०७९

• देवता - अग्निरग्निर्मध्यमो वा
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हि᳓रण्यकेशो र᳓जसो विसारे᳓
अ᳓हिर् धु᳓निर् वा᳓त इव ध्र᳓जीमान्
शु᳓चिभ्राजा · उष᳓सो न᳓वेदा
य᳓शस्वतीर् अपस्यु᳓वो न᳓ सत्याः᳓

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
híraṇyakeśaḥ ← híraṇyakeśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

visāré ← visārá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

áhiḥ ← áhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhrájīmān ← dhrájīmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhúniḥ ← dhúni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

návedāḥ ← návedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúcibhrājāḥ ← śúcibhrāja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

apasyúvaḥ ← apasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

satyā́ḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yáśasvatīḥ ← yáśasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

हिर॑ण्यऽकेशः । रज॑सः । वि॒ऽसा॒रे । अहिः॑ । धुनिः॑ । वातः॑ऽइव । ध्रजी॑मान् ।
शुचि॑ऽभ्राजाः । उ॒षसः॑ । नवे॑दाः । यश॑स्वतीः । अ॒प॒स्युवः॑ । न । स॒त्याः ॥

• hiraṇyakeśo ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyakeśo ← keśaḥ ← keśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mane; hair; keśa [word].”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• visāre ← visāra
• [noun], locative, singular, masculine
• “fish.”

• ‘hir ← ahiḥ ← ahi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• dhunir ← dhuniḥ ← dhuni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deafening; boisterous; noisy.”

• vāta ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhrajīmān ← dhrajīmat
• [noun], nominative, singular, masculine

• śucibhrājā ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucibhrājā ← bhrājāḥ ← bhrājas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “glare.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• navedā ← navedāḥ ← navedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cognizant; navedas [word].”

• yaśasvatīr ← yaśasvatīḥ ← yaśasvat
• [noun], nominative, plural, feminine

• apasyuvo ← apasyuvaḥ ← apasyu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “active.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• satyāḥ ← satya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “true; real; real; faithful; good.”

हिरण्यकेशः हितरमणीयाः केशस्थानीया ज्वाला यस्य स तथोक्तः सुवर्णवद्रोचमानज्वालो वा अहिः आगत्य हन्ता मेघानां धुनिः तेषां कम्पयिता वातइव वायुरिव ध्रजीमान् शीघ्रगतियुक्तः एवंभूतो वैद्युतोऽग्निः रजसः उदकस्य विसारे विसरणे मेघान्निर्गमने निमित्तभूते सति शुचिभ्राजाः शोभनदीप्तिः सन् मेघाज्जलानि निर्गमयितुं जानाति । उषसः उषोदेवताः नवेदाः । न विदन्ति इति नवेदाः। मेघादुदकस्य निःसारणमग्निरेव जानाति उषसस्तु न जानन्तीत्यर्थः । अज्ञाने दृष्टान्तः । यशस्वतीः अन्नयुक्ता अन्नवत्यः अपस्युवः अपः कर्म आत्मन इच्छन्त्यः सत्याः अवितथारम्भाः न एवंभूताः प्रजा इव । अत्र उषसामज्ञानेनाग्निः प्रशस्यते न तु ता निन्द्यन्ते, न हि निन्दा निन्द्यं निन्दितुं अपि तु स्तुत्यं स्तोतुम्’ इति न्यायात् ॥ ध्रजीमान् । ध्रज गतौ ‘। इन्सर्वधातुभ्यः’ इति भावे । इन्प्रत्ययः । ततो मतुप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे इनो नित्त्वात् प्रातिपदिकस्याद्युदात्तत्वम् । नवेदाः । नञ्पूर्वात् वेत्तेः पचाद्यच् ।’ नभ्राण्नपात्’ इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः । अपस्युवः । अपस्शब्दात् ‘ सुप आत्मनः क्यच् ‘। ‘ क्याच्छन्दसि ’ इति उप्रत्ययः । ‘ तन्वादीनां छन्दसि बहुलमुपसंख्यानम् । ( पा. सू. ६, ४, ७७, १ ) इति उवङ् ॥ ।

English translation:

“The golden-haired Agni is the agitator of the clouds when the rain is poured forth, and, moving with the swiftness of the wind, shines with a bright radiance. The mornings know not (of the showers, like honest (people), who, provided with food, are intent upon their own labours.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Satyaḥ, true, sincere; prajāḥ, people or progeny is added

A golden-haired one in his spread through the dusky realm—a snake, tumultuous, swooping like the wind—
blazing bright (when he becomes) cognizant of Dawn, like the glorious busy (Dawns themselves) actually present.

As Geldner notes, the identifications of Agni with sun (a), lightning (b), and fire (cd) are Ludwig’s.

Most comm. take rájasaḥ as a subjective genitive with visāré (most clearly in Geldner’s “wenn der Raum sich weitet,” referring to morning in his view). I take it rather to refer to the light of the sun’s rays (his golden hair) spreading through the midspace at dawn.

The third pāda refers to the blazing up of the ritual fire at dawn. The fourth pāda consists only of a simile, couched entirely in the feminine plural. The referent of these feminine adjectives and the point of comparison with Agni are both unclear.

Geldner supplies Frauen; Renou suggests waters; Oldenberg (SBE) waters or dawns. The dawns seem most likely (so also Witzel Gotō), since a sg. dawn already appears in c and dawns make sense in this ritual context. Dawns are called apásas ‘busy’ in I.92.3, also a Gotama hymn, and Uṣas is yáśasvatī in X.11.3. If the feminines are the dawns, the point of comparison may be śúcibhrājāḥ ‘having bright blazing’, since the dawns are also bright. If instead it is one of the adjectives in pāda d (‘glorious’ yáśasvatīḥ, ‘busy’ apasyúvaḥ, or ‘actually present’ satyā́ḥ), we must assume that an original masc. sg. adj. has been attracted into the fem. pl. in the simile - not a problematic assumption.

HE in mid-air’s expanse hath golden tresses; a raging serpent, like the rushing tempest:
Purely refulgent, knowing well the morning; like honourable dames, true, active workers.

The golden-haired in the expanse 1 of the atmosphere, the roaring 2 snake, is hasting (through the air) like the wind; the brightly resplendent watcher of the dawn 3, he who is like the glorious, ever active and truthful (goddesses) 4.

Goldhaarig, wenn der Raum sich weitet; eine berauschende Schlange, wie der Wind sausend; hellstrahlend, der Vertraute der Usas, ehrbar wie fleißige treue Frauen -

Goldhaarig ist er in dem Raum der Lüfte, ein Drache schnaubend, wie der Windzug streichend, Von hellem Glanz des Morgenroths Vertrauter, wie treue Hausfraun glänzen schön die Morgen.

С золотыми волосами, в разливе пространства
Змей мотнувшийся, словно гудящий ветер,
Светлопламенный знакомец Ушас,
Истинный, как прекрасные деятельные (воды)…

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ७९ वें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्युत् अग्नि कैसा है, इस विषय का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे कुमारि ब्रह्मचर्य्ययुक्त कन्या लोगो ! (रजसः) ऐश्वर्य्य के (विसारे) स्थिरता में (हिरण्यकेशः) हिरण्य सुवर्णवत् वा प्रकाशवत् न्याय के प्रचार करनेवाले (धुनिः) शत्रुओं को कंपानेवाले (अहिः) मेघ के समान (ध्रजीमान्) शीघ्र चलनेवाले (वातइव) वायु के तुल्य (उषसः) प्रातःकाल के समान (शुचिभ्राजाः) पवित्र विद्याविज्ञान से युक्त (नवेदाः) अविद्या का निषेध करनेवाली विद्यायुक्त (यशस्वतीः) उत्तम कीर्त्तियुक्त (अपस्युवः) प्रशस्त कर्म्म करनेवाली के (न) समान तुम (सत्याः) सत्य गुण, कर्म्म, स्वभाववाली हों ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो कन्या लोग चौबीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य्यसेवन और जितेन्द्रिय होकर छः अङ्ग अर्थात् शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द और ज्योतिष, उपाङ्ग अर्थात् मीमांसा, वैशेषिक, न्याय, योग, सांख्य और वेदान्त तथा आयुर्वेद अर्थात् वैद्यक विद्या आदि को पढ़ती हैं, वे सब संसारस्थ मनुष्य जाति की शोभा करनेवाली होती हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे कुमारिका ब्रह्मचारिण्यो ! रजसो विसारे हिरण्यकेशो धुनिरहिरिव ध्रजीमान् वात इव उषस इव शुचिभ्राजा न वेदा यशस्वतीरपस्युवो नेव यूयं सत्या भवत ॥ १ ॥

