०८१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

इ᳓न्द्रो म᳓दाय वावृधे
श᳓वसे वृत्रहा᳓ नृ᳓भिः
त᳓म् इ᳓न् मह᳓त्सु आजि᳓षु
उते᳓म् अ᳓र्भे हवामहे
स᳓ वा᳓जेषु प्र᳓ नो ऽविषत्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ājíṣu ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

mahátsu ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

árbhe ← árbha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

īm ← īm (invariable)

utá ← utá (invariable)

aviṣat ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

इन्द्रः॑ । मदा॑य । व॒वृ॒धे॒ । शव॑से । वृ॒त्र॒ऽहा । नृऽभिः॑ ।
तम् । इत् । म॒हत्ऽसु॑ । आ॒जिषु॑ । उ॒त । ई॒म् । अर्भे॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ । सः । वाजे॑षु । प्र । नः॒ । अ॒वि॒ष॒त् ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• śavase ← śavas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• mahatsv ← mahatsu ← mahat
• [noun], locative, plural, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• ājiṣūtem ← ājiṣu ← āji
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• ājiṣūtem ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• ājiṣūtem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• arbhe ← arbha
• [noun], locative, singular, masculine
• “few; small; unimportant.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘viṣat ← aviṣat ← av
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “support; help; prefer; prefer; like.”

वृत्रहा वृत्रस्यावरकस्य वृष्टिनिरोधकस्य मेघस्यासुरस्य वा हन्ता। यद्वा आवरकाणां शत्रूणां हन्ता इन्द्रो मदाय हर्षार्थं शवसे। बलनामैतत् । बलार्थं च नृभिः यज्ञस्य नेतृभिर्ऋत्विग्भिः ववृधे स्तोत्रशस्त्ररूपाभिः स्तुतिभिः प्रवर्धितो बभूव । स्तुत्या हि देवता प्राप्तबला सती प्रवर्धते । तमित् तमेवेन्द्रं महत्सु प्रभूतेषु आजिषु संग्रामेषु हवामहे अस्माकं रक्षणायाह्वयामहे । उत अपि च ईम् एनम् अर्भे अल्पे संग्रामे हवामहे । अस्माभिराहूतः सः च इन्द्रः वाजेषु संग्रामेषु नः अस्मान प्र अविषत् प्रावतु प्रकर्षेण रक्षतु ॥ ववृधे । वृधेः कर्मणि लिट् । संहितायामभ्यासस्य ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् । तुजादित्वे हि तूतुजान इतिवत् पदकाले दीर्घः श्रूयेत’। नृभिः। ‘सावेकाच:० इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य नृ चान्यतरस्याम्’ इति प्रतिषेधः । हवामहे । ह्वयतेर्लटि ‘ह्वः’ इति अनुवृतौ ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । शपि गुणावादेशौ । अविषत् । अव रक्षणे ’ । लेटि अडागमः । ‘इतश्च लोपः’ इति इकारलोपः । ‘ सिब्बहुलं लेट ’ इति सिप् । तस्य आर्धधातुकत्वात् वलादिलक्षण इट् ॥

English translation:

“Indra, the slayer of Vṛtra, has been augmented in strength and satisfaction by (the adoration of) men; we invoke him in great conflicts as well as in little conflicts; may he defend us in battles.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Augmented in strength and satisfaction: ‘a deity acquiring vigour by praise increases (vardhate)’, i.e., becomes more powerful and mighty

Indra has been strengthened for exhilaration, the Vr̥tra-smasher for strength, by superior men.
Just him do we invoke in great contests, and him in a petty one;
when prizes (are set) he will help us.

THE men have lifted Indra up, the Vrtra slayer, to joy and strength:
Him, verily, we invocate in battles whether great or small: be he our aid in deeds of might.

Indra, den Vritratöter, ward von den Männern zum Rausch, zur Kraft gestärkt. Nur ihn rufen wir in den großen Kämpfen und ihn in den kleinen. Er möge uns im Kampf um die Siegerpreise weiterhelfen.

Zu Rausch und Macht ward Indra stark durch Männer er, der Feinde schlägt; Ihn rufen wir in grossem Kampf, in kleinem rufen wir ihn an; er schütze in den Schlachten uns.

Индра, убийца Вритры, усилен
Мужами, для опьянения, для мощи.
Только его призываем мы
В больших сражениях и в малых.
Да поможет он нам в (получении) наград!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में सभाध्यक्ष के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जो (वृत्रहा) सूर्य्य के समान (इन्द्रः) सेनापति (नृभिः) शूरवीर नायकों के साथ (शवसे) बल और (मदाय) आनन्द के लिये (वावृधे) बढ़ता है, जिस (महत्सु) बड़े (आजिषु) संग्रामों (उत) और (अर्भे) छोटे-संग्रामों में (हवामहे) बुलाते और (तमित्) उसी को (ईम्) सब प्रकार से सेनाध्यक्ष कहते हैं (सः) वह (वाजेषु) संग्रामों में (नः) हम लोगों की (प्राविषत्) अच्छे प्रकार रक्षा करे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि जो पूर्ण विद्वान्, अति बलिष्ठ, धार्मिक सबका हित चाहनेवाला, शस्त्रास्त्रक्रिया और शिक्षा में अतिचतुर, भृत्य, वीरपुरुष और योद्धाओं में पिता के समान, देशकाल के अनुकूलता से युद्ध करने के लिये समय के अनुकूल व्यवहार जाननेवाला हो, उसी को सेनापति करना चाहिये, अन्य को नहीं ॥ १ ॥

अन्वय: वयं यो वृत्रहा सूर्य इवेन्द्रः सेनाध्यक्षो नृभिः सह वर्त्तमानः शवसे मदाय वावृधे यं महत्स्वाजिषूताप्यर्भे हवामहे तमिदीं सेनाद्यध्यक्षं स्वीकुर्य्याम स वाजेषु नः प्राविषत् ॥ १ ॥

अथ सभाध्यक्षगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) शत्रुगणविदारयिता सेनाध्यक्षः (मदाय) स्वस्य भृत्यानां हर्षकरणाय (वावृधे) वर्धते। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदीर्घः। (शवसे) बलाय (वृत्रहा) मेघहन्ता सूर्य इव शत्रूणां हन्ता (नृभिः) सेनासभाप्रजास्थैः पुरुषैः सह मित्रत्वेन वर्त्तमानः (तम्) (इत्) एव (महत्सु) महाप्रबलेषु (आजिषु) संग्रामेषु (उत) अपि (ईम्) प्राप्तव्यो विजयः (अर्भे) अल्पे संग्रामे (हवामहे) आदद्मः (सः) (वाजेषु) संग्रामेषु (प्र) प्रकृष्टार्थे (नः) अस्मान्नस्माकं वा (अविषत्) रणादिकं व्याप्नोतु ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यः पूर्णविद्यो बलिष्ठो धार्मिकः सर्वहितैषी शस्त्रास्त्रप्रहारे शिक्षायां च कुशलो भृत्येषु वीरेषु योद्धृषु पितृवद्वर्त्तमानो देशकालानुकूलत्वेन युद्धकरणाय सामयिकव्यवहारज्ञो भवेत् स सेनाध्यक्षः कर्त्तव्यो नेतरः ॥ १ ॥

या सूक्तात सेनापती, ईश्वर व सभाध्यक्षाच्या गुणांचे वर्णन केल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची संगती पूर्वसूक्तार्थाबरोबर समजली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जो पूर्ण विद्वान, अति बलिष्ठ, धार्मिक, सर्वांचे हित इच्छिणारा, शस्त्रास्त्रक्रिया व शिक्षणामध्ये अति चतुर, सेवक, वीरपुरुष योद्ध्यामध्ये पित्याप्रमाणे, देशकालाच्या अनुकूलतेने युद्ध करण्यासाठी समयानुकूल व्यवहार जाणणारा असेल त्यालाच सेनापती केले पाहिजे, दुसऱ्याला नाही. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

अ᳓सि हि᳓ वीर से᳓नियो
अ᳓सि भू᳓रि पराददिः᳓
अ᳓सि दभ्र᳓स्य चिद् वृधो᳓
य᳓जमानाय शिक्षसि
सुन्वते᳓ भू᳓रि ते व᳓सु

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

sényaḥ ← sénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīra ← vīrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

parādadíḥ ← parādadí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

dabhrásya ← dabhrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥dháḥ ← vr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śikṣasi ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yájamānāya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

असि॑ । हि । वी॒र॒ । सेन्यः॑ । असि॑ । भूरि॑ । प॒रा॒ऽद॒दिः ।
असि॑ । द॒भ्रस्य॑ । चि॒त् । वृ॒धः । यज॑मानाय । शि॒क्ष॒सि॒ । सु॒न्व॒ते । भूरि॑ । ते॒ । वसु॑ ॥

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vīra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• senyo ← senyaḥ ← senya
• [noun], nominative, singular, masculine

• ‘si ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• parādadiḥ ← parādadi
• [noun], nominative, singular, masculine

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dabhrasya ← dabhra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “few; little(a); deficient.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vṛdho ← vṛdhaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increasing; promotive.”

