०८२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

उ᳓पो षु᳓ शृणुही᳓ गि᳓रो
म᳓घवन् मा᳓तथा इव
यदा᳓ नः सूनृ᳓तावतः
क᳓र आ᳓द् अर्थ᳓यास इ᳓द्
यो᳓जा नु᳓ इन्द्र ते ह᳓री

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇuhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

átathāḥ ← átathā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

mághavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sūnŕ̥tāvataḥ ← sūnŕ̥tāvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yadā́ ← yadā́ (invariable)

artháyāse ← √arthay- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

ā́t ← ā́t (invariable)

ít ← ít (invariable)

káraḥ ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yójā ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

उपो॒ इति॑ । सु । शृ॒णु॒हि । गिरः॑ । मघ॑ऽवन् । मा । अत॑थाःऽइव ।
य॒दा । नः॒ । सू॒नृता॑ऽवतः । करः॑ । आत् । अ॒र्थया॑से । इत् । योज॑ । नु । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । हरी॒ इति॑ ॥

• upo ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• śṛṇuhī ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• mātathā ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mātathā ← atathāḥ ← atathā
• [noun], nominative, plural, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sūnṛtāvataḥ ← sūnṛtāvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “happy; big; auspicious.”

• kara ← karaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• arthayāsa ← arthayāse ← arthay ← √arth
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• yojā ← yuj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

उपो ष्विति षड्बचं नवमं सूक्तं गोतमस्यार्षमैन्द्रम् । अन्त्या जगती । आद्याः पङ्क्तयः । अनुक्रान्तं च । उपोषु षट् जगत्यन्तमिति ॥ सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः ॥ षोडशिशस्त्र आद्या सुसन्दृशमित्यादिके द्वे ऋचौ च विनियुज्यते । अथ षोडशीति खण्डे सूत्रितम् । उपो षु शृणुही गिरः सुसन्दृशं त्वा वयं मघवन्नित्येका द्वे च पङ्क्ती । (आ । ६-२) इतिहे मघवन् धनवन्निन्द्र गिरोऽस्मदीयाः स्तुतीरुपो उपैव सु शृणुहि । उपगत्य सम्यक् शृणु । अतथा इव पूर्वं यथाविधस्त्वं तद्विपरीतो मा भूः । अस्मासु पूर्वं यथानुग्रहबुद्धियुक्तस्तथाविध एव भवेत्यर्थः । अपि च नोऽस्मान् सूनृतावतः । प्रियसत्यात्मिका वाक् सूनृता । तया स्तुतिरूपया वाचा युक्तान्यदा करः करोषि आदनन्तरं त्वमप्यर्थयास इत् । अर्थयस एव । याचयस एव । न तूदास्से । अस्माभिः प्रयुक्ताः स्तुतीस्त्वमपि स्वीकरोषीत्यर्थः । अतो हे इन्द्र ते हरी त्वदीयावश्वौनु क्षिप्रं योज । रथे योजय ॥ शृणुहि । उतश्च प्रत्ययाच्छन्दसि वा वचनमिति वचनादुतश्च प्रत्ययादिति हेर्लुगभावः । अतथा इव । तथेवाचरति तथाति । सर्वप्रातिपदिकेभ्य इत्येके । का ३-१-११-२ । इति क्विप् । तथातेरप्रत्ययः । न तथा इव अतथा इव । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । करः । डुकृञ् करणे । लुङि कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसीति च्लेरङादेशः । नन्वङः सति शिष्टत्वात् चित्स्वरेणान्तोदात्तेन भवितव्यम् । तर्हि लङिव्यत्ययेन शप् । ननु डुकृञ् करण इति भूवादौ पठ्यते । अतो व्यत्ययः कस्मात् क्रियत इति चेत् नैवम् । यस्मादस्य धातोस्तत्र पाठोऽनार्षः । तथा हि । कः करत्करतीत्यत्र यदाहतुर्न्यासकारहरदत्तौ व्यत्ययेन शबिति तस्मादस्य धातोर्भूवादौ पाठो नास्तीति गम्यते । किञ्च यद्ययं पठ्येत करदित्येवमादिरूपसिद्ध्यर्थं कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसीति करोतेरङ् विधानमनर्थकं स्यात् । अस्माल्लङि शप्यस्य रूपस्य सिद्धिः । लङ् लुङोरर्थभेदाल्लुङ्येतद्रूपसिद्धये कर्तव्यमङ्विधानमिति चेन्न । छन्दसि लुङ् लङ् लिट इति लुङादीनामेकत्र विधानेनार्थभेदाभावादित्यनेन प्रकारेणास्माभिर्धातुवृत्तावयं धातुर्निराकृतः । अतो व्यत्ययेनेति सिद्धम् । अर्थयासे । अर्थ याज्ञायाम् । चुरादिरात्मनेपदी । लेट्याडागमः । योज । युजिर् योगे । ण्यन्ताल्लोट छन्दस्युभयथेति शप अर्धधातुकत्वाण्णेरनिटीति णिलोपः । द्व्यचोऽतस्तिङ इति संहितायां दीर्घत्वं ॥ १ ॥

English translation:

“Approach, Maghavan, and listen to our praises; be not different (from what you have hitherto been) since you have inspired us with true speech, you are solicited with it; therefore, quickly yoke your horses.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Māatathā iva, (be) not, as it were, non-such; i.e. be not the contrary of what propitious divinity which you have always been to us; ‘since you make us possessed of true speech (sunṛtāvataḥ), therefore you are asked (at arthayasa it) arthayase eva’, i.t. to accept our praises

Listen well to our hymns, bounteous one, not like a nay-sayer.
When you will make us the beneficiaries of your liberality, it’s just then that you will achieve your goal.
– Now, Indra, I will hitch up your two fallow bays.

artháyāse owes its accent to íd.

GRACIOUSLY listen to our songs, Maghavan, be not negligent.
As thou hast made us full of joy and lettest us solicit thee, now, Indra, yoke thy two Bay Steeds.

Höre fein auf unsere Lobesworte, du Freigebiger; sei nicht wie einer, der anders will! Wenn du uns glücklich machen willst, dann sollst du dich auch entschließen. - Ich will dir jetzt das Falbenpaar schirren, o Indra.

Erhöre unsre Bitten recht, versag’ sie nicht, o mächtiger; Wenn du uns reich an Sang gemacht, dann lasse dich erbitten auch; Schirr, Indra, nun dein Füchsepaar.

