०७६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

का᳓ त उ᳓पेतिर् म᳓नसो व᳓राय
भु᳓वद् अग्ने शं᳓तमा का᳓ मनीषा᳓
को᳓ वा यज्ञइः᳓ प᳓रि द᳓क्षं त आप
के᳓न वा ते म᳓नसा दा᳐शेम

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kā́ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mánasaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

úpetiḥ ← úpeti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

várāya ← vára- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kā́ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śáṁtamā ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

āpa ← √āp- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dāśema ← √dāś- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

kéna ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vā ← vā (invariable)

का । ते॒ । उप॑ऽइतिः । मन॑सः । वरा॑य । भुव॑त् । अ॒ग्ने॒ । शम्ऽत॑मा । का । म॒नी॒षा ।
कः । वा॒ । य॒ज्ञैः । परि॑ । दक्ष॑म् । ते॒ । आ॒प॒ । केन॑ । वा॒ । ते॒ । मन॑सा । दा॒शे॒म॒ ॥

• kā ← ka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• upetir ← upetiḥ ← upeti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “approach.”

• manaso ← manasaḥ ← manas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• varāya ← vara
• [noun], dative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śantamā ← śaṃtama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beneficent.”

• kā ← ka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• manīṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• dakṣaṃ ← dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• āpa ← āp
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• kena ← ka
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• dāśema ← dāś
• [verb], plural, Present optative
• “sacrifice; give.”

हे अग्ने ते तव मनसो वराय निवारणाय अस्मास्ववस्थापनाय का उपेतिः भुवत् कीदृशमुपगमनं भवेत् । न काप्यस्ति । तवोचितमुपगमनं वयं कर्तुं न शक्नुमः इति भावः । मनीषा स्तुतिः शंतमा तवातिशयेन सुखकरी का कीदृशी भवेत् तवोचिता स्तुतिरपि नास्तीत्यर्थः । को वा यजमानः यज्ञैः तव संबन्धिभिर्यागैः दक्षं वृद्धिं बलं वा परि आप पर्याप्नोत् । न कोऽपीत्यर्थः । तवोचितान् योगाननुष्ठाय तैः फलं प्राप्यते इत्येतदपि दुर्घटमेवेति भावः । उपगमनादिकं तावदास्तां तस्य सर्वस्य साधनभूतं मन एवास्माकं दुर्लभमित्याह केनेति । हे अग्ने ते तुभ्यं केन मनसा कीदृश्या बुद्ध्या दाशेम हवींषि प्रयच्छाम । तवोपगमनाद्यनुरूपं मनोऽस्माकं नोत्पद्यते इत्यर्थः ॥ उपेतिः । ‘ तादौ च°’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । वराय । वृञ् वरणे’। अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् ‘ ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ’ ( पा. सू. ३. ३. ५८) इति अप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । भुवत् । लेटि अडागमः । बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘ भूसुवोस्तिङि’ इति गुणप्रतिषेधः । दक्षम् । दक्ष वृद्धौ ’ । भावे करणे वा घञ् । ञित्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“What approximation of the mind, Agni, to you, can be accomplished for our good; what can a hundred encomiums (effect); who, by sacrifices has obtained your might; with what intent may we offer you (oblations)?”

What reverent approach is to your heart’s desire? What inspired thought will be the most beneficial, Agni?
Or, who attains your skill through his sacrifices? Or, with what mind should we piously serve you?

As often, vā ‘or’ doesn’t present two balanced choices, but could be paraphrased as “or, to put it another way…” That is, it rephrases and varies (often substantially) a previous statement or question.

The first and last pādas contain forms of mánas-, which I have tr. differently.

The first, in the phrase mánaso várāya, is idiomatic in English as “heart’s desire,” not “mind’s desire/choice/wish.” The expression in the last pāda, kéna … mánasā, might better be rendered “in what spirit,” though I’ve chosen to stick closer to the ‘mind’ sense.

The pf. of √āp can be used presentially (so also Kümmel, though not with ref. to this passage), and that value works best here: the focus in all four clauses is what we can do to best serve Agni, not what someone has done in the past.

How may the mind draw nigh to please thee, Agni? What hymn of praise shall bring us greatest blessing?
Or who hath gained thy power by sacrifices? or with what mind shall we bring thee oblations?

What supplication is to thy mind’s taste 1? What (pious) thought may be, O Agni, most agreeable to thee? Or who has won for himself thy wisdom by sacrifices? Or with what thoughts may we worship thee 2?

Welcher Aufwartung wird nach deines Herzen Wunsch sein, welche Dichtung am zusagensten? Oder wer tut mit Opfern deiner Wirksamkeit Genüge? Oder in welchem Sinn sollen wie dir spenden?

Welch Nahen ist nach deines Herzens Wunsche? und welch Gebet am liebsten dir, o Agni? Wer hat durch Opfer deine Huld erworben? mit welchem Geiste sollen wir dir dienen?

Какой подход, о Агни, будет желанен
Духу твоему? Какая молитва – самой благодатной?
Или, (может,) кто с помощью жертвоприношений овладел твоей силой действия?
Или (скажешь,) в каком духе нам почитать тебя?