अथ कथंभूतो विद्युदग्निरित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्यकेशः) हिरण्यवत्तेजोवत्केशा न्यायप्रकाशा यस्य सः (रजसः) ऐश्वर्य्यस्य (विसारे) विशेषेण स्थिरत्वे (अहिः) मेघ इव (धुनिः) दुष्टानां कम्पकः (वातइव) वायुवत् (ध्रजीमान्) शीघ्रगतिः (शुचिभ्राजाः) शुचयः पवित्रा भ्राजाः प्रकाशा यासां ताः (उषसः) प्रभाता इव (नवेदाः) या अविद्यां न विन्दति ताः (यशस्वतीः) पुण्यकीर्त्तिमत्यः (अपस्युवः) आत्मनोऽपांसि कर्माणीच्छन्तः (न) इव (सत्याः) सत्सु गुणकर्मस्वभावेषु भवाः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। याः कन्या यावच्चतुर्विंशतिवर्षमायुस्तावद् ब्रह्मचर्येण जितेन्द्रियतया साङ्गोपाङ्गा वेदविद्या अधीयते ताः मनुष्यजातिभूषिका भवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात अग्नी, ईश्वर व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे याच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. ज्या कन्या चोवीस वर्षांपर्यंत ब्रह्मचर्य पालन करून जितेंद्रिय बनतात व सहा अंगे - शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरूक्त छंद व ज्योतिष तसेच उपांगे मीमांसा, वैशेषिक, न्याय, योग, सांख्य व वेदान्त आणि आयुर्वेद अर्थात वैद्यक विद्या इत्यादी शिकतात त्या सर्व जगातील मानव जातीचे भूषण ठरतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निरग्निर्मध्यमो वा
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ ते सुपर्णा᳓ अमिनन्तँ ए᳓वैः
कृष्णो᳓ नोनाव वृषभो᳓ य᳓दीद᳓म्
शिवा᳓भिर् न᳓ स्म᳓यमानाभिर् आ᳓गात्
प᳓तन्ति मि᳓ह स्तन᳓यन्ति अभ्रा᳓

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

aminanta ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

évaiḥ ← éva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

suparṇā́ḥ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṣṇáḥ ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nonāva ← √nu- ~ nū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yádi ← yádi (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

śivā́bhiḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

smáyamānābhiḥ ← √smi- (root)
{case:INS, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

abhrā́ ← abhrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

míhaḥ ← míh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pátanti ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

stanáyanti ← √stanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

आ । ते॒ । सु॒ऽप॒र्णाः । अ॒मि॒न॒न्त॒ । एवैः॑ । कृ॒ष्णः । नो॒ना॒व॒ । वृ॒ष॒भः । यदि॑ । इ॒दम् ।
शि॒वाभिः॑ । न । स्मय॑मानाभिः । आ । अ॒गा॒त् । पत॑न्ति । मिहः॑ । स्त॒नय॑न्ति । अ॒भ्रा ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• suparṇā ← suparṇau ← suparṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• aminantaṃ ← aminantam ← mī
• [verb], dual, Imperfect
• “transgress; damage.”

• evaiḥ ← eva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

• kṛṣṇo ← kṛṣṇaḥ ← kṛṣṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• nonāva ← nonāv ← √nū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “bellow.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• yadīdam ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• yadīdam ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śivābhir ← śivābhiḥ ← śiva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• smayamānābhir ← smayamānābhiḥ ← smi
• [verb noun], instrumental, plural
• “smile.”

• āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• patanti ← pat
• [verb], plural, Present indikative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• miha ← mih
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fog.”

• stanayanty ← stanayanti ← stanay ← √stan
• [verb], plural, Present indikative
• “thunder; thunder.”

• abhrā ← abhra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “abhra; cloud; sky; abhra [word]; cumulonimbus; mica; air; cloudiness.”

हे अग्ने ते तव सुपर्णाः शोभनपतना रश्मयः एवैः गन्तृभिर्मरुद्भिः सह अमिनन्त आ समन्तात् मेघं हिंसन्ति । वर्षणार्थं ताडयन्ति । प्रहृतश्च कृष्णः कृष्णवर्णः वृषभः वर्षिता मेघः नोनाव भृशं शब्दमकरोत् । यदि यदा इदं ईदृशं कर्म तदानीं शिवाभिर्न सुखकारिणीभिः स्मयमानाभिः हसनवतीभिः कान्ताभिरिव शुभ्रवर्णाभिः फेनयुक्ताभिरद्भिर्विद्युद्भिर्वा सह आ अगात् वैद्युताग्निप्रेरितः पर्जन्य आगच्छति । तदनन्तरं मिहः आपः पतन्ति दिवः सकाशात् प्रवृष्टा भवन्ति । अभ्रा अभ्राण्यद्भिः पूर्णा मेघाः स्तनयन्ति इतस्ततः शब्दं कुर्वन्ति ॥ अमिनन्त । ‘ मीञ् हिंसायाम् । क्रैयादिकः । व्यत्ययेन अन्तादेशः । ईषाअक्षादित्वात् प्रकृतिभावः । ‘ अणोऽप्रगृह्यस्य ’ (पा. सू. ८. ४. ५७ ) इति वैकल्पिकमवसाने विधीयमानमनुनासिकत्वं व्यत्ययेनात्र संहितायामपि द्रष्टव्यम् । नोनाव । नौतेर्यङ्लुगन्तात् लिटि • अमन्त्रे’ ’ (पा. सू. ३. १. ३५) इति निषेधात् आम्प्रत्ययाभावः । स्मयमानाभिः । ‘ स्मिङ् ईषद्धसने ‘। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शानचो लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः शिष्यते । स्तनयन्ति। ‘ स्तन शब्दे ‘। चुरादिरदन्तः । पतन्ति स्तनयन्तीत्यनयोः पादादित्वाद्वाक्यादित्वाच्च निघाताभावः ॥

English translation:

“The falling (rays), accompanied by the moving (Maruts), strike against (the cloud); the black shedder of rain has roared; when this is done, (the shower) comes with delightful and smiling (drops), the rain descends, the clouds thunder.”

Your fine-feathered (lightning flashes) zigzagged along their ways. The black bull keeps bellowing. If he is really here,
he has come here with his (lightning flashes) like kindly, smiling (girls). The mists fly; the clouds thunder.

Again, the interpretation of the image in pāda a depends on what the referent is. Most (Geldner, Renou, Witzel Gotō) take suparṇā́(ḥ) as referring to Agni’s flames as birds. These flames transform themselves (ā́… aminanta) into storm clouds. As indicated in the published introduction, I instead think this verse develops the image of Agni as lightning found in 1b. The suparṇā́ḥ are then the lightning flashes. This entails a somewhat bold interpretation of the verb (though I would say no bolder than ‘transform themselves’, for which no parallels are cited), from ‘change, exchange, alternate’ to the physical image ‘zigzag’, from ‘change/alternate back and forth’. The middle of √mī is several times used of night and dawn swapping their colors back and forth (I.96.5, 113.2), which can be conceived of as an alternating pattern like zigzags. Against the flickering light of the lightning there appears the black bull, that is, the thunder cloud, in b. The nonce perfect nonāva, backformed to the intensive (see the repeated nonumaḥ of the immed. preceding hymn I.78), I take as presential, with Narten (1981 “Vedisch lelā́ya,” p. 2 with nn. 7, 8, = KlSch. p. 234), against most comm., although no harm would come of taking it as a preterite.

The pāda-final tag yádīmám is curious. It cannot be part of what precedes, since nonāva is unaccented. The same phrase is found at IV.5.11, where I tr. “if it is here.” I interpret it in the same fashion here, but in addition assume an enjambement with the following pāda. Others keep it within its half verse (which I would prefer), but in their interpretation the phrase seems like mere filler (e.g., Geldner’s “wenn dies (so ist)”).

The smiling females of c must be the lightning flashes (so also Geldner, Renou); cf. V.52.6 vidyútaḥ … jájjhatīr iva “lightning flashes like giggling (girls).” Oldenberg (SBE): rain showers, Witzel Gotō (tentatively): dawns. The “he,” subject of ā́gāt is the black bull of b, the thundercloud as roaring fire.

For the semantic connection between these parts of the thunderstorm and the aspects of fire see the published introduction.

Thy well-winged flashes strengthen in their manner, when the black Bull hath bellowed round about us.
With drops that bless and seem to smile he cometh: the waters fall, the clouds utter their thunder.

By thy goings the beautifully-winged (birds) were disparaged 1; the black bull 2 has roared, when here 3 (all this happened). He has come as if with the bounteous smiling (women) 4. The mists fly, the clouds thunder.

Deine Adler verwandelten sich aus eignem Triebe, der schwarze Bulle hat gebrüllt, wenn dies so ist. Er ist gekommen mit den Blitzen, die wie holde Frauen lächeln; es fallen die Regengüsse, die Wolken donnern.

