०७५

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

जुष꣡स्व सप्र꣡थस्तमं
व꣡चो देव꣡प्सरस्तमम्
हव्या꣡ जु꣡ह्वान आस꣡नि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sapráthastamam ← sapráthastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devápsarastamam ← devápsarastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsáni ← āsán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

júhvānaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

जु॒षस्व॑ । स॒प्रथः॑ऽतमम् । वचः॑ । दे॒वप्स॑रःऽतमम् ।
ह॒व्या । जुह्वा॑नः । आ॒सनि॑ ॥

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• saprathastamaṃ ← saprathastamam ← saprathastama
• [noun], accusative, singular, neuter

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• devapsarastamam ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devapsarastamam ← psarastamam ← psarastama
• [noun], accusative, singular, neuter

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• juhvāna ← juhvānaḥ ← hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• āsani ← āsan
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth.”

हे अग्ने सप्रथस्तमम् अतिशयेन विस्तीर्णं वचः स्तोत्रलक्षणमस्मदीयं वचनं जुषस्व सेवस्व । कीदृशम् । देवप्सरस्तमं देवानां प्रीणयितृतमम् । किं कुर्वन् । आसनि तवास्ये हव्या हव्यानि स्तोकलक्षणानि हवींषि जुह्वानः प्रक्षिपन् । इमानि स्तोकलक्षणानि हवींषि वृथा मा भूवन् तत्सर्वं त्वदीयेन मुखेन स्वीकुर्वित्यर्थः ॥ देवप्सरस्तमम् ।’ स्पृ प्रीतिबलयोः । देवान् स्पृणोति प्रणयतीति देवप्सराः ।’ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति असुन् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । सकारपकारयोः स्थानविपर्ययः। अतिशयेन देवप्सरा देवप्सरस्तमः । जुह्वानः । जुहोतेर्व्यत्ययेन शानच् । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । आसनि । ’ पद्दन्’ इत्यादिना आस्यशब्दस्य आसन्नादेशः ।

English translation:

“Accept our most exhaustive prayers, propitiatory of the gods, accepting our oblations in your mouth.”

Take delight in the most extensive speech, which affords most delight to the gods,
while pouring the oblations into your own mouth. ꣡

ACCEPT our loudest-sounding hymn, food most delightful to the Gods,
Pouring our offerings in thy mouth.

Accept gladly our most widely-sounding 1 speech, the most agreeable to the gods, thou who, in thy mouth, offerest the sacrificial food (to the gods).

Erfreue dich an der sehr ausgedehnten Rede, die ganz nach der Götter Geschmack ist, während du die Spenden in deinem Mund opferst.

Nimm an das Lied, das weit erschallt, der Götter schönstes Labsal ist, Den Trank dir giessend in den Mund.

Прими радостно (эту) шире всех простирающуюся
Речь, больше всех служащую к усладе богов,
Когда ты совершаешь устами жертвенные возлияния!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

अब ७५ पचहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् लोग कैसे हों, इस विषय का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (आसनि) अपने मुख में (हव्या) भोजन करने योग्य पदार्थों को (जुह्वानः) खानेवाले आप जो विद्वानों का (सप्रथस्तमम्) अतिविस्तारयुक्त (देवप्सरस्तमम्) विद्वानों को अत्यन्त ग्रहण करने योग्य व्यवहार वा (वचः) वचन है (तम्) उसको (जुषस्व) सेवन करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य युक्तिपूर्वक भोजन, पान और चेष्टाओं से युक्त ब्रह्मचारी हों, वे शरीर और आत्मा के सुख को प्राप्त होते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वन्नासनि हव्या जुह्वानस्त्वं यो विदुषां व्यवहारस्तं सप्रथस्तमं देवप्सरस्तमं वचश्च जुषस्व ॥ १ ॥