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) शान्ति के देनेवाले विद्वान् मनुष्य ! (ते) तुझ अति श्रेष्ठ विद्वान् की (का) कौन (उपेतिः) सुखों को प्राप्त करनेवाली नीति (मनसः) चित्त की (वराय) श्रेष्ठता के लिये (भुवत्) होती है (का) कौन (शन्तमा) सुख को प्राप्त करनेवाली (मनीषा) बुद्धि होती है (कः) कौन मनुष्य (वा) निश्चय करके (ते) आपके (दक्षम्) बल को (यज्ञैः) पढ़ने-पढ़ाने आदि यज्ञों को करके (परि) सब ओर से (आप) प्राप्त होता है (वा) अथवा हम लोग (केन) किस प्रकार के (मनसा) मन से (ते) आपके लिये क्या (दाशेम) देवें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को परमेश्वर और विद्वान् से ऐसी प्रार्थना करनी चाहिये कि हे परमात्मन् वा विद्वान् पुरुष ! आप कृपा करके हमारी शुद्धि के लिये श्रेष्ठ कर्म, श्रेष्ठ बुद्धि और श्रेष्ठ बल को दीजिये, जिससे हम लोग आपको जान और प्राप्त होके सुखी हों ॥ १ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! ते तव का उपेतिर्मनसो वराय भुवत्। का शन्तमा मनीषा को वा ते दक्षं यज्ञैः पर्याप वयं केन मनसा किं वा ते दाशेमेति ब्रूहि ॥ १ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (का) नीतिः (ते) तवानूचानस्य विदुषः (उपेतिः) उपेयन्ते सुखानि यया सा (मनसः) चित्तस्य (वराय) श्रैष्ठ्याय (भुवत्) भवति (अग्ने) शान्तिप्रद (शन्तमा) अतिशयेन सुखप्रापिका (का) (मनीषा) प्रज्ञा (कः) मनुष्यः (वा) पक्षान्तरे (यज्ञैः) अध्ययनाध्यापनादिभिर्यज्ञैः (परि) सर्वतः (दक्षम्) बलम् (ते) तव (आप) प्राप्नोति (केन) कीदृशेन (वा) पक्षान्तरे (ते) तुभ्यम् (मनसा) विज्ञानेन (दाशेम) दद्याम ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः परमेश्वरस्य विदुषो वेदृशी प्रार्थना कार्य्या हे भगवँस्त्वं कृपयाऽस्माकं शुद्धये यद्वरं कर्म वरा बुद्धिः श्रेष्ठं बलमस्ति तानि देहि येन वयं त्वां विज्ञाय प्राप्य वा सुखिनो भवेम ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर व विद्वानाच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी परमेश्वर व विद्वानाची अशी प्रार्थना करावी की हे परमेश्वरा व विद्वान पुरुषा! तू कृपा करून आमच्या पवित्रतेसाठी श्रेष्ठ कर्म, श्रेष्ठ बुद्धी व श्रेष्ठ बल दे. ज्यामुळे आम्ही तुला जाणावे व सुखी व्हावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ए᳓हि अग्न इह᳓ हो᳓ता नि᳓ षीद
अ᳓दब्धः सु᳓ पुरएता᳓ भवा नः
अ᳓वतां त्वा रो᳓दसी विश्वमिन्वे᳓
य᳓जा महे᳓ सौमनसा᳓य देवा᳓न्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

sīda ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ádabdhaḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

puraetā́ ← puraetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

ávatām ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

viśvaminvé ← viśvaminvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

saumanasā́ya ← saumanasá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yája ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । इ॒हि॒ । अ॒ग्ने॒ । इ॒ह । होता॑ । नि । सी॒द॒ । अद॑ब्धः । सु । पु॒रः॒ऽए॒ता । भ॒व॒ । नः॒ ।
अव॑ताम् । त्वा॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । वि॒श्व॒मि॒न्वे इति॑ वि॒श्व॒म्ऽइ॒न्वे । यज॑ । म॒हे । सौ॒म॒न॒साय॑ । दे॒वान् ॥

• ehy ← ehi ← e ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “come; travel.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣīdādabdhaḥ ← ṣīda ← sad
• [verb], singular, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ṣīdādabdhaḥ ← adabdhaḥ ← adabdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• puraetā ← puraetṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guide; leader; harbinger.”

