०८६

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

म᳓रुतो य᳓स्य हि᳓ क्ष᳓ये
पाथा᳓ दिवो᳓ विमहसः
स᳓ सुगोपा᳓तमो ज᳓नः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

kṣáye ← kṣáya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pāthá ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vimahasaḥ ← vímahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sugopā́tamaḥ ← sugopā́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

मरु॑तः । यस्य॑ । हि । क्षये॑ । पा॒थ । दि॒वः । वि॒ऽम॒ह॒सः॒ ।
सः । सु॒ऽगो॒पात॑मः । जनः॑ ॥

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kṣaye ← kṣaya
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• pāthā ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; govern.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vimahasaḥ ← vimahas
• [noun], nominative, plural, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sugopātamo ← sugopātamaḥ ← sugopātama
• [noun], nominative, singular, masculine

• janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे विमहसः विशिष्टप्रकाशाः मरुतः दिवः अन्तरिक्षलोकादागत्य यस्य हि यस्य खलु यजमानस्य क्षये यज्ञगृहे पाथ सोमं पिबथ सः जनः जातो यजमानः सुगोपातमः शोभनैः पालकैरत्यन्तं युक्तो भवति ॥ पाथ। ‘ पा पाने । लटि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । यद्वृत्तयोगादनिघातः । विमहसः । विशिष्टं महस्तेजो येषां ते तथोक्ताः । सुगोपातमः । शोभनो गोपा रक्षको यस्य स सुगोपाः । अतिशयेन सुगोपाः सुगोपातमः । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वे सति बहुव्रीहौ ‘ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वमेव शिष्यते ॥

English translation:

“The man in whose mansion, resplendent Maruts, descending from the sky, you drink (the libation), is provided with most able protectors.”

O Maruts of extensive might, certainly the man over whose dwelling place you keep protective watch from heaven,
he has the best protector.

I do not understand the function of hí here, which is doubly unusual in occurring both in a relative clause and in the initial clause of a hymn. Hettrich (Hypotaxe, p. 181) also finds it puzzling. Finding hí in the opening pāda of a hymn is not unprecedented (cf., e.g., IV.1.1, VI.1.1, VI.2.1), but the relative clause is a further complication.

The abl. diváḥ is construed by Geldner and Renou with the voc. vimahasaḥ (Geldner “ihr ausgezeichneten (Mannen) des Himmels”), but we might expect it to lose its accent in the vocative phrase, like divo naraḥ (II.36.2, V.54.10) and divo duhitar (IV.51.10, etc.). It is better taken with √pā ‘protect’, which is elsewhere found with the ablative (e.g., X.158.1 sū́ryo no divás pātu), indicating the location of the protector and hence the direction from which the protection comes. So also Witzel Gotō.

THE best of guardians hath that man within whose dwelling place ye drink,
O Maruts, giants of the sky.

Denn in wes Haus ihr Marut wachet, ihr ausgezeichneten Mannen des Himmels, der Mann ist am besten bewacht.

In wessen Haus o Maruts ihr, des Himmels hohe Helden, trinkt, Der Mann geniesst den besten Schutz.

О Маруты, у кого в доме
Вы стоите на страже, о могучие (мужи) неба,
Тот человек самый защищенный.

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह गृहस्थ कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विमहसः) नाना प्रकार पूजनीय कर्मों के कर्त्ता ! (दिवः) विद्यान्यायप्रकाशक तुम लोग (मरुतः) वायु के समान विद्वान् जन (यस्य) जिसके (क्षये) घर में (पाथ) रक्षक हो (सः हि) वही (सुगोपातमः) अच्छे प्रकार (जनः) मनुष्य होवे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे प्राण के विना शरीरादि का रक्षण नहीं हो सकता, वैसे सत्योपदेशकर्त्ता के विना प्रजा की रक्षा नहीं होती ॥ १ ॥

अन्वय: हे विमहसो ! दिवो यूयं मरुतो यस्य क्षये पाथ स हि खलु सुगोपातमो जनो जायेत ॥ १ ॥

पुनः स गृहस्थः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) प्राणा इव प्रिया विद्वांसः (यस्य) (हि) खलु (क्षये) गृहे (पाथ) रक्षका भवथ। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (दिवः) विद्यान्यायप्रकाशकाः (विमहसः) विविधानि महांसि पूज्यानि कर्माणि येषां तत्सम्बुद्धौ (सः) (सुगोपातमः) अतिशयेन सुष्ठु स्वस्यान्येषां च रक्षकः (जनः) मनुष्यः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा प्राणेन विना शरीरादिरक्षणं न सम्भवति, तथैव सत्योपदेशकेन विना प्रजारक्षणं न जायते ॥ १ ॥

या सूक्तात शरीरात स्थित असलेले प्राण इत्यादी वायू इच्छित सुख सिद्ध करून सर्वांचे रक्षण करतात. तसेच सभाध्यक्ष इत्यादींनी संपूर्ण राज्याचे यथायोग्य रक्षण करावे. या अर्थाच्या वर्णनाने या सूक्तात सांगितलेल्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर एकरूपता जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जसे प्राणाशिवाय शरीर इत्यादीचे रक्षण होऊ शकत नाही. तसे सत्य उपदेशकाशिवाय प्रजेचे रक्षण होत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

यज्ञइ᳓र् वा यज्ञवाहसो
वि᳓प्रस्य वा मतीना᳐᳓म्
म᳓रुतः शृणुता᳓ ह᳓वम्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
vā ← vā (invariable)

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yajñavāhasaḥ ← yajñavāhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

matīnā́m ← matí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vā ← vā (invariable)

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śr̥ṇutá ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

य॒ज्ञैः । वा॒ । य॒ज्ञ॒ऽवा॒ह॒सः॒ । विप्र॑स्य । वा॒ । म॒ती॒नाम् ।
मरु॑तः । शृ॒णु॒त । हव॑म् ॥

• yajñair ← yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yajñavāhaso ← yajña
• [noun], masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñavāhaso ← vāhasaḥ ← vāhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “invocation.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• matīnām ← mati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śṛṇutā ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