पुनर्विद्वान् कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जुषस्व) (सप्रथस्तमम्) अतिशयेन विस्तारयुक्तव्यवहारम् (वचः) वचनम् (देवप्सरस्तमम्) देवैर्विद्वद्भिरतिशयेन ग्राह्यम् तम् (हव्या) अत्तुमर्हाणि (जुह्वानः) भुञ्जानः (आसनि) व्याप्त्याख्ये मुखे। अत्र पद्दन्नोमास०। (अष्टा०६.१.६३) इति सूत्रेणासन्नादेशः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या युक्ताहारैर्ब्रह्मचारिणः स्युस्ते शरीरात्मसुखमाप्नुवन्तीति ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताबरोबर पूर्वसूक्तार्थाची संगती समजली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे युक्तिपूर्वक आहारविहार, प्रयत्नपूर्वक ब्रह्मचर्य पालन करतात ती शरीर व आत्म्याचे सुख प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡था ते अङ्गिरस्तम
अ꣡ग्ने वेधस्तम प्रिय꣡म्
वोचे꣡म ब्र꣡ह्म सानसि꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aṅgirastama ← áṅgirastama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vedhastama ← vedhástama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sānasí ← sānasí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vocéma ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

अथ॑ । ते॒ । अ॒ङ्गि॒रः॒ऽत॒म॒ । अ॒ग्ने॒ । वे॒धः॒ऽत॒म॒ । प्रि॒यम् ।
वो॒चेम॑ । ब्रह्म॑ । सा॒न॒सि ॥

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• aṅgirastamāgne ← aṅgirastama
• [noun], vocative, singular, masculine

• aṅgirastamāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vedhastama
• [noun], vocative, singular, masculine

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• vocema ← vac
• [verb], plural, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• sānasi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “victorious.”

हे अङ्गिरस्तम अतिशयेनाङ्गनादिगुणयुक्त । यद्वा । अङ्गिरसां वरिष्ठ । वेधस्तम । वेधा इति मेधाविनाम । अतिशयेन मेधाविन् अग्ने । अथ अनन्तरं ते तुभ्यं सानसि संभजनीयं प्रियं प्रीतिकरं ब्रह्म स्तोत्रं वोचेम वक्तारो भूयास्म ॥ वोचेम । लिङयाशिष्यड्’। ’ वच उम्’ इति उमागमः । सानसि । ‘वन षण संभक्तौ’ । ‘सानसिधर्णसि’ इत्यादौ असिच्प्रत्ययान्तो निपात्यते ।

English translation:

“And then, most wise Agni, chief of the Aṅgiras, may we address (to you) an acceptable and gratifying prayer.”

Then, o Agni, best of Aṅgirases, best of ritual adepts, something dear to you
might we speak—a winning sacred formulation. ꣡

Now, Agni, will we say to thee, O wisest and best Angiras,
Our precious, much-availing prayer.

And may we then pronounce to thee, O highest Aṅgiras, Agni, best worshipper, a prayer agreeable to thee and successful.

Dann wollen wir dir, du erster Angiras, du größter Meister Agni, ein liebes Erbauungslied aufsagen, ein einträgliches.

Huldvollster, bester Angiras, wir sprechen, Agni, ein Gebet, Das lieb dir sei und Segen bringt.

О лучший из Ангирасов, Агни, самый мудрый,
Вот мы хотим вознести тебе
Молитву, приятную, приносящую добычу.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उससे विद्वान् क्या कहें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अङ्गिरस्तम) सब विद्याओं के जानने और (वेधस्तम) अत्यन्त धारण करनेवाले (अग्ने) विद्वान् ! जैसे हम लोग वेदों को पढ़ के (अथ) इसके पीछे (ते) तुझे (सानसि) सदा से वर्त्तमान (प्रियम्) प्रीतिकारक (ब्रह्म) चारों वेदों का (वोचेम) उपदेश करें, वैसे ही तू कर ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वेदादि सत्यशास्त्रों के उपदेश के विना किसी मनुष्य को परमेश्वर और विद्युत् अग्नि आदि पदार्थों के विषय का ज्ञान नहीं होता ॥ २ ॥

अन्वय: हे अङ्गिरस्तम वेधस्तमाग्ने विद्वन् ! यथा वयं वेदानधीत्याथ ते तुभ्यं सानसि प्रियं ब्रह्म वोचेम तथैव त्वं विधेहि ॥ २ ॥