• yajamānāya ← yaj
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• śikṣasi ← śikṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “help; give.”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• bhūri
• [noun], nominative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vasu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

हे वीर शत्रुक्षेपणकुशलेन्द्र त्वं सेन्यः असि सेनार्हो भवसि । त्वमेकोऽपि सेनासदृशो भवसीत्यर्थः । हि यस्मादेवं तस्मात् भूरि प्रभूतं शत्रूणां धनं पराददिः परादाता शत्रूणां पराङ्मुखं यथा भवति तथा आदाता असि भवसि । दभ्रस्य चित् । अल्पनामैतत् । अल्पस्यापि तव स्तोतुः वृधः वर्धयिता असि । तथा यजमानाय यागं कुर्वते सुन्वते सोमाभिषवं कुर्वते पुरुषाय शिक्षसि अपेक्षितं धनं ददासि । शिक्षतिर्दानकर्मा । यस्मात् ते तव वसु धनं भूरि बहुलमक्षयं धनं विद्यते तस्मात् ददासीति भावः ॥ पराददिः । ‘डुदाञ् दाने’। ‘ आदृगमहनजनः । इति किप्रत्ययः । लिङ्वद्भावात् द्विर्वचने ह्रस्वत्वम्। ‘आतो लोप इटि च’ इति आकारलोपः। वृधः । वृधेरन्तर्भावितण्यर्थात् इगुपधलक्षणः कः । सुन्वते । ‘शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“For you, here, Indra, are a host; you are the giver of much booty; you are the exalter of the humble; you bestow (riches) on the worshipper who offers you oblations, for abundant is your wealth.”

For you are the martial one, hero; you are the one who hands over much. You are the increaser even of the paltry. You exert yourself for the
sacrificer;
for the soma-presser your goods are many.

Thou, Hero, art a warrior, thou art giver of abundant spoil.
Strengthening e’en the feeble, thou aidest the sacrificer, thou givest the offerer ample wealth.

Denn du Held bist der Soldatenfreund, du bist einer, der viel verschenkt. Du bist der Mehrer auch von Wenigem; du willst dem Opfernden nützlich sein. Für den Somapressenden hast du viel Gut.

Du, Held, bist mit Geschoss versehn, und lieferst viel in unsre Hand, Du bist’s, der auch den matten stärkt; dem Opferer, der Soma presst, verleihest viele Güter du.

Раз ты, о герой, воинственный (бог),
Ты тот, кто дает во власть большую (добычу).
Ты тот, кто увеличивает даже малое.
Ты хочешь помочь жертвователю,
Много добра у тебя для выжимающего сому.

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराट्पङ्क्ति
• मध्यमः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे वीर सेनापते ! जो तू (हि) निश्चय करके (भूरि) बहुत (सेन्यः) सेनायुक्त (असि) है (भूरि) बहुत प्रकार से (पराददिः) शत्रुओं के बल को नष्ट कर ग्रहण करनेवाला है (दभ्रस्य) छोटे (चित्) और (महतः) बड़े युद्ध का जीतनेवाला (असि) है (वृधः) बल से बढ़ानेवाले वीरों को (शिक्षसि) शिक्षा करता है, उस (सुन्वते) विजय की प्राप्ति करनेहारे (यजमानाय) सुख देनेवाले (ते) तेरे लिये (भूरि) बहुत (वसु) धन प्राप्त हो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - भृत्य लोग जैसे सेनापतियों से सेना शिक्षित, पाली और सुखी की जाती है, वैसे सेनास्थ भृत्यों से सेनापतियों का पालन और उनको आनन्दित करना योग्य है ॥ २ ॥

अन्वय: हे वीर सेनापते! यस्त्वं हि भूरि सेन्योऽसि पराददिरसि दभ्रस्य चिन्महतो युद्धस्यापि विजेतासि वृधो वीरान् शिक्षसि तस्मै सुन्वते यजमानाय ते तुभ्यं भूरि वस्वस्ति ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (असि) (हि) खलु (वीर) शत्रूणां सेनाबलं व्याप्तुं शील (सेन्यः) सेनासु साधुस्सेनाभ्यो हितो वा (भूरि) बहु (पराददिः) पराञ्छत्रूनादाता (असि) (दभ्रस्य) ह्रस्वस्य। दभ्रमिति ह्रस्वनामसु पठितम्। (निघं०३.२) (चित्) अपि (वृधः) ये युद्धे वर्त्तन्ते तान् (यजमानाय) अभयदात्रे (शिक्षसि) युद्धविद्यां ददासि (सुन्वते) सुखानामभिषवित्रे (भूरि) बहु (ते) तुभ्यम् (वसु) उत्तमं द्रव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यथा सेनापतिभिः सेना सदा शिक्षणीया पालनीया हर्षयितव्याऽस्ति, तथैव सेनास्थैः सेनापतयः पालनीयाः सन्तीति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जसे सेनापतीकडून सेना प्रशिक्षित करून तिचे पालन केले जाते व ती सुखी केली जाते. तसे सेनापतीने सेनेतील लोकांचेही पालन करावे व आनंदी ठेवावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

य᳓द् उदी᳓रत आज᳓यो
धृष्ण᳓वे धीयते ध᳓ना
युक्ष्वा᳓ मदच्यु᳓ता ह᳓री
कं᳓ ह᳓नः कं᳓ व᳓सौ दधो
अस्माँ᳓ इन्द्र व᳓सौ दधः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ājáyaḥ ← ājí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

udī́rate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhánā ← dhána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhīyate ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

dhr̥ṣṇáve ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

madacyútā ← madacyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yukṣvá ← √yuj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

dadhaḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

hánaḥ ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásau ← vásu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

dadhaḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vásau ← vásu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

यत् । उ॒त्ऽईर॑ते । आ॒जयः॑ । धृ॒ष्णवे॑ । धी॒य॒ते॒ । धना॑ ।
यु॒क्ष्व । म॒द॒ऽच्युता॑ । हरी॒ इति॑ । कम् । हनः॑ । कम् । वसौ॑ । द॒धः॒ । अ॒स्मान् । इ॒न्द्र॒ । वसौ॑ । द॒धः॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• udīrata ← udīrate ← udīr ← √īr
• [verb], plural, Present indikative
• “originate.”