Прислушайся внимательно к (нашим) хвалебным песням,
О щедрый, не (будь) как тот, кто несогласен!
Когда ты хочешь сделать нас
Счастливыми, стремись к этой (самой) цели!
Запрягай же, Индра, пару твоих буланых коней!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृदास्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर परमात्मा का उपासक सेनापति कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सेनापते ! जो (ते) आपके (हरी) धारणाऽऽकर्षण के लिये घोड़े वा अग्नि आदि पदार्थ हैं, उनको (नु) शीघ्र (योज) युक्त करो, प्रियवाणी बोलनेहारे विद्वान् से (अर्थयासे) याच्ञा कीजिये। हे (मघवन्) अच्छे गुणों के प्राप्त करनेवाले ! (नः) हमारी (गिरः) वाणियों को (उपो सु शृणुहि) समीप होकर सुनिये (आत्) पश्चात् हमारे लिये (अतथाइवेत्) विपरीत आचरण करनेवाले जैसे ही (मा) मत हो (यदा) जब हम तुमसे सुखों की याचना करते हैं, तब आप (नः) हमको (सूनृतावतः) सत्य वाणीयुक्त (करः) कीजिये ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि जैसे राजा ईश्वर के सेवक या सेनापति वा सेनापति से पालन की हुई सेना सुखों को प्राप्त होती है, जैसे सभाध्यक्ष प्रजा और सेना के अनुकूल वर्त्तमान करें, वैसे उनके अनुकूल प्रजा और सेना के मनुष्य को आचरण करना चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यौ ते तव हरी स्तस्तौ त्वं नु योज प्रियवाणीवतो विदुषोऽर्थयासे याचस्व। हे मघवँस्त्वं नोऽस्माकं गिर उपो सुशृणुह्यान्नोऽतथा इवेन्मा भव यदा वयं त्वां सुखानि याचामहे तदा त्वं नोऽस्मान् सूनृतावतः करः ॥ १ ॥

पुनस्तदुपासकः सेनेशः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उपो) सामीप्ये (सु) शोभने (शृणुहि) (गिरः) वाणीः (मघवन्) प्रशस्तगुणप्रापक (मा) निषेधे (अतथाइव) प्रतिकूल इव। अत्राऽऽचारे क्विप् तदन्ताच्च प्रत्ययः। (यदा) यस्मिन् काले (नः) अस्माकम् (सूनृतावतः) सत्यवाणीयुक्तान् (करः) कुरु (आत्) आनन्तर्य्ये (अर्थयासे) याचस्व (इत्) एव (योज) युक्तान् कुरु (नु) शीघ्रम् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रापक सेनाध्यक्ष (ते) तव (हरी) हरणशीलौ धारणाकर्षणगुणावुत्तमाश्वौ वा ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यथा राजा सुसेवितजगदीश्वरात् सेनापतेर्वा सेनापतिना सुसेविता सेना वा सुखानि प्राप्नोति यथा च सभाद्यध्यक्षाः प्रजासेनाजनानामानुकूल्ये वर्त्तेरंस्तथैवैतेषामानुकूल्ये प्रजासेनास्थैर्भवितव्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात सेनापती व ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणावे की जसे राजाला ईश्वराचा सेवक असलेल्या सेनापतीकडून किंवा सेनापतीकडून पालन केलेल्या सेनेला सुख मिळते. जसे सभाध्यक्षाने प्रजा व सेनेच्या अनुकूल वागावे तसे प्रजेने व सेनेनेही त्याच्या अनुकूल वागावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

अ᳓क्षन्न् अ᳓मीमदन्त हि᳓
अ᳓व प्रिया᳓ अधूषत
अ᳓स्तोषत स्व᳓भानवो
वि᳓प्रा न᳓विष्ठया मती᳓
यो᳓जा नु᳓ इन्द्र ते ह᳓री

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ákṣan ← √ghas- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ámīmadanta ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

adhūṣata ← √dhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

áva ← áva (invariable)

priyā́ḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ástoṣata ← √stu- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

svábhānavaḥ ← svábhānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

matī́ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

náviṣṭhayā ← náviṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yójā ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

अक्ष॑न् । अमी॑मदन्त । हि । अव॑ । प्रि॒याः । अ॒धू॒ष॒त॒ ।
अस्तो॑षत । स्वऽभा॑नवः । विप्राः॑ । नवि॑ष्ठया । म॒ती । योज॑ । नु । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । हरी॒ इति॑ ॥

• akṣann ← akṣan ← ghas
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “eat.”

• amīmadanta ← mad
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• priyā ← priyāḥ ← priya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• adhūṣata ← dhū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “shake; remove; chase away.”

• astoṣata ← stu
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “laud; praise; declare; stu.”

• svabhānavo ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svabhānavo ← bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• naviṣṭhayā ← naviṣṭha
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “late(a).”

• matī ← mati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• yojā ← yuj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

हे इन्द्र त्वया दत्तान्यन्नान्यक्षन् । यजमाना भुक्तवन्तः । भुक्त्वा चामीमदन्त हि । तृप्ताश्चासन् । प्रियाः स्वकीयास्तनूरवाधूषत । अकम्पयन् । अतिशयितरसास्वादनेन वक्तुमशक्नुवन्तः शरीराण्यकम्पयन् । तदनन्तरं स्वभानवः स्वायत्तदीप्तयो विप्रा मेधाविनस्ते नविष्ठया नवितृतमया मती मत्या स्तुत्याऽस्तोषत । अस्तुवन् । अन्यत्पूर्ववद्योज्यं ॥ अक्षन् । अदेर्लुङि लुङ् सनोर्घस्लृ (पा २-४-३७) इति घस्लादेशः । मन्त्रे घसेत्यादिना च्लेर्लुक् । गमहनेत्यादिनोपधालोपः । खरि चेति चर्त्वम् । शासिवसिघसीनां चेति षत्वम् । अडागम उदात्तः । अमीमदन्त । मद तृप्तियोगे । चुरादिरात्मनेपदी । लुङि च्लेश्चङि णिलोपोपधाह्रस्वत्वद्विर्भावसन्वद्भावेत्वदीर्घाः । अधूषत । धूञ् कम्पने । लुङि सिचि व्यत्ययेन गुणाभावः । यद्वा । छन्दस्युभयथेति सिचः सार्वधातुकत्वेन ङित्त्वात् क्ङिति चेति प्रतिषेधः । अथवा धू विधूनने । तौदादिकः । कुटादिः । अस्मात्कर्मणि लुङि गाङ् कुटादिभ्य इति सिचो ङित्त्वाद्गुणाभावः नविष्ठया । णुस्तुतौ । करणभूताया अपि स्तुतेः स्वव्यापारे कर्तृत्वात्तृच् । तदन्तात् तुश्छन्दसीतीष्ठन्प्रत्ययः । तुरिष्ठेमेयःस्स्विति तृलोपः । मती । सुपां सुलुगिति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । मन्त्रे वृषेषपचमनेति क्तिन उदात्तत्वं ॥ २ ॥

