०७७

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कथा᳓ दाशेम अग्न᳓ये का᳓ अस्मै
देव᳓जुष्टा उच्यते भामि᳓ने गीः᳓
यो᳓ म᳓र्तियेषु अमृ᳓त ऋता᳓वा
हो᳓ता य᳓जिष्ठ इ᳓त् कृणो᳓ति देवा᳓न्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dāśema ← √dāś- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

kā́ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kathā́ ← kathā́ (invariable)

bhāmíne ← bhāmín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

devájuṣṭā ← devájuṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ucyate ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

kr̥ṇóti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yájiṣṭhaḥ ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

क॒था । दा॒शे॒म॒ । अ॒ग्नये॑ । का । अ॒स्मै॒ । दे॒वऽजु॑ष्टा । उ॒च्य॒ते॒ । भा॒मिने॑ । गीः ।
यः । मर्त्ये॑षु । अ॒मृतः॑ । ऋ॒तऽवा॑ । होता॑ । यजि॑ष्ठः । इत् । कृ॒णोति॑ । दे॒वान् ॥

• kathā
• [adverb]
• “how.”

• dāśemāgnaye ← dāśema ← dāś
• [verb], plural, Present optative
• “sacrifice; give.”

• dāśemāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kāsmai ← kā ← ka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• kāsmai ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devajuṣṭocyate ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devajuṣṭocyate ← juṣṭā ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• devajuṣṭocyate ← ucyate ← vac
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• bhāmine ← bhāmin
• [noun], dative, singular, masculine
• “shining.”

• gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• martyeṣv ← martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “mortal.”

• amṛta ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yajiṣṭha ← yajiṣṭhaḥ ← yajiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

अस्मै अग्नये कथा दाशेम कथं हवींषि ददाम । अग्नेरनुरूपं यज्ञं कर्तुमशक्ता वयमित्यर्थः । अथवा अस्मै भामिने तेजस्विनेऽग्नये देवजुष्टा सर्वैः देवैः सेवितव्या गीः वाक् स्तुतिरपि का कीदृशी उच्यते । तादृशीं स्तुतिमपि कर्तुं न शक्ता इत्यर्थः । अमृतः मरणरहितः ऋतावा ऋतवान् सत्यवान् यज्ञवान् वा होता देवानामाह्वाता होमनिष्पादको वा यजिष्ठः अतिशयेन यष्टा एवंभूतः यः अग्निः मर्त्येषु मरणधर्मसु अस्मासु वर्तमानः सन् देवान् इत् कृणोति हविर्भिर्युक्तान्करोत्येव । तादृशायाग्नये कथा दाशेमेति पूर्वेणान्वयः ॥ कथा । ’ था हेतौ च च्छन्दसि ’ इति थाप्रत्ययः ॥ भामिने । ‘भा दीप्तौ ।’ अर्तिस्तुसु° ’ इत्यादिना मन्प्रत्ययः । ततो मत्वर्थीय इनिः । ऋतावा ‘ छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीयो वनिप्। अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् ॥

English translation:

“What (oblations) may we offer to Agni? What praise is addressed to the luminous (Agni) that is agreeable to the gods? that Agni who is immortal and observant of truth, who is the invoker of the gods, the performer of sacrifices, and who, (present) amongst men, conveys oblations to the deities.”

How should we do pious service to Agni? Which hymn enjoyable to the gods is spoken to him, the radiant—
the one who, the immortal among mortals, the truthful Hotar, as the best sacrificer just does so [=sacrifices] to the gods?

All tr. take the kṛṇóti in d as if it were ā́kṛṇóti as in 2b, with the meaning “attract the gods hither.” But the ā́√kṛ idiom in vs. 2 is medial, and there is no ā́here.

I prefer to take kṛṇóti as a dummy verb, standing for yájati, extracted from yájiṣṭhaḥ ‘best sacrificer’. Hence “does so,” that is “sacrifices.” This also helps account for the íd.

How shall we pay oblation unto Agni? What hymn, Godloved, is said to him refulgent?
Who, deathless, true to Law, mid men a herald, bringeth the Gods as best of sacrificers?

How shall we sacrifice to Agni? What words, agreeable to the god, shall be addressed to him, the luminous one, who, being immortal and righteous, the Hotri, the best sacrificer, conveys the gods to the mortals 1?

Wie sollen wir dem Agni opfern, welche Lobrede wird dem Strahlenden als gottgefällig vorgetragen? Der der Unsterbliche unter den Sterblichen, als rechtmäßiger, bestopfernder Hotri die Götter gewinnt;

Wie sollen wir dem Agni dienen? welch Lied beliebt bei Göttern tönt dem glanzbegabten? Der heilig unter Sterblichen unsterblich als bester Opfrer uns die Götter herschafft.

Как почтить нам Агни? Какая речь,
Приятная богу, (должна) произноситься для этого сверкающего
Кто бессмертен среди смертных, (кто) как праведный
Лучше всех жертвующий хотар делает богов (расположенными)?