• ājayo ← ājayaḥ ← āji
• [noun], nominative, plural, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• dhṛṣṇave ← dhṛṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• dhīyate ← dhā
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhanā ← dhana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• yukṣvā ← yuj
• [verb], singular, Aorist imperative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• madacyutā ← madacyut
• [noun], accusative, dual, masculine
• “proud.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• hanaḥ ← han
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vasau ← vasu
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• dadho ← dadhaḥ ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ‘smāṃ ← asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vasau ← vasu
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• dadhaḥ ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

अत्रेदमाख्यानम् । रहूगणपुत्रो गोतमः कुरुसृञ्जयानां राज्ञां पुरोहित आसीत् । तेषां राज्ञां परैः सह युद्धे सति स ऋषिरनेन सूक्तेनेन्द्रं स्तुत्वा स्वकीयानां जयं प्रार्थयामासेति । तस्य च तत्पुरोहितत्वं वाजसनेयिभिराम्नातम् - ‘ गोतमो ह वै राहूगण उभयेषां कुरुसृञ्जयानां पुरोहित आसीत् ’ इति । यत् यदा आजयः संग्रामाः उदीरते उद्गच्छन्ति उत्पद्यन्ते तदानीं धना धनं धृष्णवे यो धृष्णुर्धर्षयिता शत्रूणां जेता भवति तस्मै धीयते निधीयते । जयतो धनं भवतीत्यर्थः । हे इन्द्र एवं तादृशेषु युद्धेषु प्रवृत्तेषु मदच्युता शत्रूणां मदस्य गर्वस्य च्यावयितारौ हरी त्वदीयावश्वौ युक्ष्व रथे योजय । योजयित्वा च कं कंचित् राजानं तव परिचरणमकुर्वन्तं हनः हन्याः । कंचन त्वां परिचरन्तं वसौ वसुनि धने दधः स्थापयसि । अतो जयपराजययोस्त्वमेव कारयितासि । तस्मात् हे इन्द्र अस्मान् अस्मदीयान् राज्ञः वसौ धने दधः स्थापय ॥ उदीरते । ‘ ईर गतौ ’ । आदादिकः । अनुदात्तेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वर एव शिष्यते । यद्वृत्तयोगादनिघातः । धना । ‘सुपां सुलुक्’ इति डादेशः । युक्ष्व । ‘युजिर् योगे’। अन्तर्भावितण्यर्थात् लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । हनः । हन्तेर्लेटि सिपि अडागमः । हनश्च दधश्चेति चार्थप्रतीतेः ‘चादिलोपे विभाषा’ इति प्रथमायास्तिङ्विभक्तेः निघातप्रतिषेधः ॥ वसौ । लिङ्गव्यत्ययः । दधः । ‘ दध धारणे’। लेटि व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥

English translation:

“When battles arise, wealth devolves on the victor; yoke your horses, humblers of the pride (of the foe), that you may destroy one and enrich another; plural ce us, Indra, in affluence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gotama, the son of Rāhūgaṇa, was the purohita of the kuru and sṛñjaya princes, and, in an engagement with other kings, propitiated Indra by this hymn, who, in consequence, gave the victory to the former. kam (whom) is explained by kañcit (anyone, someone), i.e., Indra gives the victory to whomsoever he is plural ased with

When contests loom, rich stakes are set for the daring one.
Hitch up your two fallow bays, aroused to exuberance. Whom will you smash? Whom will you set in goods?
It’s us you will set in goods, Indra.

When war and battles are on foot, booty is laid before the bold.
Yoke thou thy wildly-rushing Bays. Whom wilt thou slay and whom enrich? Do thou, O Indra, make us rich.

Wenn die Kämpfe sich erheben, steht für den Mutigen Beutegewinn auf dem Spiel. Schirre deine übermütigen Falben an! Wen wirst du erschlagen, wem zu Gut verhelfen? Uns verhilf zu Gut, Indra!

Wenn hier und dort sich Kampf erhebt, dann fällt dem Kühnen Beute zu, Schirr an das muntre Füchsepaar, wen schlägst du? und wem schenkst du Gut? Uns, uns, o Indra, schenke Gut.

Когда разгораются сражения,
Награды ожидают дерзкого,
Запрягай пару буланых коней, хмелем погоняемых.
Кого ты убьешь? Кого наделишь богатством?
Нас, о Индра, ты наделишь богатством!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृदास्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर इनको परस्पर कैसे वर्त्ताव रखना चाहिये, सो अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सेना के स्वामी ! (यत्) जब (आजयः) संग्राम (उदीरते) उत्कृष्टता से प्राप्त हों तब (धृष्णवे) दृढ़ता के लिये (धना) धनों को (धीयते) धरता है सो तू (मदच्युता) बड़े बलिष्ठ (हरी) घोड़ों को रथादि में (युक्ष्व) युक्त कर (कम्) किसी शत्रु को (हनः) मार (कम्) किसी मित्र को (वसौ) धन कोष में (दधः) धारण कर और (अस्मान्) हमको (वसौ) धन में (दधः) अधिकारी कर ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जब युद्ध करना हो तो तब सेनापति लोग सवारी शतघ्नी (तोप), भुशुण्डी (बंदूक) आदि शस्त्र, आग्नेय आदि अस्त्र और भोजन-आच्छादन आदि सामग्री को पूर्ण करके किन्हीं शत्रुओं को मार, किन्ही मित्रों का सत्कार कर, युद्धादि कर्मों में धर्मात्मा जनों को संयुक्त कर, युक्ति से युद्ध कराके सदा विजय को प्राप्त हों ॥ ३ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यद्यदाऽऽजय उदीरते तदा भवान् धृष्णवे [धना धीयते एवं मदच्युता हरी युक्ष्व] कञ्चिच्छत्रुं हनः कञ्चिन्मित्रं वसौ दधोऽतोऽस्मान् वसौ दधः ॥ ३ ॥

पुनरेतैः परस्परं कथं वर्त्तितव्यमित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यदा (उदीरते) उत्कृष्टा जायन्ते (आजयः) संग्रामाः (धृष्णवे) दृढत्वाय (धीयते) धरति (धना) धनानि (युक्ष्व) योजय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मदच्युता) यौ मदान्हर्षान् च्यवेते प्राप्नुतस्तौ (हरी) रथादीनां हरणशीलावश्वौ (कम्) शत्रुम् (हनः) हन्याः (कम्) मित्रम् (वसौ) धने (दधः) दध्याः (अस्मान्) (इन्द्र) पालयितः (वसौ) धनसमूहे (दधः) दध्याः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - यदा युद्धानि कर्त्तव्यानि भवेयुस्तदा सेनापतयो यानशस्त्रास्त्रभोजनाच्छादनसामग्रीरलंकृत्य कांश्चिच्छत्रून् हत्वा कांश्चिन्मित्रान् सत्कृत्य युद्धादिकार्येषु धार्मिकान् संयोज्य युक्त्या योधयित्वा युध्वा च सततं विजयान् प्राप्नुयुः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा युद्ध करावयाचे असेल तेव्हा सेनापतीने वाहन शतघ्नी (तोफ), भुशुण्डी (बंदूक) इत्यादी शस्त्रे आग्नेय इत्यादी अस्त्रे व भोजन, आच्छादन इत्यादी सामग्रीने शत्रूंना मारून, मित्रांचा सत्कार करून युद्ध इत्यादी कर्मांनी धर्मात्मा लोकांना एकत्र करून युक्तीने युद्ध करून सदैव विजय मिळवावा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

क्र᳓त्वा महाँ᳓ अनुष्वध᳓म्
भीम᳓ आ᳓ वावृधे श᳓वः
श्रिय᳓ ऋष्व᳓ उपाक᳓योर्
नि᳓ शिप्री᳓ ह᳓रिवान् दधे
ह᳓स्तयोर् व᳓ज्रम् आयस᳓म्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anuṣvadhám ← anuṣvadhám (invariable)

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

r̥ṣváḥ ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

upākáyoḥ ← upāká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hárivān ← hárivant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

śiprī́ ← śiprín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āyasám ← āyasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hástayoḥ ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

क्रत्वा॑ । म॒हान् । अ॒नु॒ऽस्व॒धम् । भी॒मः । आ । व॒वृ॒धे॒ । शवः॑ ।
श्रि॒ये । ऋ॒ष्वः । उ॒पा॒कयोः॑ । नि । शि॒प्री । हरि॑ऽवान् । द॒धे॒ । हस्त॑योः । वज्र॑म् । आ॒य॒सम् ॥

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• anuṣvadham
• [adverb]

• bhīma ← bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• śavaḥ ← śavas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śriya ← śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• ṛṣva ← ṛṣvaḥ ← ṛṣva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• upākayor ← upākayoḥ ← upāka
• [noun], locative, dual, masculine

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• śiprī ← śiprin
• [noun], nominative, singular, masculine

• harivān ← harivat
• [noun], nominative, singular, masculine

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• hastayor ← hastayoḥ ← hasta
• [noun], locative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• āyasam ← āyasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “iron; metallic.”

