०७४

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

उपप्रय꣡न्तो अध्वर꣡म्
म꣡न्त्रं वोचेम अग्न꣡ये
आरे꣡ अस्मे꣡ च शृण्वते꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

upaprayántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mántram ← mántra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vocema ← √vac- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

āré ← āré (invariable)
{}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

śr̥ṇvaté ← √śru- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒प॒ऽप्र॒यन्तः॑ । अ॒ध्व॒रम् । मन्त्र॑म् । वो॒चे॒म॒ । अ॒ग्नये॑ ।
आ॒रे । अ॒स्मे इति॑ । च॒ । शृ॒ण्व॒ते ॥

• upaprayanto ← upaprayantaḥ ← upapre ← √i
• [verb noun], nominative, plural

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• mantraṃ ← mantram ← mantra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• vocemāgnaye ← vocema ← vac
• [verb], plural, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• vocemāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śṛṇvate ← śru
• [verb noun], dative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

अध्वरं हिंसाप्रत्यवायरहितमग्निष्टोमादियज्ञम् उपप्रयन्तः उपेत्य प्रकर्षेण यन्तो गच्छन्तः प्राप्त्यविच्छेदेन सम्यगनुतिष्ठन्तः इत्यर्थः । तादृशा वयम् अग्नये अङ्गनादिगुणयुक्ताय देवाय मन्त्रं मननसाधनमेतत्सूक्तरूपं स्तोत्रं वोचेम । वक्तारो भूयास्मेत्याशास्यते । कीदृशायाग्नये । आरे अस्मे च शृण्वते । चशब्दः अप्यर्थे आरेशब्दात्परो द्रष्टव्यः । आरे च दूरेऽपि स्थित्वास्माकं स्तुतीः शृण्वते । अस्मासु प्रीत्यतिशयेन सर्वत्र प्रवर्तमानोऽग्निरस्मदीयमेव स्तोत्रं शृणोतीति भावः ॥ वोचेम । ‘ ब्रुवो वचिः । ‘ लिङयाशिष्यङ्’। ‘वच उम्’ इति उमागमः । शृण्वते । ‘शतुरनुमः’ इति । विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

उपप्रयन्तः उपेत्य प्रकर्षेण गच्छन्तः अध्वरं यज्ञं अविच्छेदेन गच्छन्तः कुर्वन्तो वयं मन्त्रं वोचेमेत्याशास्यते, उपस्थानमन्त्रस्य वक्तारो भूयास्मेति । वचेराशिषि लिञ् ‘लियङाशिष्यङ्’ ’ वच उम्’ । अग्नये अग्न्यर्थम् । कीदृशायाग्नये आरे दूरे च अस्मे अस्माकं शृण्वते श्रुत्वा वचनार्थं कुर्वते सर्वदा तं मन्त्रं वोचेम उच्यास्मेत्यविच्छेदेन आशास्यते ॥

English translation:

“Hastening to the sacrifice, let us repeat a prayer to Agni, who fears us from afar.”

Reverently approaching the ceremony, might we speak a solemn formula to Agni,
to him who listens, (when he is) in the distance and with us (here),

As forth to sacrifice we go, a hymn to a hymn let us say,
Who hears us even when afar;

Going forward to the sacrifice let us repeat a prayer to Agni who hears us, may he be afar or with us—

As we approach the sacrifice,
Let us utter a hymn to Agni,
Who heareth us, even from afar.

Zum Opferdienst antretend wollen wir dem Agni ein Dichterwort aufsagen, der auch in der Ferne auf uns hört;

Zum Opfer schreitend wollen wir dem Agni sprechen ein Gebet, Der uns auch aus der Ferne hört,

Приступая к обряду,
Мы хотим произнести молитву Агни –
Ведь он слышит нас и издалека,