हे यज्ञवाहसः यज्ञस्य वोढारः मरुतः यूयं यज्ञैर्वा । वाशब्दः समुच्चये । यज्ञैश्च यजमानस्य मतीनां स्तुतीनां संबन्धिनः विप्रस्य वा अयजमानस्य मेधाविनश्च हवम् आह्वानं शृणुत । यज्ञवतो यजमानस्य यागरहितस्य स्तोतुश्चाह्वानमवश्यं भवद्भिः श्रोतव्यं यतः भवन्तो यज्ञस्य वोढारः स्तुतिप्रियाश्चेति भावः ॥ यज्ञवाहसः । ‘ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति वचनात् ‘ वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि’ इति कारकपूर्वात् वहतेरसुन्। ‘णित्’ इत्यनुवृत्तेः उपधावृद्धिः। मतीनाम् । ‘ मन ज्ञाने’। अस्मात् करणे क्तिन् । नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । शृणुत। ‘ श्रुवः शृ च’ इति श्नुः । ‘सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः’ इति वचनात् तिङ एव स्वरः शिष्यते । मरुत इत्यस्य आमन्त्रितस्य आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत् ’ इति अविद्यमानवत्त्वेन पदादपरत्वात् निघाताभावः । हवम् । भावेनुपसर्गस्य ’ इति ह्वयतेरप् संप्रसारणं च ॥

English translation:

“Maruts, bearers of oblations, hear the invocation of the praises of the worshipper with or (without) sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajñair-vā = lit. with sacrifices (will also mean, without sacrifices)

Or he by whose sacrifices (you were attracted), o you whose vehicle is the sacrifice, or of the thoughts of which inspired poet
you heard the call, o Maruts—

My interpretation requires matīnā́m to be construed with hávam “the call of the thoughts”; for this expression see, e.g., VI.69.4 hávanā matīnā́m.

Honoured with sacrifice or with the worship of the sages’ hymns,
O Maruts, listen to the call.

Die Ihr durch das Opfer angezogen werdet oder von den Liedern des Redekundigen anzurufen seid, höret auf den Ruf, ihr Marut!

Durch Opfer, opferholde, kommt, o Maruts, oder hört den Ruf Der Lieder, die der Sänger singt.

О вы, передвигающиеся вместе с жертвой, жертвами ли,
Молитвами ли вдохновенного (привлеченные),
Услышьте, о Маруты, (наш) зов!

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यज्ञवाहसः) सत्सङ्गरूप प्रिय यज्ञों को प्राप्त करानेवाले विद्वानो ! तुम लोग (मरुतः) वायु के समान (यज्ञैः) अपने (वा) पराये पढ़ने-पढ़ाने और उपदेशरूप यज्ञों से (विप्रस्य) विद्वान् (वा) वा (मतीनाम्) बुद्धिमानों के (हवम्) परीक्षा के योग्य पठन-पाठनरूप व्यवहार को (शृणुत) सुना कीजिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि जानने-जनाने वा क्रियाओं से सिद्ध यज्ञों से युक्त होकर, अन्य मनुष्यों को युक्त करा, यथावत्परीक्षा करके विद्वान् करना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे यज्ञवाहसो ! यूयं मरुत इव स्वकीयैर्यज्ञैः परकीयैर्वा विप्रस्य मतीनां वा हवं शृणुत ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञैः) अध्ययनाध्यापनोपदेशनाऽऽदिभिः (वा) पक्षान्तरे (यज्ञवाहसः) यज्ञान् वोढुं शीलं येषां तत्सम्बुद्धौ (विप्रस्य) मेधाविनः (वा) पक्षान्तरे (मतीनाम्) विदुषां मनुष्याणाम् (मरुतः) परीक्षका विपिश्चितः (शृणुत) (हवम्) परीक्षितुमर्हमध्ययनमध्यापनं वा ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विज्ञानविज्ञापनाख्यैः क्रियाजन्यैर्वा यज्ञैः सह वर्त्तमाना भूत्वाऽन्यान् मनुष्यानेतैर्योजयित्वा यथावत्सुपरीक्ष्य विद्वांसो निष्पादनीयाः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी अध्ययन, अध्यापन, उपदेश व सत्संग क्रियारूपी यज्ञांनी युक्त होऊन इतर माणसांना त्यात युक्त करावे व योग्य परीक्षा घेऊन विद्वान करावे. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ वा य᳓स्य वाजि᳓नो
अ᳓नु वि᳓प्रम् अ᳓तक्षत
स᳓ ग᳓न्ता गो᳓मति व्रजे᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

átakṣata ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gántā ← gántar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gómati ← gómant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vrajé ← vrajá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

उ॒त । वा॒ । यस्य॑ । वा॒जिनः॑ । अनु॑ । विप्र॑म् । अत॑क्षत ।
सः । गन्ता॑ । गोऽम॑ति । व्र॒जे ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• ’nu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• atakṣata ← takṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gantā ← gam
• [verb], singular, periphrast. future
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• gomati ← gomat
• [noun], locative, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• vraje ← vraja
• [noun], locative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

उत वा अपि च यस्य यजमानस्य वाजिनः हविर्लक्षणान्नोपेता ऋत्विजः विप्रं मेधाविनं मरुद्गणम् अनु अतक्षत हविष्प्रदानादिना तीक्ष्णीकुर्वन्ति सः यजमानः गोमति बहुभिर्गोंभिर्युक्ते व्रजे गोष्ठे गन्ता गमनशीलो भवति । अतक्षत। ‘ तक्षु त्वक्षू तनूकरणे’। छान्दसो लङ् । व्यत्ययेन मध्यमः । गन्ता । गमेस्ताच्छीलिकः तृन् ।

English translation:

“And may he for whom ministrant priests have sharp-ended the sapient (troop of the Maruts), walk among pastures crowded with cattle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Atakṣata = have sharpened, i.e. have animated by their offerings

Or for which prize-seeker you fashioned an inspired poet to follow, he will go to a pen full of cattle.

As noted in the published introduction, I take the vājín- here to be the patron, for whom the Maruts create a worthy poet.

I take gántā as a periphrastic future. VII.32.10 gámat sá gómati vrajé is entirely parallel, save for having a subjunctive (gámat) in place of the agent noun here, which suggests a future sense for the latter.

Yea, the strong man to whom ye have vouchsafed to give a sage, shall move
Into a stable rich in kine.

Oder welchem Preiskämpfer ihr einen Redekundigen zur Seite gabt, der gelangt zu rinderreicher Herde.

Und welches reichen Opferherrn Lobsänger ihr erkoren habt, Der kommt zu rinderreichem Stall.

Или же, какому (жертвователю-) завоевателю наград
Вы создали на помощь вдохновенного,
Тот достигает загона, полного коров.