In ihren Flügen lösten deine Vögel sich ab, wenn hier der schwarze Stier gebrüllt hat; Er nahte wie mit holden muntern Frauen; die Nebel fliegen, und die Wolken donnern.

Орлы твои изменились по своему обычаю:
Черный бык взревел, если это (началось).
Он пришел (молниями), улыбающимися, словно милые (женщины).
Падают потоки дождя, гремят тучи.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! आप जैसे (सुपर्णाः) किरणें (आमिनन्त) सब ओर से वर्षा की प्रेरणा करती हैं (एवैः) प्राप्त करनेवाले गुणों से सहित (कृष्णः) आकर्षण करता (वृषभः) वर्षानेवाला सूर्य (इदम्) जल को वर्षाता है, वैसे विद्या की (नोनाव) प्रशंसित वृष्टि करें तथा (स्मयमानाभिः) सदा प्रसन्नवदन (शिवाभिः) शुभ गुण, कर्म्मयुक्त कन्याओं के साथ तत्तुल्य ब्रह्मचारियों के विवाह के (न) समान सुख को (यदि) जो (अगात्) प्राप्त हो और जैसे (अभ्रा) मेघ (स्तनयन्ति) गर्जते तथा (मिहः) वर्षा के जल (आ पतन्ति) वर्षते हैं, वैसे विद्या को वर्षावे तो (ते) तुझको क्या अप्राप्त हो, अर्थात् सब सुख प्राप्त हों ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार और उपमालङ्कार हैं। जिन विद्वान् ब्रह्मचारियों की विदुषी ब्रह्मचारिणी स्त्री हों, वे पूर्ण सुख को क्यों न प्राप्त हों ॥ २ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यो सुपर्णाः आमिनन्तैवैः कृष्णो वृषभ इदमिव नोनाव यथा स्मयमानाभिः शिवाभिर्नेव यद्यगाद् यथाऽभ्रास्ते नयन्ति मिह आपतन्ति तथा विद्या वर्षेत् तर्हि तस्य ते तव किमप्राप्तं स्यात् ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ते) तव (सुपर्णाः) किरणाः। सुपर्ण इति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं०१.५) (अमिनन्त) प्रक्षिपन्ति (एवैः) प्रापकैर्गुणैः (कृष्णः) आकर्षणकर्त्ता (नोनाव) अत्यन्तप्रशंसितः (वृषभः) वृष्टिहेतुः सूर्य्यः (यदि) चेत् (इदम्) जलम्। इदमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.२) (शिवाभिः) कल्याणकारिकाभिः कन्याभिः (न) इव (स्मयमानाभिः) किञ्चिद्धासकारिकाभिः (आ) अभितः (अगात्) प्राप्नोति (पतन्ति) उपरिष्टादधः (मिहः) वृष्टयः (स्तनयन्ति) शब्दयन्ति (अभ्रा) अभ्राणि ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। येषां ब्रह्मचारिणां ब्रह्मचारिण्यः स्त्रियः स्युस्ते सुखं कथन्न लभेरन् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार व उपमालंकार आहेत. विद्वान ब्रह्मचाऱ्याला विदुषी ब्रह्मचारिणी पत्नी मिळाल्यास त्याला पूर्ण सुख का प्राप्त होणार नाही? ॥ २ ॥

• देवता - अग्निरग्निर्मध्यमो वा
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् ईम् ऋत᳓स्य प᳓यसा पि᳓यानो
न᳓यन्न् ऋत᳓स्य पथि᳓भी र᳓जिष्ठैः
अर्यमा᳓ मित्रो᳓ व᳓रुणः प᳓रिज्मा
त्व᳓चम् पृञ्चन्ति उ᳓परस्य यो᳓नौ

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īm ← īm (invariable)

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

píyānaḥ ← √pī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

náyan ← √nī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

rájiṣṭhaiḥ ← rájiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

párijmā ← párijman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥ñcanti ← √pr̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvácam ← tvác- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úparasya ← úpara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

यत् । ई॒म् । ऋ॒तस्य॑ । पय॑सा । पिया॑नः । नय॑न् । ऋ॒तस्य॑ । प॒थिऽभिः॑ । रजि॑ष्ठैः ।
अ॒र्य॒मा । मि॒त्रः । वरु॑णः । परि॑ऽज्मा । त्वच॑म् । पृ॒ञ्च॒न्ति॒ । उप॑रस्य । योनौ॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• piyāno ← piyānaḥ ← pyā
• [verb noun], nominative, singular
• “swell; abound; swell.”

• nayann ← nayan ← nī
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• pathibhī ← pathibhiḥ ← pathin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• rajiṣṭhaiḥ ← rajiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “honest.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• parijmā ← parijman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “encompassing(a).”

• tvacam ← tvac
• [noun], accusative, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• pṛñcanty ← pṛñcanti ← pṛc
• [verb], plural, Present indikative
• “mix; unite.”

• uparasya ← upara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “later(a); future(a); nether.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

यदीं यदायमग्निः ऋतस्य उदकस्य पयसा पयोवत्सारभूतेन रसेन पियानः जगदाप्यायनं कुर्वन् आप्यायितं च जगत् ऋतस्य उदकस्य संबन्धिभिः रजिष्ठैः ऋजुतमैः पथिभिः मार्गैः स्नानपानादिभिः नयन् प्रापयन् वर्तते तदानीम् अर्यमा मित्रो वरुणः च परिज्मा परितो गन्ता मरुद्गणश्च उपरस्य मेघस्य योनौ वृष्ट्युदकोत्पत्तिस्थाने त्वचं पृञ्चन्ति वृष्ट्युदकस्याच्छादकं प्रदेशं स्वकीयैरायुधैः संयोजयन्ति उद्घाटयन्तीति यावत् ॥ पियानः । ‘ स्फायी ओप्यायी वृद्धौ’ ।’ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । धातोर्व्यत्ययेन पीभावः । अनुदात्तेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । रजिष्ठैः । ऋजुशब्दात् इष्टनि ‘ विभाषर्जोश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. ४. १६२ ) इति ऋकारस्य रत्वम् ।’ टेः’ इति टिलोपः । पृञ्चन्ति ।’ पृची संपर्के । रौधादिकः ॥

English translation:

“When this, (the lightning, Agni), nourishes the world with the milk of the rain, and conducts it by the most direct ways to (the enjoyment of) water, then Mitra, Aryaman, Varuṇa and the circumambient (troop of Maruts) pierce through the (investing) membrane into the womb of the cloud.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Direct ways: uses (as drinking, washing, bathing)

When he, swollen with the milk of truth, (has come) leading them [=the lightning flashes] along the straightest paths of truth—
Aryaman, Mitra, Varuṇa, and the Earth-circling (Wind) engorge the skin in the womb of the nearer (realm).

I take ab as a parallel and paraphrase of 2c, with Agni/the thunder cloud leading (náyan) the lightning flashes, while himself swollen with rain. Others supply different objects, and a radical (and in my view misguided) view of the passage makes náyan a 3rd pl. finite verb with Agni as its object - quite awkward because he is in the nominative in pāda a (píyānaḥ). Those who hold that view resolve the syntactic problem in ad hoc ways, by emendation (*píyānaṃ Oldenberg [SBE], subsequently rejected in Noten) or by taking ṛtásya páyasā píyānaḥ as a parenthetical (Renou).

It is unclear whether párijmā is meant as an epithet of Varuṇa or a separate entity. Arguments can be made either way: in VII.40.6 the adjective qualifies wind and is associated with rain, and having Wind (Vāta) involved in this thunderstorm context would be understandable. On the other hand, a fourth god would break up the unity of the standard Āditya triad. The same pāda is found in X.93.4, but in the context of a longer list of gods.

Geldner, Renou take the “skin” as that of the earth, but I think it is rather the clouds in the lower atmosphere. So, more or less, Oldenberg (SBE) and Witzel Gotō. Cf. nearby I.62.5 (attributed to a Gautama) divó rája úparam astabhāyaḥ “you propped up the nearer realm of heaven.”

When he comes streaming with the milk of worship, conducting by directest paths of Order
Aryaman, Mitra, Varuna, Parijman fill the hide full where lies the nether press-stone.

When they have led him, who swells 1 with the milk of Rita, on the straightest paths of Rita, then Aryaman, Mitra, and Varuna, he who walks round the earth 2, fill the leather-bag (the cloud) in the womb of the lower (atmosphere [?]) 3.

Wenn er von dem rechtmäßigen Nasse voll, ihn lenkend auf den rechtmäßigen richtigsten Wegen kommt, so tränken Aryaman, Mitra, Varuna, der umherfahrende, die Haut im Schoße des unteren Raums.