अक्षन् भुक्तवन्तः । अदेर्लुङि ‘लुङ्सनोर्घसॢ’ इति घस्लादेशः, ‘मन्त्रे घस’ इत्यादिना च्लेर्लुक्, घसिभसोर्हलि च’ इत्युपधालोपः, ‘शासिवसिघसीनाञ्च’ इति षत्वम् । अमीमदन्त अतृप्यन् । मद तृप्तियोगे, चौरादिकः, तिङः परत्वान्न निहन्यते, हियोगाद्वा ।
किञ्च – प्रियाः तनूः अवाधूषत अकम्पयन् भोजनस्य साद्गुण्यमनुस्मृत्येव । घूञ् कम्पने, सिचि व्यत्ययेन गुणाभावः । ‘छन्दस्युभयथा’ इति सार्वधातुकत्वेन सिचो ङित्त्वाद्वा । अपि च - विप्रा मेधाविनः विशेषज्ञाः स्वभानवः स्वायत्तदीप्तयः अस्तोषत स्तुवन्ति भोजनं, अहो दत्तं मुहुश्श्रद्धया चेति । नविष्ठया नप्तृतमया । णु स्तवने, तृजन्तात् ‘तुश्छन्दसि’ इतीष्ठन् प्रत्ययः, ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ इति तृलोपः । मती मत्या । ‘सुपां सुलुक्’ इति पूर्वसवर्णः, ‘मन्त्रे वृष’ इति क्तिन उदात्तत्वम् । ‘योजा नु’ इत्यादि गतम् ॥

• कथं याहीत्याह - योजा योजयित्वा । निपातोयं योजयित्वेति समानार्थः । ते हरितावश्वौ । न्विति क्षिप्रनाम । पुराणवचनो वा, पुरातनी या तव पुराणप्रक्रियेति द्योत्यते । यद्वा - योजा योजनी योगकरी [योजनीयौ गत्वरौ] क्षिप्रं वाहनार्थं रथे । ण्यन्तात्कर्मणि घञ्, ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः । लोटि वा विकरणव्यत्ययेन शप्, वर्णव्यत्ययेन तस्याकारः । क्षिप्रं हरी यानार्थं योजयेत्यर्थः ॥

English translation:

“(Your worshippers) have eaten the food which you had given, and have rejoiced, and have trembled through their precious (bodies); self-illuminated sages have glorified you with commendable thoughts; therefore, Indra, quickly yoke your horses.”

They have eaten; for they have brought themselves to exhilaration; they have shaken down dear things.
They have been praised—the self-radiant (Maruts)—with the newest inspired thought.
– Now, Indra, I will hitch up your two fallow bays.

Most tr. take the two verbs ákṣann ámīmadanta as parallel (e.g., Geldner “Sie haben ja geschmaust, gezecht”), but the position of the hí after the second verb strongly suggests that the second verb belongs to a separate clause that provides the causal grounds for another clause. My translation reflects this: “for they have brought themselves to exhilaration” explains what “they have eaten” actually refers to: the consumption of soma or soma plus food-offerings. Then in b, as a consequence of their having received nourishment from us, they repay us with goods.

Most tr. take priyā́(ḥ) in b as nom. pl. masc. referring to the Maruts; this requires supplying an object for adhūṣata (e.g., Renou “des biens”). I take it rather as an acc. pl. fem., implicitly referring to a fem. noun like íṣaḥ ‘refreshments’; cf. X.134.3 áva tyā́bṛhatī́r íṣaḥ … dhūnuhi “shake down these lofty refreshments,” with the same VP.

With Oldenberg, etc., víprā must be a fem. instr. sg. modifying matī́.

Well have they eaten and rejoiced; the friends have risen and passed away.
The sages luminous in themselves have. praised thee with their latest hymn. Now, Indra, yoke thy two Bay Steeds.

They have eaten, they have rejoiced,
The dear ones have dispelled (evil),
The radiant sages have been praised with newest hymn;
Yoke, O Indra, thy two bay steeds.

Sie haben ja geschmaust, gezecht; die lieben Freunde haben herabgeschüttelt. Die selbstglänzenden Barden sind mit dem neuesten Gedicht gepriesen worden. - Ich will dir jetzt das Falbenpaar schirren, o Indra.

Die weisen, herrlich glänzenden, sie speisten jetzt, berauschten sich Und schütteten uns liebes zu; gerühmt sind sie mit neustem Lied. Schirr, Indra, nun dein Füchsepaar.

Они уже насытились (и) опьянились.
Милые (друзья) стряхнули нам вниз (блага).
Обладающие собственным блеском, вдохновенные
Прославлены самой новой молитвой.
Запрягай же, Индра, пару твоих буланых коней!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराडास्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सभापते ! जो (ते) तेरे (हरी) धारण-आकर्षण करनेहारे वाहन वा घोड़े हैं उनको तू हमारे लिये (नु योज) शीघ्र युक्त कर, हे (स्वभानवः) स्वप्रकाशस्वरूप सूर्यादि के तुल्य (विप्राः) बुद्धिमान् लोगो ! आप (नविष्ठया) अतिशय नवीन (मती) बुद्धि के सहित होके (प्रियाः) प्रिय हूजिये, सबके लिये सब शास्त्रों की (हि) निश्चय से (अस्तोषत) प्रशंसा आप किया करिये, शत्रु और दुःखों को (अवाधूषत) छुड़ाइये, (अक्षन्) विद्यादि शुभगुणों में व्याप्त हूजिये, (अमीमदन्त) अतिशय करके आनन्दित हूजिये और हमको भी ऐसे ही कीजिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि श्रेष्ठ गुण-कर्म्म-स्वभावयुक्त सब प्रकार उत्तम आचरण करनेहारे सेना और सभापति तथा सत्योपदेशक आदि के गुणों की प्रशंसा और कर्मों से नवीन-नवीन विज्ञान और पुरुषार्थ को बढ़ाकर सदा प्रसन्नता से आनन्द का भोग करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यौ ये तव हरी वर्त्तेते तावस्मदर्थं नु योज। हे स्वभानवो विप्रा ! भवन्तः सूर्यादय इव नविष्ठया मती सह सर्वेषां प्रिया भवन्तु सर्वाणि शास्त्राणि ह्यस्तोषत शत्रून् दुःखान्यवाधूषताक्षन्नमीमदन्तास्मानपीदृशान् कुर्वन्तु ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अक्षन्) शुभगुणान् प्राप्नुवन्तु (अमीमदन्त) आनन्दन्तु (हि) खलु (अव) विरुद्धार्थे (प्रियाः) प्रीतियुक्ताः सन्तः (अधूषत) शत्रून् दुःखानि वा दूरीकुरुत (अस्तोषत) स्तुत (स्वभानवः) स्वकीया भानवो दीप्तयो येषां ते (विप्राः) मेधाविनः (नविष्ठया) अतिशयेन नूतनया (मती) बुद्ध्या (योज) योजय (नु) शीघ्रम् (इन्द्र) सभाध्यक्ष (ते) (हरी) ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरुत्तमगुणकर्मस्वभावयुक्तस्य सर्वथा प्रशंसिताचरणस्य सेनाद्यध्यक्षस्योपदेशकस्य वा गुणप्रशंसनाऽनुकरणाभ्यां नवीनौ विज्ञानपुरुषार्थौ वर्धयित्वा सर्वदा प्रसन्नतयाऽऽनन्दो भोक्तव्यः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी श्रेष्ठ गुणकर्म स्वभावयुक्त सर्व प्रकारे उत्तम आचरण करणारी सेना व सभापती आणि सत्योपदेश इत्यादींच्या गुणांची प्रशंसा करावी व कर्मानी नवनवे विज्ञान व पुरुषार्थ वाढवून सदैव प्रसन्न राहून आनंद भोगावा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