• bhavā ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• avatāṃ ← avatām ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• viśvaminve ← viśvaminva
• [noun], nominative, dual, neuter

• yajā ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• saumanasāya ← saumanasa
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; satisfaction.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

हे अग्ने एहि आगच्छ। इह अस्मिन् यज्ञे होता देवानामाह्वाता सन् नि षीद उपविश। नः अस्माकं पुरएता पुरतो गन्ता सु भव सुष्ठु भव । यस्मात्त्वम् अदब्धः राक्षसादिभिः अहिंस्योऽसि । तादृशं त्वां विश्वमिन्वे सर्वं व्याप्नुवत्यौ रोदसी द्यावापृथिव्यौ त्वा त्वाम् अवतां रक्षतां । आगत्योपविश्य च द्यावापृथिवीभ्यां रक्षितश्च सन् महे महते सौमनसाय सौमनस्याय देवान् दानादिगुणयुक्तान् इन्द्रादीन् ‘यज हविर्भिः पूजय ॥ नि षीद । सदिरप्रतेः ’ इति षत्वम् । सौमनसाय । सुमनसो भावः सौमनसम् । तस्येदम् ’ इति संबन्धसामान्ये इति अण्प्रत्ययः। स चात्र भावलक्षणे संबन्धविशेषे पर्यवस्यति । यद्वा । ‘ हायनान्तयुवादिभ्योऽण् ’ (पा. सू. ५. १. १३० ) इति भावे अण् । युवादिष्वस्य पाठो द्रष्टव्यः ॥

English translation:

“Come, Agni, hither; invoker (of the gods), sit down; be our preceder; for you are irresistible; may the all-expansive heaven and earth defend you, that you may worship the gods to their great satisfaction.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sit down: in the chamber where burnt offerings are presented

Come hither, Agni; sit down here as Hotar. Become an undeceivable leader for us.
Let the two world-halves, which set everything in motion, aid you.
Sacrifice to the gods for great benevolence.

Come hither, Agni; sit thee down as Hotar; be thou who never wast deceived our leader.
May Heaven and Earth, the all-pervading, love thee: worship the Gods to win for us their favour.

Come hither, Agni, sit down here as a Hotri. Become our undeceivable leader 1. May Heaven and Earth, the all-embracing, protect thee. Offer the sacrifice to the gods that they may be highly gracious to us.

Komm, Agni, nimm hier als Hotri deinen Sitz ein! Sei fein unser unbetörbarer Anführer! Dir sollen beide Welten beistehen, die alles Zuwegebringenden. Opfere den Göttern zu hoher Zufriedenheit!

Komm Agni her und setz dich hin als Priester, und sei uns schön ein zuverläss’ger Führer, Dir seien hold allsegnend Erd’ und Himmel; den Göttern opfre uns zu grosser Freude.

Приди, о Агни, сюда! Сядь как хотар!
Будь на благо нашим предводителем, не терпящим обмана!
Да помогут тебе оба мира, все приводящие в действие!
Жертвуй богам для великого (их) расположения!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उस विद्वान् की प्रार्थना किसलिये करनी चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सबके उपकार करनेवाले विद्वान् ! (अदब्धः) अहिंसक हम लोगों को सेवा करने योग्य आप (इह) इस संसार में (होता) देनेवाले (नः) हम लोगों को (आ, इहि) प्राप्त हूजिये (सु) अच्छे प्रकार (नि) नित्य (सीद) ज्ञान दीजिये (पुरएता) पहिले प्राप्त करनेवाले (भव) हूजिये जिस (त्वा) आपको (विश्वमिन्वे) सब संसार को तृप्त करनेवाले (रोदसी) विद्याप्रकाश और भूगोल का राज्य अथवा आकाश और पृथिवी (अवताम्) प्राप्त हों, सो आप (महे) बड़े (सौमनसाय) मन का वैरभाव छुड़ाने के लिये (देवान्) विद्वान् दिव्य गुणों को स्वात्मा में (यज) संगत कीजिये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस प्रकार सत्यभाव से प्रार्थना किया हुआ परमेश्वर और सेवा किया हुआ धर्मात्मा विद्वान् सब सुख मनुष्यों को देता है ॥ २ ॥

अन्वय: हे अग्नेऽदब्धस्त्वमिह नो होतेहि सुनिषीद पुरएता भव यं त्वां विश्वमिन्वे रोदसी अवतां स त्वं महे सौमनसाय देवान् यज ॥ २ ॥

पुनः स किमर्थं प्रार्थनीय इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (इहि) प्राप्नुहि (अग्ने) विश्वोपकारक (इह) अस्मिन् संसारे (होता) दाता सन् (नि) नित्यम् (सीद) आस्व (अदब्धः) अस्माभिरहिंसितोऽतिरस्कृतः (सु) सुष्ठु (पुरएता) पूर्वं प्राप्तः (भव) (नः) अस्मान् (अवताम्) रक्षेताम् (त्वा) त्वाम् (रोदसी) विद्याप्रकाशभूमिराज्ये द्यावापृथिव्यौ वा (विश्वमिन्वे) विश्वतर्पके (यज) सङ्गच्छस्व (महे) महते (सौमनसाय) मनसो निर्वैरत्वाय (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् वा ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - एवं सत्यभावेन प्रार्थितः परमेश्वरः सेवितो धार्मिको विद्वान् वा सर्वमेतन्मनुष्येभ्यो ददाति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या प्रकारे सत्यभाव बाळगून प्रार्थना केलेला ईश्वर व सम्मानित धार्मिक विद्वान माणसांना सर्व सुख देतो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ सु᳓ वि᳓श्वान् रक्ष᳓सो ध᳓क्षि अग्ने
भ᳓वा यज्ञा᳓नाम् अभिशस्तिपा᳓वा
अ᳓था᳓ वह सो᳓मपतिं ह᳓रिभ्याम्
आतिथ्य᳓म् अस्मै चकृमा सुदा᳓व्ने