पुनस्तं प्रत्यन्ये किं वदेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अथ) अनन्तरम् (ते) तुभ्यम् (अङ्गिरस्तम) अङ्गति गच्छति जानाति सोऽतिशयितस्तत्संबुद्धौ तस्मै वा (अग्ने) विज्ञानस्वरूप (वेधस्तम) अतिशयेन सर्वाविद्याधर (प्रियम्) प्रीणाति यत् तत् (वोचेम) उपदिशेम (ब्रह्म) वेदचतुष्टयम् (सानसि) सनातनम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नुह्युपदेशेन विना कस्यचिन्मनुष्यस्य परमेश्वरविषयं विद्युदादिविषयं वा ज्ञानं संभवति तस्मात् सर्वैर्मनुष्यैरुपदेशश्रवणे सदा कर्त्तव्ये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. वेद इत्यादी सत्य शास्त्रांच्या उपदेशाशिवाय कोणत्याही माणसाला परमेश्वर व विद्युत अग्नी इत्यादी पदार्थांच्या विषयाचे ज्ञान होत नाही. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

क꣡स् ते जामि꣡र् ज꣡नाना᳐म्
अ꣡ग्ने को꣡ दाशु꣡अध्वरः
को꣡ ह क꣡स्मिन्न् असि श्रितः꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jāmíḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dāśvàdhvaraḥ ← dāśvàdhvara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)
{}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kásmin ← ká- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śritáḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

कः । ते॒ । जा॒मिः । जना॑नाम् । अग्ने॑ । कः । दा॒शुऽअ॑ध्वरः ।
कः । ह॒ । कस्मि॑न् । अ॒सि॒ । श्रि॒तः ॥

• kas ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jāmir ← jāmiḥ ← jāmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “related; ancestral; customary; usual.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• dāśvadhvaraḥ ← dāśvadhvara
• [noun], nominative, singular, masculine

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• kasminn ← kasmin ← ka
• [noun], locative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śritaḥ ← śri
• [verb noun], nominative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

हे अग्ने जनानां मनुष्याणां मध्ये ते तव कः जामिः को बन्धुः । त्वं सर्वैर्गुणैरधिकोऽसि । तवानुरूपो बन्धुर्नास्तीति भावः । को दाश्वध्वरः । दाशुर्दत्तोऽध्वरो यज्ञो येन स तथोक्तः । त्वां यष्टुमपि समर्थः कोऽपि नास्तीत्यर्थः । को ह त्वं कथंभूतस्त्वम् । ईदृग्रूपः इति सर्वैर्न ज्ञायसे इत्यर्थः । कस्मिन् स्थाने श्रितः आश्रितः असि वर्तसे । तत्स्थानमपि न केनचित् ज्ञायते । अतस्त्वमस्माभिः मांसदृष्टिभिः कथमुपलब्धव्यः इत्यग्निः प्रशस्यते । दाश्वध्वरः । दाशृ दाने ‘। ‘ उणादयो बहुलम् (पा. सू. ३. ३.१ ) इति बहुलवचनात् कर्मणि उण्प्रत्ययः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यणादेशे ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितोऽनुदात्तस्य ’ इति स्वरितत्वम् ॥

English translation:

“Who, Agni, is your kinsman amongst people? Who is worthy to offer you sacrifice? Who, indeed, are you and where do you abide?”

Who is the kinsman of your peoples? O Agni, who holds the pious ceremony?
Who are you and fixed in what? ꣡

Who, Agni, is thy kin, of men? who is thy worthy worshipper?
On whom dependent? who art thou?

Who is thy kinsman among men, O Agni? Who performs worship to thee 1? Who art thou, and where dost thou rest?

Wer ist unter den Menschen dein Verwandter, o Agni, welcher Opferspender? Wer ist es? An wen hältst du dich?

Wer ist der Menschen Bruder dir? wer, Agni, ist’s, der Opfer weiht? Wer ist’s? mit wem bist du vereint?

Кто твой родственник среди людей,
О Агни, кто почтительно совершает обряд?
Кто же он? У кого ты находишься?