Sobald er strotzet von der Milch des Opfers, sie führend auf des Opfers gradsten Wegen, So füllen Mitra, Varuna, Paridschman und Arjaman den Schlauch beim untern Pressstein.

Когда же (Агни), набухший от влаги (вселенского) закона,
(Движется) самыми прямыми путями закона, направляя (эту влагу),
Арьяман, Митра, Варуна, находящийся (повсюду) вокруг,
Смачивают шкуру (земли) в лоне нижнего (пространства).

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जब (ऋतस्य) उदक के (पयसा) रस को (पियानः) पीनेवाला (रजिष्ठैः) अत्यन्त धूलीयुक्त (पथिभिः) मार्गों से (उपरस्य) मेघ के (योनौ) कारणरूप मण्डल में (ईम्) जल को (नयन्) प्राप्त करता हुआ (अर्यमा) नियन्ता (सूर्यः) (मित्रः) प्राण (वरुणः) उदान और (परिज्मा) सब ओर से जाने-आनेवाला जीव (ऋतस्य) सत्य के (त्वचम्) त्वचा रूप उपरिभाग को (पृञ्चन्ति) सम्बन्ध करते हैं, तब सब का जीवन सम्भव होता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जब कार्य्य और कारण में रहनेवाले प्राण और जलादि पदार्थों के साथ जीव सम्बन्ध को प्राप्त होते हैं, तब शरीरों के धारण करने को समर्थ होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: यदृतस्य पयसा पियानो रजिष्ठैः पथिभिरुपरस्य योनावीं नयन्नर्यमा मित्रो वरुणः परिज्मा चर्त्तस्य त्वचं पृञ्चन्ति तदा सर्वेषां जीवनं संभवति ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यदा (ईम्) प्राप्तव्यं सुखम् (ऋतस्य) उदकस्य (पयसा) रसेन (पियानः) पिबन् (नयन्) प्राप्नुवन् (ऋतस्य) सत्यस्य (पथिभिः) मार्गैः (रजिष्ठैः) अतिशयेन रजस्वलैः (अर्यमा) नियन्ता सूर्य्यः (मित्रः) प्राणः (वरुणः) उदानः (परिज्मा) यः परितः सर्वतो गच्छति स जीवः (त्वचम्) त्वगिन्द्रियम् (पृञ्चन्ति) सम्बध्नन्ति (उपरस्य) मेघस्य (योनौ) निमित्ते मेघमण्डले ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - यदा कार्यकारणस्थैः प्राणजलादिभिः सह जीवाः सम्बन्धमाप्नुवन्ति तदा शरीराणि धर्त्तुं शक्नुवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा कार्य कारणात असणाऱ्या प्राण व जल इत्यादी पदार्थांचा जीवांशी संबंध येतो तेव्हा ते शरीरांना धारण करण्यास समर्थ होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓ग्ने वा᳓जस्य गो᳓मत
ई᳓शानः सहसो यहो
अस्मे᳓ धेहि जातवेदो म᳓हि श्र᳓वः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gómataḥ ← gómant- (nominal stem)

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ī́śānaḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yaho ← yahú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अग्ने॑ । वाज॑स्य । गोऽम॑तः । ईशा॑नः । स॒ह॒सः॒ । य॒हो॒ इति॑ ।
अ॒स्मे इति॑ । धे॒हि॒ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । महि॑ । श्रवः॑ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• gomata ← gomataḥ ← gomat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• īśānaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• yaho ← yahu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “offspring.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

हे सहसो यहो बलस्य पुत्र अग्ने गोमतः बहुभिर्गोंभिर्युक्तस्य वाजस्य अन्नस्य ईशानः ईश्वरस्त्वमसि । अतः अस्मे अस्मासु हे जातवेदः जातधन जातानां वेदितर्वाग्ने महि प्रभूतं श्रवः अन्नं धेहि स्थापय ॥ सहसो यहो । पराङ्गवद्भावात् ’ आमन्त्रितस्य च ’ इति षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायो निहन्यते । अस्मे । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति सप्तम्याः शेआदेशः ॥

English translation:

“Agni, sone of strength, lord of food and of cattle, give us abundant sustenance, you who know all that exists.”

O Agni, being the lord of the prize consisting of cows, o youthful (son) of strength,
on us confer great fame, o Jātavedas.

O Agni, thou who art the lord of wealth in kine, thou Son of Strength,
Vouchsafe to us, O Jatavedas, high renown.

Agni, who art lord of booty, rich in cows, young son of strength 1, bestow on us, O Gâtavedas, great glory.

Agni, der du über den Rindergewinn verfügst, du jüngster Sohn der Kraft, verleih uns Ruhm, o Jatavedas!

Der über Rinderreichthum du, verfügst, o Agni, Sohn der Kraft, Verleihe uns, o Wesenkenner, grossen Schatz,

О Агни, ты, владеющий наградой,
Состоящей из коров, о юный (сын) силы,
Надели нас, Джатаведас, великой славой!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• आर्ष्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) प्राप्तविज्ञान (अग्ने) विद्युत् के समान विद्या प्रकाशयुक्त विद्वन् ! (सहसः) बलयुक्त पुरुष के (यहो) पुत्र (गोतमः) धन से युक्त (वाजस्य) अन्न के (ईशानः) स्वामी आप (अस्मे) हम लोगों में (महि) बड़े (श्रवः) विद्याश्रवण को (धेहि) धारण कीजिये ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य विद्वान् माता और पिताओं के सन्तान होके माता, पिता और आचार्य्य से विद्या की शिक्षा को प्राप्त होकर बहुत अन्नादि ऐश्वर्य और विद्याओं को प्राप्त हों, वे अन्य मनुष्यों में भी यह सब बढ़ावें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे जातवेदोऽग्ने ! सहसो यहो गोतमो वाजस्येशानस्त्वमस्मे महि श्रवो धेहि ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्युदिव विद्वान् (वाजस्य) अन्नस्य (गोतमः) बहुधेनुधनयुक्तस्य (ईशानः) स्वामी (सहसः) बलयुक्तस्य (यहो) पुत्र (अस्मे) अस्मासु (धेहि) (जातवेदः) जातविज्ञान (महि) महतः (श्रवः) सर्ववेदादिशास्त्रश्रवणम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या विदुषां मातापितॄणां सन्ताना भूत्वा मातापित्राचार्य्यैः प्राप्तशिक्षा बह्वन्नैश्वर्य्यविद्याः स्युस्तेऽन्येष्वप्येतत्सर्वं वर्द्धयेयुः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसं विद्वान माता-पिता यांची संतती असते ती माता-पिता आचार्य यांच्याद्वारे विद्येचे शिक्षण घेऊन पुष्कळ अन्न इत्यादी ऐश्वर्य व विद्या प्राप्त करते त्यांनी इतर माणसांनाही ते द्यावे व वर्धित करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

स᳓ इधानो᳓ व᳓सुष् कवि᳓र्
अग्नि᳓र् ईळे᳓नियो गिरा᳓
रेव᳓द् अस्म᳓भ्य° पुर्वणीक दीदिहि

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
idhānáḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

īḷényaḥ ← īḷénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dīdihi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

purvaṇīka ← purvaṇīka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

revát ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । इ॒धा॒नः । वसुः॑ । क॒विः । अ॒ग्निः । ई॒ळेन्यः॑ । गि॒रा ।
रे॒वत् । अ॒स्मभ्य॑म् । पु॒रु॒ऽअ॒नी॒क॒ । दी॒दि॒हि॒ ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• idhāno ← idhānaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• vasuṣ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īḍenyo ← īḍenyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• revad ← revat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• purvaṇīka
• [noun], vocative, singular, masculine

• dīdihi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

सः अग्निः इधानः दीपनशीलः वसुः निवासयिता सर्वेषां कविः क्रान्तदर्शनो मेधावी वा गिरा स्तोत्ररूपया वाचा इळेन्यः स्तोतव्यो भवति । हे पुर्वणीक । अनीकं मुखम् । पुरुभिर्बह्वीभिरनीकस्थानीयाभिर्ज्वालाभिर्युक्ताग्ने अस्मभ्यं रेवत् धनयुक्तमन्नं यथा भवति तथा दीदिहि दीप्यस्व । इधानः । ञिइन्धी दीप्तौ । ताच्छीलिकः चानश्। ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । ईळेन्यः । ईड स्तुतौ’ । औणादिक एन्यप्रत्ययः । रेवत् । ‘रयेर्मती बहुलम्’ इति संप्रसारणम्। छन्दसीरः ’ इति मतुपो वत्वम् । ‘रेशब्दाच्च मतुप उदात्तत्वं वक्तव्यम्’ ( का. ६. १. १७६. १ ) इति मतुप उदात्तत्वम् । दीदिहि। दीदेतिश्छान्दसो दीप्तिकर्मा ॥

English translation:

“He, the blazing Agni, who is wise, and the granter of dwellings, is to be praised by our hymns; oḥ! you whose mouth (glows) with many (flames), shine (propitiously, so) that food-providing wealth may be ours.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With many (flames); purvaṇīka, from puru, many and anīka, face or mouth; jvālā-jihvā, flame-tongued is Agni

On being kindled, Agni the good poet is to be reverently invoked with a hymn.
Shine richly for us, you of many faces.

