत्सु शिलोच्चयेषु यानि वर्तन्ते । तथा व्रीह्याद्योषधीषु अप्सु च यानि वर्तन्ते । तेभिः विश्वैः तैः सर्वैस्तेजोभिर्युक्तः सुमनाः शोभनमनाः अहेळन् अक्रुध्यन् हे राजन सोम राजमान सोम एवंभूतस्त्वं हव्या अस्माभिः प्रत्तानि हवींषि प्रति गृभाय प्रतिगृहाण ॥ या । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् ’ इति शेर्लोपः । पृथिव्याम् । ‘ उदात्तयणः० ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । ओषधीषु । ‘ औषधेश्च विभक्तावप्रथमायाम् ( पा. सू. ६. ३. १३२) इति दीर्घः । अप्सु । ऊडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । सुमनाः। ‘ सोर्मनसी अलोमोषसी’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । गृभाय । ग्रह उपादाने ’ । छन्दसि शायजपि ’ इति हौ श्नाप्रत्ययस्य शायजादेशः ॥

English translation:

“Endowed with all the glories (that are displayed) by you in heaven, on earth, in the mountains, in the plural nts, in the waters, do you, illustrious Soma, well-disposed towards us, and devoid of anger, accept our oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Illustrious Soma = royal (rājan) soma

Your domains that are in heaven, that are on the earth, that are in the mountains, in the plants, in the waters—
with all those, being well-disposed and not angry, King Soma, accept our oblations.

The perennially difficult dhā́man-, found also in 3b, is a bit difficult to interpret here as well. In both 3b and 4ab, the dhā́man- appear to be concrete and locatable in space, for which the tr. ‘domain(s)’ fits well (cf. also Witzel Gotō “Stätten”). But then in cd Soma is urged to accept our oblations with them, which seems difficult to do with a place and edges closer to Geldner’s “Formen,” a nebulous and all-purpose rendering that I try to avoid with this word. Renou’s “structures” doesn’t help either. I must assume that “accept with all your (domains)” is a compressed way of saying “wherever you are, accept.” The same problem is found, to some extent, in vs. 19.

With all thy glories on the earth, in heaven, on mountains, in the plants, and in the waters,–
With all of these, well-pleased and not in anger, accept, O royal Soma, our oblations.

Deine Formen im Himmel, auf Erden, die auf den Bergen, in den Pflanzen, im Wasser sind, mit allen diesen nimm wohlgesinnt, nicht übelnehmend, unsere Opfer an, o König Soma!

In alle Stätten, die du hast im Himmel, auf Erden und in Bergen, Kräutern, Wassern, In die nimm huldvoll auf, o König Soma, und ohne Zürnen unsre Opfertränke.

Те твои формы, что на небе, что на земле,
Что в горах, в растениях, в водах, –
Во всех них благожелательный, не раздражающийся,
О царь Сома, прими жертвенные возлияния!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उन दोनों के कैसे काम हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) सबको उत्पन्न करनेवाले (राजन्) राजा ! (ते) आपके (या) जो (धामानि) नाम, जन्म और स्थान (दिवि) प्रकाशमय सूर्य्य आदि पदार्थ वा दिव्य व्यवहार में वा (या) जो (पृथिव्याम्) पृथिवी में वा (या) जो (पर्वतेषु) पर्वतों वा (ओषधीषु) ओषधियों वा (अप्सु) जलों में है (तेभिः) उन (विश्वैः) सबसे (अहेडन्) अनादर न करते हुए (सुमनाः) उत्तम ज्ञानवाले आप (हव्याः) देने-लेने योग्य कामों को (नः) हमको (प्रति+गृभाय) प्रत्यक्ष ग्रहण कराइये ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे जगदीश्वर अपनी रची सृष्टि में वेद के द्वारा इस सृष्टि के कामों को दिखाकर सब विद्याओं का प्रकाश करता है, वैसे ही विद्वान् पढ़े हुए अङ्ग और उपाङ्ग सहित वेदों से हस्तक्रिया के साथ कलाओं की चतुराई को दिखाकर सबको समस्त विद्या का ग्रहण करावें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे सोम राजन् ते तव या यानि धामानि दिवि या यानि पृथिव्यां या यानि पर्वतेष्वोषधीष्वप्सु सन्ति। तेभिर्विश्वैः सर्वैरहेडन् सुमनास्त्वं हव्यानि नः प्रति गृभाय ॥ ४ ॥

पुनस्तयोः कीदृशानि कर्माणि सन्तीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) यानि (ते) तव (धामानि) नामजन्मस्थानानि (दिवि) प्रकाशमये सूर्य्यादौ दिव्यव्यवहारे वा (या) यानि (पृथिव्याम्) (या) यानि (पर्वतेषु) (ओषधीषु) (अप्सु) (तेभिः) तैः (नः) अस्मान् (विश्वैः) सर्वैः (सुमनाः) शोभनविज्ञानः (अहेडन्) अनादरमकुर्वन् (राजन्) सर्वाधिपते (सोम) सर्वोत्पादक (प्रति) (हव्या) हव्यानि दातुमादातुं योग्यानि (गृभाय) गृहाण ग्राहय वा। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। ग्रह धातोर्हस्य भत्वं श्नः स्थाने शायजादेशश्च ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यथा जगदीश्वरः स्वसृष्टौ वेदद्वारा सृष्टिक्रमान् दर्शयित्वा सर्वा विद्याः प्रकाशयति तथैव विद्वांसोऽधीतैः साङ्गोपाङ्गैर्वेदैर्हस्तक्रियया च कलाकौशलानि दर्शयित्वा सर्वान् सकला विद्या ग्राहयेयुः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जसे जगदीश्वर स्वनिर्मित सृष्टीत वेदाद्वारे सृष्टिक्रम दर्शवून विद्या प्रकाशित करतो तसेच विद्वानांनी अंग व उपांगासह वेदातील हस्तक्रियेसह कलाकौशल्य दाखवून सर्वांना संपूर्ण विद्या ग्रहण करण्यास लावावी. ॥ ४ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ सोमासि स᳓त्पतिस्
तुवं᳓ रा᳓जोत᳓ वृत्रहा᳓
तुव᳓म् भद्रो᳓ असि क्र᳓तुः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sátpatiḥ ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhadráḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krátuḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

त्वम् । सो॒म॒ । अ॒सि॒ । सत्ऽप॑तिः । त्वम् । राजा॑ । उ॒त । वृ॒त्र॒ऽहा ।
त्वम् । भ॒द्रः । अ॒सि॒ । क्रतुः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• somāsi ← soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• satpatis ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatis ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rājota ← rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• rājota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vṛtrahā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• bhadro ← bhadraḥ ← bhadra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

हे सोम त्वं सत्पतिः असि सतां कर्मसु वर्तमानानां ब्राह्मणानामधिपतिर्भवसि । ‘ तस्मात्सोमराजानो ब्राह्मणाः’ ( तै. ब्रा. १. ७. ४. २) इति श्रुतेः । यद्वा । सन्तः स्वानादयः पतयः पालका यस्य सोमस्य तादृशो भवसि । तथा चाम्नायते- ‘ स्वान भ्राजेत्याहैते वा अमुष्मिन् लोके सोममरक्षन ’ ( तै. सं. ६. १. १०. ५) इति । उत अपि च राजा राजमानः त्वं वृत्रहा वृत्रस्यासुरस्य शत्रोर्वा हन्तासि । भद्रः शोभनः क्रतुः योऽयमग्निष्टोमादियागः त्वम् एव तद्रूपो भवसि । त्वत्साध्यत्वाद्यागानाम् ॥ सत्पतिः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्पुरुषपक्षे तु ‘ पत्यावैश्वर्ये । इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“You, Soma, are the protector, the soverign of the pious, or even the slayer of Vṛtra; you are holy sacrifice..”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Satpatis tvam rājā uta: sat may also mean brāhmaṇa, hence: the protector, or lord (pati), or the king (rājā of the brāhmaṇas); you are holy sacrifice: Soma is identified with the sacrifice, from the essential part it performs in it: tadrūpo bhavanti sādhyatvād yajñānām

You, Soma, are lord of the settlements; you are king and Vr̥tra-smasher. You are auspicious intention.

Thou, Soma, art the Lord of heroes, King, yea, Vrtra-slayer thou:
Thou art auspicious energy.

Du, Soma, bist der rechtmäßige Gebieter, du der König und Vritratöter; du bist die gute Einsicht.

Du Soma bist der starke Herr, bist König, Vritratödter du, Du bist die Kraft, die Glück verleiht.

Ты, Сома, истинный господин,
Ты также царь, убийца Вритры,
Ты – счастливая сила духа.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह सोम कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) समस्त संसार के उत्पन्न करने वा सब विद्याओं के देनेवाले ! (त्वम्) परमेश्वर वा पाठशाला आदि व्यवहारों के स्वामी विद्वान् आप (सत्पतिः) अविनाशी जो जगत् कारण वा विद्यमान कार्य्य जगत् है, उसके पालनेहारे (असि) हैं (उत) और (त्वम्) आप (वृत्रहा) दुःख देनेवाले दुष्टों के विनाश करनेहारे (राजा) सबसे स्वामी विद्या के अध्यक्ष हैं वा जिस कारण (त्वम्) आप (भद्रः) अत्यन्त सुख करनेवाले हैं वा (क्रतुः) समस्त बुद्धियुक्त वा बुद्धि देनेवाले (असि) हैं, इसीसे आप सब विद्वानों के सेवने योग्य हैं ॥ ५ ॥द्वितीय-(सोम) सब ओषधियों का गुणदाता सोम ओषधि (त्वम्) यह ओषधियों में उत्तम (सत्पतिः) ठीक-ठीक पथ्य करनेवाले जनों की पालना करनेहारा है (उत) और (त्वम्) यह सोम (वृत्रहा) मेघ के समान दोषों का नाशक (राजा) रोगों के विनाश करने के गुणों का प्रकाश करनेवाला है वा जिस कारण (त्वम्) यह (भद्रः) सेवने के योग्य वा (क्रतुः) उत्तम बुद्धि का हेतु है, इसी से वह सब विद्वानों के सेवने के योग्य है।

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। परमेश्वर, विद्वान्, सोमलता आदि ओषधियों का समूह, ये समस्त ऐश्वर्य को प्रकाश करने, श्रेष्ठों की रक्षा करने और उनके स्वामी, दुःख का विनाश करने, और विज्ञान के देनेहारे और कल्याणकारी हैं, ऐसा अच्छी प्रकार जान के सबको इनका सेवन करना योग्य है ॥ ५ ॥

अन्वय: हे सोम यतस्त्वमयं सोमो वा सत्पतिरस्युतापि त्वमयं च वृत्रहा च राजासि अस्ति वा यतस्त्वमयं च भद्रोऽसि भवति वा क्रतुरसि भवति वा तस्मात् त्वमयं च विद्वद्भिः सेव्यः ॥ ५ ॥

पुनः स सोम कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) परमेश्वरः शालाध्यक्ष ओषधिराजो वा (सोम) सकलजगदुत्पादक सर्वविद्याप्रद सर्वौषधिगुणप्रदो वा (अस्ति) वा (सत्पतिः) सतोऽविनाशिनः कारणस्य विद्यमानस्य कार्य्यस्य सत्यपथ्यकारिणां वा पालकः (त्वम्) (राजा) सर्वाध्यक्षो विद्याध्यक्षो रोगनाशकगुणप्रकाशको वा (उत) अपि (वृत्रहा) यो दुःखप्रदान् शत्रून् मेघदोषान्वा हन्ति सः (त्वम्) (भद्रः) कल्याणकारकः सेवनीयो वा (असि) भवति वा (क्रतुः) प्रज्ञामयः प्रज्ञाप्रदः प्रज्ञाहेतुर्वा ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। परमेश्वरो विद्वान् सोमलताद्योषधिगणो वा सर्वैश्वर्यप्रकाशकः सतां रक्षकोऽधिपतिर्दुःखविनाशको विज्ञानप्रदः कल्याणकार्य्यस्तीति सम्यग्विदित्वा सेव्यः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. परमेश्वर, विद्वान, सोमलता इत्यादी औषधींचा समूह हे संपूर्ण ऐश्वर्य देणारे, श्रेष्ठांचे रक्षण करणारे, अधिपती, दुःखांचा नाश करणारे व विज्ञान देणारे, कल्याणकारी आहेत हे चांगल्या प्रकारे जाणून सर्वांनी त्यांचा अंगीकार करणे योग्य आहे. ॥ ५ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ च सोम नो व᳓शो
जीवा᳓तुं न᳓ मरामहे
प्रिय᳓स्तोत्रो व᳓नस्प᳓तिः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váśaḥ ← váśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jīvā́tum ← jīvā́tu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

marāmahe ← √mr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

priyástotraḥ ← priyástotra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánaspátiḥ ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । च॒ । सो॒म॒ । नः॒ । वशः॑ । जी॒वातु॑म् । न । म॒रा॒म॒हे॒ ।
प्रि॒यऽस्तो॑त्रः । वन॒स्पतिः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• vaśo ← vaśaḥ ← vaś
• [verb], singular, Present injunctive
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• jīvātuṃ ← jīvātum ← jīvātu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “life.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• marāmahe ← mṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “mṛ; die; disappear; go out.”

• priyastotro ← priya
• [noun]
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• priyastotro ← stotraḥ ← stotra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; praise.”

• vanaspatiḥ ← vanaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

हे सोम नः अस्माकं स्तोतॄणां जीवातुं जीवनौषधं त्वं च त्वं चेत् वशः कामयेथाः तदानीं वयं न मरामहे न म्रियामहे । कीदृशस्त्वम् । प्रियस्तोत्रः । प्रियाणि स्तोत्राणि यस्य स तथोक्तः । बहुभिः स्तोतव्य इत्यर्थः । वनस्पतिः वनानामोषधिवनस्पतिरूपाणां पतिः पालयितासि । ‘ सोमो वा ओषधीनां राजा ’ ( तै. सं. ६, ७, ९, १ ) इति श्रुतेः ॥ वशः । वश कान्तौ । लेटि सिपि अडागमः । आगमानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । त्वं चेति चशब्दश्चणिति निपातान्तरं चेदर्थम् । तद्योगात् ‘ निपातैर्यद्यदिहन्त° ’ इति निघातप्रतिषेधः । जीवातुम् । ‘ जीव प्राणधारणे । ‘ जीवेरातुः ( उ. सू. १. ७९ ) । मरामहे ।’ मृङ् प्राणत्यागे । व्यत्ययेन शप् ॥

English translation:

“You, Soma, fond of praise, the lord of plural nts, are life to us; if you will, we shall not die.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Somo vā oṣadhīnām rājā (Taittirīya Saṃhitā 6.1.9.1)

And if you will wish us to live, Soma, we will not die.
(You are) the lord of the forest to whom praise is dear.

A good example of subordinating ca.

On the use of vánaspáti- ‘lord of the forest’ for soma, see comm. ad IX.12.7.

This usage is found only here and in IX.12.7. Because our phrase priyástotro vánaspátiḥ is almost identical to IX.12.7 nítyastotro vánaspátiḥ, I am now inclined to translate the bahuvr. ‘who has praise as his own’, not ‘to whom praise is dear’.

And, Soma, let it be thy wish that we may live and may not die:
Praise-loving Lord of plants art thou.

So du, Soma, willst, daß wir leben, so sterben wir nicht. Du bist der preisliebende Baumfürst.