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनः) उत्तम विज्ञानयुक्त विद्वानो ! तुम (यस्य) जिस क्रियाकुशल विद्वान् (वा) पढ़ानेहारे के समीप से विद्या को प्राप्त हुए (विप्रम्) विद्वान् को (अन्वतक्षत) सूक्ष्म प्रज्ञायुक्त करते हो (सः) वह (गोमति) उत्तम इन्द्रिय विद्या प्रकाशयुक्त (वज्रे) प्राप्त होने के योग्य मार्ग में (उत) भी (गन्ता) प्राप्त होवे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - तीव्रबुद्धि और शिल्पविद्या सिद्ध विमानादि यानों के विना मनुष्य देश-देशान्तर में सुख से जाने-आने को समर्थ नहीं हो सकते, उस कारण अति पुरुषार्थ से विमानादि यानों को यथावत् सिद्ध करें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे वाजिनो ! यूयं यस्य क्रियाकुशलस्य विदुषो वाऽध्यापकस्य सकाशात् प्राप्तविद्यं विप्रमन्वतक्षत, स गोमति व्रज उत गन्ता भवेत् ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (वा) विकल्पे (यस्य) (वाजिनः) प्रशस्तविज्ञानयुक्ताः (अनु) पश्चादर्थे (विप्रम्) मेधाविनम् (अतक्षत) अतिसूक्ष्मां धियं कुर्वन्ति (सः) (गन्ता) (गोमति) प्रशस्ता गाव इन्द्रियाणि विद्यन्ते यस्मिँस्तस्मिन् (व्रजे) व्रजन्ति जना यस्मिंस्तस्मिन् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - तीव्रया बुद्ध्या शिल्पविद्यया च सिद्धैर्विमानादिभिर्विना मनुष्यैर्देशदेशान्तरे सुखेन गन्तुमागन्तुं वा न शक्यते, तस्मादतिपुरुषार्थेनैतानि निष्पादनीयानि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - तीव्र बुद्धी व शिल्पविद्येने सिद्ध केलेले विमान इत्यादी यानाशिवाय माणसे सुखाने देशदेशांतरी जाण्या-येण्यास समर्थ होऊ शकत नाहीत. त्यासाठी अत्यंत पुुरुषार्थाने विमान इत्यादी यानांना योग्य रीतीने तयार करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अस्य᳓ वीर᳓स्य बर्हि᳓षि
सुतः᳓ सो᳓मो दि᳓विष्टिषु
उक्थ᳓म् म᳓दश् च शस्यते

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vīrásya ← vīrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

díviṣṭiṣu ← díviṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ca ← ca (invariable)

mádaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śasyate ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

ukthám ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒स्य । वी॒रस्य॑ । ब॒र्हिषि॑ । सु॒तः । सोमः॑ । दिवि॑ष्टिषु ।
उ॒क्थम् । मदः॑ । च॒ । श॒स्य॒ते॒ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vīrasya ← vīra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• diviṣṭiṣu ← diviṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine

• uktham ← uktha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• madaś ← madaḥ ← mada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śasyate ← śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

दिविष्टिषु यजनीयदिवसेषु बर्हिषि यज्ञे वीरस्य शत्रुक्षेपणकुशलस्य अस्य मरुद्गणस्य यागाय सोमः सुतः । ऋत्विग्भिरभिषुतो भवति । उक्थं मरुद्देवताकं शस्त्रं मदश्च मदिधातुना युक्ता ‘ मरुतो देवाः सोमस्य मत्सन्’ इत्यादिका मारुती निवित् च अस्य मरुद्गणस्य हर्षाय शस्यते होत्रा पठ्यते ॥ अस्य । ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । दिविष्टिषु । इष्टय एषणानि गमनानि । दिवो द्योतमानस्य सूर्यस्येष्टयो येषु दिवसेषु ते तथोक्ताः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । व्यत्ययेन उत्वाभावः ॥

English translation:

“The libation is poured out for the hero at the sacrifice, on the appointed days, and the hymn is repeated, and their (is excited).”

Of that hero here the soma has been pressed at the rituals of day(break) on his ritual grass;
his solemn speech and exhilarating drink are being announced. ᳓

Upon this hero’s sacred grass Soma is poured in daily rites:
Praise and delight are sung aloud.

Auf dem Barhis dieses Mannes ist der Soma ausgepreßt bei den Opfern des heutigen Tages. Lobgedicht und Trunkfreude wird verkündigt.

Und solches Mannes Somasaft, der auf der Streu bei Festen steht, Sein Spruch und Trank wird hochgerühmt.

На жертвенной соломе этого мужа
Выжат сома для жертвоприношений (этого) дня,
Произносится гимн и (пьется) хмельной напиток.

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उन शिक्षित मनुष्यों से क्या होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! आपके सुशिक्षित (अस्य) इस (वीरस्य) वीर का (सुतः) सिद्ध किया हुआ (सोमः) ऐश्वर्य (दिविष्टिषु) उत्तम इष्टिरूप कर्मों से सुखयुक्त व्यवहारों में (उक्थम्) प्रशंसित वचन (बर्हिषि) उत्तम व्यवहार के करने में (मदः) आनन्द (च) और सद्विद्यादि गुणों का समूह (शस्यते) प्रशंसित होता है, अन्य का नहीं ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों की शिक्षा के विना मनुष्यों में उत्तम गुण उत्पन्न नहीं होते। इससे इसका अनुष्ठान नित्य करना चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! भवच्छिक्षितस्यास्य वीरस्य सुतः सोमो दिविष्टिषूक्थं बर्हिषि मदो गुणसमूहश्च शक्यते नेतरस्य ॥ ४ ॥

पुनस्तै शिक्षितैः किं जायत इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (वीरस्य) विज्ञानशौर्य्यनिर्भयाद्युपेतस्य (बर्हिषि) उत्तमे व्यवहारे कृते सति (सुतः) निष्पन्नः (सोमः) ऐश्वर्यसमूहः (दिविष्टिषु) दिव्या इष्टयः सङ्गतानि कर्माणि सुखानि वा येषु व्यवहारेषु तेषु (उक्थम्) शास्त्रप्रवचनम् (मदः) आनन्दः (च) विद्यादयो गुणाः (शस्यते) स्तूयते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विदुषां शिक्षया विना मनुष्येषूत्तमा गुणा न जायन्ते तस्मादेतन्नित्यमनुष्ठेयम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी दिलेल्या शिक्षणाशिवाय माणसांमध्ये उत्तम गुण उत्पन्न होत नाहीत. त्यामुळे त्याचे अनुष्ठान नित्य करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अस्य᳓ श्रोषन्तु आ᳓ भु᳓वो
वि᳓श्वा य᳓श् चर्षणी᳓र् अभि᳓
सू᳓रं चित् सस्रु᳓षीर् इ᳓षः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhúvaḥ ← bhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śroṣantu ← √śruṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

carṣaṇī́ḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sasrúṣīḥ ← √sr̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

sū́ram ← sū́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । श्रो॒ष॒न्तु॒ । आ । भुवः॑ । विश्वाः॑ । यः । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि ।
सूर॑म् । चि॒त् । स॒स्रुषीः॑ । इषः॑ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śroṣantv ← śroṣantu ← śruṣ
• [verb], plural, Present imperative