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhákṣi ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

rakṣásaḥ ← rakṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sú ← sú (invariable)

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

abhiśastipā́vā ← abhiśastipā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

átha ← átha (invariable)

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

sómapatim ← sómapati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ātithyám ← ātithyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakr̥ma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sudā́vne ← sudā́van- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

प्र । सु । विश्वा॑न् । र॒क्षसः॑ । धक्षि॑ । अ॒ग्ने॒ । भव॑ । य॒ज्ञाना॑म् । अ॒भि॒श॒स्ति॒ऽपावा॑ ।
अथ॑ । आ । व॒ह॒ । सोम॑ऽपतिम् । हरि॑ऽभ्याम् । आ॒ति॒थ्यम् । अ॒स्मै॒ । च॒कृ॒म॒ । सु॒ऽदाव्ने॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• rakṣaso ← rakṣasaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, plural, masculine

• dhakṣy ← dhakṣi ← dah
• [verb], singular, Present indikative
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bhavā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• abhiśastipāvā ← abhiśasti
• [noun], feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• abhiśastipāvā ← pāvā ← pāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protecting.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• somapatiṃ ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• ātithyam ← ātithya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “cordial reception.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sudāvne ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudāvne ← dāvne ← dāvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “giving.”

हे अग्ने विश्वान् सर्वान् रक्षसः राक्षसान् प्र सु धक्षि प्रकर्षेण दह । दग्ध्वा च यज्ञानाम् अस्माभिरनुष्ठेयानां यागानाम् अभिशस्तिपावा अभिशस्तेर्हिसायाः पाता रक्षिता भव । अथ अनन्तरं सोमपतिं सर्वेषां सोमानां पालकमिन्द्रं हरिभ्यां तदीयाश्वाभ्याम् आ वह अस्मयज्ञं प्राप्य । आगताय अस्मै सुदाव्ने शोभनस्य फलस्य दात्रे इन्द्राय आतिथ्यम् अतिथ्यर्हं सत्कारं चकृम कुर्मः ॥ धक्षि । ’ दह भस्मीकरणे’। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ढत्वभष्भावकत्वषत्वानि । अभिशस्तिपावा । ‘शसु हिंसायाम्’ । अस्मादभिपूर्वात् भावे क्तिन् । अभिशस्तेः पातीति अभिशस्तिपावा। “ पा रक्षणे’। ‘ आतो मनिन् ’ इति वनिप् । सोमपतिम् । “ पत्यावैश्वर्ये ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सुदाव्ने । पूर्ववद्ददातेर्वनिप् । ‘अल्लोपोऽनः’ इति अकारलोपः ॥

English translation:

“Utterly consume all the rākṣasas, Agni, and be the protector of our sacrifices against interruption. Bring hither the guardian of Soma, (Indra), with his steeds, that we may show hospitality to the giver of food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Somapati: a remarkable epithet for Indra (though not mentioned in the text, indicated by reference to haribhyām, Indra’s two steeds

Burn away all demonic beings, Agni. Become for the sacrifices the protector from curses.
Then convey here the lord of soma with his two fallow bays. We have made a guest reception for him who gives well.

The accent on dhákṣi is unmotivated. Witzel Gotō label it as antithetical accent, but that is only found in sequences that are more tightly bound rhetorically than this one.

(If all imperatives in sequence received “antithetical accent,” there would be many more of them, beginning with ní ṣīda and bhavā in 2ab.) Geldner and Renou both assert that the referent of asmai in d, the recipient of the guest reception (ātithyám), is Agni. This seems perverse to me, though grammatically possible. Agni is urged to bring Indra (“the lord of soma”) to the ritual ground; the guest reception is surely for this new arrival and will consist of the usual ritual offerings given to Indra, including soma. It is of course true that Agni is regularly called ‘guest’ (átithi-), but that doesn’t seem relevant here.

The two hemistichs end with two unusual -van- forms: (abhiśasti-)pā́van- and (su-)dāvan-. Though parallel in formation, they are in different cases (nom. and dat. respectively), which somewhat conceals their morphological match. They are near hapaxes: the first is found only once elsewhere in the RV (VII.11.3) in a similarly constructed pāda, the latter only here.

Burn thou up all the Raksasas, O Agni; ward thou off curses from our sacrifices.
Bring hither with his Bays the Lord of Soma: here is glad welcome for the Bounteous Giver.

Burn down all sorcerers, O Agni; become a protector of the sacrifices against imprecations. And. conduct hither the lord of Soma (Indra) with his two bay horses. We have prepared hospitality for him, the good giver.

Verbrenn doch ja alle Dunkelmänner, o Agni, sei der Ehrenretter der Opfer! Und fahr den Somaherrn mit dem Falbenpaar her! Wir haben ihm, dem Freigebigen, das Gastmahl bereitet.