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब सतहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् कैसा हो, यह विषय कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग विद्वानों के साथ होते हैं, वैसे (यः) जो (मर्त्येषु) मरणधर्म्मयुक्त शरीरादि में (अमृतः) मृत्युरहित (ऋतावा) सत्य गुण, कर्म, स्वभावयुक्त (होता) दाता और ग्रहण करनेहारा (यजिष्ठः) अत्यन्त सत्संगी (देवान्) दिव्यगुण वा दिव्यपदार्थों वा विद्वानों को (कृणोति) करता है (अस्मै) इस उपदेशक (भामिने) दुष्टों पर क्रोधकारक (अग्नये) सत्यासत्य जनानेहारे के लिये (का) कौन (कथा) किस हेतु से (देवजुष्टा) विद्वानों ने सेवी हुई (गीः) वाणी (उच्यते) कही है, उस (इत्) ही को (दाशेम) विद्या देवें, वैसे तुम भी किया करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् ईश्वर की स्तुति और विद्वानों को सेवन करके दिव्य गुणों को प्राप्त होकर सुखों को प्राप्त होता है, वैसे ही हम लोगों को सेवन करना चाहिये ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा वयं विद्वद्भिर्यो मर्त्येष्वमृत ऋतावा होता यजिष्ठो देवान् कृणोत्यस्मै भामिनेऽग्नये का कथा देवजुष्टा गीरुच्यते तस्मा इदेव दाशेम तथा यूयमपि कुरुत ॥ १ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कथा) केन प्रकारेण (दाशेम) दद्याम (अग्नये) विज्ञापकाय (का) वक्ष्यमाणा (अस्मै) उपदेशकाय (देवजुष्टा) विद्वद्भिः प्रीता सेविता वा (उच्यते) कथ्यते (भामिने) प्रशस्तो भामः क्रोधो विद्यते यस्य तस्मै (गीः) वाक् (यः) जीवः (मर्त्येषु) नश्यमानेषु पदार्थेषु (अमृतः) मृत्युरहितः (ऋतावा) ऋताः प्रशस्ताः सत्या गुणा विद्यन्ते यस्मिन् सः (होता) ग्रहीता दाता (यजिष्ठः) अतिशयेन यष्टा सङ्गमिता (इत्) एव (कृणोति) करोति (देवान्) दिव्यगुणान् पदार्थान् विदुषो वा ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वानीश्वरस्य स्तुतिं विद्वत्सेवनं च कृत्वा दिव्यान् गुणान् प्राप्य सुखानि प्राप्नोति, तथैवाऽस्माभिरपि कर्त्तव्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, विद्वान व अग्नीच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा विद्वान ईश्वराची स्तुती व विद्वानांचे सेवन करून दिव्य गुणांना प्राप्त करून सुख मिळवितो तसेच आम्ही ही वागले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ अध्वरे᳓षु शं᳓तम ऋता᳓वा
हो᳓ता त᳓म् ऊ न᳓मोभिर् आ᳓ कृणुध्वम्
अग्नि᳓र् य᳓द् वे᳓र् · म᳓र्तिआय° देवा᳓न्
स᳓ चा बो᳓धाति म᳓नसा यजाति

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáṁtamaḥ ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇudhvam ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mártāya ← márta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

véḥ ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bódhāti ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajāti ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

यः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । शम्ऽत॑मः । ऋ॒तऽवा॑ । होता॑ । तम् । ऊं॒ इति॑ । नमः॑ऽभिः । आ । कृ॒णु॒ध्व॒म् ।
अ॒ग्निः । यत् । वेः । मर्ता॑य । दे॒वान् । सः । च॒ । बोधा॑ति । मन॑सा । य॒जा॒ति॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• śantama ← śantamaḥ ← śaṃtama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beneficent.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kṛṇudhvam ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ver ← veḥ ← vī
• [verb], singular, Present injunctive
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• martāya ← marta
• [noun], dative, singular, masculine
• “man.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cā ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bodhāti ← budh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yajāti ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

यः अग्निः अध्वरेषु यागेषु शंतमः अतिशयेन सुखकारी ऋतावा सत्यवान् यथार्थदर्शीत्यर्थः । होता देवानामाह्वाता भवति । हे ऋत्विग्यजमाना यूयं तमु तमेवाग्निं नमोभिः स्तोत्रैः आ कृणुध्वम् अभिमुखीकुरुत । यत् यदा अयम् अग्निः मर्ताय मनुष्याय यजमानार्थं देवान् वेः वेति गच्छति तदानीं सः अग्निर्यष्टव्यान् सर्वान् देवान् बोधाति च जानाति च । ज्ञात्वा च मनसा नमसा तान् यजाति हविर्भिः पूजयति । अतस्तमेवाग्निम् आ कृणुध्वमिति योज्यम् ॥ वेः । वी गत्यादिषु । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लङ् । तिङा तिङो भवन्ति’ इति प्रथमपुरुषैकवचनस्य मध्यमपुरुषैकवचनादेशः । बोधाति । ‘बुध अवगमने’। लेटि आडागमः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । ‘चवायोगे प्रथमा’ इति निघातप्रतिषेधः । मनसा। मकारनकारयोः स्थानविपर्ययः ॥

English translation:

“Bring hither, with praises, him who is most constant in sacrifice, observant of truth, and the invoker (of the gods), for Agni, when he repairs to the gods on the part of man, knows those (who are to be worshipped), and worships them with reverence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Manasā = with the mind; this is read as: namasā = with reverence, assuming a transposition

The one who is the most beneficial at the ceremonies, the truthful Hotar—attract him here with reverence.
When Agni, for the sake of the mortal, has pursued the gods all
together, he will be attentive to them and will perform sacrifice with his mind.