The irregular sandhi of váṣuṣ kavíḥ may be based on that in nearby vidúṣ kavíḥ in I.71.10, though the hymns are attributed to different poets. On this sandhi phenomenon in general, see comm. ad VII.18.2.

He, Agni, kindled, good and wise, must be exalted in our song:
Shine, thou of many forms, shine radiantly on us.

Being lighted, a Vasu, a sage, Agni who is to be magnified by (pious) words, O (god) with many faces, shine to us so that riches may be ours.

Du der Gott, der Seher Agni, der mit Lobesworten anzurufen ist, während er entzündet wird, leuchte uns reiches Gut zu, du Vielgesichtiger!

Der gute Seher ist entflammt, durch Lieder Agni preisenswerth, O vielgestalt’ger, strahle reiches Gut uns zu.

. Этот Агни зажженный, Васу, поэт,
Которого надо призывать хвалебной песнью, –
Воссвети нам богатство, о многоликий!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृदार्ष्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर वह कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुर्वणीक) बहुत सेनाओं से युक्त ! जो तू जैसा इन्धनों से (अग्निः) अग्नि प्रकाशमान होता है, वैसे (इन्धानः) प्रकाशमान (गिरा) वाणी से (ईळेन्यः) स्तुति करने योग्य (वसुः) सुख को बसानेवाला और (कविः) सर्वशास्त्रवित् होता है (सः) सो (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (रेवत्) बहुत धन करनेवाला सब विद्या के श्रवण को (दीदिहि) प्रकाशित करे ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। पूर्व मन्त्र से (श्रवः) इस पद की अनुवृत्ति आती है। जैसे बिजुली प्रसिद्ध पावक सूर्य अग्नि सब मूर्तिमान् द्रव्य को प्रकाश करता है, वैसे सर्वविद्यावित् सत्पुरुष सब विद्या का प्रकाश करता है ॥ ५ ॥

अन्वय: हे पुर्वणीक ! यस्त्वमिन्धनैरग्निरिवेन्धानो गिरेळेन्यो वसुः कविरसि स त्वमस्मभ्यं रेवच्छ्रवो दीदिहि ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (इधानः) इन्धनैः पावकवद्विद्यया प्रदीप्तः (वसुः) वासयिता (कविः) सर्वविद्यावित् (अग्निः) पावक इव वर्त्तमानः (इळेन्यः) स्तोतुं योग्यः (गिरा) वाण्या (रेवत्) प्रशस्तधनयुक्तम् (अस्मभ्यम्) (पुर्वणीक) पुरवोऽनीकाः सेना यस्य तत्सम्बुद्धौ (दीदिहि) भृशं प्रकाशय। दीदयति ज्वलति कर्मनामसु पठितम्। (निघं०१.१६) ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। पूर्वस्मान्मन्त्राच्छ्रव इति पदमनुवर्त्तते। यथा विद्युद्भौमसूर्यरूपेणाऽग्निः सर्वं मूर्त्तं द्रव्यं द्योतयति तथाऽनूचानो विद्वान् सर्वा विद्याः प्रकाशयति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. पूर्व मंत्राने (श्रवः) या पदाची अनुवृत्ती होते. जसा विद्युत पावकरूपी सूर्य सर्व मूर्तिमान द्रव्यांना प्रकाशित करतो तसे सर्व विद्यावित् सत्पुरुष सर्व विद्यांचा प्रकाश करतो. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - उष्णिक्

क्षपो᳓ राजन्न् उत᳓ त्म᳓ना
अ᳓ग्ने व᳓स्तोर् उतो᳓ष᳓सः
स᳓ तिग्मजम्भ रक्ष᳓सो दह प्र᳓ति

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣapáḥ ← kṣáp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

daha ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

rakṣásaḥ ← rakṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tigmajambha ← tigmájambha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

क्ष॒पः । रा॒ज॒न् । उ॒त । त्मना॑ । अग्ने॑ । वस्तोः॑ । उ॒त । उ॒षसः॑ ।
सः । ति॒ग्म॒ऽज॒म्भ॒ । र॒क्षसः॑ । द॒ह॒ । प्रति॑ ॥

• kṣapo ← kṣapaḥ ← kṣap
• [noun], genitive, singular, feminine
• “night.”

• rājann ← rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tmanāgne ← tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• tmanāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• utoṣasaḥ ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utoṣasaḥ ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tigmajambha ← tigma
• [noun]
• “sharp; pointed; fiery.”

• tigmajambha ← jambha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”

• rakṣaso ← rakṣasaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Rākṣasa.”

• daha ← dah
• [verb], singular, Present imperative
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

हे राजन् राजनशील अग्ने क्षपः क्षपय । राक्षसादीन् स्वकीयैः पुरुषैर्बाधस्व । उत अपि च त्मना न केवलमन्यैरेव आत्मना च तान् बाधस्व । कदेति चेत् उच्यते। वस्तोः सर्वाण्यहानि उत अपि च उषसः उषःकालोपलक्षिता रात्रीः । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । सर्वेष्वहःसु सर्वासु रात्रिषु चेत्यर्थः । हे तिग्मजम्भ तीक्ष्णमुखाग्ने रक्षसः राक्षसानुक्तप्रकारेण क्षपयित्वा सः एव त्वं प्रति दह प्रत्येकं दह । न किंचिद्दग्धव्यमित्युदास्वेत्यर्थः । क्षपः । ‘ क्षप क्षान्त्याम्’। लोडर्थे छान्दसो लङ् । ‘छन्दस्युभयथा ’ इति शप आर्धधातुकत्वात् ’ णेरनिटि ’ इति णिलोपः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण शप उदात्तत्वम् । त्मना । ’ मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः’ इति आकारलोपः । रक्षसः । ‘ रक्ष पालने । रक्षितव्यमस्मादिति रक्षः । भीमादित्वात् ( पा. सू. ३. ४. ७४ ) अपादाने असिप्रत्ययः । क्षरतेर्वा ण्यन्तात् असिप्रत्यये णिलोपो वर्णविपर्ययश्च । अस्य च रक्षःशब्दस्य असिप्रत्ययान्तत्वात् प्रत्ययस्वर एव शिष्यते ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Shining Agni, drive off (all disturbers of the rite), either by yourself or (your servants) whether by day or by night; sharp-visaged Agni, destroy the rākṣasas entirely.”

Through the nights in your own person, King Agni, and at the dawning of dawn,
o sharp-fanged one, burn against the demons.

I take the point of the double utá construction (probably, with Klein DGRV 359, a nonce based on ca … ca) to be the contrast of the two time periods: at night Agni must burn against the demons by himself (tmánā), but when Dawn comes, her light helps him out.

O Agni, shining of thyself by night and when the morning breaks,
Burn, thou whose teeth are sharp, against the Raksasas.

Reigning 1 by night by thy own power, O Agni, and at the break of dawn, O god with sharp teeth, burn against the sorcerers.

Du König selbst bei Nacht und auch bei Aufgang der Morgenröte, o Agni, versenge, du Scharfzahniger, die Dunkelmänner!

O der du strahlst bei Nacht zumal, o Agni, und beim Morgenlicht, O scharfgezahnter, die Gespenster setz in Brand.