सुसंदृ᳓शं तुवा वय᳓म्
म᳓घवन् वन्दिषीम᳓हि
प्र᳓ नून᳓म् पूर्ण᳓वन्धुर
स्तुतो᳓ याहि व᳓शाँ अ᳓नु
यो᳓जा नु᳓ इन्द्र ते ह᳓री

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
susaṁdŕ̥śam ← susaṁdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

mághavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vandiṣīmáhi ← √vandⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

nūnám ← nūnám (invariable)

prá ← prá (invariable)

pūrṇávandhuraḥ ← pūrṇávandhura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

váśān ← váśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yójā ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

सु॒ऽस॒न्दृश॑म् । त्वा॒ । व॒यम् । मघ॑ऽवन् । व॒न्दि॒षी॒महि॑ ।
प्र । नू॒नम् । पू॒र्णऽव॑न्धुरः । स्तु॒तः । या॒हि॒ । वशा॑न् । अनु॑ । योज॑ । नु । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । हरी॒ इति॑ ॥

• susaṃdṛśaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• susaṃdṛśaṃ ← saṃdṛśam ← saṃdṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “appearance; view; view.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• vandiṣīmahi ← vand
• [verb], plural, Aorist optative
• “worship; laud.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• pūrṇavandhura ← pūrṇa ← pṛ
• [verb noun]
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• pūrṇavandhura ← vandhura
• [noun], vocative, singular, masculine
• “seat; seat.”

• stuto ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vaśāṃ ← vaśa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “control; dominion; influence; power; Vaśa; vaśa [word]; will; authority; control; wish; supervision.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• yojā ← yuj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

महापितृ यज्ञे सुसन्दृ शमित्येषाहवनीयोपस्थापने विनियुक्ता । सूत्रितं च । आहवनीयं सुसन्दृशं त्वेति पङ्क्त्या (आ २-१९) इति ॥हे मघवन्निन्द्र सुसन्दृशं सुष्ट्वनुग्रहदृष्व्या सर्वस्य द्रष्टारं त्वा त्वां वयं वन्दिषीमहि । स्तवामहि । स्तुतिकर्तारो भूयास्मेत्याशास्यते । अस्माभिर्वन्दिभिः स्तुतस्त्वं पूर्णवन्धुरः स्तोतृभ्यो देयैर्धनैः पूरितेन रथेन युक्तः सन् वशान् कामयमानानन्यान्यजमानान्प्रति नूनं प्र याहि । अवश्यं प्रतिष्ठस्व । योजेत्यादि पूर्ववत् ॥ वन्दिषीमहि । वदि अभिवादनस्तुत्योः । आशीर्लिङ् । लिङ्चाशिषि (पा ३-४-११६) इति तस्यार्धधातुकत्वेन लसार्वधातुकस्वराभावे प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । मघवन्नित्यस्यामन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवदित्यविद्यमानवत्त्वे सति पादादित्वान्निघाताभावः ॥ ३ ॥

English translation:

“We praise you, Maghavan, who look benignly (upon all); thus praised by us, repair (in your car), filled with treasure, to those who desire your presence; Indra, quickly yoke your horses.”

We would extol you of wholly lovely appearance, o bounteous one. Praised, drive forth now following your will, once your chariot box
is full.
– Now, Indra, I will hitch up your two fallow bays.

The exact sense of the hapax pūrṇávandhura- ‘having a full chariot box’ is not entirely clear. Geldner suggests that it is full either because Indra has drunk so much or because he is taking Opfergabe home with him; Renou goes for the latter: “plein (de biens).” This seems unlikely, since Indra is supposed to bring goods to distribute to us, not take them away with him like party favors. Moreover the vandhúra- appears to be the place where the charioteer stands (cf. the cmpd vandhureṣṭhā́-, as well as I.139.4, III.14.3), not a container for cargo. Although a jocular interpretation like Geldner’s is possible, I wonder if a “full chariot box” is simply one that has the driver in it; in other words, Indra has mounted the chariot and is ready to go. In any case, pūrṇá- here has to be read in the context of the same word in the next verse.

Maghavan, we will reverence thee who art so fair to look upon.
Thus praised, according to our wish come now with richly laden car. Now, Indra, yoke thy two Bay Steeds.

Dich, der schön zu schauen, wollen wir loben, o Freigebiger. Fahre jetzt gepriesen mit vollem Wagensitz nach Wunsch weiter! - Ich will dir jetzt das Falbenpaar schirren, o Indra.

Wir wollen, reicher, preisen dich, der schönen Anblick du gewährst. Mit reichgefülltem Wagen komm, gerühmter, nun nach Wunsch herbei. Schirr, Indra, nun dein Füchsepaar.