Wenn du uns, Soma, leben heisst, so fall’n wir nicht dem Tod anheim, O Waldesfürst, dem Lob gefällt.

Если ты, Сома, захочешь, чтобы мы
Жили, мы не умрем.
(Ты) любитель хвалы, господин деревьев.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) श्रेष्ठ कामों में प्रेरणा देनेहारे परमेश्वर ! वा श्रेष्ठ कामों में प्रेरणा देता जो (त्वम्) सो यह (च) और आप (नः) हमलोगों के (जीवातुम्) जीवन को (वशः) वश होने के गुणों का प्रकाश करने वा (प्रियस्तोत्रः) जिनके गुणों का कथन प्रेम करने-करानेवाला है वा (वनस्पतिः) सेवनीय पदार्थों की पालना करनेहारे वा यह सोम जङ्गली ओषधियों में अत्यन्त श्रेष्ठ है, इस व्यवस्था से इन दोनों को जानकर हम लोग शीघ्र (न) (मरामहे) अकाल मृत्यु और अनायास मृत्यु न पावें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जो मनुष्य ईश्वर की आज्ञा पालनेहारे विद्वानों और ओषधियों का सेवन करते हैं, वे पूरी आयु पाते हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: हे सोम यतस्त्वमयं च नोऽस्माकं जीवातुं वशः प्रियस्तोत्रो वनस्पतिर्भवसि भवति वा तदेतद् द्वयं विज्ञाय वयं सद्यो न मरामहे ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (च) समुच्चये (सोम) सत्कर्मसु प्रेरक प्रेरको वा (नः) अस्माकम् (वशः) वशित्वगुणप्रापकः (जीवातुम्) जीवनम् (न) निषेधार्थे (मरामहे) अकालमृत्युं क्षणभङ्गदेहे प्राप्नुयाम। अत्र विकरणव्यत्ययः। (प्रियस्तोत्रः) प्रियं प्रति प्रियकारि स्तोत्रं गुणस्तवनं यस्य सः (वनस्पतिः) संभक्तस्य पदार्थसमूहस्य जङ्गलस्य वा पालकः श्रेष्ठतमो वा ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। ये मनुष्या ईश्वराज्ञापालिनो विदुषामोषधीनां च सेविनः सन्ति ते पूर्णमायुः प्राप्नुवन्ति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जी माणसे ईश्वराची आज्ञा पालन करणाऱ्या विद्वानांचे व औषधांचे सेवन करतात ती पूर्ण आयुष्य भोगतात. ॥ ६ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ सोम महे᳓ भ᳓गं
तुवं᳓ यू᳓न ऋतायते᳓
द᳓क्षं दधासि जीव᳓से

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

r̥tāyaté ← √r̥tāy- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yū́naḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

dadhāsi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

त्वम् । सो॒म॒ । म॒हे । भग॑म् । त्वम् । यूने॑ । ऋ॒त॒ऽय॒ते ।
दक्ष॑म् । द॒धा॒सि॒ । जी॒वसे॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• bhagaṃ ← bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• yūna ← yūne ← yuvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• ṛtāyate ← ṛtāy
• [verb noun], dative, singular

• dakṣaṃ ← dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dadhāsi ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

हे सोम त्वं महे महते वृद्धाय ऋतायते ऋतं यज्ञमात्मन इच्छते पुरुषाय जीवसे जीवितुं दक्षम् उपभोगसमर्थं भगं धनं दधासि विदधासि करोषि तथा त्वं यूने तरुणाय च ऋतायते जीवितुं धनं करोषि ॥ महे । महते। अच्छब्दलोपश्छान्दसः । बृहन्महतोल्पसंख्यानम् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । यूने । ‘ श्वयुवमघोनामतद्धिते’ इति संप्रसारणम् । ऋतायते । ऋतमात्मन इच्छति । सुप आत्मनः क्यच् । न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति ईत्वदीर्घयोर्निषेधः । ‘ अन्येषामपि दृश्यते ’ इति सांहितिको दीर्घः। क्यजन्तात् लटः शतृ । ‘शतुरनुमो नद्यजादी ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । जीवसे । ‘ जीव प्राणधारणे । ‘ तुमर्थे सेसेन्° ’ इति असेप्रत्ययः ॥

English translation:

“You bestow, Soma, upon him who worships, you, whether old or young, wealth, what he may enjoy and live.”

You, Soma, (establish) good fortune for the great man, you, for the youth who pursues the truth;
you establish skill for living.

As Geldner and Renou both point out, the dat. yū́ne ‘youth’ in b suggests that the parallel mahé in a refers specifically to an adult.

To him who keeps the law, both old and young, thou givest happiness,
And energy that he may live.

Du, Soma, schaffst dem Erwachsenen Glück, du dem Jungem, der rechtschaffen wandelt, die Kraft zum Leben.

Du, Soma, gibst dem Alten Glück, dem Jüngling, der rechtschaffen ist, Verleihest du zum Leben Kraft.

Ты, Сома, – доля для старого,
Ты (также) – для юного праведного:
Ты даешь силу действия, чтобы жить.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• वर्धमाना गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) परमेश्वर ! वा सोम अर्थात् औषधियों का समूह (त्वम्) विद्या और सौभाग्य के देनेहारे आप वा यह सोम (ऋतायते) अपने को विशेष ज्ञान की इच्छा करनेहारे (महे) अति उत्तम गुणयुक्त (यूने) ब्रह्मचर्य्य और विद्या से शरीर और आत्मा की तरुण अवस्था को प्राप्त हुए ब्रह्मचारी के लिये (भगम्) विद्या और धनराशि तथा (त्वम्) आप (जीवसे) जीने के अर्थ (दक्षम्) बल को (दधासि) धारण कराने से सबको चाहने योग्य हैं ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को परस्पर विद्वान् और ओषधियों के सेवन के विना सुख होने को योग्य नहीं है, इससे यह आचरण सबको नित्य करने योग्य है ॥ ७ ॥

अन्वय: हे सोम त्वमयं च ऋतायते महे यूने भगं तथा त्वं जीवसे दक्षं दधासि तस्मात्सर्वैः संगमनीयः ॥ ७ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) विद्यासौभाग्यप्रदः (सोम) सोमायं वा (महे) महापूज्यगुणाय (भगम्) विद्या श्रीसमूहम् (त्वम्) (यूने) ब्रह्मचर्य्यविद्याभ्यां शरीरात्मनोर्युवावस्थां प्राप्ताय (ऋतायते) आत्मन ऋतं विज्ञानमिच्छते (दक्षम्) बलम् (दधासि) (जीवसे) जीवितुम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नहि मनुष्याणां परमेश्वरस्य विदुषामोषधीनां च सेवनेन विना सुखं भवितुमर्हति तस्मादेतत्सर्वैर्नित्यमनुष्ठेयम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी विद्वानांचे व औषधांचे सेवन करावे त्याशिवाय सुख मिळू शकत नाही. त्यामुळे असे आचरण सर्वांनी सदैव करावे. ॥ ७ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ नः सोम विश्व᳓तो
र᳓क्षा राजन्न् अघायतः᳓
न᳓ रिष्येत् त्वा᳓वतः स᳓खा

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

aghāyatáḥ ← √aghāy- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

riṣyet ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā́vataḥ ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

त्वम् । नः॒ । सो॒म॒ । वि॒श्वतः॑ । रक्ष॑ । रा॒ज॒न् । अ॒घ॒ऽय॒तः ।
न । रि॒ष्ये॒त् । त्वाऽव॑तः । सखा॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• viśvato ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• rājann ← rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• aghāyataḥ ← aghāy
• [verb noun], ablative, singular

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• riṣyet ← riṣ
• [verb], singular, Present optative
• “suffer; harm.”

• tvāvataḥ ← tvāvat
• [noun], genitive, singular, masculine

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

हे सोम राजन् राजनशील त्वम् अघायतः । अघं पापम् । तद्धेतुकं दुःखमस्माकं कर्तुमिच्छतः .विश्वतः सर्वस्मादपि पुरुषात् नः अस्मान् रक्ष पालय । त्वावतः त्वत्सदृशस्य सखा सख्यं प्राप्तः पुरुषः न रिष्येत् नहि विनश्येत् किमु वक्तव्यं त्वत्सखा न विनश्यतीति ॥ अघायतः । अघं पापं परेषामिच्छतीत्यघायन् । ‘छन्दसि परेच्छायामपि ’ इति क्यच् । अश्वाघस्यात्’ इति आत्वम् । रिष्येत् । रुष रिष हिंसायाम् ’ । त्वावतः । ‘ वतुष्प्रकरणे युष्मदस्मद्भ्यां छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम् ’ इति वतुप् । ‘ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । ‘ आ सर्वनाम्नः इति आत्वम् ॥

English translation:

“Defend us, royal Soma, from every one seeking to harm us; the friend of one like you can never perish.”

You, King Soma—guard us on all sides from the one who bears malice. No comrade of one such as you could suffer harm.

Guard us, King Soma, on all sides from him who threatens us: never let
The friend of one like thee be harmed.

Du König Soma, beschütze uns vor jedem Böswilligen! Der Freund von einem, wie du bist, sollte nicht zu Schaden kommen.

Beschütz uns, Soma, überall, o König, vor dem Bösewicht, Nicht treffe deinen Freund ein Leid.

Ты нас, Сома, со всех сторон
Защити, о царь, от злонамеренного!
Да не потерпит ущерба друг такого, как ты!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) सबके मित्र वा मित्रता देनेवाला ! (त्वम्) आप वा यह ओषधिसमूह (विश्वतः) समस्त (अघायतः) अपने को दोष की इच्छा करते हुए वा दोषकारी से (नः) हम लोगों की (रक्ष) रक्षा कीजिये वा यह ओषधिराज रक्षा करता है, हे (राजन्) सबको रक्षा का प्रकाश करनेवाले ! (त्वावतः) तुम्हारे समान पुरुष का (सखा) कोई मित्र (न) न (रिष्येत्) विनाश को प्राप्त होवे वा सबका रक्षक जो ओषधिगण इसके समान ओषधि का सेवनेवाला पुरुष विनाश को न प्राप्त होवे ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को इस प्रकार ईश्वर की प्रार्थना करके उत्तम यत्न करना चाहिये कि जिससे धर्म के छोड़ने और अधर्म के ग्रहण करने को इच्छा भी न उठे। धर्म और अधर्म की प्रवृत्ति में मन की इच्छा ही कारण है, उसकी प्रवृत्ति और उसके रोकने से कभी धर्म का त्याग और अधर्म का ग्रहण उत्पन्न न हो ॥ ८ ॥

अन्वय: हे सोम त्वमयं च विश्वतोऽघायतो नोऽस्मान् रक्ष रक्षति वा। हे राजन् त्वावतः सखा न रिष्येद्विनष्टो न भवेत् ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (नः) (सोम) सर्वसुहृत्सौहार्दप्रदो वा (विश्वतः) सर्वस्मात् (रक्ष) रक्षति वा। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (राजन्) सर्वरक्षणस्याभिप्रकाशक प्रकाशको वा (अघायतः) आत्मनोऽघमिच्छतो दोषकारिणः (न) निषेधे (रिष्येत्) हिंसितो भवेत् (त्वावतः) त्वत्सदृशस्य (सखा) मित्रः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैरेवमीश्वरं प्रार्थयित्वा प्रयतितव्यम्। यतो धर्मं त्यक्तुमधर्मं ग्रहीतुमिच्छापि न समुत्तिष्ठेत। धर्माधर्मप्रवृत्तौ मनस इच्छैव कारणमस्ति तत्प्रवृत्तौ तन्निरोधे च कदाचिद्धर्मत्यागोऽधर्मग्रहणं च नैवोत्पद्येत ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी याप्रकारे ईश्वराची प्रार्थना करून उत्तम प्रयत्न केले पाहिजेत की ज्यामुळे धर्माचा त्याग व अधर्माचे ग्रहण करण्याची इच्छा ही उत्पन्न होता कामा नये. धर्म व अधर्माच्या प्रवृत्तीमध्ये मनाची इच्छाच कारण आहे. त्याची प्रवृत्ती रोखण्याने कधी धर्माचा त्याग व अधर्माची स्वीकृती उत्पन्न होऊ नये. ॥ ८ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

सो᳓म या᳓स् ते मयोभु᳓व
ऊत᳓यः स᳓न्ति दाशु᳓षे
ता᳓भिर् नो अविता᳓ भव

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sóma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

सोम॑ । याः । ते॒ । म॒यः॒ऽभुवः॑ । ऊ॒तयः॑ । सन्ति॑ । दा॒शुषे॑ ।
ताभिः॑ । नः॒ । अ॒वि॒ता । भ॒व॒ ॥

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• yās ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mayobhuva ← mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, feminine

• ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘vitā ← avitā ← av
• [verb], singular, periphrast. future
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे सोम ते तव संबन्धिन्यः दाशुषे चरुपुरोडाशादीनि दत्तवते यजमानाय मयोभुवः मयसः सुखस्य भावयित्र्यः याः ऊतयः रक्षाः सन्ति विद्यन्ते ताभिः रक्षाभिः नः अस्माकम् अविता रक्षिता भव ॥ मयोभुवः । अस्य ऊतिविशेषणत्वेन स्त्रीलिङ्गत्वे ‘भुवश्च’ (पा. सू. ४, १. ४७ ) इति ङीष् प्राप्नोति । तत् ‘वोतो गुणवचनात् ’ इत्यस्मात् उतः इति तपरकरणस्यानुवर्तनात् न भवति ॥

English translation:

“Soma, be our protector with those assistances which are sources of happiness to the donor (of oblations).”

Soma, your forms of help that are joy itself for the pious man,
with those become our helper.

With those delightful aids which thou hast, Soma, for the worshipper,–
Even with those protect thou us.

Soma! Mit den heilsamen Hilfen, die du für den Opferspender hast, mit denen sei uns ein Helfer!

O Soma, welche Hülfen du, heilbringend für den Frommen hast, Mit denen sei ein Helfer uns.