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब चौहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है, इसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (उपप्रयन्तः) समीप प्राप्त होनेवाले हम लोग इस (अस्मे) हम लोगों के (आरे) दूर (च) और समीप में (शृण्वते) श्रवण करते हुए (अग्नये) परमेश्वर के लिये (अध्वरम्) हिंसारहित (मन्त्रम्) विचार को निरन्तर (वोचेम) उपदेश करें, वैसे तुम भी किया करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि बाहर-भीतर व्याप्त होके हम लोगों के दूर-समीप व्यवहार के कर्मों को जानते हुए परमात्मा को जानकर, अधर्म से अलग होकर, सत्य धर्म का सेवन करके आनन्दयुक्त रहें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथोपप्रयन्तो वयमस्मे आरे च शृण्वतेऽग्नयेऽध्वरं मन्त्रं सततं वोचेम तथा यूयमपि वदत ॥ १ ॥

अथेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उपप्रयन्तः) समीपं प्राप्नुवन्तः (अध्वरम्) अहिंसकम् (मन्त्रम्) विचारम् (वोचेम) उच्याम। अत्राशीर्लिङ्यङ् वचउमित्यमागमश्च। (अग्नये) परमेश्वराय (आरे) दूरे। आर इति दूरनामसु पठितम्। (निघं०३.२६) (अस्मे) अस्माकम् (च) चात्समीपे (शृण्वते) श्रवणं कुर्वते ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्बहिरन्तर्व्याप्तमस्माकं दूरे समीपे सर्वव्यवहारं विजानन्तं परमात्मानं विज्ञायाऽधर्माद्भीत्वा सत्यं धर्मं सेवित्वाऽऽनन्दितव्यम् ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, विद्वान व विद्युत अग्नीच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे पूर्वसूक्तार्थाबरोबर या सूक्ताची संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी आत व बाहेर व्याप्त असणाऱ्या व स्वतःच्या दूर आणि जवळच्या व्यवहार कर्मांना जाणणाऱ्या परमात्म्याला जाणून अधर्माचा त्याग करावा व सत्य धर्माचे पालन करून आनंदाने जगावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

यः꣡ स्नी꣡हितीषु पूर्वियः꣡
संजग्माना꣡सु कृष्टि꣡षु
अ꣡रक्षद् दाशु꣡षे ग꣡यम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
pūrvyáḥ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

snī́hitīṣu ← snī́hiti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭíṣu ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

saṁjagmānā́su ← √gam- (root)
{case:LOC, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

árakṣat ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gáyam ← gáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यः । स्नीहि॑तीषु । पू॒र्व्यः । स॒म्ऽज॒ग्मा॒नासु॑ । कृ॒ष्टिषु॑ ।
अर॑क्षत् । दा॒शुषे॑ । गय॑म् ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• snīhitīṣu ← snīhiti
• [noun], locative, plural, feminine

• pūrvyaḥ ← pūrvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• saṃjagmānāsu ← saṃgam ← √gam
• [verb noun], locative, plural
• “meet; unite; love; connect; exist; land; justify.”

• kṛṣṭiṣu ← kṛṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• arakṣad ← arakṣat ← rakṣ
• [verb], singular, Imperfect
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• gayam ← gaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “house; Gaya; family; Gaya; property; Gaya; wealth; livestock.”

पूर्व्यः चिरंतनः यः अग्निः स्नीहितीषु वधकारिणीषु कृष्टिषु शत्रुभूतासु प्रजासु संजग्मानासु संगतासु सतीषु दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय गयं धनम् अरक्षत् रक्षति तस्मै मन्त्रं वोचेमेति पूर्वेण संबन्धः ॥ स्नीहितीषु । ‘ष्णिह स्नेहने’। चुरादिः । ‘ स्नेहयति’ (नि. २. १९. १३) इति वधकर्मसु पठितः । स्नेह्यन्ते हिंस्यन्ते प्रजा आभिरिति स्नेहितयः । करणे क्तिन् । ‘ तितुत्रेष्वग्रहादीनामिति वक्तव्यम् ’ (पा. म. ७. २. ९. १) इति वचनात् निगृहीतिर्निपठितिरितिवत् इडागमः । व्यत्ययेन एकारस्य ईकारादेशः क्तिनो दीर्घश्च । नित्वादाद्युदात्तत्वम् । संजग्मानासु । ‘ समो गम्यृच्छि ’ इति आत्मनेपदम् । लिटः कानच् । ‘गमहन’ इत्यादिना उपधालोपः । अरक्षत् । ‘ छन्दसि लुङलङ्लिटः’ इति वर्तमाने लङ् ॥

English translation:

“Who, existing of old, has preserved wealth for the sacrificer, when malevolent men are assembled together.”