(Ты,) царствующий в ночи, а также,
Когда зажигается утренняя заря, о Агни,
(Бог) с острыми зубьями, сожги ракшасов!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृदार्ष्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तिग्मजम्भ) तीव्र मुख से बोलनेहारे (अग्ने) विद्वन् ! (राजन्) न्याय विनय से प्रकाशमान तू (त्मना) अपने आत्मा से जैसे सूर्य (क्षपः) रात्रियों को निवर्त्त करके (सः) वह (वस्तोः) दिन (उत) और (उषसः) प्रभातों को विद्यमान करता है, वैसे धार्मिक सज्जनों में विद्या और विनय का प्रकाश कर (उत) और (रक्षसः) दुष्टाचारियों को (प्रतिदह) प्रत्यक्ष दग्ध कर ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सविता निकट प्राप्त जगत् को प्रकाशित कर वृष्टि करके सब जगत् की रक्षा और अन्धकार का निवारण करता है, वैसे सज्जन राजा लोग धार्मिकों की रक्षा कर दुष्टों के दण्ड से राज्य की रक्षा करें ॥ ६ ॥

अन्वय: हे तिग्मजम्भाऽग्ने राजँस्त्वं त्मना यथा सूर्यः क्षपो निवर्त्योत स वस्तोरुषसो भावं करोति तथा धार्मिकेषु सज्जनेषु विद्याविनयौ प्रकाश्योत रक्षसः प्रति दह ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षपः) रात्रीः (राजन्) न्यायविनयाभ्यां प्रकाशमान (उत) अपि (त्मना) आत्मना (अग्ने) विद्वन् (वस्तोः) दिनस्य (उत) अपि (उषसः) प्रत्यूषकालस्य (तिग्मजम्भ) तिग्मं तीव्रं जम्भं वक्त्रं यस्य तत्सम्बुद्धौ (रक्षसः) दुष्टान् (दह) (प्रति) ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सविता सन्निहितं जगत् प्रकाश्य वृष्टिं कृत्वा सर्वं रक्षति तमो निवारयति राजानो धार्मिकान् संरक्ष्य दुष्टान् दण्डयित्वा राज्यं रक्षन्तु ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा जवळ असलेल्या स्थळांना सूर्य प्रकाशित करतो. वृष्टी करून सर्व जगाचे रक्षण व अंधकाराचे निवारण करतो तसे सज्जन राजेलोकांनी धार्मिकांचे रक्षण करून दुष्टांना दंड देऊन राज्याचे रक्षण करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓वा नो अग्न ऊति᳓भिर्
गायत्र᳓स्य प्र᳓भर्मणि
वि᳓श्वासु धीषु᳓ वन्दिय

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áva ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

gāyatrásya ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prábharmaṇi ← prábharman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dhīṣú ← dhī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vandya ← vándya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvāsu ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

अव॑ । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ । गा॒य॒त्रस्य॑ । प्रऽभ॑र्मणि ।
विश्वा॑सु । धी॒षु । व॒न्द्य॒ ॥

• avā ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• gāyatrasya ← gāyatra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• prabharmaṇi ← prabharman
• [noun], locative, singular, neuter

• viśvāsu ← viśva
• [noun], locative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dhīṣu ← dhī
• [noun], locative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vandya ← vand
• [verb noun], vocative, singular
• “worship; laud.”

विश्वासु धीषु सर्वेषु कर्मसु वन्द्य स्तुत्य हे अग्ने गायत्रस्य गायत्रसाम्नो गायत्रीच्छन्दस्कस्य सूक्तस्य वा प्रभर्मणि प्रभरणे संपादने निमित्तभूते सति नः अस्मान् ऊतिभिः त्वदीयैः पालनैः अव रक्ष ॥ अव ।’ द्व्यचोऽतस्तिङः ’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥

English translation:

“Agni, who in all rites are to be praised, guard us with your protection, (propitiated) by the recitation of the metrical hymn.”

Help us, Agni, with your help at the presentation of the gāyatrī song, o you to be extolled in all hymnic visions.

Since this is the first verse of a hymn in Gāyatrī (vss. 7-9), I take gāyatrásya as a reference to a composition in that meter, rather than just a song.

On the basis of X.4.1 vándyo no háveṣu, I construe the loc. in c with the gerundive.

Adorable in all our rites, favour us, Agni, with thine aid,
When the great hymn is chanted forth.

Bless us, O Agni, with thy blessings, when our Gâyatra song is brought forward (to thee), thou to whom reverence is due in all our prayers.

Hilf uns mit deinen Hilfen, o Agni, bei dem Vortrag des Gesangesliedes, bei allen frommen Gedanken, du Lobenswerter!

Der du bei jedem Andachtswerk zu rühmen bist, o Agni, hilf Uns huldvoll bei des Liedes Sang.

Помоги нам, о Агни, (своими) поддержками,
Когда возносится песнопение,
При всех молитвах, о достойный прославления!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ नो अग्ने रयि᳓म् भर
सत्रासा᳓हं व᳓रेणियम्
वि᳓श्वासु पृत्सु᳓ दुष्ट᳓रम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

satrāsā́ham ← satrāsáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

víśvāsu ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

आ । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । र॒यिम् । भ॒र॒ । स॒त्रा॒ऽसह॑म् । वरे॑ण्यम् ।
विश्वा॑सु । पृ॒त्ऽसु । दु॒स्तर॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• satrāsāhaṃ ← satrāsāham ← satrāsāh
• [noun], accusative, singular, masculine

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• viśvāsu ← viśva
• [noun], locative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

हे अग्ने रयिं धनं नः अस्मभ्यम् आ भर प्रयच्छ। कीदृशम् । सत्रासाहं सत्रा सह युगपदेव दारिद्र्यस्य नाशकं वरेण्यं सर्वैर्वरणीयं विश्वासु पृत्सु सर्वेषु संग्रामेषु दुष्टरं शत्रुभिस्तरीतुमशक्यम् ॥ सत्रासाहम् । छन्दसि सहः’ इति ण्विः । वरेण्यम् । वृञ एण्यः’ । पृत्सु । ’ पदादिषु मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम् ’ इति पृतनाशब्दस्य पृद्भावः । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Grant us, Agni, riches that dispel poverty that are desirable (to all), and cannot be taken (from us) in all encounters (with our foes).”

Bring here to us wealth, o Agni, which is victorious in every way, worthy to be chosen,
and difficult to surpass in all battles.

Bring to us ever-conquering wealth, wealth, Agni, worthy of our choice,
In all our frays invincible.

Bring us wealth, O Agni, which may be always conquering, excellent and invincible 1 in all battles.

Bring uns, Agni, Reichtum mit, allesamt besiegenden, begehrenswerten, in allen Kämpfen unüberwindbaren.

O Agni bring uns Reichthum her, der köstlich, allbesiegend ist, Und unbesiegt in jedem Kampf.

Принеси нам, о Агни, богатство,
Целиком побеждающее, избранное,
Непреодолимое во всех сражениях!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह सभाध्यक्ष कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) दान देने वा दिलानेवाले सभाध्यक्ष ! आप (नः) हम लोगों के लिये (विश्वासु) सब (पृत्सु) सेनाओं में (सत्रासाहम्) सत्य का सहन करते हैं जिससे उस (वरेण्यम्) अच्छे गुण और स्वभाव होने का हेतु (दुष्टरम्) शत्रुओं के दुःख से तरने योग्य (रयिम्) अच्छे द्रव्यसमूह को (आभर) अच्छी प्रकार धारण कीजिये ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को सभाध्यक्ष आदि के आश्रय और अग्न्यादि पदार्थों के विज्ञान के विना सम्पूर्ण सुख प्राप्त कभी नहीं हो सकता ॥ ८ ॥

अन्वय: हे अग्ने सभाध्यक्ष ! त्वं नोऽस्मभ्यं विश्वासु पृत्सु सत्रासाहं वरेण्यं दुष्टरं रयिमाभर ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मभ्यम् (अग्ने) प्रदातः प्रदानहेतुर्वा (रयिम्) प्रशस्तद्रव्यसमूहम् (भर) (सत्रासाहम्) सत्यानि सह्यन्ते येन तम् (वरेण्यम्) प्रशस्तगुणकर्मस्वभावकारकम् (विश्वासु) सर्वासु (पृत्सु) सेनासु (दुष्टरम्) शत्रुभिर्दुःखेन तरितुं योग्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सभाध्यक्षाश्रयेणाग्न्यादिपदार्थसंप्रयोगेण च विनाऽखिलं सुखं प्राप्तुं न शक्यत इति वेद्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांना सभाध्यक्ष इत्यादींच्या आश्रयाशिवाय व अग्नी इत्यादी पदार्थांच्या विज्ञानाशिवाय संपूर्ण सुख प्राप्त होऊ शकत नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ नो अग्ने सुचेतु᳓ना
रयिं᳓ विश्वा᳓युपोषसम्
मार्डीकं᳓ धेहि जीव᳓से

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sucetúnā ← sucetúna- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvā́yupoṣasam ← viśvā́yupoṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

mārḍīkám ← mārḍīká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽचे॒तुना॑ । र॒यिम् । वि॒श्वायु॑ऽपोषसम् ।
मा॒र्डी॒कम् । धे॒हि॒ । जी॒वसे॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sucetunā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sucetunā ← cetunā ← cetu
• [noun], instrumental, singular, masculine

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• viśvāyupoṣasam ← viśvāyu
• [noun]
• “lifelong.”