О Сома, те приносящие счастье
Поддержки, что есть у тебя для почитающего (тебя), -
Ими помоги нам!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

वह किनसे रक्षा करता है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) परमेश्वर ! (याः) जो (ते) आपकी वा सोम आदि ओषधिगण की (मयोभुवः) सुख को उत्पन्न करनेवाली (ऊतयः) रक्षा आदि क्रिया (दाशुषे) दानी मनुष्य के लिये (सन्ति) हैं (ताभिः) उनसे (नः) हमलोगों के (अविताः) रक्षा आदि के करनेवाले (भव) हूजिये वा जो यह ओषधिगण होता है, इनका उपयोग हम लोग सदा करें ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - जिन प्राणियों की परमेश्वर, विद्वान् और अच्छी सिद्ध की हुई ओषधि रक्षा करनेवाली होती हैं, वे कहाँ से दुःख देखें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे सोम यास्ते तवास्य वा मयोभुव ऊतयो दाशुषे सन्ति ताभिर्नोऽस्माकमविता भव भवति वा ॥ ९ ॥

स कं रक्षतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) (याः) (ते) तव तस्य वा (मयोभुवः) सुखकारिका (ऊतयः) रक्षणादिकाः क्रियाः (सन्ति) भवन्ति (दाशुषे) दानशीलाय मनुष्याय (ताभिः) (नः) अस्माकं (अविता) रक्षणादिकर्त्ता (भव) भवति वा ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - येषां प्राणिनां परमेश्वरो विद्वांसः सुनिष्पादिता ओषधिसमूहाश्च रक्षका भवन्ति कुतस्ते दुःखं पश्येयुः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या प्राण्यांचे रक्षण परमेश्वर, विद्वान व औषधांचे समूह करतात. त्यांना दुःख कसे भोगावे लागणार? ॥ ९ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

इमं᳓ यज्ञ᳓म् इदं᳓ व᳓चो
जुजुषाण᳓ उपा᳓गहि
सो᳓म त्वं᳓ नो वृधे᳓ भव

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jujuṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

upā́gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sóma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

इ॒मम् । य॒ज्ञम् । इ॒दम् । वचः॑ । जु॒जु॒षा॒णः । उ॒प॒ऽआग॑हि ।
सोम॑ । त्वम् । नः॒ । वृ॒धे । भ॒व॒ ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• jujuṣāṇa ← jujuṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• upāgahi ← upāgam ← √gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “enter (a state); come; approach; arrive; result.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे सोम त्वम् इमम् अस्माभिः क्रियमाणं यज्ञम् इदं वचः इदानीं क्रियमाणं स्तुतिलक्षणं वचनं जुजुषाणः सेवमानः सन् उपागहि उपागच्छ प्राचीनवंशलक्षणं गृहं प्राप्नुहि । प्राप्य च नः अस्माकं वृधे यज्ञस्य वर्धनाय भव ॥ जुजुषाणः । ‘ जुषी प्रीतिसेवनयोः । छन्दसि लिट् । लिटः कानच् । चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । उपागहि । गमेर्लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘ अनुदात्तोपदेश°? इत्यादिना मकालोपः । ‘ असिद्धवदत्रा भात्’ इति अस्य असिद्धत्वात् हेः लुगभावः । ‘ गतिर्गतौ ’ (पा. सू. ८. १. ७० ) इति पूर्वस्य गतेर्निघातः ॥॥ २० ॥

English translation:

“Accepting this our sacrifice, and this our praise, approach, Soma, and be to us as the augmenter of our rite.”

This sacrifice here—having delighted in this speech, come near to it. Soma, be (ready) to strengthen us.

I take the pf. part. jujuṣāṇáḥ as expressing an action anterior to that of the main verb, impv. upā́gahi. If this is correct, the verse is constructed chiastically, with imáṃ yajñám construed with upā́gahi, while the call that precedes Soma’s arrival at the sacrifice is nested in between (idáṃ váco, jujuṣānáḥ).

Accepting this our sacrifice and this our praise, O Soma, come,
And be thou nigh to prosper us.

An diesem Opfer, an dieser Rede dich erfreuend komm herbei! Sei du, Soma, uns zum Gedeihen!

Lass dieses Opfer, dieses Lied gefallen dir und komm herbei, O Soma, du sei uns zum Heil.

Приди, наслаждаясь
Этой жертвой, этой речью!
О Сома, помоги ты нам, возрасти!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह क्या करता है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) परमेश्वर वा विद्वन् ! जिससे (इमम्) इस (यज्ञम्) विद्या की रक्षा करनेवाले वा शिल्प कर्मों से सिद्ध किये हुए यज्ञ को तथा (इदम्) इस विद्या और धर्मसंयुक्त (वचः) वचन को (जुजुषाणः) प्रीति से सेवन करते हुए (त्वम्) आप (उपागहि) समीप प्राप्त होते हैं वा यह सोम आदि ओषधिगण समीप प्राप्त होता है (नः) हम लोगों की (वृधे) वृद्धि के लिये (भव) हूजिये वा उक्त ओषधिगण होवें ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जब विज्ञान से ईश्वर और सेवा तथा कृतज्ञता से विद्वान्, वैद्यकविद्या वा उत्तम क्रिया से ओषधियाँ मिलती हैं, तब मनुष्यों के सब सुख उत्पन्न होते हैं ॥ १० ॥

अन्वय: हे सोम यत इमं यज्ञमिदं वचो जुजुषाणः संस्त्वमुपागहि। उपागच्छति वाऽतो नो वृधे भव भवतु वा ॥ १० ॥

पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) प्रत्यक्षम् (यज्ञम्) विद्यारक्षाकारकं शिल्पसिद्धं वा (इदम्) विद्याधर्मयुक्तम् (वचः) वचनम् (जुजुषाणः) सेवमानः (उपागहि) उपागच्छ उपागच्छति वा (सोम) (त्वम्) (नः) अस्माकम् (वृधे) वृद्धये (भव) भवति वा ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यदा विज्ञानेनेश्वरः सेवाकृतज्ञताभ्यां विद्वांसो वैद्यकसत्क्रियाभ्यामोषधिगणश्चोपागता भवन्ति तदा मनुष्याणां सर्वाणि सुखानि जायन्ते ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जेव्हा विज्ञानाने ईश्वर मिळतो व सेवा आणि कृतज्ञता यांनी विद्वान मिळतो. वैद्यक विद्या व उत्तम क्रियेद्वारे औषधी मिळतात तेव्हा माणसांना सर्व सुख प्राप्त होते. ॥ १० ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

सो᳓म गीर्भि᳓ष् टुवा वयं᳓
वर्ध᳓यामो वचोवि᳓दः
सुमॄळीको᳓+ न आ᳓ विश

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sóma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vacovídaḥ ← vacovíd- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

vardháyāmaḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sumr̥ḷīkáḥ ← sumr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सोम॑ । गीः॒ऽभिः । त्वा॒ । व॒यम् । व॒र्धया॑मः । व॒चः॒ऽविदः॑ ।
सु॒ऽमृ॒ळी॒कः । नः॒ । आ । वि॒श॒ ॥

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• gīrbhiṣ ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ṭvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• vardhayāmo ← vardhayāmaḥ ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• vacovidaḥ ← vacaḥ ← vacas
• [noun], neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• vacovidaḥ ← vidaḥ ← vid
• [noun], nominative, plural, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• sumṛḍīko ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumṛḍīko ← mṛḍīkaḥ ← mṛḍīka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “compassion; favor.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśa ← viś
• [verb], singular, Present imperative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

हे सोम त्वा त्वां वचोविदः स्तुतिलक्षणानां वचसां वेदितारः वयम् अनुष्ठातारः गीर्भिः स्तुतिलक्षणैर्वचोभिः वर्धयामः प्रवृद्धं कुर्मः । तादृशस्त्वं च नः अस्माकं सुमृळीकः शोभनं सुखं कुर्वन् सन् आ विश आगच्छ । सुमृळीकः । ‘ मृड सुखने ’ । ‘ मृडेः कीकन्ककनौ ’ ( उ. सू. ४. ४६४ ) इति भावे कीकन्प्रत्ययः । शोभनं मृडीकं यस्येति बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ।

English translation:

“Acquainted with hymns, we elevate you with praises; do you, who are benignant, approach.”

Soma, we who know speech strengthen you with our hymns.
Very compassionate to us, enter us. ᳓

Well-skilled in speech we magnify thee, Soma, with our sacred songs:
Come thou to us, most gracious One.

Wir erbauen dich, Soma, mit Lobesworten, der Rede kundig. Mildtätig geh in uns ein!

Wir redekund’gen stärken dich, o Soma, durch der Lieder Schall, Komm reich an Gnade her zu uns.

О Сома, хвалебными песнями неба
Мы усиливаем тебя, сведущие в речи.
Сочувственный войди в нас!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) जानने योग्य गुण, कर्म, स्वभावयुक्त परमेश्वर ! जिस कारण (सुमृळीकः) अच्छे सुखके करनेवाले वैद्य आप और सोम आदि ओषधिगण (नः) हमलोगों को (आ) (विश) प्राप्त हो, इससे (त्वा) आपको और उस ओषधिगण को (वचोविदः) जानने योग्य पदार्थों को जानते हुए (वयम्) हम (गीर्भिः) विद्या से शुद्ध की हुई वाणियों से नित्य (वर्द्धयामः) बढ़ाते हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। ईश्वर, विद्वान् और ओषधि समूह के तुल्य प्राणियों को कोई सुख करनेवाला नहीं है, इससे उत्तम शिक्षा और विद्याऽध्ययन से उक्त पदार्थों के बोध की वृद्धि करके मनुष्यों को नित्य वैसे ही आचरण करना चाहिये ॥ ११ ॥

अन्वय: हे सोम यतः सुमृळीको वैद्यस्त्वं नोऽस्मानाविश तस्मात् त्वा त्वां वचोविदो वयं गीर्भिर्नित्यं वर्द्धयामः ॥ ११ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) विज्ञातव्यगुणकर्मस्वभाव ! (गीर्भिः) विद्यासुसंस्कृताभिर्वाग्भिः (त्वा) त्वाम् (वयम्) (वर्धयामः) (वचोविदः) विदितवेदितव्याः (सुमृळीकः) सुष्ठु सुखकारी (नः) अस्मान् (आ) आभिमुख्ये (विश) ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। न हीश्वरविद्वदोषधिगणैस्तुल्यः प्राणिनां सुखकारी कश्चिद्वर्त्तते तस्मात्सुशिक्षाध्ययनाभ्यामेतेषां बोधवृद्धिं कृत्वा तदुपयोगश्च मनुष्यैर्नित्यमनुष्ठेयः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. ईश्वर, विद्वान व औषधी समूहासारखे प्राण्यांना सुखी करणारे कोणी नसते. त्यासाठी उत्तम शिक्षण व विद्याऽध्ययनाने वरील पदार्थांच्या ज्ञानात वाढ करून माणसांनी नित्य तसे आचरण करावे. ॥ ११ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

गयस्फा᳓नो अमीवहा᳓
वसुवि᳓त् पुष्टिव᳓र्धनः
सुमित्रः᳓ सोम नो भव

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
amīvahā́ ← amīvahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gayasphā́naḥ ← gayasphā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puṣṭivárdhanaḥ ← puṣṭivárdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vasuvít ← vasuvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sumitráḥ ← sumitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ग॒य॒ऽस्फानः॑ । अ॒मी॒व॒ऽहा । व॒सु॒ऽवित् । पु॒ष्टि॒ऽवर्ध॑नः ।
सु॒ऽमि॒त्रः । सो॒म॒ । नः॒ । भ॒व॒ ॥

• gayasphāno ← gayasphānaḥ ← gayasphāna
• [noun], nominative, singular, masculine

• amīvahā ← amīva
• [noun], neuter
• “disease.”

• amīvahā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• vasuvit ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasuvit ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “finding.”

• puṣṭivardhanaḥ ← puṣṭi
• [noun], feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• puṣṭivardhanaḥ ← vardhanaḥ ← vardhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• sumitraḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumitraḥ ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

गयस्फानः । गयः इति धननाम । धनस्य वर्धयिता अमीवहा अमीवानां रोगाणां हन्ता वसुवित् स्तोतॄणां धनस्य लम्भयिता प्रापयिता पुष्टिवर्धनः पुष्टेः संपदो वर्धयिता सुमित्रः । शोभनानि मित्राणि सखायो यस्य स तथोक्तः । हे सोम त्वं नः अस्माकम् एवंगुणविशिष्टः भव ॥ गयस्फानः । ‘ स्फायी वृद्धौ ’ । अन्तर्भावितण्यर्थात् ल्युटि व्यत्ययेन यलोपः । इदमादिषु चतुर्षु पदेषु कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सुमित्रः । नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Be unto us, Soma, the bestower of wealth, the remover of disease, the cognizant of riches, the augmenter of nutriment, an excellent friend.”

Fattening the livestock, smiting afflictions, finding goods, increasing prosperity,
Soma, be a good ally to us. ᳓

Enricher, healer of disease, wealth-finder, prospering our store,
Be, Soma, a good Friend to us.

Den Hausstand vergrößernd, Krankheit vertreibend, Schätze findend, Wohlstand mehrend, halte, o Soma, gute Freundschaft mit uns!

Den Hausstand mehr’, vertreibe Leid, die Nahrung mehre, schenke Gut, Sei, Soma, uns ein lieber Freund.

Умножающий хозяйство, убивающий болезни,
Находящий добро, усиливающий процветание,
Будь ты нам, Сома, добрым другом!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) परमेश्वर वा विद्वन् ! जिस कारण आप वा यह उत्तमौषध (नः) हम लोगों के (गयस्फानः) प्राणों के बढ़ाने वा (अमीवहा) अविद्या आदि दोषों तथा ज्वर आदि दुःखों के विनाश करने वा (वसुवित्) द्रव्य आदि पदार्थों के ज्ञान कराने वा (सुमित्रः) जिनसे उत्तम कामों के करनेवाले मित्र होते हैं वैसे (पुष्टिवर्द्धनः) शरीर और आत्मा की पुष्टि को बढ़ानेवाले (भव) हूजिये वा यह ओषधिसमूह हम लोगों को यथायोग्य उक्त गुण देनेवाला होवे, इससे आप और यह हम लोगों के सेवने योग्य हैं ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। प्राणियों को ईश्वर और ओषधियों के सेवन और विद्वानों के सङ्ग के विना रोगनाश, बलवृद्धि, पदार्थों का ज्ञान, धन की प्राप्ति तथा मित्रमिलाप नहीं हो सकता, इससे उक्त पदार्थों का यथायोग्य आश्रय और सेवा सबको करनी चाहिये ॥ १२ ॥

अन्वय: हे सोम यतस्त्वं नोऽस्माकं गयस्फानोऽमीवहा वसुवित्सुमित्रः पुष्टिवर्धनो भव भवसि वा तस्मादस्माभिः सेव्यः ॥ १२ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (गयस्फानः) गयानां प्राणानां वर्धयिता। स्फायी वृद्धावित्यस्माद्धातोर्नन्द्यादेराकृतिगणत्वाल्ल्युः। छान्दसो वर्णलोप इति यलोपः। अत्र सायणाचार्येण स्फान इति कर्त्तरि ल्युडन्तं व्याख्यातं तदशुद्धम्। (अमीवहा) अमीवानामविद्यादीनां ज्वरादीनां वा हन्ता (वसुवित्) वसूनि सर्वाणि द्रव्याणि विदन्ति ये येन वा (पुष्टिवर्द्धनः) शरीरात्मपुष्टेर्वर्धयिता (सुमित्रः) शोभनाः सुष्ठुकारिणो मित्रा यतः (सोम) (नः) अस्माकम् (भव) भवतु वा ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नहि प्राणिनामीश्वरस्यौषधीनां च सेवनेन विदुषां सङ्गेन च विना रोगनाशो बलवर्द्धनं द्रव्यज्ञानं धनप्राप्तिः सुहृन्मेलनं च भवितुं शक्यं तस्मादेतेषां समाश्रयः सेवा च सर्वैः कार्या ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. प्राण्यांना ईश्वर व औषधांचे सेवन व विद्वानांचा संग याशिवाय रोगनाश, बलवृद्धी, पदार्थांचे ज्ञान, धनाची प्राप्ती व मित्रांचा मिलाफ होऊ शकत नाही. त्यामुळे वरील पदार्थांचा यथायोग्य आश्रय घेतला पाहिजे व सर्वांची सेवा केली पाहिजे. ॥ १२ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

सो᳓म रारन्धि᳓ नो हृदि᳓
गा᳓वो न᳓ य᳓वसेषु आ᳓
म᳓र्य इव स्व᳓ ओकि᳓ये

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hr̥dí ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rārandhí ← √ranⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

sóma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

yávaseṣu ← yávasa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

máryaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

okyè ← okyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

सोम॑ । र॒र॒न्धि । नः॒ । हृ॒दि । गावः॑ । न । यव॑सेषु । आ ।
मर्यः॑ऽइव । स्वे । ओ॒क्ये॑ ॥

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• rārandhi ← ran
• [verb], singular, Perfect imperative
• “rejoice.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• hṛdi ← hṛd
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yavaseṣv ← yavaseṣu ← yavasa
• [noun], locative, plural, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• marya ← maryaḥ ← marya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sva ← sve ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• okye ← okya
• [noun], locative, singular, neuter

हे सोम त्वं नः अस्माकं हृदि हृदये ररन्धि रमस्व । तत्र निदर्शनद्वयमुच्यते। गावो न । यथा गावः यवसेषु शोभनतृणेषु आ आभिमुख्येन रमन्ते । मर्यइव । यथा वा मर्यो मरणधर्मा मनुष्यः स्वे ओक्ये स्वकीये ओकसि गृहे पुत्रादिभिः सह रमते तद्वदस्माभिर्दत्तेन हविषा तृप्तः सन् अस्मास्वेवावतिष्ठस्व । नान्यत्र गच्छेति निदर्शनद्वयस्य तात्पर्यार्थः । ररन्धि । रमु क्रीडायाम् । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ छन्दस्युभयथा’ इति हेः आर्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावात् ’ अङितश्च ’ इति हेर्धिः । अत एव अङित्त्वात् अनुनासिकलोपाभावः । ‘ सेर्ह्यपिञ्च । इति हेः अपित्त्वात् तस्यैव स्वरः शिष्यते । छान्दसमभ्यासदीर्घत्वम् । आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इति पूर्वस्यामन्त्रितस्य अविद्यमानवत्त्वात् पदादपरत्वेन निघाताभावः। मर्यइव। ‘ छन्दसि निष्टर्क्य०’ इत्यादौ मर्यशब्दो यत्प्रत्ययान्तो निपात्यते । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ओक्ये । ‘ उच समवाये । उच्यते समवेयते प्राप्यते इति ओक्यं गृहम् । ऋहलोर्ण्यत् । ‘ चजोः कु घिण्ण्यतोः’ इति कुत्वम् । तित्स्वरितः ॥

English translation:

“Soma, dwell happy in our hearts, like cattle in fresh pastures, like men in their own abodes.”