Тебя, прекрасного на вид, мы
Хотим прославить, о щедрый.
Возвеличенный, выезжай сейчас вперед по своему желанию
С сиденьем колесницы, полным (добра)!
Запрягай же, Индра, пару твоих буланых коней!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराडास्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) परमपूजित धनयुक्त (इन्द्र) सुखप्रद ! जैसे (वयम्) हम (सुसंदृशम्) कल्याणदृष्टियुक्त (त्वा) आपको (वन्दिषीमहि) प्रशंसित करें, वैसे हमसे सहित होके (पूर्णवन्धुरः) समस्त सत्य प्रबन्ध और प्रेमयुक्त (स्तुतः) प्रशंसा को प्राप्त होके आप जो प्रजा के शत्रु हैं, उन को (नु) शीघ्र (वशान्) वश में करो, जो (ते) आपके (हरी) सूर्य के धारणाकर्षणादिगुणवत् सुशिक्षित अश्व हैं, उनको (अनुयोज) युक्त करो, विजय के लिये (नूनम्) निश्चय करके (प्रयाहि) अच्छे प्रकार जाया करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जब मनुष्य सबके द्रष्टा परमेश्वर की स्तुति करनेहारे सभापति का आश्रय लेते हैं, तब इन शत्रुओं का शीघ्र निग्रह कर सकते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र ! यथा वयं सुसंदृशं त्वा वन्दिषीमहि तथाऽस्माभिर्नूनं पूर्णबन्धुरः स्तुतः संस्त्वं येऽस्माकं शत्रवस्तान्नु वशान् कुरु यौ ते तव हरी स्तस्तावनु योज विजयाय प्रयाहि ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुसंदृशम्) एकीभावेन सर्वकर्मणां द्रष्टारम् (त्वा) त्वां सेनाद्यध्यक्षं वा (वयम्) (मघवन्) प्रशस्तगुणधनप्रापक (वन्दिषीमहि) नमस्कुर्मः (प्र) प्रकृष्टे (नूनम्) निश्चये (पूर्णवन्धुरः) पूर्णैः सत्यैः प्रेमबन्धनैर्युक्तः (स्तुतः) प्रशंसितः सन् (याहि) प्राप्नुहि (वशान्) शमदमादियुक्तान् धार्मिकान् जनान् (अनु) अर्वाक् (योज) योजय (नु) शीघ्रम् (इन्द्र) दुःखविदारक (ते) (हरी) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदा मनुष्याः सर्वद्रष्टः परमेश्वरस्य स्तोतारं सभेशमाश्रयन्ति तदैतानरीन् सद्यो निगृह्णन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जेव्हा माणसे सर्वांचा द्रष्टा असलेल्या परमेश्वराची स्तुती करणाऱ्या सभापतीचा आश्रय घेतात तेव्हा शत्रूंना तात्काळ रोखू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

स᳓ घा तं᳓ वृ᳓षणं र᳓थम्
अ᳓धि तिष्ठाति गोवि᳓दम्
यः᳓ पा᳓त्रं हारियोजन᳓म्
पूर्ण᳓म् इन्द्र चि᳓केतति
यो᳓जा नु᳓ इन्द्र ते ह᳓री

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
gha ← gha (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

govídam ← govíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tiṣṭhāti ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

hāriyojanám ← hāriyojaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pā́tram ← pā́tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cíketati ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pūrṇám ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yójā ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

सः । घ॒ । तम् । वृष॑णम् । रथ॑म् । अधि॑ । ति॒ष्ठा॒ति॒ । गो॒ऽविद॑म् ।
यः । पात्र॑म् । हा॒रि॒ऽयो॒ज॒नम् । पू॒र्णम् । इ॒न्द्र॒ । चिके॑तति । योज॑ । नु । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । हरी॒ इति॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tiṣṭhāti ← sthā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• govidam ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• govidam ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “finding.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pātraṃ ← pātram ← pātra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vessel; pātra [word]; authority; receptacle; pātra; vessel; cup; bowl; basket.”

• hāriyojanam ← hāriyojana
• [noun], accusative, singular, neuter

• pūrṇam ← pṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ciketati ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• yojā ← yuj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

स घ स खल्विन्द्रो वृषणं कामाभिवर्षकं गोविदं गवां लम्भयितारं तं रथमधि तिष्ठाति । ईदृशे रथेऽधितिष्ठतु । आरूढो भवतु । हे इन्द्र यो रथो हारियोजनमेतत्सञ्ज्ञकं धानामिश्रितं पूर्णं सोमेन पूर्णं पात्रं चिकेतति ज्ञापयति । तं रथमधितिष्ठेति पूर्वेणान्वयः । अधिष्ठाय च त्वदीयावश्वौ क्षिप्रं योजय ॥ घ ऋचि तनुघेति दीर्घः । रथम् । अधिशीङ् स्थासां कर्म (पा १-४-४६) इत्यधिकरणस्य कर्मसञ्ज्ञा । तिष्ठाति । तिष्ठतेर्लेट्याडागमः । चिकेतति । कित ज्ञाने । लेट्यडागमः । जुहोत्यादित्वाच्छपः श्लुः । बहुलं छन्दसीति वक्तव्यम् । का ७-३-८७ १ । इति वचनान्नाभ्यस्तस्याचि पितीति लघूपधगुणप्रतिषेधो न भवति ॥ ४ ॥

English translation:

“May he ascend that chariot which rains (blessings), and grants cattle, and which provides the vessel filled with the mixture of Soma and grain; quickly, Indra, yoke your horses.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pātram hāriyojanam, a plural te filled with hāriyojanam, which is a mixture of fried barley or other grain and soma

The only one who will mount on the bullish, cow-finding chariot
is the one who will take care that the cup is full for your
“Fallow-bay-yoking” oblation, Indra.
– Now, Indra, I will hitch up your two fallow bays.

I am puzzled by the reference here. The referent of cd, the one who makes sure Indra’s cup is full, should be the sacrificer, but the sacrificer should not be mounting Indra’s chariot. We might entertain the possibility that Indra is actually the referent (and is looking out for his own interests by making sure the cup is full), but, though switch between persons is very common in the RV, referring to the same referent in both 2nd and 3rd persons in the same clause does not happen, as far as I know - and there’s a voc. indra in the 3rd ps. yáḥ … cíketati clause.

He will in very truth ascend the powerful car that finds the kine,
Who thinks upon the well-filled bowl, the Tawny Coursers’ harnesser. Now, Indra, yoke thy two Bay Steeds.

Nur der soll den riesigen Wagen besteigen, den rindergewinnenden, wer, Indra, an den vollen Falbenschirrungsschoppen denkt. - Ich will dir jetzt das Falbenpaar schirren, o Indra.

Auf seinen starken Wagen steigt, den Rinder spendenden, der Gott, Wenn er den vollen Becher sieht, der, Indra, deine Füchse schirrt. Schirr, Indra, nun dein Füchsepaar.