क्रत्वा कर्मणा प्रज्ञया वा महान् सर्वाधिकः भीमः शत्रूणां भयंकरः इन्द्रः अनुष्वधम् । स्वधा इति अन्ननाम । स्वधायाम् । विभक्त्यर्थे अव्ययीभावः । सोमलक्षणस्यान्नस्य पाने सतीत्यर्थः । शवः आत्मीयं बलम् आ ववृधे आभिमुख्येन प्रवर्धयत् । तदनन्तरम् ऋष्वः दर्शनीयः शिप्री। शिप्रे हनू नासिके वा। तद्युक्तः हरिवान् हरिनामकाश्वोपेत इन्द्रः उपाकयोः अन्तिकनामैतत् । समीपवर्तिनोः हस्तयोः बाह्वोः आयसम् अयोमयं वज्रं श्रिये संपदर्थं नि दधे निदधाति स्थापयति। सोमपानेन हृष्टः प्रबल इन्द्रः शत्रूणां हननाय हस्ते वज्रं गृह्णातीति तात्पर्यार्थः ॥ क्रत्वा । ‘ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ’ इति नाभावस्य विकल्पितत्वादभावः । आयसम् । ‘ तस्य विकारः’ इति अण्प्रत्ययः ॥

English translation:

“Mighty through sacrifice, formidable (to foes), partaking of the sacrificial food, Indra has augmented his strength; plural asing in appearance, having a handsome chin, and possessing (bright) coursers, he grasps the metal thunder-bolt in his contiguous hands for (our) prosperity.”

Through his resolve the great, fearsome one has increased his strength in accord with his own nature.
For splendor the lofty belipped possessor of fallow bays has taken
the metal mace into his own clasped hands.

Mighty through wisdom, as he lists, terrible, he hath waxed in strength.
Lord of Bay Steeds, strong-jawed, sublime, he in joined hands for glory’s sake hath grasped his iron thunderbolt.

An Einsicht groß, hat der Furchtbare nach eigenem Ermessen seine Stärke noch erhöht. Zur Herrlichkeit hat der Recke in die beiden aneinandergeschlossenen Hände die eherne Keule genommen, der Falbenlenker mit der geöffneten Lippe.

An Stärke gross nach eigner Wahl, erwuchs zur Macht der schreckliche; Der Füchselenker, schön behelmt, erhaben nahm zum Heil den Blitz in beide Arm’, den ehernen.

Великий силой духа, по своей воле
Страшный (еще) нарастил (свою) мощь.
Громадный, прекрасногубый, – (бог) с парой буланых коней
Для блеска вложил себе в сомкнутые
Руки железную ваджру.

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर सेनापति क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (हरिवान्) बहुत उत्तम अश्वों से युक्त (शिप्री) शत्रुओं को रुलाने (भीमः) और भय देनेवाला (महान्) बड़ा (ऋष्वः) प्राप्तविद्या सेनापति (शवः) बल (क्रत्वा) प्रज्ञा वा कर्म से (अनुष्वधम्) अनुकूल अन्न को (नि, ववृधे) अत्यन्त बढ़ाता है (श्रिये) शोभा और लक्ष्मी के अर्थ (उपाकयोः) समीप में प्राप्त हुई अपनी और शत्रुओं की सेना के समीप (हस्तयोः) हाथों में (आयसम्) लोहे आदि से बनाये हुए (वज्रम्) शस्त्रसमूह को (आदधे) धारण करके शत्रुओं को जीतता है, वही राज्याधिकारी होता है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि जो बुद्धिमान्, बड़े-बड़े उत्तम गुणों से युक्त, शत्रुओं को भयकर्त्ता, सेनाओं का शिक्षक, अत्यन्त युद्ध करनेहारा पुरुष है, उसको सेनापति करके धर्म से राज्यपालन की न्यायव्यवस्था करनी चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: यो हरिवान् शिप्री भीमो महानृष्वः शवः सेनापतिः क्रत्वाऽनुष्वधं निववृधे श्रिय उपाकयोर्हस्तयोरायसं वज्रमादधे, स एव शत्रून् विजित्य राज्याधिकारी भवति ॥ ४ ॥

पुनः सेनापतिः किं कुर्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (महान्) सर्वोत्कृष्टः (अनुष्वधम्) स्वधामन्नमनुकूलम् (भीमः) बिभेति यस्मात् सः (आ) सर्वतः (वावृधे) वर्धते (शवः) सुखवर्धकं बलम् (श्रिये) शोभायै धनप्राप्तये वा (ऋष्वः) प्राप्तविद्यः (उपाकयोः) समीपस्थयोः सेनयोः (नि) नितराम् (शिप्री) शत्रूणामाक्रोशकः (हरिवान्) प्रशस्ता हरयोऽश्वा विद्यन्ते यस्य सः (दधे) धरामि (हस्तयोः) करयोर्मध्ये (वज्रम्) शस्त्रसमूहम् (आयसम्) अयोमयम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यो बुद्धिमान् महोत्तमगुणविशिष्टः शत्रूणां भयङ्करः सेनाशिक्षकोऽतियोद्धा वर्त्तते तं सेनापतिं कृत्वा धर्मेण राज्यं प्रशासनीयम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी बुद्धिमान, उत्तम गुणांनी युक्त, शत्रूंना भयभीत करणारा, सेनेचा शिक्षक, युद्ध करण्यात कुशल पुरुष असेल तर त्यालाच सेनापती करून धर्माचे राज्य चालेल अशी न्यायव्यवस्था स्थापन केली पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

आ᳓ पप्रौ पा᳓र्थिवं र᳓जो
बद्बधे᳓ रोचना᳓ दिवि᳓
न᳓ त्वा᳓वाँ इन्द्र क᳓श् चन᳓
न᳓ जातो᳓ न᳓ जनिष्यते
अ᳓ति वि᳓श्वं ववक्षिथ

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

paprau ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pā́rthivam ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

badbadhé ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

caná ← caná (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tvā́vān ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janiṣyate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:FUT, voice:MED}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

áti ← áti (invariable)

vavakṣitha ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । प॒प्रौ॒ । पार्थि॑वम् । रजः॑ । ब॒द्ब॒धे । रो॒च॒ना । दि॒वि ।
न । त्वाऽवा॑न् । इ॒न्द्र॒ । कः । च॒न । न । जा॒तः । न । ज॒नि॒ष्य॒ते॒ । अति॑ । विश्व॑म् । व॒व॒क्षि॒थ॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• paprau ← prā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fill; satisfy.”

• pārthivaṃ ← pārthivam ← pārthiva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• rajo ← rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• badbadhe ← badbadh ← √bādh
• [verb], singular, Present indikative

• rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tvāvāṃ ← tvāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kaścana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “some(a); any(a); some(a); any(a).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• janiṣyate ← jan
• [verb], singular, Future
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ’ti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vavakṣitha ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