Soma, take pleasure in our heart, as cows do in pastures,
as a young man in his prime does in his own home.

Soma, be happy in our heart, as milch-kine in the grassy meads,
As a young man in his own house.

Soma! Verweile gern in unserem Herzen wie die Kühe auf der Weide, wie ein junger Mann im eigenen Heim!

Erquick an unserm Herzen dich, o Soma, wie die Kuh am Gras, Und wie der Mann am eignen Haus.

О Сома, найди себе радость в нашем сердце,
Как коровы на пастбищах,
Как юноша в своем доме!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) परमेश्वर ! जिस कारण आप (नः) हम लोगों के (हृदि) हृदय में (न) जैसे (यवसेषु) खाने योग्य घास आदि पदार्थों में (गावः) गौ रमती हैं वैसे वा जैसे (स्वे) अपने (ओक्ये) घर में (मर्य्यइव) मनुष्य विरमता है वैसे (आ) अच्छे प्रकार (रारन्धि) रमिये वा ओषधिसमूह उक्त प्रकार से रमे, इससे सबके सेवने योग्य आप वा यह है ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और दो उपमालङ्कार हैं। हे जगदीश्वर ! जैसे प्रत्यक्षता से गौ और मनुष्य अपने भोजन करने योग्य पदार्थ वा स्थान में उत्साहपूर्वक अपना वर्त्ताव वर्त्तते हैं, वैसे हम लोगों के आत्मा में प्रकाशित हूजिये। जैसे पृथिवी आदि कार्य्य पदार्थों में प्रत्यक्ष सूर्य्य की किरणें प्रकाशमान होती हैं, वैसे हम लोगों के आत्मा में प्रकाशमान हूजिये। इस मन्त्र में असंभव होने से विद्वान् का ग्रहण नहीं किया ॥ १३ ॥

अन्वय: हे सोम यतस्त्वमयं च नो हृदि नेव यवसेषु गावो स्व ओक्ये मर्यइवारारन्धि समन्ताद्रमस्व रमते वा तस्मात्सर्वैः सदा सेवनीयः ॥ १३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) (रारन्धि) रमस्व रमेत वा। अत्र रमधातोर्लोटि मध्यमैकवचने बहुलं छन्दसीति शपः स्थाने श्लुः। व्यत्ययेन परस्मैपदं वाच्छन्दसीति हेः पित्वादङितश्चेति धिः। (न) अस्माकम् (हृदये) (गावः) धेनवः (न) इव (यवसेषु) भक्षणीयेषु घासेषु (आ) समन्तात् (मर्यइव) यथा मनुष्यः (स्वे) स्वकीये (ओक्ये) गृहे ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्काराः। हे जगदीश्वर यथा प्रत्यक्षतया गावो मनुष्याश्च स्वकीये भोक्तव्ये पदार्थे स्थाने वा क्रीडन्ति तथैवाऽस्माकमात्मनि प्रकाशितो भवेः। यथा पृथिव्यादिषु कार्य्यद्रव्येषु प्रत्यक्षाः किरणा राजन्ते तथैवास्माकमात्मनि राजस्व। अत्रासंभवत्वाद्विद्वान्न गृह्यते ॥ १३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व दोन उपमालंकार आहेत, हे जगदीश्वरा! जसे प्रत्यक्ष गाय व मनुष्य स्वतःच्या भोजन पदार्थात किंवा स्वगृही आनंदाने रमतात तसे आमच्या आत्म्यात प्रकट व्हा. जसे पृथ्वी इत्यादी पदार्थांवर प्रत्यक्ष सूर्याची किरणे प्रकाशमान होतात तसे आमच्या आत्म्यात प्रकाशमान व्हा. या मंत्रात अशक्य असल्यामुळे विद्वानाचे ग्रहण केलेले नाही. ॥ १३ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

यः᳓ सोम सखिये᳓ त᳓व
रार᳓णद् देव म᳓र्तियः
तं᳓ द᳓क्षः सचते कविः᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rāráṇat ← √ranⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

dákṣaḥ ← dákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sacate ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यः । सो॒म॒ । स॒ख्ये । तव॑ । र॒रण॑त् । दे॒व॒ । मर्त्यः॑ ।
तम् । दक्षः॑ । स॒च॒ते॒ । क॒विः ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sakhye ← sakhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rāraṇad ← rāraṇat ← ran
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “rejoice.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mortal.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dakṣaḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• sacate ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

हे देव द्योतमान सोम तव सख्ये त्वदीये सखित्वे निमित्तभूते सति यः मर्त्यः मरणधर्मा यजमानः रारणत् रणति एतत्सूक्तरूपेण स्तोत्रेण त्वां स्तौति तं यजमानं कविः क्रान्तदर्शी दक्षः सर्वकार्यसमर्थस्त्वं सचते सेवसे । अनुगृह्णासीत्यर्थः । ररणत् । रण शब्दार्थः । लेटि अडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ इतश्च लोपः० ’ इति इकारलोपः। ‘ छन्दस्युभयथा - इति आर्धधातुकत्वात् अचि अनिटि लसार्वधातुके विधीयमानस्य अभ्यस्ताद्युदात्तत्वस्याभावे धातुस्वरः शिष्यते । सचते । षच समवाये । पुरुषव्यत्ययः ॥

English translation:

“The experienced sage commends the mortal who, through affection, divine Soma, praises you.”

O Soma, the mortal who will take pleasure in your comradeship, o god, him does skill accompany, him does the sage poet.

Although it is tempting to take dákṣa- as adjectival here (so Geldner, Witzel Gotō), I am somewhat dubious that this stem can be an adjective, and in any case the emphasis on the skill associated with Soma in this hymn (vss. 2b, 3d, 7c) suggests a nominal reading here. Although the pairing of an abstract quality (skill) with an animate being (poet) might seem awkward, I see it as a variant reprise of 2ab, where krátu- (‘intention’) and dákṣa- were paired; as discussed ad I.2.7-9, krátu- and dákṣa- are two of the three qualities required to bring an action about and are regularly associated. Here kaví- stands in for krátu-. This substitution is enabled by the syntagm “the poet’s krátu-, as in the cmpd. kaví-kratu-. (Renou’s interpr. is similar; see his n.)

O Soma, God, the mortal man who in thy friendship hath delight,
Him doth the mighty Sage befriend.

Welcher Sterbliche, o Gott Soma, in deiner Gesellschaft gern verweilt, dem steht der wirksame Seher zur Seite.

Welch Sterblicher, o Gott, sich freut, o Soma, deiner Brüderschaft, Dem ist der starke Seher hold.

(Тот) смертный, о Сома, кто находит себе
Радость в дружбе твоей, о бог, –
За ним следует мудрая сила действия.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) दिव्यगुणों को प्राप्त करानेवाले वा अच्छे गुणों का हेतु (सोम) वैद्यराज विद्वान् वा यह उत्तम ओषधि ! (यः) जो (तव) आप वा इसके (सख्ये) मित्रपन वा मित्र के काम में (दक्षः) शरीर और आत्मबलयुक्त (कविः) दर्शनीय वा अव्याहत प्रज्ञायुक्त (मर्त्यः) मनुष्य (रारणत्) संवाद करता और (सचते) संबन्ध रखता है (तम्) उस मनुष्य को सुख क्यों न प्राप्त होवें ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जो मनुष्य परमेश्वर, विद्वान् वा उत्तम ओषधि के साथ मित्रपन करते हैं, वे विद्या को प्राप्त होके कभी दुःखभागी नहीं होते ॥ १४ ॥

अन्वय: हे देव सोम यस्तव सख्ये दक्षः कविर्मर्त्यो रारणत् सचते च तं सुखं कथं न प्राप्नुयात् ॥ १४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (सोम) विद्वन् (सख्ये) मित्रस्य भावाय कर्मणे वा (तव) (रारणत्) उपसंवदते। अत्र रणधातोर्बहुलं छन्दसीति शपः स्थाने श्लुः। लडर्थे लेट् च। तुजादित्वाद्दीर्घः। (देव) दिव्यगुणप्रापक दिव्यगुणनिमित्तो वा (मर्त्यः) मनुष्यः (तम्) मनुष्यम् (दक्षः) विद्यमानशरीरात्मबलः (सचते) समवैति (कविः) क्रान्तप्रज्ञादर्शनः ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। ये मनुष्याः परमेश्वरेण विद्वद्भिरुत्तमौषधिभिर्वा सह मित्रभावं कुर्वन्ति ते विद्यां प्राप्य न कदाचिददुःखभागिनो भवन्ति ॥ १४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जी माणसे परमेश्वर, विद्वान किंवा उत्तम औषधी यांच्याशी मैत्री करतात ती विद्या प्राप्त करतात व कधी दुःखी होत नाहीत. ॥ १४ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

उरुष्या᳓ णो अभि᳓शस्तेः
सो᳓म नि᳓ पाहि अं᳓हसः
स᳓खा सुशे᳓व एधि नः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhíśasteḥ ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

uruṣyá ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sóma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

edhi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśévaḥ ← suśéva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒रु॒ष्य । नः॒ । अ॒भिऽश॑स्तेः । सोम॑ । नि । पा॒हि॒ । अंह॑सः ।
सखा॑ । सु॒ऽशेवः॑ । ए॒धि॒ । नः॒ ॥

• uruṣyā ← uruṣy
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; help.”

• ṇo ← ṇaḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• abhiśasteḥ ← abhiśasti
• [noun], ablative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• suśeva ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśeva ← śevaḥ ← śeva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friendly; favorable; dear.”

• edhi ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

हे सोम त्वं नः अस्मान् अभिशस्तेः अभिशंसनात् अभिशापरूपान्निन्दनात् उरुष्य रक्ष । ‘ उरुष्यती रक्षाकर्मा ’ ( निरु. ५. २३ ) इति यास्कः । तथा अंहसः अस्मत्कृतात् पापाच्च नि पाहि नितरां पालय । एवमस्मदीयं पापं परिहृत्य सुशेवः अस्मभ्यं दातव्येन शोभनेन सुखेन युक्तः सन् सखा एधि हितकारी भव ॥ अभिशस्तेः । ‘शंसु स्तुतौ’ । अस्मात् भावे क्तिन् । ‘ तादौ च । इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । एधि । ‘ अस भुवि ‘। लोटि सेहिः । तस्य ङित्त्वात् श्नसोरल्लोप: इति अकारलोपः । ‘ ध्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च’ इति सकारस्य एत्वम् । तस्य असिद्धवदत्रा भात इति असिद्धत्वात् हुझल्भ्यो हेर्धिः’ इति हेर्धिरादेशः ॥॥ २१ ॥

English translation:

“Protect us, Soma, from calumny, preserve us from sin; plural ased with our service, be our friend.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uruṣyatī rakṣakarmā (Nirukta 5.23)

Make a broad space for us against imprecation; Soma, protect us from narrow straits.
Be a comrade well disposed to us.

Save us from slanderous reproach, keep us., O Soma, from distress:
Be unto us a gracious Friend.

Sichere uns, o Soma, vor übler Nachrede; schütz uns vor Not; sei uns ein wohlwollender Freund!

Beschirme Soma uns vor Fluch und schütze vor Bedrängniss uns, Sei uns ein holdgesinnter Freund.

Создай нам широкий простор от наговора!
О Сома, защити (нас) от узости!
Будь нам милосердным другом!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) रक्षा करने और (सुशेवः) उत्तम सुख देनेवाले (सखा) मित्र ! जो आप (अभिशस्तेः) सुखविनाश करनेवाले काम से (नः) हम लोगों को (उरुष्य) बचाओ वा (अंहसः) अविद्या तथा ज्वरादिरोग से हम लोगों की (नि) निरन्तर (पाहि) पालना करो और (नः) हम लोगों के सुख करनेवाले (एधि) होओ, वह आप हमको सत्कार करने योग्य क्यों न होवें ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को अच्छी प्रकार सेवा किया हुआ वैद्य, उत्तम विद्वान्, समस्त अविद्या आदि राजरोगों से अलग कर उनको आनन्दित करता है, इससे यह सदैव संगम करने योग्य है ॥ १५ ॥

अन्वय: हे सोम यः सुशेवः सखाऽभिशस्तेर्न उरुष्यांहसोऽस्मान्निपाहि नोऽस्माकं सुखकार्य्येधि भवसि सोऽस्माभिः कथं न सत्कर्त्तव्यः ॥ १५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उरुष्य) रक्ष। उरुष्यतीति रक्षतिकर्मा। निरु० ५। २३। अत्र ऋचि तुनु० इति दीर्घः। (नः) अस्मान् (अभिशस्तेः) सुखहिंसकात् (सोम) रक्षक (नि) नितराम् (पाहि) पालय (अंहसः) अविद्याज्वरादिरोगात् (सखा) मित्रः (सुशेवः) सुष्ठु सुखदः (एधि) भवसि (नः) अस्माकम् ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सुसेवितः परमवैद्यो विद्वान् सर्वैभ्योऽविद्यादिरोगेभ्यः पृथक्कृत्यैतानानन्दयति तस्मात्स सदैव संगमनीयः ॥ १५ ॥

भावार्थभाषाः - स्वीकारणीय वैद्य व उत्तम विद्वान संपूर्ण अविद्या इत्यादी रोगांपासून माणसांना वेगळे करून त्यांना आनंदित करतो. त्यामुळे सदैव त्यांचा संग करावा. ॥ १५ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ प्यायस्व स᳓म् एतु ते
विश्व᳓तः सोम वृ᳓ष्णियम्
भ᳓वा वा᳓जस्य संगथे᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pyāyasva ← √pyā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

vŕ̥ṣṇyam ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

saṁgathé ← saṁgathá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

आ । प्या॒य॒स्व॒ । सम् । ए॒तु॒ । ते॒ । वि॒श्वतः॑ । सो॒म॒ । वृष्ण्य॑म् ।
भव॑ । वाज॑स्य । स॒म्ऽग॒थे ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pyāyasva ← pyā
• [verb], singular, Present imperative
• “swell; abound; swell.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vṛṣṇyam ← vṛṣṇya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manfulness; virility.”