On the basis of VI.49.6 I most likely want to rethink my interpr. of tám … ā́ kṛṇudhvam from “attract him here” to “make him your own.” See comm. ad loc. Among other things, since “him” is Agni and Agni as ritual fire is already here, we need not attract him here.

The injunc. véḥ (vér in sandhi) is by most analyses a 3rd sg. to the root pres.

to √vī ‘pursue’, despite the -s ending. The same form with the same 3rd ps. value is found in II.5.3 and IV.7.7; see comm. ad locc. I would now be inclined to alter the tr.

to “when Agni … pursues,” to avoid the appearance of an aoristic interpr.

The verse contains yet another example in Gotama’s collection of anomalously accented verbs, here bódhati in the sequence sá cā bódhati. Cf. ā́ca váhāsi (I.74.6), ā́ca huvé (I.76.4), as well as dhákṣi (I.76.3). Although it would be desirable to have a uniform treatment of these verbs, esp. those following X ca, a unitary account does not come to mind, and I have explained them in separate ways.

Here I suggest that we read the adverb sácā at the beginning of d and group it with c (“… pursued the gods altogether”). Lubotsky gives only two examples of lengthened cā, this one and III.57.5, out of over a thousand occurrences of ca, so, as Oldenberg (Noten) points out, the form is suspect. Oldenberg also considers but rejects a reading sácā, though without giving reasons (beyond “kaum wahrscheinlich”). If sácā goes with the preceding pāda, bódhāti begins a new clause and its accent is correct. Note that in the previous hemistich (2ab), yáḥ …, hótā tám ū … ā́kṛṇudhvam, the second pāda begins with a nom. hótā that likewise belongs to the previous pāda, and a new clause begins with the second word tám, whose clause-initial status is emphasized by following ū.

Bring him with reverence hither, most propitious in sacrifices, true to Law, the herald;
For Agni, when he seeks the Gods for mortals, knows them full well and worships them in spirit.

Bring hither by adoration the Hotri who is most beneficial in sacrifices and righteous. When Agni repairs to the gods on behalf of the mortal 1, may he be attentive in his mind, and may he perform the sacrifice 2.

Ihn gewinnt durch Huldigung, der bei den Opfern der zusagendste rechtmäßige Hotri ist! Wenn Agni für den Sterblichen die Götter ladet, so möge er aufmerksam sein und mit Überlegung opfern.

Der heilig bei den Festen und voll Heil ist, ein Priester, den schafft euch herbei durch Andacht, Wenn zu den Menschen Agni führt die Götter, dann merk er auf und ehre sie im Geiste.

Кто во время обрядов самый благочестивый, праведный
Хотар, – его и привлекайте к себе поклонениями!
Когда Агни приглашает богов для смертного,
Пусть он будет внимателен, пусть жертвует с душой!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग (यः) जो (अग्निः) विज्ञानस्वरूप परमेश्वर वा विद्वान् (अध्वरेषु) सदैव ग्रहण करने योग्य यज्ञों में (शन्तमः) अत्यन्त आनन्द को देनेहारा तथा (ऋतावा) शुभ गुण, कर्म,और स्वभाव से सत्य है (होता) सब जगत् और विज्ञान का देनेवाला है तथा (यत्) जो (मर्त्ताय) मनुष्य के लिये (देवान्) विज्ञान और श्रेष्ठ गुणों को (बोधाति) अच्छे प्रकार जाने (च) और (यजाति) संगत करें, इसलिये (तम् उ) उसी परमेश्वर वा विद्वान् को (नमोभिः) नमस्कार वा अन्नों से प्रसन्न (आ कृणुध्वम्) करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। परमेश्वर और धर्मात्मा मनुष्य के विना मनुष्य को विद्या का देनेवाला कोई दूसरा नहीं है तथा उन दोनों को छोड़ के उपासना तथा सत्कार भी किसी का न करना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं योऽग्निरध्वरेषु शन्तम ऋतावा होताऽस्ति यद्यो मर्त्ताय देवान् वेस्स मनसा सर्वान् बोधाति यजाति च तमु नमोभिराकृणुध्वम् प्रसन्नं कुरुध्वम् ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) विद्वान् (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु (शन्तमः) अतिशयेनानन्दप्रदः (ऋतावा) सत्यगुणकर्मस्वभाववान् (होता) सर्वस्य जगतो विज्ञानस्य वा दाता (तम्) (उ) वितर्के (नमोभिः) नमस्कारैरन्नैर्वा (आ) समन्तात् (कृणुध्वम्) कुरुध्वम् (अग्निः) विज्ञानस्वरूपः (यत्) यः (वेः) आवहति (मर्त्ताय) मनुष्याय (देवान्) दिव्यगुणान् विज्ञानादीन् (सः) (च) समुच्चये (बोधाति) जानीयात् (मनसा) विज्ञानेन (यजाति) सङ्गच्छेत ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - नह्याप्तेन मनुष्येण विना मनुष्याणां विद्याऽऽध्यापको विद्यते, नहि तं विहायान्यः कश्चित् सत्कर्त्तुमर्होऽस्तीति वेद्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. परमेश्वर व धर्मात्मा विद्वान माणसाखेरीज मनुष्यांना विद्या देणारा दुसरा कुणी नाही. तसेच त्या दोघांना सोडून कुणाचीही उपासना व सत्कार करता कामा नये. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ हि᳓ क्र᳓तुः स᳓ म᳓रियः स᳓ साधु᳓र्
मित्रो᳓ न᳓ भूद् · अ᳓द्भुतस्य रथीः᳓
त᳓म् मे᳓धेषु प्रथमं᳓ देवय᳓न्तीर्
वि᳓श उ᳓प ब्रुवते दस्म᳓म् आ᳓रीः