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, यह विषय कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (जनानाम्) मनुष्यों के बीच (ते) आपका (कः) कौन मनुष्य (ह) निश्चय करके (जामिः) जाननेवाला है (कः) कौन (दाश्वध्वरः) दान देने और रक्षा करनेवाला है, तू (कः) कौन है और (कस्मिन्) किसमें (श्रितः) आश्रित (असि) है, इस सब बात का उत्तर दे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - बहुत मनुष्यों में कोई ऐसा होता है कि जो परमेश्वर और अग्न्यादि पदार्थों को ठीक-ठीक जाने और जनावे, क्योंकि ये दोनों अत्यन्त आश्चर्य्य गुण, कर्म और स्वभाववाले हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! जनानां मध्ये ते तव को ह जामिरस्ति को दाश्वध्वरस्त्वं कः कस्मिन् श्रितोऽसीत्यस्य सर्वस्य वदोत्तरम् ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (ते) तव (जामिः) ज्ञाता। अत्र ज्ञा धातोर्बाहुलकादौणादिको मिः प्रत्ययो जादेशश्च। (जनानाम्) मनुष्याणां मध्ये (अग्ने) सकलविद्यावित् (कः) (दाश्वध्वरः) दाशुर्दाताऽध्वरोऽहिंसको यस्मिन् सः (कः) (ह) किल (कस्मिन्) (असि) (श्रितः) आश्रितः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्याणां मध्ये कश्चिदेव परमेश्वरस्याग्न्यादेश्च विज्ञाता विज्ञापको भवितुं शक्नोति। कुत एतयोरत्यन्ताश्चर्य्यगुणकर्मस्वभाववत्त्वात् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - पुष्कळ माणसांपैकी एखादाच असा असतो की जो परमेश्वर व अग्नी इत्यादी पदार्थांना यथायोग्य जाणतो व जाणवून देतो, कारण हे दोन्ही अत्यंत आश्चर्यकारक गुण कर्म स्वभावाचे असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

तुवं꣡ जामि꣡र् ज꣡नाना᳐म्
अ꣡ग्ने मित्रो꣡ असि प्रियः꣡
स꣡खा स꣡खिभ्य ई꣡डियः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jāmíḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhibhyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

त्वम् । जा॒मिः । जना॑नाम् । अग्ने॑ । मि॒त्रः । अ॒सि॒ । प्रि॒यः ।
सखा॑ । सखि॑ऽभ्यः । ईड्यः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• jāmir ← jāmiḥ ← jāmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “related; ancestral; customary; usual.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhibhya ← sakhibhyaḥ ← sakhi
• [noun], dative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

हे अग्ने त्वम् उक्तप्रकारेण अचिन्त्यरूपोऽप्यनुग्रहीतृतया सर्वेषां जनानां जामिः बन्धुः असि। तथा प्रियः प्रीणयिता त्वं यजमानानां मित्रः प्रमीतेस्त्रायकोऽसि । ईड्यः स्तुतिभिः स्तुत्यस्त्वं सखिभ्यः समानख्यानेभ्य ऋत्विग्भ्यः सखा सखिवदत्यन्तं प्रियः असि ॥ जामिः । ‘जमु अदने’। जमन्ति सहैकस्मिन्पात्रे अदन्तीति जामयो बन्धवः । ‘ जनिघसिभ्यामिण् ’ ( उ. सू. ४-५६९ ) इति विधीयमानः इण् बहुलवचनादस्मादपि द्रष्टव्यः । ईड्यः । ‘ ईड स्तुतौ ‘। ‘ ईडवन्दवृशंसदुहां ण्यतः ‘इत्याद्युदात्तत्वम् ।

English translation:

“You, Agni, are the kinsman of people. You are the protector of sacrificers. You are extolled by priests, since you are the friend of all.”

You are the kinsman of the peoples. O Agni, you are the dear envoy, a comrade for your comrades, to be reverently invoked. ꣡

The kinsman, Agni, of mankind, their well beloved Friend art thou,
A Friend whom friends may supplicate.

Thou, O Agni, art the kinsman, the dear friend (‘Mitra’) of men, a friend who is to be magnified by his friends.

Du bist der Verwandte der Menschen, Agni, ihr lieber Verbündeter, ein Freund für die Freunde anzurufen.

Der Menschen Bruder bist nur du, du, Agni, ein Genosse traut, Ein Freund dem Freunde preisenswerth.

Ты людям родственник,
О Агни, ты союзник милый,
Друг, которого друзья должны призывать.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• यवमध्यापादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

य꣡जा नो मित्रा꣡व꣡रुणा
य꣡जा देवाँ꣡ ऋत꣡म् बृह꣡त्
अ꣡ग्ने य꣡क्षि सुवं꣡ द꣡मम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yája ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yája ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dámam ← dáma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svám ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

यज॑ । नः॒ । मि॒त्रावरु॑णा । यज॑ । दे॒वान् । ऋ॒तम् । बृ॒हत् ।
अग्ने॑ । यक्षि॑ । स्वम् । दम॑म् ॥