Только тот может взойти на эту колесницу –
Быка, находящего коров,
Кто думает, о Индра, о полном
Сосуде, сопровождающем запрягание буланых коней.
Запрягай же, Индра, пару твоих буланых коней!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृदास्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमविद्याधनयुक्त ! (यः) जो आप (हारियोजनम्) अग्नि वा घोड़ों से युक्त किये इस (पूर्णम्) सब सामग्री से युक्त (पात्रम्) रक्षा निमित्त (रथम्) रथ को बनाना (चिकेतति) जानते हो (सः) सो उस रथ में (हरी) वेगादिगुणयुक्त घोड़ों को (नु योज) शीघ्र युक्त कर। हे (इन्द्र) सेनापते ! जो (ते) आप के (वृषणम्) शत्रु के सामर्थ्य का नाशक (गोविदम्) जिससे भूमि का राज्य प्राप्त हो (तम्) उस रथ पर (अधितिष्ठाति) बैठे, (घ) वही विजय को प्राप्त क्यों न होवे ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सेनापति को योग्य है कि शिक्षा बल से हृष्ट-पुष्ट हाथी, घोड़े रथ, शस्त्र-अस्त्रादि सामग्री से पूर्ण सेना को प्राप्त करके शत्रुओं को जीता करे ॥ ४ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यो भवान् हारियोजनं पूर्णं पात्रं रथं चिकेतति, स त्वं तस्मिन् रथे हरी नु योज। हे इन्द्र ! यस्ते तं वृषणं गोविदं रथमधितिष्ठाति स घ कथं न विजयते ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) विद्वान् वीरः (घ) एव (तम्) (वृषणम्) शत्रूणां शक्तिबन्धकम् (रथम्) ज्ञानम् (अधि) उपरि (तिष्ठाति) तिष्ठतु (गोविदम्) गां भूमिं विन्दति येन तम् (यः) (पात्रम्) पद्यते येन तत् (हारियोजनम्) हरयोऽश्वा युज्यन्ते यस्मिंस्तत् (पूर्णम्) समग्रशस्त्रास्त्रसामग्रीसहितम् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रापक (चिकेतति) जानाति (योज) अश्वैर्युक्तं कुरु (नु) शीघ्रम् (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रापक (ते) तव (हरी) हरणशीलौ वेगाकर्षणाख्यावश्वौ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सेनाध्यक्षेण पूर्णशिक्षाबलहर्षितां हस्त्यश्वरथशस्त्रादिसामग्रीपरिपूर्णां सेनां सम्पाद्य शत्रवो विजेयाः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सेनापतीने पूर्ण शिक्षणाने व बलाने धष्टपुष्ट हत्ती, घोडे, रथ शस्त्र, अस्त्र इत्यादीनी पूर्ण सेना तयार करून शत्रूंना जिंकावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

युक्त᳓स् ते अस्तु द᳓क्षिण
उत᳓ सव्यः᳓ शतक्रतो
ते᳓न जाया᳓म् उ᳓प प्रिया᳓म्
मन्दानो᳓ याहि अ᳓न्धसो
यो᳓जा नु᳓ इन्द्र ते ह᳓री

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣiṇaḥ ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yuktáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

savyáḥ ← savyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

jāyā́m ← jāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

priyā́m ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mandānáḥ ← √mand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yójā ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

यु॒क्तः । ते॒ । अ॒स्तु॒ । दक्षि॑णः । उ॒त । स॒व्यः । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
तेन॑ । जा॒याम् । उप॑ । प्रि॒याम् । म॒न्दा॒नः । या॒हि॒ । अन्ध॑सः । योज॑ । नु । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । हरी॒ इति॑ ॥

• yuktas ← yuktaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dakṣiṇa ← dakṣiṇaḥ ← dakṣiṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “southern; right; south; southerly; dakṣiṇa [word]; sincere; clockwise; deft.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• savyaḥ ← savya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “left; savya [word].”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jāyām ← jāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• priyām ← priya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• mandāno ← mandānaḥ ← mad
• [verb noun], nominative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• andhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• yojā ← yuj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

हे शतक्रतो बहुकर्मवन्निन्द्र ते त्वदीये रथे दक्षिणो दक्षिणपार्श्वस्थोऽश्वो युक्तोऽस्तु । उतापि च सव्यो वामपार्श्वस्थोऽपि युक्तोऽस्तु । तेन रथेनान्धसः सोमलक्षणस्यान्नस्य पानेन मन्दानो मत्तस्त्वं प्रियां प्रीणयित्रीं जायामुप याहि । सा यत्र वर्तते तत्र गच्छेत्यर्थः । तदर्थं हे इन्द्र त्वदीयावश्वौ रथे क्षिप्रं योजय । अनयोत्तरया च पीतसोमस्येन्द्रस्य स्वगृहं प्रति प्रस्थानं प्रतिपाद्यते ॥ मन्दानः । मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु । लिटः कानच् । द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यमिति द्विर्वचनाभावः । अन्धसः । अद भक्षणे । अदेर्नुम् धश्च उ ४-२०५ । इत्यसुन् । धातोर्नुमागमो धकारान्तादेशश्च ॥ ५ ॥

English translation:

“Performer of many (holy) acts, let your steeds be harnessed on the right and on the left, and when exhilarated by the (sacrificial) food, repair in your chariot to your beloved wife; quickly, Indra, yoke your horses.”

Let your right (horse) be yoked, and your left one, you of a hundred resolves.
With this (chariot) drive up to your dear wife, while (you are still)
exhilarated from the stalk.
– Now, Indra, I will hitch up your two fallow bays.

Let, Lord of Hundred Powers, thy Steeds be harnessed on the right and left.
Therewith in rapture of the juice, draw near to thy beloved Spouse. Now, Indra, yoke thy two Bay Steeds.

Dein rechtes und dein linkes Wagenpferd soll angeschirrt sein, du Ratreicher. Mit dem fahre von Soma berauscht zu deiner lieben Frau! - Ich will dir jetzt das Falbenpaar schirren, o Indra.

Dein rechtes Ross sei angeschirrt, dein linkes, hundertkräftiger; Zur lieben Gattin komm damit herbei, berauscht vom Somasaft Schirr, Indra, nun dein Füchsepaar.

Да будет запряжен твой правый (конь),
А также левый, о стоумный!
На этой (колеснице) поезжай
К милой жене, опьяненный напитком сомы!
Запрягай же, Индра, пару твоих буланых коней!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराडास्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसे करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सबको सुख देनेहारे (शतक्रतो) असंख्य उद्यम बुद्धि और क्रियाओं से युक्त ! (ते) आपके जो सुशिक्षित (हरी) घोड़े हैं, उनको रथ में तू (नु योज) शीघ्र युक्त कर, जिस (ते) तेरे रथ के (एकः) एक घोड़ा (दक्षिणः) दाहिने (उत) और दूसरा (सव्यः) बाईं ओर (अस्तु) हो (तेन) उस रथ पर बैठ शत्रुओं को जीत के (प्रियाम्) अतिप्रिय (जायाम्) स्त्री को साथ बैठा (मन्दानः) आप प्रसन्न और उसको प्रसन्न करता हुआ (अन्धसः) अन्नादि सामग्री के (उप याहि) समीपस्थ होके तुम दोनों शत्रुओं को जीतने के अर्थ जाया करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - राजा को योग्य है कि अपनी राणी के साथ अच्छे सुशिक्षित घोड़ों से युक्त रथ में बैठ के युद्ध में विजय और व्यवहार में आनन्द को प्राप्त होवें। जहाँ-जहाँ युद्ध में वा भ्रमण के लिये जावें, वहाँ-वहाँ उत्तम कारीगरों से बनाये सुन्दर रथ में स्त्री के सहित स्थित हो के ही जावें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! शतक्रतो तव यौ सुशिक्षितौ हरी स्त एतौ रथे त्वं नु योज, यस्य ते तव रथस्यैकोऽश्वो दक्षिणपार्श्वस्थः युक्त उतापि द्वितीयः सव्यो युक्तोऽस्तु तेन रथेनाऽरीन् जित्वा प्रियां जायां मन्दानस्त्वमन्धस उपयाहि प्राप्नुहि द्वौ मिलित्वा शत्रुविजयार्थं गच्छेताम् ॥ ५ ॥