इन्द्रः स्वतेजसा पार्थिवं पृथिव्याः संबन्धि वस्तुजातं रजः अन्तरिक्षलोकं च आ पप्रौ आपूरयति । तथा दिवि द्युलोके रोचना रोचमानानि दीप्तानि नक्षत्राणि बद्बधे बबन्ध स्थापितवान् । अतो हे इन्द्र त्वावान् त्वत्सदृशः कश्चन न जातः नोऽत्पन्नोऽस्ति । न च जनिष्यते । उत्पत्स्यमानोऽपि नास्ति । तादृशस्त्वं विश्वं सर्वं रक्षितव्यं जगत् अति ववक्षिथ अतिशयेन वोढुमिच्छसि । सर्वस्य जगतो निर्वाहको भवसीत्यर्थः । पप्रौ । ‘ प्रा पूरणे’। लिटि ‘ आत औ णलः ’ (पा. सू. ७. १. ३४ ) इति औकारादेशः । पार्थिवम् । पृथिव्या ञाञौ’ (पा. सू. ४. १. ८५, २) इति अञ्प्रत्ययः । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । रजः। रजन्त्यस्मिन् गन्धर्वादय इति रजः अन्तरिक्षम् । ‘ रज रागे । असुनि रजकरजनरजःसूपसंख्यानम् ’ ( का. ६. ४. २४. ४ ) इति नलोपः । बद्बधे । ‘ बध बन्धने’ । लिटि व्यत्ययेन हलादिशेषाभावः । एकहल्मध्यगतस्वाभावात् एत्वाभ्यासलोपावपि न स्तः । पादादित्वात् निघाताभावः । त्वावान् ।’ वतुष्प्रकरणे युष्मदस्मद्भ्यां छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम्’ इति वतुप् । ’ आ सर्वनाम्नः’ इति आत्वम् । ववक्षिथ। वह प्रापणे ’ । अस्मात् इच्छासनि सन्यतः ’ इति इत्वस्य ‘ सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते ’ इति अभावः । सनन्तात् लिटि • अमन्त्रे ’ इति निषेधात् आम्प्रत्ययाभावः ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“He has filled the space of earth and the firmament (with his glory); he has fixed the constellations in the sky; no one has been ever born, now will be born, Indra, like you; you have sustained the universe.”

He filled the earth’s atmosphere; He kept expanding the luminous worlds into the heaven. There is no one like you, o indra, none has been born nor will be born. You have waxed beyond the universe.

He filled the earthly space; he kept thrusting the luminous realms toward heaven.
There is no one like you, Indra, who has been born or will be born.
You have grown beyond everything.

He filled the earthly atmosphere and pressed against the lights in heaven.
None like thee ever hath been born, none, Indra, will be born like thee. Thou hast waxed mighty over all.

Er hat den indrischen Raum ausgefüllt und die Lichter im Himmel erdrückt. Gleich dir, Indra, ward keiner geboren und wird keiner geboren werden. Du bist über die ganze Welt hinausgewachsen.

Den Raum der Erde füllte er, und stiess bis an des Himmels Licht, Kein andrer ist wie, Indra, du gewesen je, noch wird es sein; du, Indra, überragst das All.

Он заполнил земное пространство,
Вдавил в небо светлые пространства.
Нет никого, Индра, подобного тебе:
(Такой) не родился (и) не родится –
Ты перерос все.

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• निचृदास्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अगले मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त ईश्वर ! जिससे (कश्चन) कोई भी (त्वावान्) तेरे सदृश (न जातः) न हुआ (न जनिष्यते) न होगा और तू (विश्वम्) जगत् को (ववक्षिथ) यथायोग्य नियम में प्राप्त करता है और जो (पार्थिवम्) पृथिवी और आकाश में वर्त्तमान (रजः) परमाणु और लोक में (आ पप्रौ) सब ओर से व्याप्त हो रहा है (दिवि) प्रकाशरूप सूर्यादि जगत् में (रोचना) प्रकाशमान भूगोलों को (अति बद्बधे) एक-दूसरे वस्तु के आकर्षण से बद्ध करता है, वह सबका उपास्य देव है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग जिसने सब जगत् को रचके व्याप्त कर रक्षित किया है, जो जन्म और उपमा से रहित, जिसके तुल्य कुछ भी वस्तु नहीं है, तो उस परमेश्वर से अधिक कुछ कैसे होवे ! इसकी उपासना को छोड़के अन्य किसी पृथक् वस्तु का ग्रहण वा गणना मत करो ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यतः कश्चन त्वावान्न जातो न जनिष्यतेऽतस्त्वं विश्वं सर्वं जगद्ववक्षिथ यो भवान् पार्थिवं विश्वं रज आ पप्रौ दिवि रोचनाऽतिबद्बधेऽतः स त्वमुपास्योऽसि ॥ ५ ॥

अथेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (पप्रौ) प्रपूर्त्ति (पार्थिवम्) पृथिवीमयं पृथिव्यामन्तरिक्षे विदितं वा (रजः) परमाण्वादिकं वस्तु लोकसमूहं वा (बद्बधे) बीभत्सते (रोचना) सूर्यादिदीप्तिः (दिवि) प्रकाशे (न) निषेधे (त्वावान्) त्वया सदृशः (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त परमात्मन् (कः) (चन) अपि (न) (जातः) उत्पन्नः (न) (जनिष्यते) उत्पत्स्यते (अति) अतिशये (विश्वम्) सर्वम् (ववक्षिथ) वक्षसि ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं येन सर्वं जगद्रचयित्वा व्याप्य रक्ष्यते योऽजन्माऽनुपमः येन तुल्यं किंचिदपि वस्तु नास्ति कुतश्चातोऽधिकं किंचिदपि भवेत् तमेव सततमुपासीध्वम्। एतस्मात्पृथग्वस्तु नैव ग्राह्यं गणनीयं च ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याने सर्व जगाची निर्मिती केलेली आहे व त्यात व्याप्त असून त्याचे रक्षण केलेले आहे. जो अजन्म व अनुपम आहे. ज्याची कुणाबरोबरच तुलना होऊ शकत नाही. त्या परमेश्वरापेक्षा अधिक काय असू शकेल? त्याची उपासना सोडून इतर कोणत्याही दुसऱ्या वस्तूचे ग्रहण करू नये व गणना करू नये. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

यो᳓ अर्यो᳓ मर्तभो᳓जनम्
पराद᳓दाति दाशु᳓षे
इ᳓न्द्रो अस्म᳓भ्य° शिक्षतु
वि᳓ भजा भू᳓रि ते व᳓सु
भक्षीय᳓ त᳓व रा᳓धसः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

martabhójanam ← martabhójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

parādádāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śikṣatu ← √śak- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

bhaja ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

bhakṣīyá ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

यः । अ॒र्यः । म॒र्त॒ऽभोज॑नम् । प॒रा॒ऽददा॑ति । दा॒शुषे॑ ।
इन्द्रः॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । शि॒क्ष॒तु॒ । वि । भ॒ज॒ । भूरि॑ । ते॒ । वसु॑ । भ॒क्षी॒य । तव॑ । राध॑सः ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• martabhojanam ← marta
• [noun], masculine
• “man.”

• martabhojanam ← bhojanam ← bhojana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; eating; foodstuff; meal; property; sevana; enjoyment.”

• parādadāti ← parādā ← √dā
• [verb], singular, Present indikative

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śikṣatu ← śikṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “help; give.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhajā ← bhaj
• [verb], singular, Present imperative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• bhūri
• [noun], nominative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vasu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• bhakṣīya ← bhakṣ
• [verb], singular, Aorist optative
• “eat; feed.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

अर्यः स्वामी पालयिता यः इन्द्रः मर्तभोजनं सर्वैर्मनुष्यैरुपभोज्यमन्नं दाशुषे चरुपुरोडाशादीनि दत्तवते यजमानाय पराददाति प्रयच्छति सः इन्द्रः अस्मभ्यं शिक्षतु तादृशमन्नं ददातु । अवशिष्टपादद्वयं प्रत्यक्षकृतम् । हे इन्द्र अस्मभ्यं दातुं धनं वि भज विभक्तं कुरु । यतः ते तव वसु धनं भूरि बहुलमसंख्यातं अतः तव राधसः धनस्यैकदेशं भक्षीय भजेय प्राप्नुयाम् ॥ पराददाति । अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ‘ तिङि चोदात्तवति’ इति गतेः अनुदात्तत्वम् । दाशुषे ।’ दाशृ दाने ‘। दाश्वान् साह्वान्’ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपात्यते । चतुर्थ्येकवचने ’ वसोः संप्रसारणम् ’ इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वम् । भक्षीय । ‘ भज सेवायाम् । प्रार्थनायां लिङि तस्य ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति आर्धधातुकत्वात् शबभावः सलोपाभावश्च । ’ एकाचः ’ इति इट्प्रतिषेधः । आगमानुदात्तत्वे प्रत्ययस्वर एव शिष्यते । पूर्वपदस्यासमानवाक्यगतत्वात् निघाताभावः ‘ समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः’ इति वचनात् ॥

English translation:

“May Indra, the protector, who returns to the giver (of oblations) the food that is fit for mortals, bestow (such food) on us; distribute your wealth, which is abundant, so that I may obtain (a portion) of your riches.”