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhuvo ← bhuvaḥ ← bhū
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• carṣaṇīr ← carṣaṇīḥ ← carṣaṇi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• sūraṃ ← sūram ← sūra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• sasruṣīr ← sasruṣīḥ ← sṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

अस्य यजमानस्य स्तुतिं मरुतः आ आभिमुख्येन श्रोषन्तु शृण्वन्तु । यः मरुद्गणः विश्वाः चर्षणीः सर्वान् शत्रुभूतान्मनुष्यान् अभि भुवः अभिभवति । तादृग्गणाकारा मरुतः शृण्वन्त्वित्यर्थः। सूरं चित् स्तुतेः प्रेरयितारं यजमानमपि इषः मरुद्भिः प्रत्तान्यन्नानि सस्रुषीः प्राप्तानि भवन्तु ॥ श्रोषन्तु । श्रु श्रवणे ‘। लोटि • सिब्बहुलं लेटि’ इति बहुलवचनात् सिप् । भुवः । भवतेर्लेटि तिपः ‘ तिङां तिङो भवन्ति’ इति सिप् । ‘लेटोऽडाटौ ’ इति अडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ।’ भूसुवोस्तिङि’ इति गुणप्रतिषेधः । सूरम् । षू प्रेरणे’। “ सुसूधागृधिभ्यः क्रन्’ इति क्रन्प्रत्ययः । सस्रुषीः । ‘ स्रु गतौ ’ । अस्मात् लिटः क्वसुः । ‘ उगितश्च ’ इति ङीप् । भसंज्ञायां ‘ वसोः संप्रसारणम् ’ इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् । जसि ‘ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“May the Maruts, victorious over all men, hear (the praises) of this (their worshipper), and may (abundant) food be obtained by him who praises them.”

To him let the beings listen attentively, to him who dominates all the separate peoples.
His are the refreshing drinks that have run even to the sun.

The condensed expression of the earlier part of the hymn continues here, and there is no consensus on how to construe pāda c, which has no overtly signaled connection with the rest of the verse. For example, Geldner takes it as a simile, marked by cid, with its comparandum in pāda b (roughly, “who dominates the peoples like the flowing nourishments the sun”). But even if cid could mark similes (and I don’t think it can), the simile doesn’t make sense. I will not rehash here the various possibilities floated by other interpretations. My own generally follows Renou’s in supplying asyá from 1a as the oblique predicate of a possessive nominal sentence: “(his) are …” It would also be possible to take the perfect participle sasrúṣīḥ as the predicate: so Witzel Gotō “Sogar zur Sonne sind (seine) Nahrungen gelaufen (erreicht),” but the exact value of such a predicated perfect participle eludes me.

Let the strong Maruts hear him, him surpassing all men: strength be his
That reaches even to the Sun.

Ihm sollen alle Lande gehorchen, der die Völker überschattet wie die fließenden Labsale die Sonne.

Ihm muss gehorchen alle Welt, der über alle Menschen ragt, Sein Opfer dringt zur Sonne selbst.

Пусть слушаются его (все) страны,
(Того,) кто пре(восходит) все народы,
(Пусть будут послушны) жертвенные услады, восходящие до самого солнца.

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो आप लोग (अस्य) इस सुशिक्षित विद्वान् के (इषः) इष्टसाधक किरणों के (चित्) समान (विश्वाः) सब (सस्रुषीः) प्राप्त होने के योग्य (आभुवः) सब ओर से सुखयुक्त (चर्षणीः) मनुष्यरूप प्रजा को जैसे किरणें (सूरम्) सूर्य को प्राप्त होती हैं, वैसे (अभि श्रोषन्तु) सब ओर से सुनो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अच्छी शिक्षा से युक्त, अच्छे प्रकार परीक्षित, शुभलक्षणयुक्त, सम्पूर्ण विद्याओं का वेत्ता, दृढ़ाङ्ग, अतिबली, पढ़ानेहारा, श्रेष्ठ सहाय से सहित, पुरुषार्थी धार्मिक विद्वान् है, वही धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को प्राप्त होके प्रजा के दुःख का निवारण कर पराविद्या को सुनके प्राप्त होता है, इससे विरुद्ध मनुष्य नहीं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! भवन्तोऽस्य सुशिक्षितस्येषश्चिदिव विश्वाः सस्रुषीराभुवश्चर्षणीः प्रजाः किरणाः सूरमिवाभिश्रोषन्तु ॥ ५ ॥

पुनस्ते किं कुर्युरित्युपदिश्यते

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) सुशिक्षितस्य मनुष्यस्य (श्रोषन्तु) शृण्वन्तु। अत्र विकरणव्यत्ययेन लोटि सिप्। (आ) सर्वतः (भुवः) भूमयः (विश्वाः) सर्वाः (यः) (चर्षणीः) मनुष्यान् (अभि) आभिमुख्ये (सूरम्) प्रेरयितारमध्यापकम् (चित्) इव (सस्रुषीः) प्राप्तव्याः (इषः) इष्टसाधकाः किरणाः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - यो मनुष्यः सुशिक्षितः सुपरीक्षितः शुभलक्षणः सर्वविद्यो दृढिष्ठो बलिष्ठोऽध्यापकः सुसहायः पुरुषार्थी धार्मिको विद्वानस्ति, स एव पूर्णान् धर्मार्थकाममोक्षान् प्राप्तः सन् प्रजाया दुःखानि निवार्य परां विद्यां श्रुत्वा प्राप्नोति नातो विरुद्धः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो माणूस सुशिक्षित, सुपरीक्षित, शुभलक्षणयुक्त, संपूर्ण विद्या जाणणारा, दृढ अंगाचा, अतिबलवान, अध्यापक, श्रेष्ठ सहायक, पुरुषार्थी, धार्मिक विद्वान असतो तोच धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष प्राप्त करून प्रजेच्या दुःखाचे निवारण करून पराविद्येचे श्रवण करून ती प्राप्त करतो यापेक्षा वेगळा माणूस ते प्राप्त करू शकत नाही. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

पूर्वी᳓भिर् हि᳓ ददाशिम᳓
शर᳓द्भिर् मरुतो वय᳓म्
अ᳓वोभिश् चर्षणीना᳐᳓म्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dadāśimá ← √dāś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

pūrvī́bhiḥ ← purú- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śarádbhiḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ávobhiḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

पू॒र्वीभिः॑ । हि । द॒दा॒शि॒म । श॒रत्ऽभिः॑ । म॒रु॒तः॒ । व॒यम् ।
अवः॑ऽभिः । च॒र्ष॒णी॒नाम् ॥

• pūrvībhir ← pūrvībhiḥ ← puru
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dadāśima ← dāś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sacrifice; give.”