• bhavā ← bhavāḥ ← bhū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• saṃgathe ← saṃgatha
• [noun], locative, singular, masculine

हे सोम त्वम् आ प्यायस्व वर्धस्व। ते तव वृष्ण्यं वृषत्वं वीर्यं सामर्थ्यं विश्वतः सर्वतः समेतु संगच्छतां त्वया संयुक्तं भवतु । एवंभूतस्त्वं वाजस्य अन्नस्य संगथे संगमने भव । अस्माकमन्नप्रदो भवेत्यर्थः ॥ वृष्ण्यम् । वृष सेचने । ‘ कनिन्युवृषि° इत्यादिना कनिन् । वृष्णिभवं वृष्ण्यम् । भवे छन्दसि ’ इति यत् । ‘ अल्लोपोऽनः’ इति अकारलोपः । ‘ ये चाभावकर्मणोः । इति प्रकृतिभावस्तु व्यत्ययेन न प्रवर्तते । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । भव । द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम् । संगथे। ‘ पातॄतुदिवचि°’ इत्यादिना विधीयमानः थक्प्रत्ययो बहुलवचनात् गमेरपि भवति । थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Increase, Soma, may vigour come to you from every side; be diligent in the supply of food (to us).”

Swell up! Let your bullish power come together from all sides, Soma. Be there at the gathering for the prize.

In thee be juicy nutriments united, and powers and mighty foe-subduing vigour,
Waxing to immortality, O Soma: win highest glories for thyself in heaven.

Quill auf! Von allen Seiten soll deine Bullenstärke zusammenkommen, o Soma! Sei dabei, wo der Gewinn sich anhäuft.

Schwill an von Saft, in dich geh ein, o Soma, alle Stieresmacht, Sei da, wo Kraft zusammenströmt.

Набухай! Пусть соберется
Со всех сторон твоя бычья сила!
Будь (всегда), где собирается добыча!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) अत्यन्त पराक्रमयुक्त वैद्यकशास्त्र को जाननेहारे विद्वान् ! (ते) आपका (विश्वतः) संपूर्ण सृष्टि से (वृष्ण्यम्) वीर्य्यवानों में उत्पन्न पराक्रम है, वह हम लोगों को (सम् एतु) अच्छी प्रकार प्राप्त हो तथा आप (आप्यायस्व) उन्नति को प्राप्त और (वाजस्य) वेगवाली सेना के (संगथे) संग्राम में रोगनाशक (भव) हूजिये ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि विद्वान् और औषधिगणों का सेवनकर, बल और विद्या को प्राप्त हो, समस्त सृष्टि की अत्युत्तम विद्याओं को उन्नति कर, शत्रुओं को जीत और सज्जनों की रक्षाकर, शरीर और आत्मा की पुष्टि निरन्तर बढ़ावें ॥ १६ ॥

अन्वय: हे सोम विद्वन् ! वैद्यकवित्ते विश्वतो वृष्ण्यमस्मान् समेत त्वमाप्यायस्व वाजस्य संगथे रोगापहा भव ॥ १६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।।।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) अभितः (प्यायस्व) वर्धस्व (सम्) (एतु) प्राप्नोतु (ते) तव (विश्वतः) सर्वस्याः सृष्टेः सकाशात् (सोम) वीर्य्यवत्तम (वृष्ण्यम्) वृषसु वीर्य्यवत्सु भवम्। वृषन्शब्दाद्भवे छन्दसीति यत्। वाछन्दसीति प्रकृतिभावनिषेधः पक्षेऽल्लोपः। (भव) द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (वाजस्य) वेगयुक्तस्य सैन्यस्य (संगथे) संग्रामे। संगथ इति संग्रामना०। निघं० २। ७। ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्विद्वदोषधिगणान् संसेव्य बलविद्ये प्राप्य सर्वस्याः सृष्टेरनुत्तमा विद्या उन्नीय शत्रून्विजित्य सज्जनान् संरक्ष्य शरीरात्मपुष्टिः सततं वर्धनीया ॥ १६ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्वानांचे ग्रहण करावे व औषधांचे सेवन करावे. बल व विद्या प्राप्त करावी. संपूर्ण सृष्टीची अत्युत्तम विद्या प्राप्त करून उन्नती करावी. शत्रूंना जिंकून सज्जनांचे रक्षण करावे. शरीर व आत्म्याची निरंतर पुष्टी करावी. ॥ १६ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ प्यायस्व मदिन्तम
सो᳓म वि᳓श्वेभिर् अंशु᳓भिः
भ᳓वा नः सुश्र᳓वस्तमः स᳓खा वृधे᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; 12 = 8+4

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

madintama ← madíntama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pyāyasva ← √pyā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

aṁśúbhiḥ ← aṁśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sóma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśrávastamaḥ ← suśrávastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

आ । प्या॒य॒स्व॒ । म॒दि॒न्ऽत॒म॒ । सोम॑ । विश्वे॑भिः । अं॒शुऽभिः॑ ।
भव॑ । नः॒ । सु॒श्रवः॑ऽतमः । सखा॑ । वृ॒धे ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pyāyasva ← pyā
• [verb], singular, Present imperative
• “swell; abound; swell.”

• madintama
• [noun], vocative, singular, masculine
• “exhilarating; intoxicant.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• viśvebhir ← viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• aṃśubhiḥ ← aṃśu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• bhavā ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• suśravastamaḥ ← suśravastama
• [noun], nominative, singular, masculine

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

हे मदिन्तम अतिशयेन मद्वन् सोम विश्वेभिः सर्वैः अंशुभिः लतावयवैः आ प्यायस्व आ समन्तात् वृद्धो भव । स त्वं सुश्रवस्तमः अतिशयेन शोभनान्नयुक्तः सन् नः अस्माकं वृधे वर्धनाय सखा भव मित्रीभव ॥ मदिन्तम । मदो हर्षः। तद्वान् मदी। अतिशयेन मदी मदिन्तमः । ‘ नाद्धस्य ’ ( पा. सू. ८, २. १७) इति तमपो नुट् । सुश्रवस्तमः । ‘ श्रवः इत्यन्ननाम श्रूयत इति सतः ’ ( निरु. १०. ३) इति यास्कः । शोभनं श्रवो यस्य स तथोक्तः । अतिशयेन सुश्रवाः सुश्रवस्तमः । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वे ‘ सोर्मनसी अलोमोषसी ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वमेव शिष्यते ॥

English translation:

“Exulting Soma, increase with all twining plural nts; be to us a friend; well supplied with food, we may prosper.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śravaḥ ityannāma (Nirukta 10.3)

Swell up, most exhilarating Soma, with all your shoots.
Become our comrade of best fame, to strengthen us.

Wax, O most gladdening Soma, great through all thy rays of light, and be
A Friend of most illustrious fame to prosper us.

Quill auf, berauschender Soma, mit allen Stengeln; sei du der gern erhörende Freund uns zum Gedeihen!

Schwill an von Saft, berauschendster, in allen Fasern, Soma du, Sei uns der hochberühmteste, ein Freund zum Heil.

Набухай, о самый пьянящий
Сома, всеми стеблями!
Будь для нашего возрастания другом, самым чутким!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• परोष्निक्
• ऋषभः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मदिन्तम) अत्यन्त प्रशंसित आनन्दयुक्त (सोम) विद्या और ऐश्वर्य के देनेवाले ! जो (सुश्रवस्तमः) बहुश्रुत वा अच्छे अन्नादि पदार्थों से युक्त (सखा) आप मित्र हैं सो (नः) हम लोगों के (वृधे) उन्नति के लिये (भव) हूजिये और (विश्वेभिः) समस्त (अंशुभिः) सृष्टि के सिद्धान्तभागों =तत्त्वावयवों से (आ) अच्छे प्रकार (प्यायस्व) वृद्धि को प्राप्त हूजिये ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - जो उत्तम विद्वान् समस्त उत्तम ओषधिगण से सृष्टिक्रम की विद्याओं में मनुष्यों की उन्नति करता है, उसके अनुकूल सबको चलना चाहिये ॥ १७ ॥

अन्वय: हे मदिन्तम सोम सुश्रवस्तमः सखा त्वं नो वृधे भव विश्वेभिरंशुभिराप्यायस्व ॥ १७ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (प्यायस्व) वर्धस्व (मदिन्तम) मदः प्रशस्तो हर्षो विद्यतेऽस्मिन् सोतिशयितस्तत्संबुद्धौ (सोम) विद्यैश्वर्य्यस्य प्रापक (विश्वेभिः) सर्वैः (अंशुभिः) सृष्टितत्त्वावयवैः (भव) अत्राऽपि द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्माकम् (सुश्रवस्तमः) शोभनानि श्रवांसि श्रवणान्यन्नानि वा यस्मात्स सुश्रवाः। अतिशयेन सुश्रवा इति सुश्रवस्तमः। (सखा) सुहृत् (वृधे) वर्धनाय ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - यः परमविद्वान् सर्वोत्तमौषधिगणेन सृष्टिक्रमविद्यासु मनुष्यान् वर्धयति स सर्वैरनुगन्तव्यः ॥ १७ ॥

भावार्थभाषाः - जो उत्तम विद्वान संपूर्ण उत्तम औषधांनी सृष्टिक्रमाच्या विद्येत माणसांना उन्नत करतो. त्याच्या अनुकूल सर्वांनी वागावे. ॥ १७ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सं᳓ ते प᳓यांसि स᳓म् उ यन्तु वा᳓जाः
सं᳓ वृ᳓ष्णियानि अभिमातिषा᳓हः
आप्या᳓यमानो अमृ᳓ताय सोम
दिवि᳓ श्र᳓वांसि उत्तमा᳓नि धिष्व

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
páyāṁsi ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sám ← sám (invariable)

sám ← sám (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

vā́jāḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

abhimātiṣā́haḥ ← abhimātiṣáh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

vŕ̥ṣṇyāni ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

amŕ̥tāya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

āpyā́yamānaḥ ← √pyā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhiṣva ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śrávāṁsi ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

uttamā́ni ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

सम् । ते॒ । पयां॑सि । सम् । ऊं॒ इति॑ । य॒न्तु॒ । वाजाः॑ । सम् । वृष्ण्या॑नि । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽसहः॑ ।
आ॒ऽप्याय॑मानः । अ॒मृता॑य । सो॒म॒ । दि॒वि । श्रवां॑सि । उ॒त्ऽत॒मानि॑ । धि॒ष्व॒ ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• payāṃsi ← payas
• [noun], nominative, plural, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• yantu ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vṛṣṇyāny ← vṛṣṇyāni ← vṛṣṇya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “manfulness; virility.”

• abhimātiṣāhaḥ ← abhimātiṣāh
• [noun], nominative, plural, masculine

• āpyāyamāno ← āpyāyamānaḥ ← āpyā ← √pyā
• [verb noun], nominative, singular
• “abound; swell; strengthen; increase.”

• amṛtāya ← amṛta
• [noun], dative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śravāṃsy ← śravāṃsi ← śravas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• uttamāni ← uttama
• [noun], accusative, plural, neuter
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• dhiṣva ← dhā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे सोम अभिमातिषाहः अभिमातीनां शत्रूणां हन्तुः ते तव एवंभूतं त्वां पयांसि श्रयणार्थानि क्षीराणि सं यन्तु संगच्छन्ताम् । तथा वाजाः उ हविर्लक्षणान्यन्नानि च त्वां संगच्छन्ताम् । वृष्ण्यानि वीर्याणि च संगच्छन्ताम् । हे सोम त्वम् अमृताय अस्माकममृतत्वाय अमरणत्वाय आप्यायमानः आ समन्तात् वर्धमानः सन् दिवि नभसि स्वर्गे उत्तमानि उद्गततमान्युत्कृष्टानि श्रवांसि अन्नानि अस्माभिर्भोक्तव्यानि हविर्लक्षणानि वा धिष्व धारय । ते। ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । अभिमातिषाहः । ‘ षह अभिभवे । ‘ छन्दसि सहः’ इति ण्विप्रत्ययः । सुषामादित्वात् षत्वम् । अमृताय । ‘ नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । उत्तमानि । उच्छब्दात् ससाधनक्रियावचनात् आतिशायनिकस्तमप् । ‘ उत्तमशश्वत्तमौ सर्वत्र (पा. सू. ६.१. १६०. ग.) इति उञ्छादिषु पाठात् अन्तोदात्तत्वम्। धिष्व । सुधित वसुधित नेमधित धिष्व धिषीय च ’ ( पा. सू. ७. ४, ४५) इति धिभावो निपात्यते ॥

English translation:

“May the milky juices flow around you; may sacrificial offerings and vigour be concentrated in the destroyer of foes; and, being fully nourished, do you provide, Soma, excellent viands in heaven for our immortality.”

Let your milk-drinks come together and together your prizes, together the bullish powers of you who vanquish hostility.
Swelling up for the immortal, Soma, establish your own highest
measures of fame in heaven.

सं ते॒ पयां॑सि॒ समु॑ यन्तु॒ वाजाः॒ सं वृष्ण्या॑न्यभिमाति॒षाहः॑ ।
आ॒प्याय॑मानो अ॒मृता॑य सोम दि॒वि श्रवां॑स्युत्त॒मानि॑ धिष्व ॥

Deine Milchsäfte, deine Siegesgewinne sollen sich vereinigen, deine Bullenkräfte, die den Feind bezwingen. Zum Lebensbalsam aufquellend, o Soma, erwirb dir im Himmel höchsten Ruhm!

Dir mögen zugehn alle Tränk’ und Speisen und Stiereskräfte, dir, dem Feindbezwinger, Zum Göttertrank, o Soma, kräftig schwellend, nimm in Besitz den höchsten Ruhm im Himmel.