He who hands over to the pious man the sustenance for mortals that belongs to the stranger—
let Indra do his best for us. Share out your many goods:
might I have a share of your generosity.

May he who to the offerer gives the foeman’s man-sustaining food,
May Indra lend his aid to us. Deal forth–abundant is thy wealth–that in thy bounty I may share.

Der die Menschenzehrung des hohen Herrn dem Opferspender verschenkt, der Indra soll uns zu nützen suchen. Teil aus; dein ist viel Gut! Ich möchte deiner Gabe teilhaftig werden.

Er, der des Feindes Speis’ und Trank dem frommen Manne übergibt, Uns theile Indra Gaben zu, vertheile du, reich ist dein Gut, und gib auch mir davon mein Theil.

Кто еду смертных, принадлежащую врагу,
Отдает почитающему (его) –
Индра пусть поможет нам!
Раздавай – много у тебя добра!
Да получу я долю от твоего дара!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह परमात्मा कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (यः) जो (इन्द्र) परम ऐश्वर्य का देनेहारा (अर्यः) ईश्वर (ते) तुझ (दाशुषे) दाता और (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (भूरि) बहुत (वसु) धन को (मर्त्तभोजनम्) वा मनुष्य के भोजनार्थ पदार्थ को (पराददाति) देता है, उस ईश्वरनिर्मित पदार्थों की आप हमको सदा (शिक्षतु) शिक्षा करो और (तव) आपके (राधसः) शिक्षित कार्यरूप धन का मैं (भक्षीय) सेवन करूँ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो ईश्वर इस जगत् को रच धारण कर जीवों को न देता तो किसी को कुछ भी भोगसामग्री प्राप्त न हो सकती। जो यह परमात्मा वेद द्वारा मनुष्यों को शिक्षा न करता तो किसी को विद्या का लेश भी प्राप्त न होता, इससे विद्वान् को योग्य है कि सबके सुख के लिए विद्या का विस्तार करना चाहिये ॥ ६ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यं इन्द्रोऽर्य ईश्वरः ते दाशुषेऽस्मभ्यं भूरि वसु मर्त्तभोजनं च पराददाति तदुत्पन्नं भवानस्मभ्यं सदा शिक्षतु। तस्य तव शिक्षितस्य राधसोऽहमपि भक्षीय ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) वक्ष्यमाणः (अर्यः) सर्वस्वामीश्वरः (मर्त्तभोजनम्) मर्तेभ्यो मनुष्येभ्यो भोजनं मर्त्तानां पालनं वा (पराददाति) पूर्वं प्रयच्छति (दाशुषे) दानशीलाय जीवाय (इन्द्रः) परमैश्वर्ययुक्तः (अस्मभ्यम्) (शिक्षतु) विद्यामुपाददातु (वि) विशेषे (भज) सेवस्व (भूरि) बहु (ते) तव (वसु) वस्तुजातम् (भक्षीय) सेवय (तव) (राधसः) वृद्धिकारकस्य कार्यरूपस्य धनस्य। शेषत्वात् कर्मणि षष्ठी ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - यदीश्वर इदं जगद्रचयित्वा धृत्वा जीवेभ्यो न दद्यात्तर्हि न कस्यापि किंचिन्मात्रा भोगसामग्री भवितुं शक्या। यद्ययं वेदद्वारा शिक्षां न कुर्यात्तर्हि न कस्यापि विद्यालेशो भवेत्तस्माद्विदुषा सर्वेषां सुखाय विद्या प्रसारणीया ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जर ईश्वराने या जगाची निर्मिती करून धारण करून जीवांना काही दिले नसते तर कोणतीही भोगसामग्री प्राप्त झाली नसती. जर परमेश्वराद्वारे वेदविद्येने माणसांना शिक्षित केले नसते तर कुणालाही लेशमात्र विद्या प्राप्त झाली नसती. त्यासाठी सर्वांना सुख मिळावे म्हणून विद्वानांनी विद्येचा विस्तार केला पाहिजे. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

म᳓दे-मदे हि᳓ नो ददि᳓र्
यूथा᳓ ग᳓वाम् ऋजुक्र᳓तुः
सं᳓ गृभाय पुरू᳓ शता᳓
उभयाहस्तिया᳓ व᳓सु
शिशीहि᳓ राय᳓ आ᳓ भर

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadíḥ ← dadí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

máde-made ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

r̥jukrátuḥ ← r̥jukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yūthā́ ← yūthá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

gr̥bhāya ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sám ← sám (invariable)

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ubhayāhastyā́ ← ubhayāhastyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

śiśīhí ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

मदे॑ऽमदे । हि । नः॒ । द॒दिः । यू॒था । गवा॑म् । ऋ॒जु॒ऽक्रतुः॑ ।
सम् । गृ॒भा॒य॒ । पु॒रु । श॒ता । उ॒भ॒या॒ह॒स्त्या । वसु॑ । शि॒शी॒हि । रा॒यः । आ । भ॒र॒ ॥

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dadir ← dadiḥ ← dadi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving; big.”

• yūthā ← yūtha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “herd; troop; battalion.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ṛjukratuḥ ← ṛju
• [noun]
• “honest; straight; straight; ṛju [word]; sincere; erect; upright.”

• ṛjukratuḥ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• gṛbhāya ← gṛbhāy ← √grah
• [verb], singular, Present imperative
• “accept.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• śatobhayāhastyā ← śatā ← śata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatobhayāhastyā ← ubhayāhastyā
• [adverb]

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• śiśīhi ← śā
• [verb], singular, Present imperative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

मदेमदे सोमपानेन हर्षेहर्षे सति ऋजुक्रतुः ऋजुकर्मा स इन्द्रः नः अस्मभ्यं गवां यूथा यूथानि ददिः हि गोयूथानां दाता खलु। हे इन्द्र स त्वं पुरु पुरूणि प्रभूतानि शता शतसंख्याकानि अपरिमितानीत्यर्थः । वसु वसूनि धनानि उभयाहस्त्या उभाभ्यां हस्ताभ्यां सं गृभाय अस्मभ्यं दातुं सम्यग्गृहाण । शिशीहि अस्मांस्तीक्ष्णीकुरु । निशितबुद्धियुक्तान् कुर्वित्यर्थः । रायः धनानि हस्तयोः स्थितानि आ भर आहर प्रयच्छ ॥ ददिः । ‘ डुदाञ् दाने ’ । आदृगमहनजनः° इति किप्रत्ययः । यूथा। ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् । इति शेर्लोपः । गवाम् । सावेकाचः’ इति प्राप्तस्य न गोश्वन्साववर्ण ’ इति प्रतिषेधः । गृभाय । ‘ ग्रह उपादाने ‘। लोटि हौ । छन्दसि शायजपि ’ ( पा. सू. ३. १.८४ ) इति श्नाप्रत्ययस्य शायजादेशः । ‘ हृग्रहोर्भ: ’ इति भत्वम् । उभयाहस्त्या। उभयहस्तशब्दादुत्तरस्य तृतीयाद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति ङ्यादेशः। ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । समासान्तोदात्तत्वे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । वसु । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेर्लुक् । शिशीहि ।’ शो तनूकरणे’। ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । ‘ आदेचः । इति आत्वम् । ‘ इत्’ इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । ‘ ई हल्यघोः ’ इति धातोः ईत्वम् । पादादित्वात् निघाताभावः। रायः । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The upright performer of (pious) acts is the donor of herds of cattle to us, when receiving frequent enjoyment (from our libations); take up, Indra, with both hands, many hundred (sorts) of treasure; sharpen (our intellects), bring us wealth.”

For at every revel (you) of straight resolve give us herds of cattle. Gather together many hundreds of goods with both hands.
Look sharp!—bring riches here.