Verbrenn, o Agni, alle bösen Geister, und schütze unsre Opfer vor dem Flucher; Den Somaherrn fahr her mit seinen Füchsen, dem Geber haben Gastmahl wir bereitet.

Сожги дотла, о Агни, всех ракшасов!
Будь защитником жертвоприношений от проклятий!
Привези затем господина сомы на двух буланых конях!
Мы приготовили прием, достойный гостя, для этого богатого дарами.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) दुष्टों को शिक्षा करनेवाले सभाध्यक्ष ! जिस प्रकार आप (विश्वान्) सब (रक्षसः) दुष्ट मनुष्यों वा दोषों का (प्र) अच्छे प्रकार (धक्षि) नाश करते हैं, इसी कारण (यज्ञानाम्) जो जानने योग्य कारीगरी है उनके साधकों की (अभिशस्तिपावा) हिंसा से रक्षा करनेवाले (सु) अच्छे प्रकार (भव) हूजिये, जैसे सूर्य्य (हरिभ्याम्) धारण और आकर्षण से सब सुखों को प्राप्त करता है, वैसे (सोमपतिम्) ऐश्वर्यों के स्वामी को (आवह) प्राप्त हूजिये, (अथ) इसके पीछे (अस्मै) इस (सुदाव्ने) विद्या विज्ञान अच्छी शिक्षा राज्यादि धनों के देनेवाले आपके लिये हम लोग (आतिथ्यम्) सत्कार (चकृम) करते हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - यहाँ वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे ईश्वर ने जगत् में प्राणियों के वास्ते सब पदार्थ दिये हैं, वैसे जो मनुष्य उत्तम विद्या और शिक्षा देवे उसीका सत्कार करें, अन्य का नहीं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यतस्त्वं विश्वान् रक्षसः प्रधक्षि तस्मादेव यज्ञानामभिशस्तिपावा भव। यथा सूर्यो हरिभ्यां सोमपतिं वहति तथैश्वर्यमावहाऽथातोऽस्मै सुदाव्ने तुभ्यमातिथ्यं चकृम ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकृष्टे (सु) सुष्ठु (विश्वान्) सर्वान् (रक्षसः) दुष्टान् मनुष्यान् दोषान् वा। अत्र लिङ्गव्यत्ययः। (धक्षि) दहसि। अत्र बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। (अग्ने) दुष्टप्रशासक सभाध्यक्ष (भव) (यज्ञानाम्) विज्ञानक्रियाशिल्पसाधकानाम् (अभिशस्तिपावा) योऽभिशस्तेर्हिंसायाः पावा रक्षकः सः (अथ) आनन्तर्ये (आ) अभितः (वह) प्राप्नुहि (सोमपतिम्) ऐश्वर्याणां स्वामिनम् (हरिभ्याम्) धारणाकर्षणाभ्याम् (आतिथ्यम्) अतिथेः कर्म (अस्मै) (चकृम) कुर्याम (सुदाव्ने) विद्याविनयसुशिक्षाराज्यधनानां सुष्ठु दात्रे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरेण जगति प्राणिभ्यः सर्वे पदार्था दत्तास्तथा मनुष्यैर्यो विद्यासुशिक्षे दद्यात्तस्यैव सत्कारः कर्त्तव्यो नेतरस्य ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे ईश्वराने जगातील प्राण्यांसाठी सर्व पदार्थ दिलेले आहेत. तसे जो माणूस उत्तम विद्या व शिक्षण देतो त्याचाच सत्कार करावा, इतराचा नाही. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रजा᳓वता व᳓चसा व᳓ह्निर् आसा᳓
आ᳓ च हुवे᳓ नि᳓ च सत्सीह᳓ देवइः᳓
वे᳓षि होत्र᳓म् उत᳓ पोत्रं᳓ यजत्र
बोधि᳓ प्रयन्तर् जनितर् व᳓सूनाम्

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prajā́vatā ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vácasā ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

váhniḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

ní ← ní (invariable)

satsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

hotrám ← hotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

potrám ← potrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

véṣi ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

yajatra ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bodhí ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

janitar ← janitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prayantar ← prayantár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

प्र॒जाऽव॑ता । वच॑सा । वह्निः॑ । आ॒सा । आ । च॒ । हु॒वे । नि । च॒ । स॒त्सि॒ । इ॒ह । दे॒वैः ।
वेषि॑ । हो॒त्रम् । उ॒त । पो॒त्रम् । य॒ज॒त्र॒ । बो॒धि । प्र॒ऽय॒न्तः॒ । ज॒नि॒तः॒ । वसू॑नाम् ॥

• prajāvatā ← prajāvat
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “prolific.”