Who, at the forefront in the “blizzards” (of attacks) when the separate peoples were clashing together,
guarded for the pious man his patrimony.

This interpr. of snī́hitīṣu rests on a metaphorical use of the original sense of √snih ‘snow’. On this root as warrior slang, see Hoffmann MSS 18 (1965) = Aufs. 447ff.

Who, from of old, in carnage, when the people gathered, hath preserved
His household for the worshipper.

He who foremost 1 in … 2, when the human tribes met (in battle), has preserved his home to the worshipper.

Der auch im Schlachtgetümmel vorangehend, wenn die Völker aneinandergeraten sind, dem Opferspender das Haus schützte.

Der, wenn im Kampf die Völker sich befehden, als der erste stets Dem Frommen Haus und Hof beschützt.

(Тот,) кто, находясь впереди в сражениях,
Когда столкнулись народы,
Спас домашнее имущество почитающему (его).

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह परमेश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (पूर्व्यः) पूर्वज विद्वान् लोगों से साक्षात्कार किया हुआ जगदीश्वर (संजग्मानासु) एक-दूसरे के सङ्ग चलती हुई (स्नीहितीषु) स्नेह करनेवाली (कृष्टिषु) मनुष्य आदि प्रजा में (दाशुषे) विद्यादि शुभ गुण देनेवाले के लिये (गयम्) धन की (अरक्षत्) रक्षा करता है, उस (अग्नये) ईश्वर के लिये (अध्वरम्) हिंसारहित (मन्त्रम्) विचार को हम लोग (वोचेम) कहें, वैसे तुम भी कहा करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। पूर्व मन्त्र से (अग्नये) (अध्वरम्) (मन्त्रम्) (वोचेम) इन चार पदों की अनुवृत्ति आती है। प्रजा में रहनेवाले किसी जीव का परमेश्वर के विना रक्षण और सुख नहीं हो सकता, इससे सब मनुष्यों को उचित है कि इसका सेवन सर्वदा करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः पूर्व्यो जगदीश्वरः संजग्मानासु स्नीहितीषु कृष्टिषु दाशुषे गयमरक्षत् तस्मा अग्नयेऽध्वरं मन्त्रं यथा वयं वोचेम तथा यूयमपि वदत ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जगदीश्वरः (स्नीहितीषु) स्नेहकारिणीषु। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (पूर्व्यः) पूर्वैः साक्षात्कृतः (संजग्मानासु) सङ्गच्छन्तीषु (कृष्टिषु) मनुष्यादिप्रजासु (अरक्षत्) रक्षति (दाशुषे) विद्यादिशुभगुणानां दात्रे (गयम्) धनम्। गयमिति धननामसु पठितम्। (निघं०२.१०) ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। पुरस्तात् (अग्नये) (अध्वरम्) (मन्त्रम्) (वोचेम) इति पदचतुष्टयमत्रानुवर्त्तते, नहि कस्यापि प्रजास्थस्य जीवस्य परमेश्वरेण विना यथावद्रक्षणं सुखं च जायते तस्मादयं सर्वैस्सदा सेवनीयः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. पूर्वीच्या मंत्रातील (अग्नये) (अध्वरम्) (मन्त्रम्) (वोचेम) या चार पदांची अनुवृत्ती होते. परमेश्वराशिवाय प्रजेमधील कोणत्याही जीवाचे रक्षण होऊ शकत नाही व सुखही प्राप्त होऊ शकत नाही. त्यासाठी सर्व माणसांनी त्याचे सदैव ग्रहण करावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