He, righteous-hearted, at each time of rapture gives us herds of kine.
Gather in both thy hands for us treasures of many hundred sorts. Sharpen thou us, and bring us wealth.

Denn in jedem Rausche schenkt uns der Rechtgesinnte Herden von Rindern. Raffe viele hundert Schätze, beide Hände voll, zusammen! Sporn uns an, bring Schätze her!

Bei jedem Mahle schenkst du ja uns Rinderheerden treugesinnt, Viel hundert Güter fasse denn und nimm in beide Hände sie; sei eifrig, bringe Schätze her.

Опьянение за опьянением он дарит нам
Стада коров, (бог) с прямой силой духа.
Схвати обеими руками
Много сот добра!
Вдохнови (нас)! Принеси богатства!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह ईश्वर का उपासक कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (ऋजुक्रतुः) सरल ज्ञान और कर्मयुक्त (ददिः) दाता आप ईश्वर की आज्ञापालन और उपासना से (मदेमदे) आनन्द-आनन्द में (हि) निश्चय से (नः) हमारे लिये (उभयाहस्त्या) दोनों हाथों की क्रिया में उत्तम (पुरु) बहुत (शता) सैकड़ों (वसु) द्रव्यों का (शिशीहि) प्रबन्ध कीजिये (गवाम्) किरण, इन्द्रियाँ और पशुओं के (यूथा) समूहों को (आभर) चारों ओर से धारण कर (रायः) धनों को (संगृभाय) सम्यक् ग्रहण कर ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सब आनन्दों का देनेवाला, सब साधन-साध्य रूप पदार्थों का उत्पादक, सब धनों को देता है, वही ईश्वर हमारा उपास्य है, अन्य नहीं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! ऋजुक्रतुर्ददिस्त्वमीश्वरोपासनेन मदेमदे हि नोऽस्मभ्यममुभया हस्त्या पुरु शता वसु गवां यूथा चाभर रायः सङ्गृभाय शिशीहि ॥ ७ ॥

पुनः स ईश्वरोपासकः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मदेमदे) हर्षे हर्षे (हि) खलु (नः) अस्मभ्यम् (ददिः) दाता (यूथा) समूहान् (गवाम्) रश्मीनामिन्द्रियाणां पशूनां वा (ऋजुक्रतुः) ऋजवः क्रतवः प्रज्ञाः कर्माणि वा यस्य सः (सम्) सम्यक् (गृभाय) गृहाण (पुरु) बहूनि (शता) असंख्यातानि (उभयाहस्त्या) समन्तादुभयत्र हस्तो येषु कर्मसु तानि तेषु साधूनि (वसु) वासस्थानानि (शिशीहि) शिनु। अत्र बहुलं छन्दसीति श्लुरन्येषामपीति दीर्घश्च। (रायः) विद्यासुवर्णादिधनसमूहान् (आ) समन्तात् (भर) धेहि ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः सर्वानन्दप्रदः सर्वसाधनसाध्योत्पादकः सर्वाणि धनानि प्रयच्छति, स एवेश्वरोऽस्माभिरुपास्यो नेतरः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो सर्व आनंदाचा दाता, सर्व साधन साध्यरूपी पदार्थांचा उत्पादक, सर्व धन प्रदाता, तोच ईश्वर आमचा उपास्य आहे, दुसरा कुणी नव्हे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

माद᳓यस्व सुते᳓ स᳓चा
श᳓वसे शूर रा᳓धसे
विद्मा᳓ हि᳓ त्वा पुरूव᳓सुम्
उ᳓प का᳓मान् ससृज्म᳓हे
अ᳓था नो अविता᳓ भव

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mādáyasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sácā ← sácā (invariable)

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

purūvásum ← purūvásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vidmá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kā́mān ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sasr̥jmáhe ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

átha ← átha (invariable)

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

मा॒दय॑स्व । सु॒ते । सचा॑ । शव॑से । शू॒र॒ । राध॑से ।
वि॒द्म । हि । त्वा॒ । पु॒रु॒ऽवसु॑म् । उप॑ । कामा॑न् । स॒सृ॒ज्महे॑ । अथ॑ । नः॒ । अ॒वि॒ता । भ॒व॒ ॥

• mādayasva ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• śavase ← śavas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• vidmā ← vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• purūvasum ← purūvasu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• kāmān ← kāma
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• sasṛjmahe ← sṛj
• [verb], plural, Perfect indicative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• ’thā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ‘vitā ← avitā ← av
• [verb], singular, periphrast. future
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे शूर शौर्यवन्निन्द्र सुते सोमेऽभिषुते सति आगत्य सचा अस्माकं सखा सन् मादयस्व तेन सोमेन तृप्तो भव । किमर्थम् । शवसे बलार्थं राधसे अस्माकं धनार्थं च । त्वा त्वां पुरूवसुं बहुधनं विद्म हि वयं जानीमः खलु । अतः अस्मदीयान् कामान् मात्रा गवा वत्सानिव त्वया उप ससृज्महे हि त्वया खल्वेकीकुर्मः। अथ अनन्तरं नः अस्माकम् अविता अभिलषितफलप्रदानेन रक्षिता भव ॥ मादयस्त्र । ‘ मद तृप्तियोगे’। चुरादिरात्मनेपदी । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे णिच एव स्वरः शिष्यते । ससृज्महे ।’ सृज विसर्गे’।’ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य श्लुः । प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । अत्रापि हिशब्दानुषङ्गात् “ छन्दस्यनेकमपि साकाङ्क्षम् ’ ( पा. सू. ८. १. ३५) इति निघातप्रतिषेधः ॥

English translation:

“Enjoy along with us, O hero, the suffused libation for (the increase of our) strength and wealth; we know you (to be) the possessor of vast riches, and address to our desires; be, therefore, our protector.”

Become exhilarated on the pressed soma, for strength, o champion, for generosity.
Because we know you as possessing many goods, we have dispatched our desires to you—
so become our helper.

Refresh thee, Hero, with the juice outpoured for bounty and for strength.
We know thee Lord of ample store, to thee have sent our hearts’ desires: be therefore our Protector thou.

Berausche dich bei dem ausgepreßten Soma, o Held, zur Kraft, zur Freigebigkeit, denn wir kennen dich als den Güterreichen! Wir haben dir unsere Wünsche ausgeschüttet; nun sei unser Helfer.

Berausche dich am Somasaft, o Held, zur Kraft und zum Geschenk; Wir wissen ja, dass reich du bist, und senden unsre Wünsche dir; so sei denn unser Förderer.

Опьяняйся у выжатого (сомы)
Для мощи, о герой, для дарения!
Ведь мы знаем, что у тебя много добра.
Мы излили (тебе наши) желания:
Так будь нашим покровителем!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह सभापति कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) दुष्ट दोष और शत्रुओं का निवारण करनेहारे ! हम (सुते) इस उत्पन्न जगत् में (पुरूवसुम्) बहुतों को बसानेवाले (त्वा) आपका (उप) आश्रय करके (अथ) पश्चात् (कामान्) अपनी कामनाओं को (ससृज्महे) सिद्ध करते हैं (हि) निश्चय करके (विद्म) जानते भी हैं तू (नः) हमारा (अविता) रक्षक (भव) हो और इस जगत् में (सचा) संयुक्त (शवसे) बलकारक (राधसे) धन के लिये (मादयस्व) आनन्द कराया कर ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को सेनापति के आश्रय के विना शत्रु का विजय, काम की सिद्धि, अपना रक्षण, उत्तम धन, बल और परमसुख प्राप्त नहीं हो सकता ॥ ८ ॥

अन्वय: हे शूर ! वयं सुते पुरुवसुं त्वामुपाश्रित्याथ कामान् ससृज्महे हि विद्म च स त्वं नोऽविता भव सचा शवसे राधसे मादयस्व ॥ ८ ॥