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

krátuḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máryaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sādhúḥ ← sādhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádbhutasya ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devayántīḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

médheṣu ← médha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́rīḥ ← ā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bruvate ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dasmám ← dasmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

सः । हि । क्रतुः॑ । सः । मर्यः॑ । सः । सा॒धुः । मि॒त्रः । न । भू॒त् । अद्भु॑तस्य । र॒थीः ।
तम् । मेधे॑षु । प्र॒थ॒मम् । दे॒व॒ऽयन्तीः । विशः॑ । उप॑ । ब्रु॒व॒ते॒ । द॒स्मम् । आरीः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• maryaḥ ← marya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sādhur ← sādhuḥ ← sādhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhūd ← bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• adbhutasya ← adbhuta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• rathīḥ ← rathī
• [noun], nominative, singular, masculine

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• medheṣu ← medha
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; juice.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• devayantīr ← devayantīḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• viśa ← viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruvate ← brū
• [verb], plural, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• dasmam ← dasma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “overlord.”

• ārīḥ ← ārya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

स हि अग्निः क्रतुः कर्मणां कर्ता । सः एव मर्यः मारयिता विश्वस्योपसंहर्ता साधुः साधयितोत्पादयितापि सः एव अद्भुतस्य अभूतस्यालब्धस्य धनस्य रथीः रंहयिता प्रापयिता भूत् भवति । तत्र दृष्टान्तः । मित्रो न । यथा सखा धनानि प्रापयति तद्वत् । एवंभूतो योऽग्निः तम् एव मेधेषु यज्ञेषु देवयन्तीः देवयन्त्यो देवानात्मन इच्छन्त्यः विशः प्रजाः प्रथमम् उप ब्रुवते । स्तुतिभिरुपेत्य प्रधानभूतः इति कथयन्ति। कीदृश्यो विशः। दस्मं दर्शनीयं तमग्निम् आरीः गच्छन्त्यः भजन्त्यः इत्यर्थः ॥ मर्यः । मृङ् प्राणत्यागे । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘छन्दसि निष्टर्क्य° ’ इत्यादौ निपातनात् यत् कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति बहुलवचनात् कर्तरि द्रष्टव्यः । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । देवयन्तीः ।’ वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । आरीः । ‘ऋ गतौ’। ‘ जनिघसिभ्यामिण्’ (उ. सू. ४. ५६९ ) इति बहुलग्रहणादस्मादपि इण्प्रत्ययः । ‘ कृदिकारादक्तिनः’ इति ङीष् । ‘वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्॥

English translation:

“For he is the performer of rites, he is the destroyer and reviver (of all things), and, like a friend he is the donor of unattained wealth; all men reverencing the gods, and approaching the well-looking Agni, repeat his name first in holy rites.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Marya and sādhu = destroyer and reviver; or, killer or extirpator of all and the producer

For he is resolve; he is a young buck; he is on target. Like an envoy he has become charioteer of the unerring. Him, the wondrous one, do the god-seeking Ārya clans entreat first at the ritual offerings.

Note the verbal play in … ná bhūd ádbhut(asya) …

For he is mental power, a man, and perfect; he is the bringer, friend-like, of the wondrous.
The pious Aryan tribes at sacrifices address them first to him who doeth marvels.

For he is wisdom 1, he is manly, he is straightforward; like Mitra he has become the charioteer of the mysterious 2. Therefore the Aryan clans 3, longing for the gods, address him, the wonderful one, as the first at the sacrifices.

Denn er ist die Einsicht, er der Jüngling, er ein Vortrefflicher. Wie Mitra ist er der Lenker wunderbarer Einsicht. Ihn, den Meister, rufen zuerst die gottergebenen arischen Stämme bei den Opfern an.

Denn er ist Held, ist Mann, ist sichrer Führer, und wie ein Freund verbognen Gutes Fährmann. Ihn reden an zuerst die frommen Stämme, der Arier beim Opfermahl den thät’gen.

Ведь он – сила духа, он – юный муж, он – тот, кто приводит к цели.
Как Митра, он бывает возницей (всего) небывалого.
К нему, удивительному, к первому обращаются
Преданные богам арийские племена на жертвоприношениях.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवयन्तीः) कामनायुक्त (आरीः) ज्ञानवाली (विशः) प्रजा (मेधेषु) पढ़ने-पढ़ाने और संग्राम आदि यज्ञों में (तम्) उस (दस्मम्) दुःखनाश करनेवाले को सभाध्यक्ष मान कर (प्रथमम्) सबसे उत्तम (उपब्रुवते) कहती है कि जो (मित्रः) सबका मित्र (न) जैसा (भूत्) हो (स हि) वही सब प्रकार (क्रतुः) बुद्धि और सुकर्म से युक्त (सः) वही (मर्य्यः) मनुष्यपन का रखनेवाला और (सः) वही (साधुः) सबका उपकार करने तथा श्रेष्ठ मार्ग में चलनेवाला विद्वान् (अद्भुतस्य) आश्चर्यकर्मों से युक्त सेना का (रथीः) उत्तम रथवाला रथी होवे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि जो सबसे अधिक गुण, कर्म और स्वभाव तथा सबका उपकार करनेवाला सज्जन मनुष्य है, उसीको सभाध्यक्ष का अधिकार देके राजा माने अर्थात् किसी एक मनुष्य को स्वतन्त्र राज्य का अधिकार न देवें, किन्तु शिष्ट पुरुषों की जो सभा है, उसके आधीन राज्य के सब काम रक्खें ॥ ३ ॥