• śaradbhir ← śaradbhiḥ ← śarad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• avobhiś ← avobhiḥ ← avas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

हे मरुतः पूर्वीभिः बह्वीभिः शरद्भिः संवत्सरैः चर्षणीनां सर्वस्य द्रष्टॄणां सर्वज्ञानां भवतां संबन्धिभिः अवोभिः रक्षणैर्युक्ताः सन्तः वयं ददाशिम युष्मभ्यं हवींषि दत्तवन्तः । हि यस्मादर्थे । यस्मादेवं तस्मादिदानीमप्यस्मदीयहविःस्वीकरणायागच्छत इत्यर्थः ॥ पूर्वीभिः । पुरुशब्दात् ‘वोतो गुणवचनात्’ इति ङीष् । यणादेशे ‘ हलि च’ इति दीर्घत्वम् । ददाशिम ।’ दाशृ दाने ‘। लिटि इडागमः । ‘ हि च’ इति निघातप्रतिषेधः । चर्षणीनाम्। ‘नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Enjoying the protection of you who behold all things, we have offered you, Maruts, (oblations) for many years.”

For through many autumns we have done pious work, o Maruts, with the help of the separate peoples.

There is an abrupt shift from the unidentified 3rd sg. worshiper rewarded for his work who dominated vss. 1-5 to the 1st ps. plural, but the rhetorical structure invites the audience to identify the “us” of vs. 6 with the 3rd sg. of the earlier verse.

The dadāśimá ‘we have done pious work’, combined with the causal hí ‘for’, seems to offer a summary of the activities of the previous verses. The repetition of the pl.

carṣaní- in 5b and 6c also supports this identification: he who “dominated” the carṣaní- in 5b can be the same as the “we” who accomplished what we have done with the help of the carṣaní- in 6c. This lexical chaining should have been signaled in the translation, where instead the two words are rendered differently: “bordered domains” (5b), “separate peoples” (6c). I would now use “separate peoples” also for 5b.

For, through the swift Gods’ loving help, in many an autumn, Maruts, we
Have offered up our sacrifice.

Denn viele Herbste lang haben wir euch aufgewartet, ihr Marut, mit der Zuneigung der Völker.

Wir haben viele Jahre durch euch Maruts ja gehuldiget, Euch mit der Menschen Labungen.

Ведь в течение многих осеней
Мы почитали (вас,) о Маруты,
Благодаря поддержкам народов.

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

सब हम मिल के क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) सभाध्यक्ष आदि सज्जनो ! जैसे तुम लोग (पूर्वीभिः) प्राचीन सनातन (शरद्भिः) सब ऋतु वा (अवोभिः) रक्षा आदि अच्छे-अच्छे व्यवहारों से (चर्षणीनाम्) सब मनुष्यों के सुख के लिये अच्छे प्रकार अपना वर्त्ताव वर्त्त रहे हो, वैसे (हि) निश्चय से (वयम्) हम प्रजा, सभा और पाठशालास्थ आदि प्रत्येक शाला के पुरुष आप लोगों को सुख (ददाशिम) देवें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सब ऋतु में ठहरनेवाले वायु प्राणियों की रक्षा कर उनको सुख पहुँचाते हैं, वैसे ही विद्वान् लोग सबके सुख के लिये प्रवृत्त हों, न कि किसी के दुःख के लिये ॥ ६ ॥

अन्वय: हे मरुतो ! यथा यूयं पूर्वीभिः शरद्भिः सर्वैर्ऋतुभिरवोभिश्चर्षणीनां सुखाय प्रवर्त्तध्वम्। तथा वयमपि हि खलु युष्मदादिभ्यः सुखानि ददाशिम ॥ ६ ॥

सर्वे वयं मिलित्वा किं कुर्य्यामेत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूर्वीभिः) पुरातनीभिः (हि) खलु (ददाशिम) दद्याम (शरद्भिः) शरदादिभिर्ऋतुभिः (मरुतः) सभाद्यध्यक्षादयः (वयम्) सभाप्रजाशालास्थाः (अवोभिः) रक्षणादिभिः (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा ऋतुस्था वायवः प्राणिनो रक्षित्वा सुखयन्ति तथा विद्वांसः सर्वेषां सुखाय प्रवर्त्तेरन्, न किल कस्यचिद् दुःखाय ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सर्व ऋतूत स्थित असणारे वायू प्राण्यांचे रक्षण करून त्यांना सुख देतात तसेच विद्वान लोकांनी सर्वांच्या सुखासाठी प्रवृत्त व्हावे, कोणालाही दुःख देऊ नये. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

सुभ᳓गः स᳓ प्रयज्यवो
म᳓रुतो अस्तु म᳓र्तियः
य᳓स्य प्र᳓यांसि प᳓र्षथ

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
prayajyavaḥ ← práyajyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

subhágaḥ ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

párṣatha ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

práyāṁsi ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

सु॒ऽभगः॑ । सः । प्र॒ऽय॒ज्य॒वः॒ । मरु॑तः । अ॒स्तु॒ । मर्त्यः॑ ।
यस्य॑ । प्रयां॑सि । पर्ष॑थ ॥

• subhagaḥ ← subhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• prayajyavo ← prayajyavaḥ ← prayajyu
• [noun], vocative, plural, masculine

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• prayāṃsi ← prayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• parṣatha ← pṛ
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

हे प्रयज्यवः प्रकर्षेण यष्टव्याः मरुतः सः मर्त्यः मनुष्यो यजमानः सुभगः अस्तु शोभनधनो भवतु । यस्य यजमानस्य प्रयांसि हविर्लक्षणान्यन्नानि पर्षथ आत्मनि सिञ्चथ स्वीकुरुथ . इत्यर्थः ॥ सुभगः । भग इति धननाम । शोभनो भगो यस्य । ‘क्रत्वादयश्च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । पर्षथ। ‘ पृषु वृषु मृषु सेचने’ । भौवादिकः । यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघातप्रतिषेधः ॥

English translation:

“Maruts, who are to be especially worshipped, may the man whose offering you accept be ever prosperous.”

O Maruts who receive the first of the sacrifice, let that mortal be well-portioned
whose pleasurable offerings you will guide.

The 3rd sg. protagonist and the syntactic structure of vss. 1-5 return here, but with the syntax reversed: sá … yásya.

Fortunate shall that mortal be, O Maruts most adorable,
Whose offerings ye bear away.

Glücklich soll, ihr opfersamen Marut, der Sterbliche sein, dessen Freuden ihr voll machen werdet.

Glückselig sei der Sterbliche, o Maruts, kräftig schreitende, Dess Opfer ihr begünstiget.

Да будет счастлив тот смертный,
О Маруты, прежде всего почитаемые,
Чьи радости вы захотите сделать полными.