Да сольются твои струи молока, да со(льются) также и награды,
Да со(льются) бычьи силы, одолевающие злоумышленника!
Набухая для бессмертия, о Сома,
Добудь высшие проявления славы на небе!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) ऐश्वर्य्य को पहुँचानेवाले विद्वान् ! (ते) आपके जो (वृष्ण्यानि) पराक्रमवाले (पयांसि) जल वा अन्न हम लोगों को (संयन्तु) अच्छे प्रकार प्राप्त हों और (अभिमातिषाहः) जिनसे शत्रुओं को सहें वे (वाजाः) संग्राम (सम्) प्राप्त हों उनसे (दिवि) विद्याप्रकाश में (अमृताय) मोक्ष के लिये (आप्यायमानः) दृढ़ बलवाले आप वा उत्तम रसके लिये दृढ़ बलकारक ओषधिगण (उत्तमानि) अत्यन्त श्रेष्ठ (श्रवांसि) वचनों वा अन्नों को (संधिष्व) धारण कीजिये वा करता है ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि विद्या और पुरुषार्थ से विद्वानों के सङ्ग, ओषधियों के सेवन और प्रयोजन से जो-जो प्रशंसित कर्म, प्रशंसित गुण और श्रेष्ठ पदार्थ प्राप्त होते हैं, उनका धारण और उनकी रक्षा तथा धर्म, कामों को सिद्धकर मोक्ष की सिद्धि करें ॥ १८ ॥

अन्वय: हे सोम ते तव यानि वृष्ण्यानि पयांस्यस्मान् संयन्तु अभिमातिषाहो वाजाः संयन्तु तैर्दिव्यमृतायाप्यायमानस्त्वमुत्तमानि श्रवांसि संधिष्व ॥ १८ ॥

पुनः स किं कुर्यादित्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) (ते) तव सृष्टौ (पयांसि) जलान्यन्नानि वा (सम्) (उ) वितर्के (यन्तु) प्राप्नुवन्तु (वाजाः) संग्रामाः (सम्) (वृष्ण्यानि) वीर्य्यप्रापकानि (अभिमातिषाहः) अभिमातीन् शत्रून् सहन्ते यैस्ते (आप्यायमानः) पुष्टः पुष्टिकारकः (अमृताय) मोक्षाय (सोम) ऐश्वर्य्यस्य प्रापक (दिवि) विद्याप्रकाशे (श्रवांसि) श्रवणान्यन्नानि वा (उत्तमानि) श्रेष्ठतमानि (धिष्व) धर। अत्र सुधितवसुधितनेमधित०। अ० ७। ४। ४५। अस्मिन् सूत्रेऽयं निपातितः ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्विद्यापुरुषार्थाभ्यां विद्वत्सङ्गादोषधिसेवनपथ्याभ्यां च यानि प्रशस्तानि कर्माणि प्रशस्ता गुणाः श्रेष्ठानि वस्तूनि च प्राप्नुवन्ति तानि धृत्वा रक्षित्वा धर्मार्थकामान् संसाध्य मुक्तिसिद्धिः कार्य्या ॥ १८ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्या व पुरुषार्थाने विद्वानांची संगती, औषधांचे सेवन व प्रयोजन यांनी जे जे प्रशंसित कर्म गुण व श्रेष्ठ पदार्थ प्राप्त होतात, त्यांचे धारण व रक्षण करावे. धर्म, अर्थ, काम सिद्ध करून मोक्षाची सिद्धी करावी. ॥ १८ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓ ते धा᳓मानि हवि᳓षा य᳓जन्ति
ता᳓ ते वि᳓श्वा परिभू᳓र् अस्तु यज्ञ᳓म्
गयस्फा᳓नः प्रत᳓रणः सुवी᳓रो
अ᳓वीरहा प्र᳓ चरा सोम दु᳓र्यान्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yájanti ← √yaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

paribhū́ḥ ← paribhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gayasphā́naḥ ← gayasphā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pratáraṇaḥ ← pratáraṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávīrahā ← ávīrahan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cara ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dúryān ← dúrya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

या । ते॒ । धामा॑नि । ह॒विषा॑ । यज॑न्ति । ता । ते॒ । विश्वा॑ । प॒रि॒ऽभूः । अ॒स्तु॒ । य॒ज्ञम् ।
ग॒य॒ऽस्फानः॑ । प्र॒ऽतर॑णः । सु॒ऽवीरः॑ । अवी॑रऽहा । प्र । च॒र॒ । सो॒म॒ । दुर्या॑न् ॥

• yā ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dhāmāni ← dhāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• yajanti ← yaj
• [verb], plural, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• paribhūr ← paribhūḥ ← paribhū
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extended.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• gayasphānaḥ ← gaya
• [noun], masculine
• “house; Gaya; family; Gaya; property; Gaya; wealth; livestock.”

• gayasphānaḥ ← sphānaḥ ← sphāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “promotive.”

• prataraṇaḥ ← prataraṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prolonging; beneficial.”

• suvīro ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ‘vīrahā ← avīra
• [noun]

• ‘vīrahā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• carā ← car
• [verb], singular, Present imperative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• duryān ← durya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “house.”

हे सोम ते त्वदीयानि या यानि धामानि द्युप्रभृतिष्ववस्थितानि तेजांसि हविषा चरुपुरोडाशादिना यजन्ति यजमानाः पूजयन्ति ता ते विश्वा त्वदीयानि तानि सर्वाणि धामानि यज्ञम् अस्मदीयमध्वरं परिभूरस्तु परितो भावयितॄणि परितः प्राप्तानि सन्तु । यद्वा । त्वदीयानां तेषां सर्वेषां धाम्नामस्मदीयो यजमानः परिभूर्यज्ञं प्रति परिग्रहीता यागेन स्वीकर्ता अस्तु भवतु । परिपूर्वो भवतिः परिग्रहार्थः। तादृशैर्धामभिरुपेतस्त्वं दुर्यान् प्राचीनवंशादिलक्षणानस्मदीयान् गृहान्। ‘ गृहा वै दुर्याः ’ ( तै. सं. ६. २. ९. १ ) इति श्रुतेः । प्र चर प्रकर्षेण गच्छ। कीदृशस्त्वम् । गयस्फानः गयस्य गृहस्य धनस्य वा वर्धयिता प्रतरणः प्रकर्षेण दुरितात् तारयिता सुवीरः शोभनैः वीरैरुपेतः अवीरहा । वीर्यात् जायन्ते इति वीराः पुत्राः । तेषामहन्ता ॥ परिभूः । ‘ भू प्राप्तौ’ । अस्मात् ’ क्विप् च ’ इति क्विप् । ‘ व्यत्ययो बहुलम् ’ ( पा. सू. ३. १. ८५ ) इति लिङ्गवचनव्यत्ययौ । अस्तु । व्यत्ययेन एकवचनम् । गयस्फानः । गय इति गृहस्य धनस्य च नामधेयम् । तेषां स्फायिता वर्धयिता । ‘ कृत्यल्युटो बहुलम् ’ इति कर्तरि ल्युटि छान्दसो यलोपः। अवीरहा। वीराणां हन्ता वीरहा। न वीरहा अवीरहा ॥

English translation:

“Whichever of your glories (men) worship with oblations, may our sacrifice be invested with them all; come to our mansions, Soma, who are the bestower of wealth, the transporter (over difficulties); attended by valiant heroes, the non-destroyer of progeny.”

Those domains of yours that they sacrifice to with oblation, let all these of yours be encompassing the sacrifice.
Fattening the livestock, furthering (us), bringing good heroes, not
smiting heroes, o Soma, advance to our doorways.

Here again, as in vs. 4, the dhā́māni of Soma are recipients of the oblation; Geldner’s Formen again works more smoothly, but I still consider these to be the locales listed in 4ab, each of which can be a site of sacrifice.

Note the disharmony in number between the neut. pl. subj. (tā́viśvā) and the sg. pred. nom. (paribhū́ḥ) and verb (astu). This could be an example of the inherited construction of neuter pl. with a singular verb, but I think it’s more likely just a constructio ad sensum, with “all these” summarizing the plural subjects of the rel. cl.

as if in a mass. English “all this” can be similarly used, after a listing of discrete entities. The Sanskrit has just been more punctilious about maintaining number agreement.

Geldner, Renou, Witzel Gotō all supply ‘lifetime’ as the implicit object of pratáraṇaḥ, rather than my ‘us’; they are most likely correct, given how common the idiom ā́yus- prá √tṝ is. I might change the published translation to “lengthening (our lifetime).”

Such of thy glories as with poured oblations men honour, may they all invest our worship.
Wealth-giver, furtherer with troops of heroes, sparing the brave, come, Soma, to our houses.

Deine Formen, die sie mit dem Opfer verehren, die sollen alle das Opfer zusammenhalten. Den Hausstand vergrößernd, leben verlängernd, gute Söhne gebend, nicht die Söhne tötend, zieh, o Soma, ins Haus ein!

Die Stätten, die man dir durch Opfer heiligt, die alle mög’ das Opfer rings umfangen; Den Hausstand mehrend, helfend, reich an Helden, der Männer schonend komm ins Haus, o Soma.

(Те) твои формы, что почитают жертвенным возлиянием,
Все они у тебя пусть окружают жертву!
Умножающий хозяйство, продлевающий (срок жизни), дающий прекрасных мужей,
Не убивающий мужей, войди, о Сома, в (наши) дома!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) परमेश्वर वा विद्वन् ! (ते) आपके वा इस ओषधिसमूह के (या) जो (विश्व) समस्त (धामानि) स्थान वा पदार्थ (हविषा) विद्यादान वा ग्रहण करने की क्रियाओं से (यज्ञम्) क्रियामय यज्ञ को (यजन्ति) सङ्गत करते हैं (ता) वे सब (ते) आपके वा इस ओषधिसमूह के हम लोगों को प्राप्त हों, जिससे आप (परिभूः) सबके ऊपर विराजमान होने (गयस्फानः) धन बढ़ाने और (प्रतरणः) दुःख से प्रत्यक्ष तारनेवाले (सुवीरः) उत्तम-उत्तम वीरों से युक्त (अवीरहा) अच्छी शिक्षा और विद्या से कातरों को भी सुख देनेवाले (अस्तु) हों, इससे हम लोगों के (दुर्य्यान्) उत्तम स्थानों को (चर) प्राप्त हूजिये ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। कोई भी सृष्टि के पदार्थों के गुणों को विना जाने उनसे उपकार नहीं ले सकता है, इससे विद्वानों के सङ्ग से पृथ्वी से लेकर ईश्वरपर्यन्त यथायोग्य सब पदार्थों को जानकर मनुष्यों को चाहिये कि क्रियासिद्धि सदैव करें ॥ १९ ॥

अन्वय: हे सोम ते तव या यानि विश्वा धामानि हविषा यज्ञं यजन्ति ता तानि सर्वाणि ते तवाऽस्मान् प्राप्नुवन्तु। यतस्त्वं परिभूर्गयस्फानः प्रतरणः सुवीरोऽवीरहाऽस्तु तस्मादस्माकं दुर्यान् प्रचर प्राप्नुहि ॥ १९ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) यानि (ते) तव (धामानि) स्थानानि वस्तूनि (हविषा) विद्यादानाऽऽदानाभ्याम् (यजन्ति) सङ्गच्छन्ते (ता) तानि (ते) तव (विश्वा) विश्वानि सर्वाणि (परिभूः) सर्वतो भवन्तीति (अस्तु) भवतु (यज्ञम्) क्रियामयम् (गयस्फानः) धनवर्धकः (प्रतरणः) दुःखात्प्रकृष्टतया तारकः (सुवीरः) शोभनैर्वीरैर्युक्तः (अवीरहा) विद्यासुशिक्षाभ्यां रहितान् प्राप्नोति सः (प्र) (चर) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सोम) सोमस्य वा (दुर्यान्) प्रासादान् ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। नहि कश्चिदपि सृष्टिपदार्थानां गुणविज्ञानेन विनोपकारान् ग्रहीतुं शक्नोति तस्माद्विदुषां सङ्गेन पृथिवीमारभ्य परमेश्वरपर्य्यन्तान् पदार्थान् ज्ञात्वा मनुष्यैः क्रियासिद्धिः सदैव कार्या ॥ १९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. कोणीही सृष्टीच्या पदार्थांचे गुण जाणल्याखेरीज त्यांचा उपयोग करून घेऊ शकत नाही. त्यासाठी विद्वानांच्या संगतीने पृथ्वीपासून ईश्वरापर्यंत पदार्थांना यथायोग्य जाणून माणसांनी सदैव क्रिया सिद्ध करावी. ॥ १९ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो᳓मो धेनुं᳓ सो᳓मो अ᳓र्वन्तम् आशुं᳓
सो᳓मो वीरं᳓ कर्मणि᳓यं ददाति
सादनि᳓यं विदथि᳓यं सभे᳓यम्
पितृश्र᳓वणं यो᳓ द᳓दाशद् अस्मै

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árvantam ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

karmaṇyàm ← karmaṇyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sabhéyam ← sabhéya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sādanyàm ← sādanyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidathyàm ← vidathyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dádāśat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

pitr̥śrávaṇam ← pitr̥śrávaṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सोमः॑ । धे॒नुम् । सोमः॑ । अर्व॑न्तम् । आ॒शुम् । सोमः॑ । वी॒रम् । क॒र्म॒ण्य॑म् । द॒दा॒ति॒ ।
स॒द॒न्य॑म् । वि॒द॒थ्य॑म् । स॒भेय॑म् । पि॒तृ॒ऽश्रव॑णम् । यः । ददा॑शत् । अ॒स्मै॒ ॥

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dhenuṃ ← dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• arvantam ← arvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse.”

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• karmaṇyaṃ ← karmaṇyam ← karmaṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “active.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• sādanyaṃ ← sādanyam ← sādanya
• [noun], accusative, singular, masculine

• vidathyaṃ ← vidathyam ← vidathya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise.”

• sabheyam ← sabheya
• [noun], accusative, singular, masculine

• pitṛśravaṇaṃ ← pitṛ
• [noun], masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitṛśravaṇaṃ ← śravaṇam ← śravaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “auditory perception; listening.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dadāśad ← dadāśat ← dāś
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sacrifice; give.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

यः यजमानः ददाशत् सोमाय हविर्लक्षणान्यन्नानि दद्यात् तस्मै यजमानाय सोमः धेनुं सवत्सां दोग्ध्रीं गां ददाति । तथा आशु शीघ्रगामिनम् अर्वन्तम् अश्वं ददाति प्रयच्छति । तथा वीरं पुत्रम् अस्मै यजमानाय ददाति । कीदृशं पुत्रम् । कर्मण्यं लौकिककर्मसु कुशलं सदन्यम् । सदनं गृहम् । तदर्हम् । ग्रृहकार्यकुशलमित्यर्थः । विदथ्यम् । विदन्त्येषु देवानिति विदथाः यज्ञाः । तदर्हम् । दर्शपूर्णमासादियागानुष्ठानपरमित्यर्थः । सभेयं सभायां साधुम् । सकलशास्त्राभिज्ञमित्यर्थः । पितृश्रवणं पिता श्रूयते प्रख्यायते येन पुत्रेण तादृशम् ॥ कर्मण्यम् । कर्मसु साधुः कर्मण्यः ।

’ तत्र साधुः ‘( पा. सू. ४. ४. ९८) इति यत् । ’ ये चाभावकर्मणोः ’ इति प्रकृतिभावः । ’ तित्स्वरितम् ’ इति स्वरितत्वम् । एवमुत्तरत्रापि यत्प्रत्ययः । सभेयम् । ’ ढश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ४. ४. १०६) इति तत्र साधुः इत्यर्थे डप्रत्ययः । ददाशत् । ’ दाशृ दाने ’ । लेटि अडागमः । ’ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । । । । २२ । ।

English translation:

“To him who present (offerings), Soma gives a cow, a swift horse, and a son who is able in affairs, skilful in domestic concerns, assiduous in worship, eminent in society, and who is an honour to his father.”

Soma gives a milk-cow, Soma a swift steed, Soma a hero fit for action— one fit for the residence, for the rite, for the assembly, one who brings fame to the forefathers—(gives these to the man) who will do ritual service to him.

Geldner (/Witzel Gotō) takes the final phrase of d yó dádāśad asmai as expressing the indirect object with dadāti in b (“gives [to him,] who …”), rather than as a qualification of vīrám (or even of pitṛ-, as Renou almost seems to). I think this is correct, but it is mildly disturbing that there is no overt expression of the datival recipient in the main clause; we would expect tásmai (see Geldner’s n. 20d). It may have been gapped because of the asmai in the rel. clause. Note that asmai cannot be a part of the main clause and refer to the indirect object, the man who does pious service, because it is unaccented; it must be part of the rel. cl. and refer to Soma.