उत꣡ ब्रुवन्तु जन्त꣡व
उ꣡द् अग्नि꣡र् वृत्रहा꣡जनि
धनंजयो꣡ र꣡णे-रणे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bruvantu ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jantávaḥ ← jantú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajani ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

út ← út (invariable)
{}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhanaṁjayáḥ ← dhanaṁjayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráṇe-raṇe ← ráṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

उ॒त । ब्रु॒व॒न्तु॒ । ज॒न्तवः॑ । उत् । अ॒ग्निः । वृ॒त्र॒ऽहा । अ॒ज॒नि॒ ।
ध॒न॒म्ऽज॒यः । रणे॑ऽरणे ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• bruvantu ← brū
• [verb], plural, Present imperative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• jantava ← jantavaḥ ← jantu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; worm; being; child; Jantu; offspring; insect; vermin; animal.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vṛtrahājani ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahājani ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• vṛtrahājani ← ajani ← jan
• [verb], singular, Aorist passive
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• dhanañjayo ← dhanañjayaḥ ← dhanaṃjaya
• [noun], nominative, singular, masculine

• raṇe ← raṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• raṇe ← raṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

अग्निः उत् अजनि अरण्योः सकाशादुत्पन्नः । उत अनन्तरं जन्तवः जाताः सर्वे ऋत्विजः ब्रुवन्तु तमग्निं स्तुवन्तु । कीदृशोऽग्निः । वृत्रहा वृत्राणामावरकाणां शत्रूणां हन्ता रणेरणे सर्वेषु संग्रामेषु धनंजयः शत्रुधनानां जेता ॥ धनंजयः । ‘ संज्ञायां भृतॄवृजि ’ (पा. सू. ३. २. ४६ ) इति खच्। ’ अरुर्द्विषदजन्तस्य°’ (पा. सू. ६. ३. ६७ ) इति मुम् । चित्स्वरेणान्तोदात्तत्वम् । रणेरणे। रण शब्दार्थः । रणन्ति दुन्दुभयोऽस्मिन्निति रणः संग्रामः । ‘वशिरण्योरुपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ३. ३. ५८. ३) इति अप् । ‘नित्यवीप्सयोः’ इति द्विर्वचनम् । आम्रेडितानुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Let men praise Agni as soon as genitive rated, the slayer of Vṛtra, and the winner of booty in many a battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vṛtra = an enemy, in genitive ral; Agni is identified with Indra

And let the people say: “Agni, the Vr̥tra-smasher, has arisen,
who wins the stakes in every battle!”

And let men say, Agni is born, e’en he who slayeth Vrtra, he
Who winneth wealth in every fight.

And let the people say ‘Agni is born, the slayer of foes (or, the slayer of Vritra), he who wins the prize in every battle.’

Und die Leute sollen sagen: Agni, der Vritratöter, ist erstanden, der in jedem Kampfe der Beutegewinner ist.

Die Menschen mögen es gestehn: »Agni erstand als Siegesheld, Der Beute macht in jeder Schlacht.«

И пусть люди говорят:
“Возник Агни, побеждающий сопротивление,
Завоевывающий награду в битве за битвой”.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (रणेरणे) युद्ध-युद्ध में (धनञ्जयः) धन से जितानेवाला (वृत्रहा) मेघ को नष्ट करनेहारे सूर्य्य के समान (अग्निः) परमेश्वर (दाशुषे) विद्या, शुभ गुणों के दान करनेवाले मनुष्य के लिये (गयम्) धन को (उदजनि) उत्पन्न करता है (उत्) और भी जिसका विद्वान् लोग उपदेश करते हैं (जन्तवः) सब मनुष्य (अध्वरम्) हिंसारहित (मन्त्रम्) उसी के विचार को (उपब्रुवन्तु) परस्पर उपदेश करें ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जिसके आश्रय से शत्रुओं के पराजय द्वारा अपने विजय से राज्यधनों की प्राप्ति होती है, उस परमेश्वर का नित्य सेवन किया करो ॥ ३ ॥