अन्वय: देवयन्तीः कामयमाना आरीर्ज्ञानवत्यो विशः प्रजाः मेधेषु तं दस्मं सभाध्यक्षत्वेन प्रथममुपब्रुवते। यो मित्रो न सर्वस्य हृदिव भूद् भवेत्, स हि खलु सर्वथा ऋतः स मर्यो मनुष्यस्वभावः स साधुरद्भुतस्य सैन्यस्य रथो रथवान् भवेत् ॥ ३ ॥

पुनः स विद्वान् कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) अग्निर्ज्ञानवान् विद्वान् (हि) खलु (क्रतुः) प्रज्ञाकर्मयुक्तः प्रज्ञाकर्मज्ञापको वा (सः) (मर्यः) मनुष्यः (सः) (साधुः) परोपकारी सन्मार्गस्थितो विद्वान् (मित्रः) सुहृत् (न) इव (भूत्) भवेत्। अत्राडभावः। (अद्भुतस्य) आश्चर्यकर्मयुक्तस्य सैन्यस्य (रथीः) प्रशस्तरथः। अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति सोरलुक्। (तम्) (मेधेषु) अध्ययनाध्यापनसंग्रामादियज्ञेषु (प्रथमम्) सर्वोत्कृष्टम् (देवयन्तीः) कामयमानाः। अत्र वा छन्दसीति पूर्वसवर्णादेशः। (विशः) प्रजाः (उप) (ब्रुवते) (दस्मम्) दुःखानामुपक्षेत्तारम् (आरीः) ज्ञानवत्यः। अत्र ऋ धातोः सर्वधातुभ्य इन्नितीन्। कृदिकारादक्तिन इति ङीष् पूर्वसवर्णादेशश्च ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्यः सर्वोत्कृष्टगुणकर्मस्वभावः सज्जनः सर्वोपकारी मनुष्योऽस्ति, स एव सभाध्यक्षत्वेन राजा मन्तव्यः। नैव कस्यचिदेकस्याज्ञायां राज्यव्यवहारोऽधिकर्त्तव्यः। किन्तु शिष्टसभाधीनान्येव सर्वाणि कार्याणि रक्षणीयानि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सर्वात उत्कृष्ट गुण, कर्म, स्वभाव व सर्वांवर उपकार करणाऱ्या सज्जन माणसाला सभाध्यक्षाचा अधिकार द्यावा व राजा मानावे. अर्थात एखाद्या माणसाला स्वतंत्र राज्याचा अधिकार देता कामा नये; परंतु सभ्य पुरुषांच्या सभेच्या अधीन राज्याचे सर्व काम ठेवावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ नो नृणां᳐᳓ नृ᳓तमो रिशा᳓दा
अग्नि᳓र् गि᳓रो अ᳓वसा वेतु धीति᳓म्
त᳓ना च ये᳓ मघ᳓वानः श᳓विष्ठा
वा᳓जप्रसूता इष᳓यन्त म᳓न्म

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nŕ̥tamaḥ ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

riśā́dāḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vetu ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

maghávānaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śáviṣṭhāḥ ← śáviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

iṣáyanta ← √iṣ- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vā́japrasūtāḥ ← vā́japrasūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सः । नः॒ । नृ॒णाम् । नृऽत॑मः । रि॒शादाः॑ । अ॒ग्निः । गिरः॑ । अव॑सा । वे॒तु॒ । धी॒तिम् ।
तना॑ । च॒ । ये । म॒घऽवा॑नः । शवि॑ष्ठाः । वाज॑ऽप्रसूताः । इ॒षय॑न्त । मन्म॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• nṛṇāṃ ← nṛṇām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛtamo ← nṛtamaḥ ← nṛtama
• [noun], nominative, singular, masculine

• riśādā ← riśādāḥ ← riśādas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “superior; superior; proud.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ‘vasā ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• vetu ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• dhītim ← dhīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• maghavānaḥ ← maghavan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big.”

• śaviṣṭhā ← śaviṣṭhāḥ ← śaviṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mighty.”