• viśvāyupoṣasam ← poṣasam ← poṣas
• [noun], accusative, singular, feminine

• mārḍīkaṃ ← mārḍīkam ← mārḍīka
• [noun], accusative, singular, neuter

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

हे अग्ने नः अस्माकं जीवसे जीवनाय सुचेतुना शोभनेन ज्ञानेन युक्तं रयिं धनम् आ धेहि आस्थापय । कीदृशम् । मार्डीकम् । मृडीकं सुखम् । तद्धेतुभूतम् । विश्वायुपोषसं सर्वस्मिन्नायुषि देहादेः पोषकम् । यावज्जीवमस्मदुपभोगपर्याप्तमित्यर्थः ॥ सुचेतुना । ‘ चिती संज्ञाने’। औणादिकः । उप्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । विश्वायुपोषसम् । विश्वमायुर्यस्मिन् शरीरादौ तद्विश्वायु। ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । तत्पुष्णातीति विश्वायुपोषाः । ‘गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति असुन् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । सकारलोपश्छान्दसः ‘ दीर्घायुत्वाय वर्चसे ’ इति यथा ॥

English translation:

“Grant us, Agni, for our livelihood, wealth, with sound understanding, conferring happiness, and sustaining (us) through life.”

(Bring) here to us wealth affording lifelong prosperity with your kind attention, o Agni.
Confer grace, (for us) to live.

I supply bhara from 8a; giving the matching verse openings, ā́no, and the same object ráyim, this seems the correct choice (so also Geldner, Renou, Witzel Gotō). It would also be possible to make ráyim here the object of dhehi (so Oldenberg [SBE]). There are no consequences either way.

Give us, O Agni, through thy grace wealth that supporteth all our life,
Thy favour so that we may live.

Bestow on us, Agni, through thy kindness 1 wealth which may last all our life 2, and have mercy 3 on us that we may live.

Bring uns, Agni, durch dein Wohlwollen Reichtum, der lebenslang nährt. Schenk uns Gnade, auf daß wir leben!

Nach deiner Huld, o Agni, gib uns Gut, das alles Leben schafft, Und Gnade schenk zum Leben uns.

При(неси) нам, Агни, (по) доброй воле
Богатство, дающее процветание весь век!
Даруй милость, чтобы мы жили!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विज्ञान और सुख के देनेवाले विद्वान् ! आप (नः) हमारे (जीवसे) जीवन के लिये (सुचेतुना) अच्छे विज्ञान से युक्त (विश्वायुपोषसम्) सम्पूर्ण अवस्था में पुष्टि करने (मार्डीकम्) सुखों के सिद्ध करनेवाले (रयिम्) धन को (आधेहि) सब प्रकार धारण कीजिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को अच्छी प्रकार सेवा किया हुआ विद्वान् विज्ञान और धन को देके पूर्ण आयु भोगने के लिये विद्या धन को देता है ॥ ९ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वं नोऽस्मभ्यञ्जीवसे सुचेतुना विश्वायुपोषसं मार्डीकं रयिमाधेहि ॥ ९ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मभ्यम् (अग्ने) विज्ञानसुखद (सुचेतुना) सुष्ठु विज्ञानेन सह वर्त्तमानम् (रयिम्) धनसमूहम् (विश्वायुपोषसम्) अखिलायुपुष्टिकारकम् (मार्डीकम्) मृडीकानां सुखानामिमं साधकम् (धेहि) (जीवसे) जीवितुम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः संसेवितो विद्वान् सुशिक्षां कृत्वा पूर्णायुप्रापके विद्याधने ददाति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी हे जाणावे की सन्मानित विद्वान सुशिक्षित करून पूर्ण आयुष्य भोगण्यासाठी विद्यारूपी धन देतो. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ पूता᳓स् तिग्म᳓शोचिषे
वा᳓चो गोतमि अग्न᳓ये
भ᳓रस्व सुम्नयु᳓र् गि᳓रः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
prá ← prá (invariable)

pūtā́ḥ ← √pū- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

tigmáśociṣe ← tigmáśocis- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gotama ← gótama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́caḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bhárasva ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sumnayúḥ ← sumnayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । पू॒ताः । ति॒ग्मऽशो॑चिषे । वाचः॑ । गो॒त॒म॒ । अ॒ग्नये॑ ।
भर॑स्व । सु॒म्न॒ऽयुः । गिरः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pūtās ← pūtāḥ ← pū
• [verb noun], accusative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• tigmaśociṣe ← tigma
• [noun]
• “sharp; pointed; fiery.”

• tigmaśociṣe ← śociṣe ← śocis
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• vāco ← vācaḥ ← vāc
• [noun], accusative, plural, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• gotamāgnaye ← gotama
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Gotama; gotama [word].”

• gotamāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, feminine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bharasva ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sumnayur ← sumnayuḥ ← sumnayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हे गोतम सूक्तद्रष्टः सुम्नयुः सुम्नं धनमात्मन इच्छस्त्वं तिग्मशोचिषे तीक्ष्णज्वालाय अग्नये पूताः शुद्धाः वाचः अग्नेर्गुणान् सम्यगभिदधतीः गिरः स्तुतीः प्र भरस्व प्रकर्षेण संपादय ॥ तिग्मशोचिषे । तिज निशाने ‘। ‘युजिरुचितिजां कुत्वं च ’ ( उ. सू. १. १४३ ) इति मक् । तिग्मानि शोचींषि यस्य । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सुम्नयुः । सुम्नशब्दात् क्यचि न च्छन्दस्यपुत्रस्य ’ इति ईत्वदीर्घयोः प्रतिषेधः । ‘क्याच्छन्दसि’ इति उप्रत्ययः ॥

English translation:

“Gotama, desirous of wealth, offers to the sharp-flaming Agni pure prayers and praises.”

Present your own purified speeches to sharp-flamed Agni, o Gotama; present your own hymns, as you seek his favor.

The middle voice of the impv. bhárasva is correlated with the self-addressed of the poet. See Jamison 2007: 104; 2009 [Skjaervo Fs.], esp. p. 70, and VII.88.1.

O Gotama, desiring bliss present thy songs composed with care
To Agni of the pointed flames.

O Gotama 1, bring forward purified words, bring songs to the sharp-flaming Agni, desirous of his favour.

Abgeklärte Reden trag, o Gotama, dem scharfflammigen Agni vor, Lobesworte, um Wohlwollen bittend!

Auf, bringe schöne Sprüche nun und Lieder dem hellglänzenden, Dem Agni dar, o Gotama.

Вознеси, о Готама, для Агни
С острым пламенем чистые слова,
Хвалебные песни, (ты,) ищущий благосклонности?

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर भी अगले मन्त्र में विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गोतम) अत्यन्त स्तुति और (सुम्नयुः) सुख की इच्छा करनेवाले विद्वान् ! तू (तिग्मशोचिषे) तीक्ष्ण बुद्धि प्रकाशवाले (अग्नये) विज्ञानरूप और विज्ञानवाले विद्वान् के लिये (पूताः) पवित्र करनेवाली (गिरः) विद्या की शिक्षा और उपदेश से युक्त वाणियों को धारण करते हैं, उन (वाचः) वाणियों को (प्र भरस्व) सब प्रकार धारण कर ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण परमेश्वर और परम विद्वान् के विना कोई दूसरा सत्यविद्या के प्रकाश करने को समर्थ नहीं होता, इसलिए ईश्वर और विद्वान् की सदा सेवा करनी चाहिये ॥ १० ॥

अन्वय: हे गोतम ! सुम्नयुस्त्वं विद्वांसः तिग्मशोचिषेऽग्नये याः पूतागिरो धरन्ति ता वाचः प्रभरस्व ॥ १० ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टार्थे (पूताः) पवित्रकारिकाः (तिग्मशोचिषे) तीव्रबुद्धिप्रकाशाय (वाचः) विद्यावाणीः (गोतम) अतिशयेन स्तोतः (अग्नये) विज्ञानवते (भरस्व) धर (सुम्नयुः) य आत्मनः सुम्नं सुखमिच्छति तच्छीलः (गिरः) विद्याशिक्षोपदेशयुक्ताः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - यस्मान्नहि कश्चिदन्यः परमेश्वरेण परमविदुषा वा विना सत्यविद्याः प्रकाशितुं शक्नोति, तस्मादेतौ सदा संसेवनीयौ स्तः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर व अत्यंत विद्वान यांच्याशिवाय दुसरा कोणी सत्यविद्या प्रकट करण्यास समर्थ असू शकत नाही. त्यासाठी ईश्वर व विद्वानाची सेवा सदैव करावी. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

यो᳓ नो अग्ने ऽभिदा᳓सति
अ᳓न्ति दूरे᳓ पदीष्ट᳓ सः᳓
अस्मा᳓कम् इ᳓द् वृधे᳓ भव

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhidā́sati ← √dās- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánti ← ánti (invariable)

dūré ← dūrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

padīṣṭá ← √pad- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED, mood:PREC}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

यः । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अ॒भि॒ऽदास॑ति । अन्ति॑ । दू॒रे । प॒दी॒ष्ट । सः ।
अ॒स्माक॑म् । इत् । वृ॒धे । भ॒व॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ‘bhidāsaty ← abhidāsati ← abhidās ← √dās
• [verb], singular, Present indikative
• “threaten; endanger.”