• vacasā ← vacas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• vahnir ← vahniḥ ← vahni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• satsīha ← satsi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• satsīha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• veṣi ← vī
• [verb], singular, Present indikative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• hotram ← hotra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; sacrifice.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• potraṃ ← potram ← potra
• [noun], accusative, singular, neuter

• yajatra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “adorable.”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• prayantar ← prayantṛ
• [noun], vocative, singular, masculine

• janitar ← janitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “father; janitṛ [word].”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

प्रजावता यजमानेभ्यो दातव्यापत्यादिफलोपेतेन वचसा स्तोत्रेण स्तुतः सन् योऽग्निः आसा आस्यस्थानीयया ज्वालया वह्निः देवेभ्यो हविषां वोढा तमग्निम् आ च हुवे आह्वयामि । आहूतः सन् त्वम् इह अस्मिन् कर्मणि देवैः अन्यैः सह नि सत्सि च निषीद च । निषद्य च हे यजत्र यजनीयाग्ने होत्रं होत्रा क्रियमाणं कर्म उत अपि च पोत्रं पोत्रा कृतं कर्म च वेशि कामयस्व । वसूनां धनानां प्रयन्तः प्रकर्षेण नियन्तः वसून्यस्मदायत्तानि कुर्वन् जनितः आहुतिद्वारा सर्वस्य जनयितरग्ने बोधि अस्मान् बोधय ॥ आसा । ‘पद्दन् ’ इत्यादिना आस्यशब्दस्य आसन्नादेशः । ‘सुपां सुलक्° ’ इति तृतीयाया डादेशः । टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । हुवे । ह्वेञो लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘चवायोगे प्रथमा ’ इति निघातप्रतिषेधः । बोधि । ‘ बुध अवगमने’ । अस्मात् ण्यन्तात् छन्दस्युभयथा’ इति हेः आर्धधातुकत्वात् ‘णेरनिटि’ इति णिलोपः । हुझल्भ्यो हेर्धिः’। धातोः अन्त्यलोपश्छान्दसः । हेरपित्त्वात् तस्यैव स्वरः शिष्यते ॥

English translation:

“I invoke (you), who are the conveyor (of oblations), with your flames, with a hymn productive of progeny (to the worshipper); sit down here with the gods, and do you, who are deserving of worship, discharge the office of Hotā, or of Potā and awaken us, you who are the depository and genitive rator of riches.”

With a speech bringing offspring you are to be invoked as the conveyor (of oblations) with your mouth, and you will sit down here with
the gods.
You pursue the Hotarship and the Potarship, you instrument of sacrifice. Become (all this), o provider and engenderer of goods.

Although the contents of this verse are pretty straightforward, the syntax is particularly nasty.

The major problem comes in the first hemistich, with huvé, whose identity and function are not clear. Or rather what it appears to be is not easily compatible with the context. The form huvé and its unaccented counterpart are extremely common and always 1st sg. mid. to √hū / hvā ‘call’, with the sense “I call / invoke X.” If we take it in this sense and construe it with the nominative of pāda a, váhniḥ ‘conveyor’, there is semantic mismatch. The most likely referent of the expression váhnir āsā́“the conveyor by mouth” is Agni, who carries the oblations to the gods in or with his mouth; see havyā́júhvāna āsáni in the previous hymn (I.75.1) and the next and final verse of this hymn where he performs sacrifice juhvā̀“with his tongue.” He should properly be the object of huvé. Oldenberg and Geldner (/Witzel Gotō) interpret the váhnir āsā́ instead as the human poet, who brings the god(s) to the ritual by mouth, that is, by his hymns. This is a clever idea and does allow the 1st ps. interpretation. The problem then is the accent of huvé, though it could be classified with the problematic accent in ā́ca váhāsi in Gotama’s first hymn (I.74.6), which shares the opening ā́ca. Renou does not want to give up the identification of the váhnir āsā́with Agni (nor do I), and attributes the syntax to anacoluthon: the first pāda is a nominative expression describing Agni, which breaks off and gives way to an abrupt imperative “je (l’)appelle.” The verbal accent remains a problem. I have another equally ad hoc solution: that huvé is an infinitive (built like bhuvé to √bhū) and used predicatively, as huvádhyai can be. This would solve the problem of accent, but the drawback is inventing an otherwise unattested form that is homonymous with the extremely wellattested 1st sg. mid.

Note the sequence (vá)casā …āsā́(ā́) ca … ca sa(tsī).

The other syntactic issue in the verse is the predicated vocative phrase in d: bodhí prayantar janitar vásūnām. My tr. fails to render the predication; others (e.g., Geldner) fail to render the voc. There is no good way to do this in English (or German).

Note that vásūnām is accented, although oblique cases that are part of voc. phrases often are not (type sūno sahasaḥ “o son of strength”).

Thou Priest with lip and voice that bring us children hast been invoked. Here with the Gods be seated.
Thine is the task of Cleanser and Presenter: waken us, Wealth-bestower and Producer.

With words procuring offspring, carrying thee (to our sacrifice) with my mouth 1, I call 2 thee hither, and thou shalt sit down here with the gods. Perform the service of a Hotri and of a Potri 3, O worshipful one. Be thou a giver and a father 4 of riches.

Mit nachwuchsreicher Rede lade ich als der Wortführer, und du setze dich mit den Göttern hierher! Besorge das Hotri-Amt, du Verehrungswürdiger! Sei Gewährer und Erzeuger der Güter!