• vājaprasūtā ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājaprasūtā ← prasūtāḥ ← prasū ← √sū
• [verb noun], nominative, plural
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

• iṣayanta ← iṣay ← √iṣ
• [verb], plural, Imperfect

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

नृणां यज्ञस्य नेतॄणां मध्ये नृतमः अतिशयेन नेता रिशादाः रिशानां शत्रूणामत्ता भक्षयिता। यद्वा । रिशतां हिँसतामसिता निरसिता । एवंविधः सः अग्निः नः अस्माकं गिरः स्तुतीः अवसा हविर्लक्षणेनान्नेन युक्तां धीतिं कर्म च वेतु कामयताम् । अपि च ये यजमानाः तना । धननामैतत् । विस्तृतेन धनेन मघवानः धनवन्तः शविष्ठाः अतिशयेन बलिनश्च सन्तः वाजप्रसूताः प्रसूतं प्रेरितं वाजो हविर्लक्षणमन्नं यैस्तादृशा भूत्वा मन्म अग्नेर्मननरूपं स्तोत्रम् इषयन्त एषयन्ति ऋत्विग्भिः कारयितुमिच्छन्ति । तेषामपि स्तुतिमग्निः कामयतामिति भावः ॥ नृणाम् । ‘ नृ च ’ इति उभयथाभावात् दीर्घाभावः । ’ नामन्यतरस्याम्’ इति नाम उदात्तत्वम् । तना। तनु विस्तारे’। पचाद्यच् । तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति आकारः । वृषादेराकृतिगणवादाद्युदात्तत्वम् । शविष्ठाः । शव इति बलनाम । अस्मायामेधा ’ इति मत्वर्थीयो विनिः । ततः आतिशायनिकः। इष्ठन् । ‘विन्मतोर्लुक्’ इति विनो लुक् । ‘टेः’ इति टिलोपः । इष्ठनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । इषयन्त । ‘ इषु इच्छायाम् । अस्मात् ण्यन्तात् छान्दसो लङ् । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् णौ लघूपधगुणाभावः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे णिच एव स्वरः शिष्यते ॥

English translation:

“May Agni, who is the chief director of sacrifices, and the destroyer of enemies, accept our praise and worship with oblations, and may those who are affluent with great wealth, who are endowed with strength, and by whom the sacrificial food has been prepared, be desirous to offer adoration.”

He, most manly of men, who has care for the stranger—let Agni with his help pursue our hymns, our visionary thought—for us
and for our benefactors, the strongest ones, motivated by prizes, who propel our prayers at length.

There are a number of interconnected difficulties in this verse, mostly focused on what is happening in cd and the relation of this hemistich with the first one. I take … ca yé maghávānaḥ … as the second part of an “X and which Y” construction with naḥ in pāda a in Wackernagel’s Position: “… for us and (for those) who, our benefactors …” Oldenberg (SBE), Renou, and Witzel Gotō (if I am reading this last correctly) also consider “us” and our benefactors to be the conjoined terms, though with differences in detail. Geldner, however, takes the benefactors as conjoined with Agni, and they should also √vī our hymns and thought along with Agni. The frequency with which maghávānaḥ (and also sūráyaḥ ‘patrons’) are conjoined with forms of the 1st pl.

favors the non-Geldner interpr.

Another issue is the identity of the verb iṣáyanta in d. Geldner seems to take it with the fairly well-established stem iṣáyati ‘prospers, derives benefit’ (“… soll günstig aufnehmen”), similarly Renou (“jouissent”) and Witzel Gotō (“sich … erquicken”). With Oldenberg (SBE) I take it as meaning ‘send, propel’ and ultimately a deverbal formation from iṣnā́ti, via *iṣāyáti, of the type gṛbhṇā́ti, gṛbhāyáti, gṛbháyati.

The final problem is the form tánā. Geldner (/Witzel Gotō) and Renou take it as an instr. of accompaniment “along with their offspring/descendents.” This is not impossible, but this meaning is ordinarily found in the collocation tanvā́tánā ca (e.g., VI.49.13). By itself tánā occurs several times with girā́(e.g., I.38.13, II.2.1) “with song at length,” and I take it that way here as well, semantically construable with mánma ‘prayers’ at the end of the hemistich.

May Agni, foe-destroyer, manliest Hero, accept with love our hymns and our devotion.
So may the liberal lords whose strength is strongest, urged by their riches, stir our thoughts with vigour.

May that Agni, the manliest of men, triumphant with riches [?] 1, come with help to our words, to our devotion, and (to the devotion) of those most powerful liberal givers who bent on the prize 2 have constantly stirred up our prayers 3.

Der mannhafteste der Männer, der überlegene Agni soll unsere Lobesworte, unsere Dichtung günstig aufnehmen und ebenso die mächtigen Gönner, die den Lohn anweisen, die mit ihrem Anhang den Genuß des Gedichts haben.

Der männlichste der Männer, Feindvertilger, nehm huldreich an Gebet und Lied uns, Agni; Und auch die Fürsten stets, die als die stärksten, erregt durch Opfer unsern Sinn erquicken.