पुनः स कथं कुर्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युक्तः) कृतयोजनः (ते) तव (अस्तु) भवतु (दक्षिणः) एको दक्षिणपार्श्वस्थः (उत) अपि (सव्यः) द्वितीयो वामपार्श्वस्थः (शतक्रतो) शतधाक्रतुः प्रज्ञाकर्म वा यस्य तत्सम्बुद्धौ (तेन) रथेन (जायाम्) स्वस्त्रियम् (उप) समीपे (प्रियाम्) प्रीतिकारिणीम् (मन्दानः) आनन्दयन् (याहि) गच्छ प्राप्नुहि वा (अन्धसः) अन्नादेः (योज) (नु) शीघ्रम् (इन्द्र) (ते) (हरी) ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - राज्ञा स्वपत्न्या सह सुशिक्षितैरश्वैर्युक्ते याने स्थित्वा युद्धे विजयो व्यवहारे आनन्दः प्राप्तव्यः। यत्र यत्र युद्धे क्वचिद् भ्रमणार्थं वा गच्छेत्, तत्र तत्र सुशिल्पिरचिते दृढे रथे स्त्रिया सहितः स्थित्वैव यायात् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - राजाने आपल्या राणीबरोबर चांगल्या प्रशिक्षित घोड्याच्या रथात बसून युद्धात विजय मिळवावा व व्यवहारात आनंद भोगावा. जेथे जेथे युद्धात किंवा भ्रमण करण्यासाठी जावयाचे असेल तेथे तेथे उत्तम कारागिरांनी बनविलेल्या सुंदर रथात बसून पत्नीसह भ्रमण करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - जगती

युन᳓ज्मि ते ब्र᳓ह्मणा केशि᳓ना ह᳓री
उ᳓प प्र᳓ याहि दधिषे᳓ ग᳓भस्तियोः
उ᳓त् त्वा सुता᳓सो रभसा᳓ अमन्दिषुः
पूषण्वा᳓न् वज्रिन् स᳓म् उ प᳓त्नियामदः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

keśínā ← keśín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yunájmi ← √yuj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dadhiṣé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

gábhastyoḥ ← gábhasti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

amandiṣuḥ ← √mand- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

rabhasā́ḥ ← rabhasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

út ← út (invariable)

amadaḥ ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pátnyā ← pátnī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pūṣaṇvā́n ← pūṣaṇvánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

u ← u (invariable)

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

यु॒नज्मि॑ । ते॒ । ब्रह्म॑णा । के॒शिना॑ । हरी॒ इति॑ । उप॑ । प्र । या॒हि॒ । द॒धि॒षे । गभ॑स्त्योः ।
उत् । त्वा॒ । सु॒तासः॑ । र॒भ॒साः । अ॒म॒न्दि॒षुः॒ । पू॒ष॒ण्ऽवान् । व॒ज्रि॒न् । सम् । ऊं॒ इति॑ । पत्न्या॑ । अ॒म॒दः॒ ॥

• yunajmi ← yuj
• [verb], singular, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• keśinā ← keśin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “haired.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• dadhiṣe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• gabhastyoḥ ← gabhasti
• [noun], locative, dual, masculine
• “beam; hand; sun.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• sutāso ← sutāsaḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma.”

• rabhasā ← rabhasāḥ ← rabhasa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fierce; impetuous; powerful; potent; flamboyant.”

• amandiṣuḥ ← mad
• [verb], plural, Athematic is aor. (Ind.)
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• pūṣaṇvān ← pūṣaṇvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• patnyāmadaḥ ← patnyā ← patnī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• patnyāmadaḥ ← amadaḥ ← mad
• [verb], singular, Imperfect
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

अन्त्येष्वहःसु हारियोजनस्य युनज्मीत्येषा याज्या । सूत्रितम् । युनज्मिते ब्रह्मणा केशिना हरी इति याज्यानुवाक्ये अन्त्येष्वहःसु (आ ६-११) इति ॥हे इन्द्र केशिना केशयुक्तौ शिखावन्तौ ते हरी त्वदीयावश्वौ ब्रह्मणा स्तोत्ररूपेण मन्त्रेण युनज्मि । रथे संयोजयामि । तेन रथेनोप प्र याहि । त्वद्गृहमुपगच्छ । गभस्त्योः । बाहुनामैतत् । बाह्वोरश्वबन्धकान् रश्मीन् दधिषे । धारयस्व । त्वा त्वां सुतासो यज्ञेऽभिषुताः सोमा रभसा वेगवन्तः । तीव्राः क्षिप्रं मदकारिण इत्यर्थः । उदमन्दिषुः । उत्कृष्टमदयुक्तमकार्षुः । हे वज्रिन् अतस्त्वं स्वगृहं गत्वा पूषण्वान् । अत्र पूषन् शब्दः पुष्टौ वर्तते । पुष्टिर्वै पूषा पुष्टिमेवावरुन्द्ध इति श्रुतेः । सोमपानजनितया पुष्ट्या युक्तः सन् पत्ना स्वभार्यया सह समु अमदः । सम्यगेव तृप्तो भव ॥ केशिना केशशब्दान्मत्वर्थीय इनिः । सुपां सुलुगिति विभक्तेराकारः । रभसाः । अर्श आदित्वा दच् । अमन्दिषुः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । पूषण्वान् । पुष पुष्टौ । श्वन्नुक्षन्नित्यादौ पूषन्निति निपात्यते । तच्चात्र भावसाधनं द्रष्टव्यम् । पूषाऽस्यास्तीति पूषण्वान् । मादुपधाया इति मतुपो वत्वम् । नलोपेऽनो नुट् (पा ८-२-१६) इति नुट् । ह्रस्वनुड्छ्यां मतुबिति मतुप उदात्तत्वम् । अमदः । मदी हर्षे । छन्दसि लुङ् लङ् लिट इति प्रार्थनायां लङ् । श्यनि प्राप्ते व्यत्ययेन शप् ॥ ६ ॥

English translation:

“I harness your long-maned steeds wiht (sacred prayers); depart; take the reins in your hands; the effused and exciting juices have exhilarated you wilder of the thunderbolt; thus filled with nutriment, rejoice with your spouse.”