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
• षड्जः

उनकी रक्षा और शिक्षा पाया हुआ मनुष्य कैसा होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रयज्यवः) अच्छे-अच्छे यज्ञादि कर्म करनेवाले (मरुतः) सभाध्यक्ष आदि विद्वानो ! तुम (यस्य) जिसके लिये (प्रयांसि) अत्यन्त प्रीति करने योग्य मनोहर पदार्थों को (पर्षथ) परसते अर्थात् देते हो (सः) वह (मर्त्यः) मनुष्य (सुभगः) श्रेष्ठ धन और ऐश्वर्य्ययुक्त (अस्तु) हो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जिन मनुष्यों के सभाध्यक्ष आदि विद्वान् रक्षा करनेवाले हैं, वे क्योंकर सुख और ऐश्वर्य्य को न पावें? ॥ ७ ॥

अन्वय: हे प्रयज्यवो मरुतो ! यूयं यस्य प्रयांसि पर्षथ स मर्त्यः सुभगोऽस्तु ॥ ७ ॥

तैः पालितः शिक्षितो जनः कीदृशो भवतीत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुभगः) शोभनो भगो धनमैश्वर्य्यं वा यस्य सः। भग इति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) (सः) (प्रयज्यवः) प्रकृष्टा यज्यवो येषाम् तत्सम्बुद्धौ (मरुतः) सभाध्यक्षादयः (अस्तु) भवतु (मर्त्यः) मनुष्यः (यस्य) यस्मै। अत्र चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसीति षष्ठीप्रयोगः। (प्रयांसि) प्रीतानि कान्तानि वस्तूनि (पर्षथ) सिञ्चत दत्त ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - येषां जनानां सभाद्यध्यक्षादयो विद्वांसो रक्षकाः सन्ति, ते कथं न सुखैश्वर्य्यं प्राप्नुयुः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या माणसांचे रक्षण सभाध्यक्ष इत्यादी विद्वान लोक करतात. ते सुख व ऐश्वर्य का प्राप्त करू शकणार नाहीत? ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

शशमान᳓स्य वा नरः
स्वे᳓दस्य सत्यशवसः
विदा᳓ का᳓मस्य वे᳓नतः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śaśamānásya ← √śamⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

vā ← vā (invariable)

satyaśavasaḥ ← satyáśavas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

svédasya ← svéda- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kā́masya ← kā́ma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vénataḥ ← √ven- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vidá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

श॒श॒मा॒नस्य॑ । वा॒ । न॒रः॒ । स्वेद॑स्य । स॒त्य॒ऽश॒व॒सः॒ ।
वि॒द । काम॑स्य । वेन॑तः ॥

• śaśamānasya ← śam
• [verb noun], genitive, singular
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• svedasya ← sveda
• [noun], genitive, singular, masculine
• “perspiring; drudging.”

• satyaśavasaḥ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyaśavasaḥ ← śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “strength; power; superiority.”

• vidā ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• kāmasya ← kāma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• venataḥ ← ven
• [verb noun], genitive, singular
• “circulate.”

हे सत्यशवसः अवितथबलाः नरः नेतारो मरुतः शशमानस्य युष्मान् स्तुतिभिः संभजमानस्य स्वेदस्य स्तावकमन्त्रोच्चारणजनितेन श्रमेण स्विद्यमानगात्रस्य वेनतः । वेनतिः कान्तिकर्मा । कामयमानस्य । वाशब्दः समुच्चये। एवंभूतस्य स्तोतुश्च कामस्य काममभिलाषं विद लम्भयत प्रयच्छतेत्यर्थः ॥ शशमानस्य । ‘शश प्लुतगतौ । ताच्छीलिकः चानश् । स्वेदस्य । ‘ ञिष्विदा गात्रप्रक्षरणे । अन्तर्भावितण्यर्थात् कर्मणि घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । विद्लृ लाभे’। लोटि मध्यमपुरुषबहुवचनस्य व्यत्ययेन झादेशः । ‘ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य लुक् । झस्य अदादेशः । ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । पादादित्वात् निघाताभावः । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घः । कामस्य । वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम् । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥

English translation:

“Possessors of true vigour, be cognizant of the wishes of him who praises you, and toils in your service, desirous of (your favour).”

You superior men whose strength is real, you know the sweat of the one laboring to exhaustion,
or the desire of the one who seeks the (ritual) track.

I take the vā here as inverse, connecting the two double gen. phrases śaśamānásya … svédasya and kā́masya vénataḥ, though it appears after the first word of the first gen. phrase (śaśamānásya vā … svédasya …). Klein (DGRV II: 205) also thinks an inverse reading is possible (though he doesn’t use the term), but he also suggests vā here might be equivalent to vaí. This seems unnecessary, and the inverse interpretation gets some support from the inversion of the syntax in vs. 7.

Note the chiastic structure of the two genitive phrases: in the first the personal participle śaśamānásya depends on the material svédasya, while the likewise personal participle vénataḥ depends on kā́masya.

O Heroes truly strong, ye know the toil of him who sings your praise,
The heart’s desire of him who loves.

Ihr kennt ja wohl, ihr Männer von wahrhafter Stärke, den Schweiß des Diensteifrigen, den Wunsch des nach euch Ausschauenden.

Ihr, wahrhaft kräftige, gewahrt den Schweiss des emsig opfernden, Den Wunsch dess, der euch Männer liebt.

О мужи, чья сила истинна,
Вы же знаете пот усердно трудящегося (при обряде),
Желание (глубоко) смотрящего.

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

उनके सङ्ग से मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरः) मनुष्यो ! तुम सभाध्यक्षादिकों के संग (वा) पुरुषार्थ से (शशमानस्य) जानने योग्य (सत्यशवसः) जिसमें नित्य पुरुषार्थ करना हो (वेनतः) जो कि सब शास्त्रों से सुना जाता हो तथा कामना के योग्य और (स्वेदस्य) पुरुषार्थ से सिद्ध होता है, उस (कामस्य) काम को (विद) जानो अर्थात् उसको स्मरण से सिद्ध करो ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - कोई पुरुष विद्वानों के संग विना सत्य काम और अच्छे-बुरे को जान नहीं सकता। इससे सबको विद्वानों का संग करना चाहिये ॥ ८ ॥

अन्वय: हे नरो ! यूयं सभाद्यध्यक्षादीनां सङ्गेन स्वपुरुषार्थेन वा शशमानस्य सत्यशवसो वेनतः स्वेदस्य कामस्य विद विजानीत ॥ ८ ॥