Этот самый мужественный из мужей, заботящийся о чужом (?),
Агни пусть примет с благосклонностью наши хвалебные песни (и) силу видения,
А также (тех наших) самых сильных, щедрых (покровителей),
Назначающих награду, что наслаждаются вместе с потомством (нашей) молитвой!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह उक्त विद्वान् कैसा हो, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (नः) हमारे (नृणाम्) मनुष्यों के बीच (नृतमः) अत्यन्त उत्तम मनुष्य (अग्निः) पावक के तुल्य अधिक ज्ञान प्रकाशवाला (अवसा) रक्षण आदि से (गिरः) वाणी और (धीतिम्) धारणा को चाहता है (सः) वह मनुष्य हमारे बीच में सभाध्यक्ष के अधिकार को (वेतु) प्राप्त हो, जो (नृणाम्) मनुष्यों में (रिशादाः) शत्रुओं को नष्ट करनेहारे (वाजप्रसूताः) विज्ञान आदि गुणों से शोभायमान (शविष्ठाः) अत्यन्त बलवान् (मघवानः) प्रशंसित धनवाले (तना) विस्तृत धनों की और (मन्म) विज्ञान (च) विद्या आदि अच्छे-अच्छे गुणों की (इषयन्त) इच्छा करते हैं, इसीसे हमारी सभा में वे लोग सभासद् हों ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि अत्युत्तम सभाध्यक्ष मनुष्यों के सहित सभा बना के राज्यव्यवहार की रक्षा से चक्रवर्त्तिराज्य की शिक्षा करे, इसके विना कभी स्थिर राज्य नहीं हो सकता, इसलिये पूर्वोक्त कर्म का अनुष्ठान करके एक को राजा नहीं मानना चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: यो नोऽस्माकं नृणां मध्ये नृतमोऽग्निरिवावसा गिरो धीतिं च कामयते स नो नृणां मध्ये सभाध्यक्षत्वं वेतु प्राप्नोतु। ये नोऽस्माकं नृणां मध्ये रिशादा वाजप्रसूताः श्रविष्ठा मघवानस्तना मन्म चात् सद्गुणानिषयन्त ते नोऽस्माकं सभासदः सन्तु ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (नः) अस्माकम् (नृणाम्) मनुष्याणां मध्ये (नृतमः) अतिशयेनोत्तमो नरः (रिशादाः) यो रिशान् हिंसकान् शत्रूनत्ति नाशयति सः। अत्रादधातोरसुन्। (अग्निः) उत्कृष्टगुणविज्ञानः (गिरः) वाणी (अवसा) रक्षणादिना (वेतु) कामयताम् (धीतिम्) धारणाम् (तना) विस्तृतानि धनानि। तनेति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) (च) विद्यादिशुभगुणानां समुच्चये (ये) (मघवानः) प्रशस्तधनाः (शविष्ठाः) अतिशये बलवन्तः (वाजप्रसूताः) विज्ञानादिगुणैः प्रकाशिताः (इषयन्त) एषयन्ति प्राप्नुवन्ति। अत्र लङि वा च्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति गुणाभावोऽडभावश्च। (मन्म) विज्ञानम्। अत्रान्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति मनधातोर्मनिन् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सपरमोत्तमसभाध्यक्षमनुष्यां सभां निर्माय राज्यव्यवहारपालने चक्रवर्त्तिराज्यं प्रशासनीयं नैवं विना कदाचित् स्थिरं राज्यं कस्यचिद्भवितुमर्हति। तस्मादेतत्सदानुष्ठायैको राजा नैव मन्तव्यः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अत्युत्तम सभाध्यक्ष व माणसांची सभा बनवावी आणि राज्यव्यवहाराचे रक्षण करून चक्रवर्ती राज्याचे शिक्षण द्यावे. त्याशिवाय राज्य स्थिर होऊ शकत नाही. त्यासाठी पूर्वोक्त कर्माचे अनुष्ठान करून एकाला राजा मानता कामा नये. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एव᳓ अग्नि᳓र् गो᳓तमेभिर् ऋता᳓वा
वि᳓प्रेभिर् · अस्तोष्ट जात᳓वेदाः
स᳓ एषु द्युम्न᳓म् पीपयत् स᳓ वा᳓जं
स᳓ पुष्टिं᳓ याति जो᳓षम् आ᳓ चिकित्वा᳓न्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

gótamebhiḥ ← gótama- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

astoṣṭa ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víprebhiḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eṣu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pīpayat ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

jóṣam ← jóṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puṣṭím ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ए॒व । अ॒ग्निः । गोत॑मेभिः । ऋ॒तऽवा॑ । विप्रे॑भिः । अ॒स्तो॒ष्ट॒ । जा॒तऽवे॑दाः ।
सः । ए॒षु॒ । द्यु॒म्नम् । पी॒प॒य॒त् । सः । वाज॑म् । सः । पु॒ष्टिम् । या॒ति॒ । जोष॑म् । आ । चि॒कि॒त्वान् ॥

• evāgnir ← evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evāgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• gotamebhir ← gotamebhiḥ ← gotama
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Gotama; gotama [word].”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• viprebhir ← viprebhiḥ ← vipra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• astoṣṭa ← stu
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “laud; praise; declare; stu.”

• jātavedāḥ ← jātavedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• eṣu ← idam
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• pīpayat ← pyā
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• puṣṭiṃ ← puṣṭim ← puṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• joṣam ← joṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