To him who worships Soma gives the milch-cow, a fleet steed and a man of active knowledge,
Skilled in home duties, meet for holy synod, for council meet, a glory to his father.

Soma schenkt dem, der ihm opfert, eine Milchkuh, Soma ein rasches Streitroß, Soma einen werktüchtigen Sohn, der im Haus, im Rat der Weisen, in der Versammlung tüchtig ist, der dem Vater Ruhm bringt.

Die Kuh schenkt Soma, schnelle Rosse Soma, er schenkt den Sohn, der tüchtig ist im Werke, Im Hause tüchtig, in dem Fest, im Rathe, den Vätern ruhmvoll, der dem Soma huldigt.

Сома – дойную корову, Сома – быстрого скакуна,
Сома дарует мужа, искусного в делах,
Искусного в доме, искусного в жертвоприношении, искусного в собрании,
Приносящего славу отцу, – (тому,) кто почитает этого (Сому).

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह क्या करता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो सभाध्यक्ष आदि (अस्मै) इस धर्मात्मा पुरुष को (सादन्यम्) घर बनाने के योग्य सामग्री (विदथ्यम्) यज्ञ वा युद्धों में प्रशंसनीय तथा (सभेयम्) सभा में प्रशंसनीय सामग्री और (पितृश्रवणम्) ज्ञानीलोग जिससे सुने जाते हैं ऐसे व्यवहार को (ददाशत्) देता है, वह (सोमः) सोम अर्थात् सभाध्यक्ष आदि सोमलतादि ओषधि के लिये (धेनुम्) वाणी को (आशुम्) शीघ्र गमन करनेवाले (अर्वन्तम्) अश्व को या (सोमः) उत्तम कर्मकर्त्ता सो (कर्मण्यम्) अच्छे-अच्छे कामों से सिद्ध हुए (वीरम्) विद्या और शूरता आदि गुणों से युक्त मनुष्य को (ददाति) देता है ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे विद्वान् उत्तम शिक्षा को प्राप्त वाणी का उपदेश कर अच्छे पुरुषार्थ को प्राप्त होकर कार्यसिद्धि कराते हैं, वैसे ही सोम ओषधियों का समूह श्रेष्ठ बल और पुष्टि को कराता है ॥ २० ॥

अन्वय: यः सोमोऽस्मै सादन्यं विदथ्यं सभेयं पितृश्रवणं ददाशत् स सोमोऽस्मै धेनुं स सोम आशुमर्वन्तं सोमः कर्मण्यं वीरं च ददाति ॥ २० ॥

पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) उक्तः (धेनुम्) वाणीम् (सोमः) (अर्वन्तम्) अश्वम् (आशुम्) शीघ्रगामिनम् (सोमः) (वीरम्) विद्याशौर्यादिगुणोपेतम् (कर्मण्यम्) कर्मणा सम्पन्नम्। कर्मवेषाद्यत्। अ० ५। १। १००। इति कर्मशब्दाद्यत्। ये चाभावकर्मणोरिति प्रकृतिभावश्च। (ददाति) (सादन्यम्) सदनं गृहमर्हति। छन्दसि च। अ० ५। १। ६७। इति सदनशब्दाद्यत्। अन्येषामपीति दीर्घः। (विदथ्यम्) विदथेषु यज्ञेषु युद्धेषु वा साधुम् (सभेयम्) सभायां साधुम्। ढश्छन्दसि। अ० ४। ४। १०६। इति सभाशब्दाद्यत्। (पितृश्रवणम्) पितरो ज्ञानिनः श्रूयन्ते येन तम् (यः) सभाध्यक्षः सोमराजो वा (ददाशत्) दाशति। लडर्थे लेट्। बहुलं छन्दसीति शपःस्थाने श्लुः। (अस्मै) धर्मात्मने ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यथा विद्वांसः सुशिक्षितां वाणीमुपदिश्य सुपुरुषार्थं प्राप्यं कार्यसिद्धिः कारयन्ति तथैव सोमराज ओषधिगणः श्रेष्ठानि बलानि पुष्टिं च करोति ॥ २० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसे विद्वान उत्तम शिक्षणाने प्राप्त झालेल्या वाणीचा उपदेश करतात, चांगला पुरुषार्थ करून कार्यसिद्धी करवितात तसेच सोम औषधींचा समूह श्रेष्ठ बल व पुष्टी करवितो. ॥ २० ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓षाळ्हं युत्सु᳓ पृ᳓तनासु प᳓प्रिं
सुवर्षा᳓म् अप्सां᳓ वृज᳓नस्य गोपा᳓म्
भरेषुजां᳓ सुक्षितिं᳓ सुश्र᳓वसं
ज᳓यन्तं त्वा᳓म् अ᳓नु मदेम सोम

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṣāḷham ← áṣāḷha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

páprim ← pápri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yutsú ← yúdh- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

apsā́m ← apsā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gopā́m ← gopā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svarṣā́m ← svarṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥jánasya ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

bhareṣujā́m ← bhareṣujā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sukṣitím ← sukṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suśrávasam ← suśrávas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

jáyantam ← √ji- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

madema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

अषा॑ळ्हम् । यु॒त्ऽसु । पृत॑नासु । पप्रि॑म् । स्वः॒ऽसाम् । अ॒प्साम् । वृ॒जन॑स्य । गो॒पाम् ।
भ॒रे॒षु॒ऽजाम् । सु॒ऽक्षि॒तिम् । सु॒ऽश्रव॑सम् । जय॑न्तम् । त्वाम् । अनु॑ । म॒दे॒म॒ । सो॒म॒ ॥

• aṣāḍhaṃ ← aṣāḍham ← aṣāḍha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invincible.”

• yutsu ← yudh
• [noun], locative, plural
• “battle; fight; war; combat.”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• papriṃ ← paprim ← papri
• [noun], accusative, singular, masculine

• svarṣām ← svarṣā
• [noun], accusative, singular, masculine

• apsāṃ ← ap
• [noun]
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• apsāṃ ← sām ← sā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “winning.”

• vṛjanasya ← vṛjana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “community; settlement.”

• gopām ← gopā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• bhareṣujāṃ ← bhareṣujām ← bhareṣujā
• [noun], accusative, singular, feminine

• sukṣitiṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṣitiṃ ← kṣitim ← kṣiti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• suśravasaṃ ← suśravasam ← suśravas
• [noun], accusative, singular, masculine

• jayantaṃ ← jayantam ← ji
• [verb noun], accusative, singular
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

युत्सु युद्धेषु अषाह्ढं शत्रुभिरनभिभवनीयं तथा पृतनासु सेनासु पप्रिं जयस्य पूरयितारं स्वर्षां स्वर्गस्य सनितारं दातारं ‘अप्साम् अपां वृष्टिलक्षणानामुदकानां दातारम् । यद्वा अप्साम् अप्सातृकं भक्षकरहितम्। सर्वेषामनुग्राहकमित्यर्थः । वृजनस्य गोपाम् । वृज्यतेऽनेनेति वृजनं बलम् । तस्य गोपां गोपयितारं रक्षितारं भरेषुजाम् । भ्रियन्ते एषु हवींषीति भराः यागाः । तेषु प्रादुर्भवन्तं सुक्षितिं शोभननिवासस्थानं सुश्रवसं शोभनयशस्कं जयन्तं शत्रूनभिभवन्तम् । हे सोम ईदृग्भूत त्वाम् अनुलक्ष्य मदेम हर्षयुक्ता भवेम ॥ अषाह्ढम् । षह अभिभवे । साढ्यै साढ़्वा साढेति निगमे ’ ( पा. सू. ६. ३. ११३ ) इति निपातनात् ‘सहिवहोरोदवर्णस्य ’ ( पा. सू. ६. ३.११२) इति ओत्वाभावः । ‘ सहेः साडः सः’ इति षत्वम् । पप्रिम् । पॄ पालनपूरणयोः ‘ आदृगमहनजनः इति किन्प्रत्ययः । स्वर्षाम् । स्वः स्वर्गं सनोतीति स्वर्षाः। ‘ षणु दाने । ‘ जनसनखन° ’ इति विट् । विड्वनोरनुनासिकस्यात्’ इति आत्वम् । अप्साम् । अप्शब्दोपपदात् सनोतेः पूर्ववत् विट् । यद्वा । प्सा भक्षणे’। प्साति भक्षयतीति प्साः । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । न विद्यते प्सा अस्येति बहुव्रीहौ ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । भरेषुजाम् । जनी प्रादुर्भावे । पूर्ववत् विद् आत्वं च । मदेम । मदी हर्षे ’ । व्यत्ययेन शप् ॥

English translation:

“We rejoice, Soma, contemplating you, invincible in battle, triumphant amongst hosts, the granter of heaven, the giver of rain, the preserver of strength, born amidst sacrifices, occupying a brilliant dwelling, renowned and victorious.”

Invincible in combats, in battles a deliverer, winning the sun, winning the waters, herdsman of the community,
born at raids, granting good dwelling and good fame, conquering—you would we celebrate, o Soma.

This verse plays a minor syntactic trick. It consists of a string of acc. sg.

masc. qualifiers; since the previous vs. also consists largely of an acc. sg. masc. NP headed by vīrám, the audience would be likely to assume that the new series of grammatically matching adjectives are also qualifiers of vīrám, esp. since this type of syntactic dependence between verses is not uncommon in the RV. It is only when we arrive at the middle of the final pāda that we encounter tvā́m and discover that the accusatives of this verse refer to Soma, not to the hero he gives us in 22.

Geldner accounts for the curious hapax bhareṣu-jā́- ‘born at raids’ by the fact that soma is especially offered before battle. This is probably correct, though the semantics could be tighter. Scarlatta essentially accepts this explanation and cites III.51.8 (of soma) jātám … mahé bhárāya, though he explores some other possibilities as well.

Invincible in fight, saver in battles, guard of our camp, winner of light and water,
Born amid hymns, well-housed, exceeding famous, victor, in thee will we rejoice, O Soma.

Wir möchten dir, Soma, zujubeln als dem Sieger, der in den Kämpfen unbezwungen, in den Schlachten heraushilft, der das Himmelslicht gewinnt, das Wasser gewinnt, dem Hirten der Opferpartei, dem Kampfgeborenen, der gute Wohnsitze, guten Ruhm erwirbt.

Dich der du beistehst unbesiegt in Schlachten, verschaffend Glanz und Wasser, Wohnung schirmend, Zum Kampf geboren, schön an Ruhm und Wohnsitz, dich Sieger, Soma, wollen wir begrüssen.

Неодолимого в битвах, спасающего в сражениях,
Завоевывающего солнце, завоевывающего воды, охранителя общины,
Рожденного в боях, с прекрасными поселениями, прекрасной славой,
Побеждающего – тебя мы хотим приветствовать, о Сома!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) सेना आदि कार्यों के अधिपति ! जैसे सोमलतादि ओषधिगण (युत्सु) संग्रामों में (अषाढम्) शत्रुओं से तिरस्कार को न प्राप्त होने योग्य (पृतनासु) सेनाओं में (पप्रिम्) सब प्रकार की रक्षा करनेवाले (वृजनस्य) पराक्रम के (गोपाम्) रक्षक (भरेषुजाम्) राज्यसामग्री के साधक बाणों को बनानेवाले (सुक्षितिम्) जिसके राज्य में उत्तम-उत्तम भूमि हैं (स्वर्षाम्) सबके सुखदाता (अप्साम्) जलों को देनेवाले (सुश्रवसम्) जिसके उत्तम यश वा वचन सुने जाते हैं (जयन्तम्) विजय के करनेवाले (त्वाम्) आपको रोगरहित करके आनन्दित करता है, वैसे उसको प्राप्त होकर हम लोग (अनुमदेम) अनुमोद को प्राप्त होवें ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को सब गुणों से युक्त सेनाध्यक्ष और समस्त गुण करनेवाले सोमलता आदि ओषधियों के विज्ञान और सेवन के विना कभी उत्तम राज्य और आरोग्यपन प्राप्त नहीं हो सकता, इससे उक्त प्रबन्धों का आश्रय सबको करना चाहिये ॥ २१ ॥

अन्वय: हे सोम यथौषधिगणो युत्स्वषाढं पृतनासु पप्रिं वृजनस्य गोपां भरेषुजां सुक्षितिं स्वर्षामप्सां सुश्रवसं जयन्तं त्वामरोगं कृत्वाऽऽनन्दयति तथैतं प्राप्य वयमनुमदेम ॥ २१ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अषाढम्) शत्रुभिरसह्यमतिरस्करणीयम् (युत्सु) संग्रामेषु। अत्र संपदादिलक्षणः क्विप्। (पृतनासु) सेनासु (पप्रिम्) पालनशीलम् (स्वर्षाम्) यः स्वः सुखं सनोति तम्। सनोतेरनः। अ० ८। ३। १०८। अनेन षत्वम्। (अप्साम्) योऽपो जलानि सनुते तम् (वृजनस्य) बलस्य पराक्रमस्य। वृजनमिति बलना०। निघं० २। ९। (गोपाम्) रक्षकम् (भरेषुजाम्) बिभर्ति राज्यं यैस्ते भराः। भराश्च त इषवस्तान् भरेषून् जनयति तम्। अत्रापि विट् अनुनासिकस्यात्वं च। (सुक्षितिम्) शोभनाः क्षितयो राज्ये यस्य यस्माद्वा तम्। (सुश्रवसम्) शोभनानि श्रवांसि यशांसि श्रवणानि वा यस्य यस्माद्वा तम् (जयन्तम्) विजयहेतुम् (त्वाम्) (अनु) आनुकूल्ये (मदेम) आनन्दिता भवेम। अत्र विकरणव्यत्ययेन श्यनः स्थाने शप्। (सोम) सेनाद्यध्यक्ष ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नहि मनुष्याणां सर्वगुणसम्पन्नेन सेनाध्यक्षेण सर्वगुणकारकाभ्यां सोमाद्योषधिगणविज्ञानसेवनाभ्यां च विना कदाचिदुत्तमराज्यमारोग्यं च भवितुं शक्यम्। तस्मादेतदाश्रयः सर्वैः सर्वदा कर्त्तव्यः ॥ २१ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांना सर्व गुणांनी युक्त सेनाध्यक्ष व संपूर्ण गुणयुक्त सोमलता इत्यादी औषधांचे विज्ञान व सेवन याशिवाय कधी उत्तम राज्य व आरोग्य प्राप्त होऊ शकत नाही. त्यामुळे वरील व्यवस्थेचा आश्रय सर्वांनी घेतला पाहिजे. ॥ २१ ॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् इमा᳓ ओ᳓षधीः सोम वि᳓श्वास्
तुव᳓म् अपो᳓ अजनयस् तुवं᳓ गाः᳓
त्व᳓म् आ᳓ ततन्थ उरु᳓ अन्त᳓रिक्षं
तुवं᳓ ज्यो᳓तिषा वि᳓ त᳓मो ववर्थ

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ajanayaḥ ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tatantha ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vavartha ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

त्वम् । इ॒माः । ओष॑धीः । सो॒म॒ । विश्वाः॑ । त्वम् । अ॒पः । अ॒ज॒न॒यः॒ । त्वम् । गाः ।
त्वम् । आ । त॒त॒न्थ॒ । उ॒रु । अ॒न्तरि॑क्षम् । त्वम् । ज्योति॑षा । वि । तमः॑ । व॒व॒र्थ॒ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• viśvās ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ajanayas ← ajanayaḥ ← janay ← √jan
• [verb], singular, Imperfect
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tatanthorv ← tatantha ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• tatanthorv ← uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• antarikṣaṃ ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tamo ← tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• vavartha ← vṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “choose; ask.”