मनुष्यैस्तेषां सङ्गेन किं विज्ञातव्यमित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शशमानस्य) विज्ञातव्यस्य। अत्र सर्वत्र अधिगर्थ इति शेषत्वविवक्षायां षष्ठी। (वा) अथवा (नरः) सर्वकार्यनेतारो मनुष्यास्तत्सम्बुद्धौ (स्वेदस्य) पुरुषार्थेन जायमानस्य (सत्यशवसः) नित्यदृढबलस्य (विद) वित्थ। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (कामस्य) (वेनतः) सर्वशास्त्रैः श्रुतस्य कमनीयस्य। अत्र वेनृधातोर्बाहुलकादौणादिकोऽति प्रत्ययः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - नहि कश्चिद्विदुषां सङ्गेन विना सत्यान् कामान् सदसद्विज्ञातुं च शक्नोति, तस्मादेतत् सर्वैरनुष्ठेयम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - कोणताही पुरुष विद्वानांच्या संगतीशिवाय सत्य कार्य व चांगले वाईट जाणू शकत नाही. त्यामुळे विद्वानांची संगती केली पाहिजे. ॥ ८ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

यूयं᳓ त᳓त् सत्यशवस
आवि᳓ष् कर्त महित्वना᳓
वि᳓ध्यता विद्यु᳓ता र᳓क्षः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
satyaśavasaḥ ← satyáśavas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

āvís ← āvís (invariable)

karta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mahitvanā́ ← mahitvaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rákṣaḥ ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vídhyata ← √vyadh- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vidyútā ← vidyút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

यू॒यम् । तत् । स॒त्य॒ऽश॒व॒सः॒ । आ॒विः । क॒र्त॒ । म॒हि॒ऽत्व॒ना ।
विध्य॑त । वि॒ऽद्युता॑ । रक्षः॑ ॥

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• satyaśavasa ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyaśavasa ← śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “strength; power; superiority.”

• āviṣ ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• karta ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mahitvanā ← mahitvana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• vidhyatā ← vyadh
• [verb], plural, Present imperative
• “pierce; vedhay; pierce; transfix; bleed; pierce; cut off; injure.”

• vidyutā ← vidyut
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “lightning; Vidyut; thunderbolt.”

• rakṣaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

हे सत्यशवसः सत्यबला अन्यैरप्रधृष्यबला मरुतः यूयं तत् वृत्रवधादिषु प्रसिद्धं युष्मदीयं माहात्म्यम् आविष्कर्त आविष्कुरुत प्रकाशयत । विद्युता विद्योतमानेन महित्वना तेन महत्त्वेन माहात्म्येन रक्षः अस्माकमुपद्रवकारिणं राक्षसादिकं विध्यत ताडयत नाशयतेत्यर्थः ॥ कर्त । करोतेर्लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक्। ‘ तप्तनप्तनथनाश्च’ इति तबादेशः । गुणः । इदुदुपधस्य चाप्रत्ययस्य ’ ( पा. सू. ८. ३. ४१ ) इति आविःशब्दे विसर्जनीयस्य षत्वम् । महित्वना । भावप्रत्ययादुत्तरस्य आङः व्यत्ययेन नाभावः उदात्तत्वं च । यद्वा । ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति तृतीयाया आजादेशो नकारोपजनश्च। विध्यत । ‘ व्यध ताडने ’ । श्यनि ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । तशब्दस्य ‘सार्वधातुकमपित्’ इति ङित्त्वे सति ऋचि तुनुघमक्षुतङ्’ इति संहितायां दीर्घः ॥

English translation:

“Possessors of true vigour, you have displayed your might, with the lustre (of which) you have destroyed the rākṣasas.”

You whose strength is real—make it [=strength] manifest by your greatness.
Smite the demon with your lightning.

The first two pādas show a nice syntactic conversion: the 2nd member śávasof the voc. bahuvrīhi satya-śavas- ‘having real strength’ (unaccented, but would be satyá-śavas-) is implicitly extracted from the compound and represented by tát, object of āvíṣ karta.

The third pāda has a striking phonetic figure vídhyatā vidyútā, which was already anticipated by pāda-initial vidā́in 8c.

O ye of true strength, make this thing manifest by your greatness: strike
The demon with your thunderbolt.

Von wahrhafter Stärke, offenbart diese Stärke in ganzer Größe! Treffet mit dem Blitz den Dunkelgeist!

Auch das, o wahrhaft kräftige, macht offenbar durch eure Macht, Dass ihr mit Blitz den Dämon schlagt.

О вы, чья сила истинна,
Проявите ее (своим) величием!
Пронзите молнией ракшаса!

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

अब और मनुष्यों को उन सभाध्यक्ष आदि मनुष्यों से कैसे प्रार्थना करनी चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सत्यशवसः) नित्यबलयुक्त सभाद्यध्यक्ष आदि सज्जनो ! (यूयम्) तुम (महित्वना) उत्तम यश से (तत्) उस काम को (आविः) प्रकट (कर्त्त) करो कि जिससे (विद्युता) बिजुली के लोहे से बनाये हुए शस्त्र वा आग्नेयादि अस्त्रों के समूह से (रक्षः) खोटे काम करनेवाले दुष्ट मनुष्यों को (विध्यता) ताड़ना देते हुए मेरी सब कामना सिद्ध हों ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिए कि परस्पर प्रीति और पुरुषार्थ के साथ विद्युत् आदि पदार्थविद्या और अच्छे-अच्छे गुणों को पाकर दुष्ट स्वभावी और दुर्गुणी मनुष्यों को दूर कर नित्य अपनी कामना सिद्ध करें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे सत्यशवसः सभाद्यध्यक्षादयो ! यूयं महित्वना तत्काममाविष्कर्त येन विद्युता रक्षो विध्यता मया सर्वे कामाः प्राप्येरन् ॥ ९ ॥

अथेतरमनुष्यैस्ते सभाध्यक्षादयो मनुष्याः कथं प्रार्थनीया इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यूयम्) (तत्) (सत्यशवसः) नित्यं बलं येषान्तत्सम्बुद्धौ (आविः) प्रकटीभावे (कर्त्त) कुरुत। विकरणस्यात्र लुक्। (महित्वना) महिम्ना (विध्यता) ताडनकर्त्रा (विद्युता) विद्युन्निष्पन्नेनास्त्रसमूहेन (रक्षः) दुष्टकर्मकारी मनुष्यः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः परस्परं प्रीत्या पुरुषार्थेन विद्याः प्राप्य दुष्टस्वभावगुणं मनुष्यं निवार्य कामसिद्धिर्नित्यं कार्येति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी परस्पर प्रेम व पुरुषार्थाने विद्युत इत्यादी पदार्थविद्या व उत्तम गुणांचा स्वीकार करून दुष्ट व दुर्गुणी माणसांना दूर करून नित्य आपली कामना सिद्ध करावी. ॥ ९ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

गू᳓हता गु᳓हियं त᳓मो
वि᳓ यात वि᳓श्वम् अत्रि᳓णम्
ज्यो᳓तिष् कर्ता य᳓द् उश्म᳓सि

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gū́hata ← √guh- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

atríṇam ← atrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yāta ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

karta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

uśmási ← √vaś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

गूह॑त । गुह्य॑म् । तमः॑ । वि । या॒त॒ । विश्व॑म् । अ॒त्रिण॑म् ।
ज्योतिः॑ । क॒र्त॒ । यत् । उ॒श्मसि॑ ॥

• gūhatā ← guh
• [verb], plural, Present imperative
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• guhyaṃ ← guhyam ← guh
• [verb noun], accusative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• tamo ← tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yāta ← yā
• [verb], plural, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• atriṇam ← atrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atrin; eater.”