With (this) sacred formulation I (hereby) hitch up your two shaggy fallow bays. Drive forth; you have taken (the reins? the mace?) in
your fists.
The wild pressed soma-drinks have stirred you up. Accompanied
by Pūṣan, o mace-bearer, you will become exhilarated along with
your wife.

With dadhiṣé we can supply either ‘reins’ or (as sometimes elsewhere with √dhā and a loc. of ‘hand’) the vájra- (cf., e.g., VI.45.18 dhiṣvá vájraṃ gábhastyoḥ).

The presence of voc. vajrin in d might support the latter interpr.

The Pp. reads amadaḥ in d. This causes interpretational difficulties: Indra was ordered to leave the ritual ground and drive off to his wife in the immediately preceding verse; he is still here in this verse, so how can he have already become exhilarated in the company of his wife? Renou must have recognized the problem, given his tr. “tu t’es (toujours) enivré avec ta femme,” but this doesn’t work very well.

However, nothing prevents us from reading pátnyā madaḥ, with an injunctive, not an augmented form. It is true that injunctive forms are quite rare to this stem, but this does not seem to me a decisive argument. (I now see that Witzel Gotō also take it as an injunctive, independently.)

With holy prayer I yoke thy long-maned pair of Bays: come hitherward; thou holdest them in both thy hands.
The stirring draughts of juice outpoured have made thee glad: thou, Thunderer, hast rejoiced with Pusan and thy Spouse.

Ich schirre mit feierlicher Rede deinen mähnigen Falben. Fahr los; du hast die Zügel in die Hand genommen. Die starken Getränke haben dich aufgeheitert. Von Pusan begleitet hast du mit deiner Frau gezecht, du Keulenträger.

Ich schirre dir die mähn’gen Rosse durch Gebet, nun fahre her, du fügtest an die Deichsel sie; Die starken Säfte haben, Blitzer, dich erfreut; mit Puschan und der Gattin hast du dich berauscht.

Молитвой я запрягаю пару твоих гривастых буланых коней.
Выезжай: ты взял (вожжи) в руки!
Опьянили тебя крепкие выжатые соки сомы.
Захмелел ты, о громовержец, вместе о Пушаном и с супругой.

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसके भृत्य क्या करें और उस रथ से वह क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वज्रिन्) उत्तम शस्त्रयुक्त सेनाध्यक्ष ! जैसे मैं (ते) तेरे (ब्रह्मणा) अन्नादि से युक्त नौका रथ में (केशिना) सूर्य की किरण के समान प्रकाशमान (हरी) घोड़ों को (युनज्मि) जोड़ता हूँ, जिसमें बैठ के तू (गभस्त्योः) हाथों में घोड़ों की रस्सी को (दधिषे) धारण करता है, उस रथ से (उप प्र याहि) अभीष्ट स्थानों को जा। जैसे बलवेगादि युक्त (सुतासः) सुशिक्षित (भृत्याः) नौकर लोग जिस (त्वा) तुझको (उ) अच्छे प्रकार (उदमन्दिषुः) आनन्दित करें, वैसे इनको तू भी आनन्दित कर और (पूषण्वान्) शत्रुओं की शक्तियों को रोकनेहारा तू अपनी (पत्न्या) स्त्री के साथ (सममदः) अच्छे प्रकार आनन्द को प्राप्त हो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि जो अश्वादि की शिक्षा सेवा करनेहारे और उनको सवारियों में चलानेवाले भृत्य हों, वे अच्छी शिक्षायुक्त हों और अपनी स्त्री आदि को भी अपने से प्रसन्न रख के आप भी उनमें यथावत् प्रीति करे। सर्वदा युक्त होके सुपरीक्षित स्त्री आदि में धर्म कार्यों को साधा करें ॥ ६ ॥ ।इस सूक्त में सेनापति और ईश्वर के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे वज्रिन् सेनाध्यक्ष ! यथाऽहं ते तव ब्रह्मणा युक्ते रथे केशिना हरी युनज्मि यत्र स्थित्वा त्वं गभस्त्योरश्वरशनां दधिषे उपप्रयाहि यथा रभसाः सुतासः सुशिक्षिता भृत्या यं त्वा उ उदमन्दिषुरानन्दयेयुस्तथैतानानन्दय। पूषण्वान् स्वकीयया पत्न्या सह सममदः सम्यगानन्द ॥ ६ ॥

पुनर्भृत्याः किं कुर्य्युस्तेन स किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युनज्मि) युक्तौ करोमि (ते) तव (ब्रह्मणा) अनादिना सह (केशिना) सूर्यरश्मिवत्प्रशस्तकेशयुक्तौ (हरी) बलिष्ठावश्वौ (उप) सामीप्ये (प्र) (याहि) गच्छाऽऽगच्छ (दधिषे) धरसि (गभस्त्योः) हस्तयोः। गभस्ती इति बाहुनामसु पठितम्। (निघं०२.५) (उत्) उत्कृष्टे (त्वा) त्वाम् (सुतासः) विद्याशिक्षाभ्यामुत्तमाः सम्पादिताः (रभसाः) वेगयुक्ताः (अमन्दिषुः) हर्षयन्तु (पूषण्वान्) अरिशक्तिनिरोधकैर्वीरैः सह (वज्रिन्) प्रशस्तास्त्रयुक्त (सम्) सम्यक् (उ) वितर्के (पत्न्या) युद्धादौ सङ्गमनीये यज्ञे संयुक्तया स्त्रिया (अमदः) आनन्द ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्येऽश्वादिसंयोजका भृत्यास्ते सुशिक्षिता एव रक्षणीयाः स्वस्त्र्यादयोऽपि स्वानुरक्ता एव करणीयाः स्वयमप्येतेष्वनुरक्तास्तिष्ठेयुः सर्वदायुक्ताः सन्तः सुपरीक्षितैरेतैर्धर्म्याणि कार्याणि संसाधयेयुः ॥ अत्र सेनापतिरीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - अश्व इत्यादींना प्रशिक्षण देऊन त्यांची सेवा करणारे व त्यांच्यावर स्वार होणारे सेवक चांगले प्रशिक्षित असावेत. तसेच सेनाध्यक्षांनी आपल्या पत्नीलाही प्रसन्न ठेवून त्यांच्यावर प्रेम करावे. सदैव सुपरीक्षित पत्नीला धर्मकार्यात सम्मिलित करून घ्यावे. ॥ ६ ॥