हे सोम त्वम् इमाः भूम्यां वर्तमानाः विश्वाः सर्वाः ओषधीः अजनयः उत्पादितवानसि । तथा त्वम् अपः तासामोधीनां कारणभूतानि वृष्टयुदकानि अजनयः । तथा त्वं गा: सर्वान् पशूनुदपादयः । उरु विस्तीर्णम् अन्तरिक्षं त्वम् आ ततन्थ विस्तारितवानसि । तस्मिन्नन्तरिक्षे यत् तमः निरोधकमन्धकारं तदपि त्वं ज्योतिषा आत्मीयेन प्रकाशेन वि ववर्थ विवृतं विश्लिष्टं विनष्टं कृतवानसि ॥ ततन्थ । तनु विस्तारे । ववर्थ । वृञ् वरणे । उभयत्र लिटस्थलि • बभूथा ततन्थ जगृभ्म ववर्थेति निगमे ’ ( पा. सू. ७. २. ६४ ) इति निपात्यते ॥

हे सोम त्वं विश्वाः सर्वा इमा ओषधीः अजनयः उत्पादितवानसि । तथा त्वमपो जलान्यजनयः । तथा त्वं गाः गवादिपशूनजनयः ।
तथा त्वमुरु विस्तीर्णमन्तरिक्षं आततन्थ विस्तारितवानसि । तथा त्वं ज्योतिषा तेजसा तमोऽन्धकारं ववर्थ निवारितवानसि ॥

English translation:

“You, Soma, have genitive rated all these herbs, the water and the kine; you have spread out the spacious firmament; you have scattered darkness with light.”

You, Soma, begot all these plants here; you the waters, you the cows. You have stretched across the wide midspace; you have uncovered the darkness with your light.

These herbs, these milch-kine, and these running waters, all these, O Soma, thou hast generated.
The spacious firmament hast thou expanded, and with the light thou hast dispelled the darkness.

Du hast alle diese Pflanzen, o Soma, du die Gewässer, du die Kühe hervorgebracht. Du hast den weiten Luftraum ausgespannt; du hast mit dem Lichte das Dunkel aufgedeckt.

Du hast, o Soma, alle diese Pflanzen, die Rinder du erzeugt und die Gewässer, Hast ausgespannt den weiten Raum der Lüfte, und hast enthüllt die Finsterniss durch Lichtglanz.

Ты, о Сома, – все эти растения,
Ты – воды породил, ты – коров.
Ты протянул широкое воздушное пространство.
Светом ты раскрыл мрак.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) समस्त गुणयुक्त आरोग्यपन और बल देनेवाले ईश्वर ! जिस कारण (त्वम्) आप (इमाः) प्रत्यक्ष (विश्वाः) समस्त (ओषधीः) रोगों का विनाश करनेवाली सोमलता आदि ओषधियों को (अजनयः) उत्पन्न करते हो (त्वम्) आप (अपः) जलों (त्वम्) आप (गाः) इन्द्रियों और किरणों को प्रकाशित करते हो (त्वम्) आप (ज्योतिषा) विद्या और श्रेष्ठशिक्षा के प्रकाश से (अन्तरिक्षम्) आकाश को (उरु) बहुत (आ) अच्छी प्रकार (ततन्थ) विस्तृत करते हो और (त्वम्) आप उक्त विद्या आदि गुणों से (तमः) अविद्या, निन्दित शिक्षा वा अन्धकार को (वि ववर्थ) स्वीकार नहीं करते, इससे आप सब लोगों से सेवा करने योग्य हैं ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - जिस ईश्वर ने नाना प्रकार की सृष्टि बनाई है, वही सब मनुष्यों को उपासना के योग्य इष्टदेव हैं ॥ २२ ॥

अन्वय: हे सोमेश्वर यतस्त्वं चेमा विश्वा ओषधीरजनयस्त्वमपस्त्वं गाश्चाजनयस्त्वं ज्योतिषाऽन्तरिक्षमुर्वाततन्थ त्वं ज्योतिषा तमो वि ववर्थ तस्माद्भवानस्माभिः सर्वैः सेव्यः ॥ २२ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) जगदीश्वरः (इमाः) प्रत्यक्षीभूताः (ओषधीः) सर्वरोगनाशिकाः सोमाद्योषधीः (सोम) सोम्यगुणसम्पन्न आरोग्यबलप्रापक (विश्वाः) अखिलाः (त्वम्) (अपः) बलानि जलानि वा (अजनयः) जनयसि। अत्र लडर्थे लङ्। (त्वम्) अयं वा (गाः) इन्द्रियाणि किरणान्वा (त्वम्) (आ) (ततन्थ) विस्तृणोषि। अत्र बभूथाततन्थजगृभ्मववर्थेति निगमे। अ० ७। २। ६४। अनेन सूत्रेणाततन्थ, ववर्थेत्येतौ निपात्येते। (उरु) बहु (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (त्वम्) (ज्योतिषा) विद्यासुशिक्षाप्रकाशेन शीतलेन तेजसा वा (हि) विगतार्थे (तमः) अविद्याकुत्सिताख्यं चक्षुदृष्ट्यावरकं वाऽन्धकारम् (ववर्थ) वृणोषि। अत्राऽपि वर्त्तमाने लिट् ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - येनेश्वरेण विविधा सृष्टिरुत्पादिता स एव सर्वेषामुपास्य इष्टदेवोऽस्ति ॥ २२ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या ईश्वराने नाना प्रकारची सृष्टी निर्माण केलेली आहे तोच सर्व माणसांनी उपासना करण्यायोग्य इष्ट देव आहे. ॥ २२ ।

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवे᳓न नो म᳓नसा देव सोम
रायो᳓ भागं᳓ सहसावन्न् अभि᳓ युध्य
मा᳓ त्वा᳓ तनद् ई᳓शिषे वीरि᳓यस्य
उभ᳓येभ्यः प्र᳓ चिकित्सा ग᳓विष्टौ

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devéna ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

sahasāvan ← sahasāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yudhya ← √yudh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ī́śiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

tanat ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vīryàsya ← vīryà- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

cikitsa ← √cit- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

gáviṣṭau ← gáviṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ubháyebhyaḥ ← ubháya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

दे॒वेन॑ । नः॒ । मन॑सा । दे॒व॒ । सो॒म॒ । रा॒यः । भा॒गम् । स॒ह॒सा॒ऽव॒न् । अ॒भि । यु॒ध्य॒ ।
मा । त्वा॒ । आ । त॒न॒त् । ईशि॑षे । वी॒र्य॑स्य । उ॒भये॑भ्यः । प्र । चि॒कि॒त्स॒ । गोऽइ॑ष्टौ ॥

• devena ← deva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “divine.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• bhāgaṃ ← bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• sahasāvann ← sahasāvan ← sahasāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• yudhya ← yudh
• [verb], singular, Present imperative
• “fight; overcome.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tanad ← tanat ← tan
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• vīryasyobhayebhyaḥ ← vīryasya ← vīrya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• vīryasyobhayebhyaḥ ← ubhayebhyaḥ ← ubhaya
• [noun], dative, plural, masculine
• “both(a).”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• cikitsā ← cikitsāḥ ← cikits
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “cure; understand; take care; heal.”

• gaviṣṭau ← gaviṣṭi
• [noun], locative, singular, feminine
• “foray.”

हे देव द्योतमान सहसावन् बलवन् सोम देवेन मनसा द्योतमानया त्वदीयया बुद्ध्या रायो भागं धनस्यांशं नः अस्मानभिलक्ष्य युध्य प्रेरय । यद्वा । नोऽस्माकं रायो धनस्य भागं भक्तारमपहर्तारं शत्रुम् अभि युध्य आभिमुख्येन सम्यक् प्रहर । त्वा तादृशं त्वां कश्चिदपि शत्रुः मा आ तनत् क्लेशेन आततं मा कार्षीत् । मा हिंसीदित्यर्थः । उभयेभ्यः उभयेषां युध्यमानानां संबन्धिनः वीर्यस्य बलस्य त्वम् ईशिषे ईश्वरो भवसि । स त्वं गविष्टौ संग्रामे प्र चिकित्स अस्मदीयमुपद्रवं परिहर ॥ रायः । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । भागम् । भजतेः कर्मणि घञ्; ‘ कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति बहुलवचनात् कर्तरि वा । ‘ कर्षात्वतः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । सहसावन् । सहःशब्दात् मतुपि छान्दस आकारोपजनः । युध्य । युध संप्रहारे । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । तनत् । ‘ तनु विस्तारे । व्यत्ययेन शप् । ‘ न माङ्योगे ’ इति अडभावः । ईशिषे । ‘ ईशः से (पा. सू. ७. २. ७७ ) इति इडागमः । चिकित्स। ‘ कित ज्ञाने’। गुप्तिज्किद्यः“र सन्’ (पा. सू. ३. १, ५) । गविष्टौ । गवां बाणानामिष्टयः एषणानि गमनानि येष्विति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ।२३॥

English translation:

“Divine and potent Soma, bestow upon us, with your brilliant mind, a portion of wealth; may no (adversary) annoy you; you are supreme over the valour of (any) two (mutual) opponents; defend us (from our enemies) in battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Allusions to Soma, the product of the earth and Soma, the moon

With your god(like) mind, god Soma, battle for a share of wealth for us, mighty one.
Don’t let it hold out on you. You are master of heroism. On behalf of both (men and gods? / singers and patrons?) be on the lookout in the quest for cattle.

In the phrase devéna … mánasā we again confront a noun (devá-) that seems to be used adjectivally (see vs. 14 above). I have half given in to this temptation, with “god(like).” The verb ā́tanat in c poses some difficulties in interpretation. Surprisingly, none of the standard tr. who discuss the phrase notes that the same lexeme (ā́√tan) appears in the previous verse (22c) in the same metrical position and in a common, almost clichéd́ usage. I think that ā́tanat here is a slangy expression, deliberately constrasting with the high-style cosmic-description usage of ā́tatantha in 22. I take the subject to be the wealth (or share of wealth) of b, rather than the mánas- of a, as Geldner (/Witzel Gotō) take it, nor would I following Renou in taking it as an impersonal construction.

It is not entirely clear who the “both” are in d: Geldner singers and patrons, Renou men and gods.

Geldner supplies ‘path’ with prá cikitsā (“sei … der Pfadfinder”) on the basis of IV.47.20. This is possible, and might even be supported by the panthā́m in vs. 1, since prá cikitsā seems to form a slight ring with prá cikitaḥ in 1a. However, the verb does not need an object, in my opinion; the desiderative here can express a general intention to be alertly perceptive.

Do thou, God Soma, with thy Godlike spirit, victorious, win for us a share of riches.
Let none prevent thee: thou art Lord of valour. Provide for both sides in the fray for booty.

Mit deinem göttlichen Geist, o Soma, erkämpfe uns den Anteil am Reichtum, du Gewaltiger! Nicht soll er dich davon abhalten; du besitzest die Kraft. Sei du für beide Teile beim Rindererwerb der Pfadfinder!

Mit Göttersinn, Gott Soma, kraftbegabter, erkämpf uns unsern Antheil an dem Reichthum, Nichts hemme dich; denn Heldenkraft ist dein ja, im Kampf zeig hülfreich Fürsten dich und Sängern.

Божественным разумом, о бог Сома,
Завоюй нам долю в богатстве, о обладатель силы!
Да не помешает он тебе: ты владеешь героической силой!
Прояви себя на стороне обоих при добывании коров!

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसावन्) अत्यन्त बलवान् (देव) दिव्यगुणसम्पन्न (सोम) सर्व विद्या और सेना के अध्यक्ष ! आप (देवेन) दिव्यगुणयुक्त (मनसा) विचार से (रायः) राज्यधन के लाभ को (अभि) शत्रुओं के सम्मुख (युध्य) युद्ध कीजिये जो आप (नः) हमारे लिये धन के (भागम्) भाग के (ईशिषे) स्वामी हो उस (त्वा) तुझको (गविष्टौ) इन्द्रिय और भूमि के राज्य के प्रकाशों की सङ्गतियों में शत्रु (मा तनत्) पीड़ायुक्त न करें। आप (वीर्यस्य) पराक्रम को (उभयेभ्यः) अपने और पराये योद्धाओं से (मा प्रचिकित्स) संशययुक्त मत हो ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि परम उत्तम सेनाध्यक्ष और ओषधिगण का आश्रय और युद्ध में प्रवृत्ति कर उत्साह के साथ अपनी सेना को जोड़ और शत्रुओं की सेना का पराजय कर चक्रवर्त्ति राज्य के ऐश्वर्य को प्राप्त हों ॥ २३ ॥इस सूक्त में पढ़ने-पढ़ानेवालों आदि की विद्या के पढ़ने आदि कामों की सिद्धि करनेवाले (सोम) शब्द के अर्थ के कथन से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह ९१ इक्कानवाँ सूक्त और वर्ग २३ तेईस समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सहसावन् देव सोम त्वं देवेन मनसा शत्रुभिः सह रायोऽभियुध्य यस्त्वं नोऽस्मभ्यम् रायो भागमीशिषे तं त्वा गविष्टौ शत्रुर्मा तनत् क्लेशयुक्तं क्लेशप्रदं वा मा कुर्यात् त्वं वीर्यस्योभयेभ्यो मा प्रचिकित्स ॥ २३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवेन) दिव्यगुणसम्पन्नेन (नः) अस्मभ्यम् (मनसा) शिल्पक्रियादिविचारेण (देव) दिव्यगुणसम्पन्न (सोम) सर्वविद्यायुक्त (रायः) धनस्य (भागम्) भजनीयमंशम् (सहसावन्) अत्यन्तबलवन्। सहसेत्यव्ययम्। भूमार्थे मतुप् च। (अभि) आभिमुख्ये (युध्य) युध्यस्व। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (मा) निषेधे (त्वा) (तनत्) विस्तारयेत् (ईशिषे) (वीर्यस्य) पराक्रमस्य (उभयेभ्यः) सोमाद्योषधिगणेभ्यः शत्रुभ्यश्च (प्र) (चिकित्स) (गविष्टौ) गवामिन्द्रियपृथिवीराज्यविद्याप्रकाशानामिष्टयो यस्मिँस्तस्मिन् ॥ २३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः परमोत्तमस्य सेनाध्यक्षस्यौषधिगणस्य वाश्रयं कृत्वा युद्धं प्रवृत्योत्साहे स्वसेनां संयोज्य शत्रुसेनां पराजय्य चक्रवर्त्तिराज्यैश्वर्य प्राप्तव्यमिति ॥ २३ ॥अत्राध्येत्रध्यापकादीनां विद्याध्ययनादिकर्मणां च सिद्धिकारकस्य सोमार्थस्योक्तत्वादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इत्येकनवतितमं सूक्तं ९१ वर्गश्च २३ समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अत्यंत उत्तम सेनाध्यक्ष व औषधींचा आश्रय घ्यावा व युद्धाची प्रवृत्ती ठेवून उत्साहाने आपली सेना जमवावी आणि शत्रूच्या सेनेचा पराभव करून चक्रवर्ती राज्याचे ऐश्वर्य प्राप्त करावे. ॥ २३ ॥