Mit kinderreichem Liede vor dich fahrend, ruf’ ich, o setz dich mit den Göttern nieder; Du treibst das Werk des Läuterers und Priesters, sei hehrer Spender und der Güter Zeuger.

Ртом везущий (жертву), с речью, приносящей потомство…
Раз я призываю тебя, сядь здесь вместе с богами!
Возьми на себя обязанности хотара, а также потара, о достойный жертв!
Будь вручителем (жертв), породителем благ!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्र) दाता ! (वह्निः) सुखों को प्राप्त करनेवाले तू (इह) इस संसार में (देवैः) विद्वानों के साथ (सत्सि) सभा में (प्रजावता) प्रजा की सम्मति के अनुकूल (वचसा) वचनों से (बोधि) बोध कराता है, जिससे (होत्रम्) हवन करने योग्य (च) और (पोत्रम्) पवित्र करनेवाले वस्तुओं को (उत) भी (नि) निरन्तर (वेषि) प्राप्त होता है, (जनितः) सुखोत्पन्न करनेवाले (प्रयन्तः) प्रयत्न से तू जैसे (वसूनाम्) पृथिव्यादि पदार्थों को जाननेवाला है, वैसे मैं (आसा) मुख से तेरी (च) अन्य विद्वानों की भी (आहुवे) स्तुति करता हूँ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्य परमेश्वर और धार्मिक विद्वानों के सहाय और संग से शुद्धि को प्राप्त होकर सब श्रेष्ठ वस्तुओं को प्राप्त हों ॥ ४ ॥

अन्वय: हे यजत्र ! यो वह्निस्त्वमिह देवैः सह सत्सि प्रजावता वचसा बोधि यतो होत्रमुत पोत्रं निवेषि। हे यजत्र ! प्रयन्तर्यथा त्वं वसूनां वेत्ताऽसि तथाऽहमासा त्वां हुवे ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रजावता) प्रशस्ता प्रजा विद्यते यस्मिँस्तेन (वचसा) वचनेन (वह्निः) सुखानां प्रापकः (आसा) अस्यन्ते वर्णा येन तेन मुखेन (च) समुच्चये (हुवे) स्तुवे। अत्र बहुलं छन्दसीति संप्रसारणम्। (नि) नितराम् (च) पुनरर्थे (सत्सि) सभायाम् (इह) अस्मिन् संसारे (देवैः) दिव्यगुणैर्विद्वद्भिर्वा (वेषि) व्याप्नोषि (होत्रम्) हवनीयं वस्तु (उत) अपि (पोत्रम्) पवित्रकारम् (यजत्र) दातः (बोधि) जानीहि (प्रयन्तः) प्रकृष्टनियमकर्त्तः (जनितः) उत्पादकः (वसूनाम्) वासाधिकरणानाम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः परमेश्वरस्य धार्मिकाणां विदुषां च सहायेन पवित्रतां सम्पाद्य सर्वाणि श्रेष्ठानि प्राप्तव्यानि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी परमेश्वर व धार्मिक विद्वानांच्या साह्याने व संगतीने शुद्ध (पवित्र) बनून सर्व श्रेष्ठ वस्तू प्राप्त कराव्यात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓था वि᳓प्रस्य म᳓नुषो हवि᳓र्भिर्
देवाँ᳓ अ᳓यजः कवि᳓भिः कविः᳓ स᳓न्
एवा᳓ होतः सत्यतर त्व᳓म् अद्य᳓
अ᳓ग्ने मन्द्र᳓या जुहु᳓वा यजस्व

Strata
Archaic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

áyajaḥ ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kavíbhiḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)

evá ← evá (invariable)

hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

satyatara ← satyátara- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juhvā̀ ← juhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mandráyā ← mandrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yajasva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

यथा॑ । विप्र॑स्य । मनु॑षः । ह॒विःऽभिः॑ । दे॒वान् । अय॑जः । क॒विऽभिः॑ । क॒विः । सन् ।
ए॒व । हो॒त॒रिति॑ । स॒त्य॒ऽत॒र॒ । त्वम् । अ॒द्य । अग्ने॑ । म॒न्द्रया॑ । जु॒ह्वा॑ । य॒ज॒स्व॒ ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• havirbhir ← havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ayajaḥ ← yaj
• [verb], singular, Imperfect
• “sacrifice; worship; worship.”

• kavibhiḥ ← kavi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• hotaḥ ← hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• satyatara
• [noun], vocative, singular, masculine

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• adyāgne ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mandrayā ← mandra
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• juhvā ← juhū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• yajasva ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

कविः क्रान्तदर्शी सन् कविभिः मेधाविभिर्ऋत्विग्भिः सह विप्रस्य मेधाविनः मनुषः मनोर्यज्ञे हविर्भिः चरुपुरोडाशादिभिः हे अग्ने यथा देवान् अयजः एवमेव होतः होमनिष्पादक सत्यतर अतिशयेन सत्सु साधो अग्ने त्वम् अद्य अस्मिन् यज्ञे मन्द्रया हर्षयित्र्या जुह्वा होमसाधनभूतया स्रुचा यजस्व देवान् हविर्भिः पूजय ॥ मनुषः । ‘ मन ज्ञाने । ‘ बहुलमन्यत्रापि ’ इति मनेः उसिन्प्रत्ययः ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“As at the sacrifice of the holy Manu, you, a sage amongst sages, did worship the gods with oblations, so also, Agni, veracious invoker of the gods, do you today (present the oblations), with an exhilarating ladle.”