• anti
• [adverb]

• dūre ← dūra
• [noun], locative, singular, neuter
• “distance; distance; farness.”

• padīṣṭa ← pad
• [verb], singular, Prekativ
• “fall.”

• saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे अग्ने नः अस्मान् अन्ति अन्तिके समीपे दूरे विप्रकृष्टदेशे अवस्थितः सन् यः शत्रुः अभिदासति उपक्षपयति सः शत्रुः पदीष्ट पततु नश्यतु । त्वं च अस्माकमित् अस्माकमेव वृधे वर्धनाय भव ॥ अभिदासति । दसु उपक्षये ‘। अस्मात् ण्यन्तात् लटि ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति शप आर्धधातुकत्वात् ‘णेरनिटि ’ इति णिलोपः । अन्ति। ‘ कादिलोपो बहुलमिति वक्तव्यम्’ इति अन्तिकशब्दस्य ककारलोपः । वृधे । वृधु वृद्धौ’। संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। ‘सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May he, Agni, who annoys us, whether nigh or afar perish; and do you be to us (propitious) for our advancement.”

Whoever will assail us, close by or in the distance, let him fall, o Agni. Be (ready) to strengthen only us.

The unusual post-verbal, pāda-final sáḥ is a nice match for the initial yáḥ that it picks up.

May the man fall, O Agni, who near or afar assaileth us:
Do thou increase and prosper us.

May he who tries to harm us, whether nigh or afar, fall down. Do thou lead us alone to increase.

Wer uns, Agni, nah und fern bedroht, der soll zu Fall kommen. Sei uns zum Gedeihen!

Wer, Agni, uns zu schaden sucht nah oder fern, der sinke hin, Uns aber sei zum Heile du.

Кто нам, о Агни, угрожает,
Близко (ли,) далеко (ли), – да падет он!
Сделай, о Агни, чтоб только мы множились!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विज्ञान देनेवाले (यः) जो विद्वान् ! आप (अन्ति) समीप और (दूरे) दूर (नः) हमारे लिये (अभिदासति) अभीष्ट वस्तुओं को देते और (पदीष्ट) प्राप्त होते हो (सः) सो आप (अस्माकम्) हमारी (इत्) ही (वृधे) वृद्धि करनेवाले (भव) हूजिये ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उस ईश्वर की, जो बाहर-भीतर सर्वत्र व्यापक होके ज्ञान देता है तथा जो विद्वान् दूर वा समीप स्थित होके सत्य उपदेश से विद्या देता है, उसकी सेवा क्यों न करनी चाहियेि अर्थात् अवश्य करनी चाहिये ॥ ११ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यः भवानन्ति दूरे नोऽस्मभ्यमभिदासति पदीष्ट सं त्वमस्माकं वृध इद्भव ॥ ११ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) विद्वान् (नः) अस्मभ्यम् (अग्ने) विज्ञापक (अभिदासति) अभीष्टं ददाति (अन्ति) समीपे। अत्र सुपां सुलुगिति विभक्तेर्लुक्। छान्दसो वर्णलोपो वेति कलोपश्च। (दूरे) विप्रकृष्टे (पदीष्ट) पद्यते। अत्र लिङः सलोपो०। इति सकारलोपः। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (सः) (अस्माकम्) (इत्) एव (वृधे) वृद्धये (भव) ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्योऽन्तर्बहिर्व्याप्तेश्वरो ज्ञानं विज्ञापयति यो विद्वान् दूरे समीपे वा स्थित्वा सत्योपदेशेन विद्याः प्रददाति स कथं न सम्यक् सेवनीयः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अंतर्बाह्य व्याप्त असलेला ईश्वर ज्ञान देतो तसेच दूर किंवा जवळ असलेला विद्वान सत्याचा उपदेश करतो तेव्हा माणसांनी त्याचा स्वीकार का करू नये.

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

सहस्राक्षो᳓ वि᳓चर्षणिर्
अग्नी᳓ र᳓क्षांसि सेधति
हो᳓ता गृणीत उक्थि᳓यः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
sahasrākṣáḥ ← sahasrākṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vícarṣaṇiḥ ← vícarṣaṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rákṣāṁsi ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sedhati ← √sidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gr̥ṇīte ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukthyàḥ ← ukthyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स॒ह॒स्र॒ऽअ॒क्षः । विऽच॑र्षणिः । अ॒ग्निः । रक्षां॑सि । से॒ध॒ति॒ ।
होता॑ । गृ॒णी॒ते॒ । उ॒क्थ्यः॑ ॥

• sahasrākṣo ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrākṣo ← akṣaḥ ← akṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eye; akṣa [word]; hole.”

• vicarṣaṇir ← vicarṣaṇiḥ ← vicarṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent.”

• agnī ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rakṣāṃsi ← rakṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• sedhati ← sidh
• [verb], singular, Present indikative
• “chase away; repel.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• gṛṇīta ← gṛṇīte ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• ukthyaḥ ← ukthya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “applaudable.”

सहस्राक्षः असंख्यातज्वालः विचर्षणिः विशेषेण सर्वस्य द्रष्टा अयम् अग्निः रक्षांसि सेधति प्रतिषेधति । यज्ञान्निर्गमयति । स चाग्निः उक्थ्यः उक्थैः शस्त्रैरस्माभिः स्तूयमानः सन् होता देवानामाह्वाता भूत्वा गृणीते तान् स्तौति ॥ सहस्राक्षः । ‘ बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः’ इति षच् समासान्तः । सतिशिष्टत्वात्तस्यैव स्वरः शिष्यते । सेधति । षिधु गत्याम् । अत्र केवलोऽपि सोपसर्गार्थो द्रष्टव्यः । गृणीते । गॄ शब्दे’। ’ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् ॥ ॥ २८॥

English translation:

“The thousand-eyed, all-beholding, Agni, drives away the rākṣasas, and (praised by us) with holy hymns, he, the (invoker of the gods) celebrates their praise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sahasrākṣa = asaṃkhyāta jvālāḥ, having countless flames

Thousand-eyed, boundless Agni repels the demonic forces.
As Hotar, worthy of praise, he is hymned.

Keen and swift Agni, thousand-eyed, chaseth the Raksasas afar:
He singeth, herald meet for lauds.

The thousand-eyed Agni, who dwells among all tribes, scares away the Rakshas. The praiseworthy Hotri (Agni) is praised 1.

Tausendäugig, vor allem Volke hervorragend, wehrt Agni die bösen Geister ab. Als preislicher Hotri wird er gefeiert.

Allwirkend, tausendäugig wehrt die Zaubergeister Agni ab, Der hehre Priester wird gerühmt.

Тысячеглазый, движущийся в разные стороны
Агни отбрасывает ракшасов.
Он воспевается как хотар, достойный гимнов.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (उक्थ्यः) स्तुति करने योग्य (सहस्राक्षः) असंख्य नेत्रों की सामर्थ्य से युक्त (विचर्षणिः) साक्षात् देखनेवाला (होता) अच्छे-अच्छे विद्या आदि पदार्थों को देनेवाला (अग्निः) परमेश्वर (रक्षांसि) दुष्ट कर्म वा दुष्ट कर्मवाले प्राणियों को (सेधति) दूर करता है और वेदों का (गृणीते) उपदेश करता है, वैसे तू हो ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। परमेश्वर वा विद्वान् जिन कर्मों के करने की आज्ञा देवे उनको करो और जिनका निषेध करे उनको छोड़ दो ॥ १२ ॥ इस सूक्त में अग्नि ईश्वर और विद्वान् के गुणों का वर्णन होने से इसके अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथोक्थ्यः सहस्राक्षो विचर्षणिर्होताग्नी रक्षांसि सेधति निषेधति वेदान् गृणीते तथा त्वं भव ॥ १२ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सहस्राक्षः) सहस्राण्यक्षीणि यस्मिन् सः (विचर्षणिः) साक्षाद् द्रष्टा (अग्निः) यथा परमेश्वरस्तथा विद्वान् (रक्षांसि) दुष्टानि कर्माणि दुष्टस्वभावान् प्राणिनः (सेधति) दूरीकरोति (होता) दाता (गृणीते) उपदिशति (उक्थ्यः) स्तोतुमर्हः ॥ १२ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यूयं परमेश्वरो विद्वान् वा यानि कर्माणि कर्त्तुमुपदिशति तानि कर्त्तव्यानि यानि निषेधति तानि त्यक्तव्यानि इति विजानीत ॥ १२ ॥ अत्राऽग्निविद्वदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. परमेश्वर व विद्वान जे कर्म करण्याची आज्ञा देतात ते करा व ज्याचा निषेध असेल त्याचा त्याग करा. ॥ १२ ॥