• yajā ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• yajā ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• svaṃ ← svam ← sva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• damam ← dama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

हे अग्ने नः अस्मदर्थं मित्रावरुणा एतत्संज्ञौ देवौ यज हविषा पूजय । तथा देवान् इन्द्रादीन् यज पूजय। ऋतं सत्यं यथार्थफलं यज्ञं च यजेत्येव । तदर्थं बृहत् प्रौढं त्वं स्वकीयं दमं यज्ञगृहं यक्षि यज संगच्छस्व । त्वय्यन्तर्विद्यमाने सति हि यज्ञगृहं पूज्यते ॥ यज । द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । देवान् । दीर्घादटि समानपादे’ इति संहितायां नकारस्य रुत्वम् । ‘ आतोऽटि नित्यम्’ इति अनुनासिकः आकारः । यत्वलोपौ । यक्षि । यजेः ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“Worship for us, Mitra and Varuṇa; worship for us, all the gods; (celebrate) a great sacrifice; be present in your own dwelling.”

Sacrifice for us to Mitra and Varuṇa; sacrifice to the gods, to lofty truth. Agni, you will sacrifice to your own home.

The three pādas contain three 2nd sg. verb forms belonging to √yaj, two pres.

imperatives yájā (a, b) and a so-called “si-imperative” yákṣi (c). Though “siimperatives” do often function as imperatives, they are haplologized -s-aorist subjunctives by most accounts. I so tr. yákṣi here, since the poet could easily have repeated yájā in this context; it would have been metrically fine and in fact would have produced a more iambic pattern. It is accented because it follows an extrasentential voc. For another si-imperative that is better rendered as a subjunctive see ní … satsi in I.76.4 in the next hymn.

Bring to us Mitra, Varuna, bring the Gods to mighty sacrifice.
Bring them, O Agni, to thine home.

Sacrifice for us to Mitra and Varuna. Sacrifice to the gods, (a sacrifice conforming to) the great Rita 1. Sacrifice, O Agni, to thy own house.

Verehre für uns Mitra und Varuna, verehre die Götter, das hohe Gesetz! Agni, verehre dein eigenes Haus!

Verehr’ uns, Mitra-Varuna, die Götter und das hehre Recht, O Agni, ehr’ dein eignes Haus.

Принеси жертву для нас Митре-Варуне,
Принеси жертву богам, высокому (космическому) закону,
О Агни, принеси жертву своему дому!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान् मनुष्य ! जिस कारण (स्वम्) आप अपने (दमम्) उत्तम स्वभावरूपी घर को (यक्षि) प्राप्त होते हैं, इसी से (नः) हमारे लिये (मित्रावरुणा) बल और पराक्रम के करनेवाले प्राण और उदान को (यज) अरोग कीजिये (बृहत्) बड़े-बड़े विद्यादिगुणयुक्त (ऋतम्) सत्य विज्ञान को (यज) प्रकाशित कीजिये ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमेश्वर का परोपकार के लिये न्याय आदि शुभ गुण देने का स्वभाव है, वैसे ही विद्वानों को भी अपना स्वभाव रखना चाहिये ॥ ५ ॥ इस सूक्त में ईश्वर अग्नि और विद्वान् के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे अग्ने यतस्त्वं स्वं दमं यक्षि तस्मान्नो मित्रावरुणा यज बृहदृतं देवाँश्च यज ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यज) सङ्गमय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्मभ्यम् (मित्रावरुणा) बलपराक्रमकारकौ प्राणोदानौ (यज) सङ्गच्छस्व (देवान्) दिव्यगुणान् भोगान् (ऋतम्) सत्यं विज्ञानम् (बृहत्) महाविद्यादिगुणयुक्तम् (अग्ने) विज्ञानयुक्त (यक्षि) यजसि। अत्र लडर्थे लुङ्। (स्वम्) स्वकीयम् (दमम्) दान्तस्वभावं गृहम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - यथा परमेश्वरस्य परोपकारन्यायादिशुभगुणदानस्वभावोऽस्ति तथैव विद्वद्भिरपि तादृक् स्वभावः कर्त्तव्यः ॥ ५ ॥ अत्रेश्वराग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - जसा परमेश्वर परोपकार, न्याय इत्यादी शुभ गुण देणारा असतो तसेच विद्वानानेही वागावे. ॥ ५ ॥