Just as you sacrificed to the gods with the oblations of the inspired poet Manu, along with the poets, yourself a poet,
even so, o Hotar most truly present, o Agni, today perform sacrifice with your gladdening tongue.

As with oblations of the priestly Manus thou worshippedst the Gods, a Sage with sages,
So now, O truthfullest Invoker Agni, worship this day with joy-bestowing ladle.

As thou didst perform sacrifice to the gods with the sacrificial food of the wise Manu 1, a sage together with sages, thus, O highly truthful Hotri, perform thou the sacrifice to-day, O Agni, with thy joy-giving sacrificial ladle 2.

Wie du mit des redekundigen Manu Spenden den Göttern opfertest, unter Sehern selbst ein Seher, so opfere du heut, o wahrhaftigster Hotri Agni, mit wohltönender Zunge.

Wie mit des Sängers Manus Opfergüssen die Götter du verehrt mit weisen, weise, So ehr auch jetzt, du allertreuster Priester, o Agni, sie mit deiner holden Zunge.

Подобно тому, как с помощью возлияний вдохновенного Мануса,
Ты принес жертву богам, с помощью поэтов – ты, (сам) поэт,
Так сегодня, о самый истинный хотар, ты,
Агни, принеси жертву радостным языком!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर पूर्वोक्त कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सत्यतर) अतिशय सत्याचारनिष्ठ (होतः) सत्यग्रहण करनेहारे दाता (अग्ने) विद्वान् ! (यथा) जैसे कोई धार्मिक विद्वान् अथवा विद्यार्थी (विप्रस्य) बुद्धिमान् अध्यापक विद्वान् (मनुषः) मनुष्य के अनुकूल होके सबका सुखदायक होता है, वैसे (एव) ही (त्वम्) तू (अद्य) इसी समय (कविभिः) पूर्णविद्यायुक्त बहुदर्शी विद्वानों के साथ (कविः) विद्वान् बहुदर्शी (सन्) होके जिन (हविर्भिः) ग्रहण करने योग्य गुण, कर्म, स्वभावों के साथ (देवान्) विद्वान् और दिव्यगुणों को (अयजः) प्राप्त होता है, उस (मन्द्रया) आनन्द करनेहारी (जुह्वा) दान क्रिया से हमको (यजस्व) प्राप्त हो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे कोई मनुष्य विद्वानों से सब विद्याओं को प्राप्त करके सबका उपकारक हो, सब प्राणियों को सुख दे, सब मनुष्यों को विद्वान् करके आनन्दित होता है, वैसे ही आप्त अर्थात् पूर्ण विद्वान् धार्मिक होता है ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर और विद्वान् के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे सत्यतर होतरग्ने ! यथा कश्चिद्धार्मिको विद्वान् विद्यार्थी वा विप्रस्य मनुषोऽनुकूलो भूत्वा सुखकारी वर्त्तते, तथैव त्वमद्य कविभिः सह सन् यया हविर्भिर्देवानयजस्तया मन्द्रया जुह्वाऽस्मान् यजस्व ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) येन प्रकारेण (विप्रस्य) मेधाविनः (मनुषः) मननशीलस्य मानवस्य (हविर्भिः) आदेयैर्गुणकर्मस्वभावैः सह (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् वा (अयजः) (कविभिः) पूर्णविद्यैः क्रान्तदर्शनैः (कविः) क्रान्तदर्शनो विद्वान् (सन्) वर्त्तमानः (एव) निश्चये (होतः) सर्वसुखप्रदातः (सत्यतर) अतिशयेन सत्यस्वरूप (त्वम्) परमात्मा विद्वान् वा (अद्य) अस्मिन् दिने (अग्ने) ज्ञानप्रद विद्वन् (मन्द्रया) आह्लादकामनाविज्ञानप्रदया स्तुत्या (जुह्वा) आदानक्रियाकौशलया बुद्ध्या (यजस्व) सुखानि देहि ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - यथा कश्चिन्मनुष्यो विद्वद्भ्यो विद्यां प्राप्य सर्वोपकारी भूत्वा सर्वान् प्राणिनः सुखयित्वा मनुष्यान् विदुषः कृत्वानन्दति तथैवाप्तो मनुष्यो वर्त्तते इति वेद्यम् ॥ ५ ॥ अत्रेश्वरविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - जसे एखादा माणूस विद्वानांकडून सर्व विद्या प्राप्त करून सर्वांवर उपकार करतो. सर्व प्राण्यांना सुख देतो. सर्व माणसांना विद्वान करून आनंदित होतो. तसेच तो आप्त अर्थात पूर्ण विद्वान धार्मिक असतो. ॥ ५ ॥