• jyotiṣ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• kartā ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• uśmasi ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

हे मरुतः गुह्यं गुहायां स्थित सर्वत्र व्याप्य वर्तमानं तमः अन्धकारं गूहत संवृतं कुरुत । यथा अस्माभिर्न दृश्यते तथा अदर्शनं प्रापयत विनाशयतेत्यर्थः । विश्वं सर्वम् अत्रिणम् अत्तारं राक्षसादिकं वि यात विविधं यापयत अस्मत्सकाशात् निर्गमयत । यत् ज्योतिः सूर्यादिकं वयम् उश्मसि कामयामहे तत् कर्त कुरुत । यद्वा । गुह्यं गुहायां शरीरान्तर्गतगुहारूपे हृदये भवं तमो भावरूपाज्ञानं तद्गूहत विनाशयत । अत्रिणं पुरुषार्थस्यात्तारं कामक्रोधादिकं सर्वं विनिर्गमयत । यज्ज्योतिः परतत्त्वसाक्षात्काररूपं ज्ञानं कामयामहे प्राणापानादिपञ्चवृत्तिरूपा हे मरुतस्तत्कर्त कुरुत ॥ गूहत । ‘गुहू संवरणे’ । शपि लघूपधगुणे ‘ ऊदुपधाया गोहः’ (पा. सू. ६. ४. ८९ ) इति उपधाया ऊकारः । यात । ‘ या प्रापणे ’ । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् लोट् । अत्रिणम् । अदेस्त्रिनि च’ ( उ. सू. ४. ५०८) इति त्रिनिप्रत्ययः । उश्मसि । ‘ वश कान्तौ । इदन्तो मसिः ॥ अदादित्वात् शपो लुक् । ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Dissipate the concealing darkness; drive away every devouring (foe); show us the light we long for.”

Conceal the concealable darkness. Run over every rapacious one. Make the light that we desire.

Another phonetic figure in a: gū́hatā guhyàm, whose -atā also echoes vídhyatā.

In the published translation guhyàm would have been better rendered as “to be concealed” than “concealable,” since the concealment is not merely possible but desirable.

Conceal the horrid darkness, drive far from us each devouring fiend.
Create the light for which we long.

Verstecket das zu versteckende Dunkel, durchfahret jeden Atrin! Machet das Licht, das wir wünschen!

Verbergt die grause Finsterniss, zerfahret jede Fresserbrut Und schaffet Licht nach unserm Wunsch.

Скройте мрак, который надо скрыть!
Переедьте любого атрина!
Создайте свет, которого мы хотим!

• मरुतः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे क्या करें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सत्यशवसः) नित्यबलयुक्त सभाध्यक्ष आदि सज्जनो ! जैसे तुम (महित्वना) अपने उत्तम यश से (गुह्यम्) गुप्त करने योग्य व्यवहार को (गूहत) ढांपो और (विश्वम्) समस्त (तमः) अविद्यारूपी अन्धकार को जो कि (अत्रिणम्) उत्तम सुख का विनाश करनेवाला है, उस को (वि यात) दूर पहुँचाओ तथा हम लोग (यत्) जो (ज्योतिः) विद्या के प्रकाश को (उश्मसि) चाहते हैं, उसको (कर्त्त) प्रकट करो ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में (मरुतः, सत्यशवसः, महित्वना) इन तीनों पदों की अनुवृत्ति है। सभाध्यक्षादि को परम पुरुषार्थ से निरन्तर राज्य की रक्षा करनी तथा अविद्यारूपी अन्धकार और शत्रुजन दूर करने चाहिये तथा विद्या, धर्म और सज्जनों के सुखों का प्रचार करना चाहिये ॥ १० ॥ इस सूक्त में जैसे शरीर में ठहरनेहारे प्राण आदि पवन चाहे हुए सुखों को सिद्ध कर सबकी रक्षा करते हैं, वैसे ही सभाध्यक्षादिकों को चाहिये कि समस्त राज्य की यथावत् रक्षा करें। इस अर्थ के वर्णन से इस सूक्त में कहे हुए अर्थ की उस पिछले सूक्त के अर्थ के साथ एकता जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हे सत्यशवसः सभाद्यध्यक्षादयो ! यूयं यथा स्वमहित्वना गुह्यं गूहत विश्वं तमोऽत्रिणं वियात विनष्टं कुरुत तथा वयं यज्ज्योतिर्विद्याप्रकाशमुश्मसि तत्कर्त्त ॥ १० ॥

पुनस्ते किं कुर्य्युरित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गूहत) आच्छादयत। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (गुह्यम्) गोपनीयम् (तमः) रात्रिवदविद्याऽन्धकारम् (वि) विगतार्थे (यात) गमयत (विश्वम्) सर्वम् (अत्रिणम्) परसुखमत्तारम्। अदेस्त्रिनिश्च। (उणा०४.६९) अनेन सूत्रेणाऽदधातोस्त्रिनिः प्रत्ययः। (ज्योतिः) विद्याप्रकाशम् (कर्त्त) कुरुत। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (यत्) (उश्मसि) कामयामहे ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मरुतः सत्यशवसो महित्वनेति पदत्रयमनुवर्त्तते। सभाद्यध्यक्षादिभिः। परमपुरुषार्थेन सततं राज्यं रक्ष्यमविद्याऽधर्मान्धकारः शत्रवश्च निवारणीयाः। विद्याधर्मसज्जनसुखानि प्रचारणीयानीति ॥ १० ॥ अत्र यथा शरीरस्थाः प्राणवायवः प्रियाणि साधयित्वा सर्वान् रक्षन्ति तथैव सभाध्यक्षादिभिः सर्वं राज्यं यथावत् संरक्ष्यमत एतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तोक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात (मरुतः सत्यशवसः महित्वना) या तीन पदांची अनुवृत्ती झालेली आहे. सभाध्यक्ष इत्यादींनी अत्यंत पुुरुषार्थाने सदैव राज्याचे रक्षण करावे व अविद्यारूपी अंधकार आणि शत्रूंचे निवारण करावे. विद्या, धर्म व सज्जनांचे सुख यांचा प्रचार करावा. ॥ १० ॥