ऋतावा ऋतवान् यज्ञवान् जातवेदाः जातधनो जातप्रज्ञो वा अयम् अग्निः विप्रेभिः मेधाविभिः गौतमेभिः गोतमैर्ऋषिभिरेवमुक्तेन प्रकारेण अस्तोष्ट स्तुतोऽभूत् । स्तुतश्च सः अग्निः एषु गोतमेषु द्युम्नं द्योतमानं सोमं पीपयत् अपिबत्। यद्वा । तानृषीन् अपाययत्। तथा सः अग्निः वाजं हविर्लक्षणमन्नं पीपयदित्येव । एवं सोमलक्षणं चरुपुरोडाशादिलक्षणं हविश्च स्वीकृत्य सः अग्निः जोषम् अस्माभिः कृतं सेवनम् आ चिकित्वान् आ समन्तात् जानन् पुष्टिं याति पोषं प्राप्नोतु । यद्वा । अस्माकं धनानि पोषं प्रापयतु । गोतमेभिः।’ ऋष्यन्धकवृष्णिकुरुभ्यश्च ’ (पा. सू. ४. १. ११४ ) इति विहितस्य अणः ‘अत्रिभृगुकुत्सवसिष्ठगोतमाङ्गिरोभ्यश्च’ (पा. सू. २. ४. ६५) इति बहुषु लुक् । अस्तोष्ट । स्तोतेः कर्मणि लुङि चिणभावश्छान्दसः । पीपयत्। ‘पा पाने’ ण्यन्तात् लुङि च्लेश्चङादि । जोषम् । ‘जुषी प्रीतिसेवनयोः ‘। भावे घञ् । ञित्वादाद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“Thus has Agni, the celebrator of sacrifices, and by whom all things are known, been hymned by the pious descendant of Gotama; to them he has given the bright Soma to drink, along with the sacrificial food, and gratified by our devotion, he obtains nutriment (for himself).”

Thus has Agni, the truthful one, the Jātavedas, been praised by the Gotamas, inspired poets.
He will swell brilliance among them; he will swell the prize. He drives to prosperity at his pleasure—the observant one.

Thus Agni Jatavedas, true to Order, hath by the priestly Gotamas been lauded.
May he augment in them splendour and vigour: observant, as he lists, he gathers increase.

Thus Agni, the righteous Gâtavedas, has been praised by the priestly Gotamas 1. May he augment their splendour and their strength. He the knowing one gains increase according to his desire.

Also ward Agni, der rechtmäßige Jatavedas, von den redekundigen Gotama´s gepriesen. Er möge bei Ihnen Ruhm und Lohn anschwellen lassen. Er gelangt nach Belieben zu wachsendem Wohlstand, da er sich darauf versteht.

So ist der heil’ge Wesenkenner Agni gepriesen jetzt von Gotamern, den Sängern; Er tränke sie mit Reichthum und mit Stärke; nach Wunsch erlangt der Weise Kraft und Nahrung.

Так Агни – праведный Джатаведас
Восхвалялся вдохновенными из рода Готамы.
Пусть он сделает у них блеск набухшим, пусть – награду!
Он идет к процветанию по своему желанию, зная (в этом) толк,

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गोतमेभिः) अत्यन्त स्तुति करनेवाले (विप्रेभिः) बुद्धिमान् लोगों से जो (जातवेदाः) ज्ञान और प्राप्त होनेवाला (ऋतावा) सत्य हैं गुण, कर्म्म और स्वभाव जिसके (अग्निः) वह ईश्वर स्तुति किया जाता और (अस्तोष्ट) जिसको विद्वान् स्तुति करता है (एव) वही (एषु) इन धार्मिक विद्वानों में (चिकित्वान्) ज्ञानवाला (द्युम्नम्) विद्या के प्रकाश को प्राप्त होता है (सः) वह (वाजम्) उत्तम अन्नादि पदार्थों को (पीपयत्) प्राप्त कराता और (सः) वही (जोषम्) प्रसन्नता और (पुष्टिम्) धातुओं की समता को (आ याति) प्राप्त होता है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि श्रेष्ठ धर्मात्मा विद्वानों के साथ उनकी सभा में रहकर उनसे विद्या और शिक्षा को प्राप्त होके सुखों का सेवन करे ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर, विद्वान् और अग्नि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! गोतमेभिर्विप्रेभिर्यो जातवेदा ऋतावा अग्निः स्तूयते यस्त्वमस्तोष्ट स एव चिकित्वान् द्युम्नं याति स वाजं पीपयत् स जोषं पुष्टिमायाति ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) अवधारणार्थे (अग्निः) उक्तार्थे (गोतमेभिः) अतिशयेन स्तावकैः (ऋतावा) ऋतानि सत्यानि कर्माणि गुणा स्वभावो वा विद्यते यस्य सः (विप्रेभिः) मेधाविभिः (अस्तोष्ट) स्तौति (जातवेदाः) यो जातानि विन्दति वेत्ति वा सः (सः) (एषु) धार्मिकेषु विद्वत्सु (द्युम्नम्) विद्याप्रकाशम् (पीपयत्) प्रापयति (सः) (वाजम्) उत्तमान्नादिपदार्थसमूहम् (सः) (पुष्टिम्) धातुसाम्योपचयम् (याति) प्राप्नोति (जोषम्) प्रीतिं प्रसन्नताम् (आ) समन्तात् (चिकित्वान्) ज्ञानवान् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्धामिकैर्विद्वद्भिरार्य्यैः सह संवासं कृत्वैतेषां सभायां स्थित्वा विद्यासुशिक्षाः प्राप्य सुखानि सेवनीयानि ॥ ५ ॥ अत्रेश्वरविद्वदग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी श्रेष्ठ धर्मात्मा विद्वानांबरोबर त्यांच्या सभेत राहून त्यांच्याकडून विद्या व शिक्षण प्राप्त करावे व सुख मिळवावे. ॥ ५ ॥