पुनः स सभेशः कीदृशः स्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मादयस्व) आनन्दं प्रापय (सुते) उत्पन्नेऽस्मिन् जगति (सचा) सुखसमवेतेन युक्ताय (शवसे) बलाय (शूर) दुष्टदोषान् शत्रून् वा निवारयितः (राधसे) संसिद्धाय धनाय (विद्म) विजानीमः (हि) खलु (त्वा) त्वाम् (पुरूवसुम्) बहुषु धनेषु वासयितारम् (उप) सामीप्ये (कामान्) मनोभिलषितान् (ससृज्महे) निष्पादयेम (अथ) आनन्तर्ये (नः) अस्माकमस्मान् वा (अविता) रक्षणादिकर्त्ता (भव) ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्याणां सेनापत्याश्रयेण विना शत्रुविजयः कामसमृद्धिः स्वरक्षणमुत्कृष्टे धनबले परमं सुखं च प्राप्तुं न शक्यते ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सेनापतीचा आश्रय घेतल्याशिवाय शत्रूंवर विजय, कामाची सिद्धी, स्वतःचे रक्षण, उत्तम धन, बल व परम सुख प्राप्त होऊ शकत नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - पङ्क्तिः

एते᳓ त इन्द्र जन्त᳓वो
वि᳓श्वम् पुष्यन्ति वा᳓रियम्
अन्त᳓र् हि᳓ ख्यो᳓ ज᳓नाना᳐म्
अर्यो᳓ वे᳓दो अ᳓दाशुषां
ते᳓षां नो वे᳓द आ᳓ भर

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jantávaḥ ← jantú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

puṣyanti ← √puṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

antár ← antár (invariable)

hí ← hí (invariable)

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

khyáḥ ← √khyā- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ádāśuṣām ← ádāśvaṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

védaḥ ← védas- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

védaḥ ← védas- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒ते । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । ज॒न्तवः॑ । विश्व॑म् । पु॒ष्य॒न्ति॒ । वार्य॑म् ।
अ॒न्तः । हि । ख्यः । जना॑नाम् । अ॒र्यः । वेदः॑ । अदा॑शुषाम् । तेषा॑म् । नः॒ । वेदः॑ । आ । भ॒र॒ ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• jantavo ← jantavaḥ ← jantu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; worm; being; child; Jantu; offspring; insect; vermin; animal.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• puṣyanti ← puṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “boom; grow; promote; foster.”

• vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• khyo ← khyaḥ ← khyā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• vedo ← vedaḥ ← vedas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

• adāśuṣāṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adāśuṣāṃ ← dāśuṣām ← dāś
• [verb noun], genitive, plural
• “sacrifice; give.”

• teṣāṃ ← teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• veda ← vedaḥ ← vedas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हे इन्द्र ते तव स्वभूताः एते जन्तवः यजमानलक्षणा जनाः विश्वं सर्वं वार्यं सर्वैः संभजनीयं हविः पुष्यन्ति वर्धयन्ति । अदाशुषां हविषामदातॄणां जनानाम् अन्तः मध्ये विद्यमानं वेदः धनम् अर्यः सर्वेषां स्वामी त्वं ख्यः हि पश्यसि हि जानासीत्यर्थः। तेषाम् अयजमानानां वेदः धनं नः अस्मभ्यम् आ भर आहर प्रयच्छेति यावत् । अयजमानेषु विद्यमानं धनं यागानुपयुक्तत्वात् व्यर्थमेव भवेत् । अतस्तस्य धनस्य सार्थकत्वाय तदीयं धनमपहृत्य यजमानेभ्यः प्रयच्छेति तात्पर्यार्थः ॥ ख्यः । ‘ख्या प्रकथने ‘। अयं दर्शनार्थोऽपि । वर्तमाने छान्दसो लुङ् । अस्यतिवक्ति ’ इत्यादिना च्लेः अङादेशः । ‘ आतोलोप इटि च ’ इति आकारलोपः । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । ‘ हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“These, your creatures, Indra, cherish (the oblation) that may be partaken of by all; you, lord of all, know what are the riches of those men who make no offerings; bring their wealth to us.”

These (people who are) kin to you [=us] foster everything of value. Because you detect the possessions of the stranger, of the impious
peoples,
bring their possessions here to us.

These people, Indra, keep for thee all that is worthy of thy choice.
Discover thou, as Lord, the wealth of men who offer up no gifts: bring thou to us this wealth of theirs.

Diese Leute hier bringen für dich, Indra, allen begehrenswerten Besitz zur Blüte. Du durchschaust ja die Habe der Kargen - hoch und niedrig. Deren Habe bring uns her!

Es ernten deine Diener hier, o Indra, alles schöne Gut. Entzieh du treuer denn den Schatz den Menschen, welche gottlos sind, und ihren Schatz bring uns herbei.

Эти люди, о Индра, делают (так) для тебя,
Что расцветает все лучшее.
Ты ведь видишь насквозь сокровище
Народа, не почитающего (богов, и их) вождя:
Принеси нам их сокровище!

• इन्द्र:
• गोतमो राहूगणः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब ईश्वर कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमेश्वर ! जिस (ते) तेरी सृष्टि में जो (एते) ये (जन्तवः) जीव (वार्यम्) स्वीकार के योग्य (विश्वम्) जगत् को (पुष्यन्ति) पुष्ट करते हैं (तेषाम्) उन (जनानाम्) मनुष्य आदि प्राणियों के (अन्तः) मध्य में वर्त्तमान (अदाशुषाम्) दानादिकर्मरहित मनुष्यों के (अर्यः) ईश्वर तू (वेदः) जिससे सुख प्राप्त होता है उसको (हि) निश्चय करके (ख्यः) उपदेश करता है, वह आप (नः) हमारे लिये (वेदः) विज्ञानरूप धन का (आभर) दान कीजिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो ईश्वर बाहर-भीतर सर्वत्र व्याप्त होकर सब भीतर-बाहर के व्यवहारों को जानता, सत्य उपदेश और सब जीवों के हित की इच्छा करता है, उसका आश्रय लेकर परमार्थ और व्यवहार सिद्ध करके सुखों को तुम प्राप्त होओ ॥ इस सूक्त में सेनापति, ईश्वर और सभाध्यक्ष के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की सङ्गति पूर्व सूक्तार्थ के साथ समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यस्य ते सृष्टौ य एते जन्तवो वार्यं विश्वं पुष्यन्ति, तेषां जनानामन्तर्मध्ये वर्त्तमानामदाशुषां दानशीलतारहितानामर्यस्त्वं वेदो हि ख्यः प्रकथयसि स त्वं नोऽस्मभ्यं वेद आ भर ॥ ९ ॥

अथेश्वरः कीदृश इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एते) सृष्टौ विद्यमानाः (ते) तव (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद जगदीश्वर (जन्तवः) जीवाः (विश्वम्) जगत् (पुष्यन्ति) आनन्दयन्ति (वार्यम्) स्वीकर्त्तुमर्हम् (अन्तः) मध्ये (हि) खलु (ख्यः) प्रकथयसि (जनानाम्) सज्जनानां मनुष्याणाम् (अर्यः) स्वामीश्वरः (वेदः) विदन्ति सुखानि येन तद्धनम् (अदाशुषाम्) अदातॄणाम् (तेषाम्) (नः) अस्मभ्यमस्माकं वा (वेदः) विज्ञानधनम् (आ) समन्तात् (भर) प्रापय ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! य ईश्वरोऽन्तर्बहिः सर्वत्र व्याप्य सर्वमन्तर्बहिःस्थं व्यवहारं जानाति सदुपदेशान् करोति सर्वजीवानां हितं चिकीर्षति तमाश्रित्य पारमार्थिकव्यावहारिकसुखे प्राप्नुत ॥ ९ ॥ अस्मिन् सूक्ते सेनापतिरीश्वरसभाध्यक्षगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो ईश्वर आत-बाहेर सर्वत्र व्याप्त असून आत-बाहेरच्या सर्व व्यवहारांना जाणतो, सत्य उपदेश करतो व सर्व जीवांच्या हिताची इच्छा करतो त्याचा आश्रय घेऊन परमार्थ व व्यवहार सिद्ध करून सुख प्राप्त करा. ॥ ९ ॥