अन्वय: यो रणेरणे धनञ्जयो वृत्रहेव दाशुषे गयमुदजनि। उतापि यं विद्वांस उपदिशन्ति, तं जन्तवोऽन्योन्यमुपब्रुवन्तु ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (ब्रुवन्तु) उपदिशन्तु (जन्तवः) जीवाः (उत्) उत्कृष्टे (अग्निः) विजयप्रदो भगवान् (वृत्रहा) मेघहन्ता सूर्य इवाविद्यान्धकारनाशकः (अजनि) जनयति (धनञ्जयः) यो धनेन जापयति सः (रणेरणे) युद्धे युद्धे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं यस्योपाश्रयेण शत्रूणां पराजयेन विजयः स्वविजयेन च राज्यधनानि जायन्ते, तं नित्यं सेवध्वम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याच्या आश्रयामुळे शत्रूचा पराजय करून स्वतःला विजय प्राप्त होतो तसेच राज्य व धनाची प्राप्ती होते. त्या परमेश्वराचा तुम्ही नित्य स्वीकार करा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

य꣡स्य दूतो꣡ अ꣡सि क्ष꣡ये
वे꣡षि हव्या꣡नि वीत꣡ये
दस्म꣡त् कृणो꣡षि अध्वर꣡म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣáye ← kṣáya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

véṣi ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dasmát ← dasmánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇóṣi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

यस्य॑ । दू॒तः । असि॑ । क्षये॑ । वेषि॑ । ह॒व्यानि॑ । वी॒तये॑ ।
द॒स्मत् । कृ॒णोषि॑ । अ॒ध्व॒रम् ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• kṣaye ← kṣaya
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• veṣi ← vī
• [verb], singular, Present indikative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• dasmat
• [noun], accusative, singular, neuter

• kṛṇoṣy ← kṛṇoṣi ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

हे अग्ने यस्य यजमानस्य क्षये देवयजनलक्षणे गृहे देवानां दूतः त्वम् असि भवसि । यस्य च हव्यानि चरुपुरोडाशादीनि हवींषि वीतये देवानां भक्षणाय वेषि गमयसि । यस्य च अध्वरं यज्ञं दस्मत् सर्वैर्दर्शनीयं कृणोषि करोषि । ’ तमित्सुहव्यम्’ इत्युत्तरया संबन्धः ॥ वेषि । वी गत्यादिषु । अन्तर्भावितण्यर्थात् लट् । अदादित्वात् शपो लुक् । पादादित्वात् निघाताभावः । दस्मत् । ‘ दसि दंसनदर्शनयोः । ‘ इषियुधीन्धि ’ इत्यादिना मक् । दस्ममित्यत्र मकारस्य वर्णव्यापत्त्या तकारः । कृणोषि । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । धिन्विकृण्व्योर च’ इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य अकारः । तस्य अतो लोपे सति स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः। यस्य इत्यनुषङ्गात् निघाताभावः ।

English translation:

“(The sacrificer), in whose house you are the messenger of the gods, whose offering you convey for their food, and whose sacrifice you render acceptable.”

The man whose messenger you are in the dwelling place, for whom you pursue (the gods) to pursue the oblations,
whose ceremony you perform wondrously—

The second pāda contains two forms of √vī ‘pursue’, which by most tr. get reduced to one, with the finite veḥ seemingly playing merely a modal or auxiliary role: Geldner “du … die Opferspenden entgegenzunehmen wünschest”; Renou “tu vas pour agréer ses oblations”; Oldenberg (SBE) “to whose sacrificial food thou eagerly comest for feasting.” The doubling is, however, captured by Witzel Gotō: “der du (die Götter) aufspürst, damit sie die Opfergaben aufspüren,” resting on observations of Scarlatta (498-99). I am in independent agreement with Witzel Gotō on this construction. The root √vī regularly takes both gods and oblation(s) as object; here the oblations are overt, but the gods are the missing first object - the initial goal of Agni’s pursuit, to cause them in turn to pursue the mortal worshiper’s oblations as underlying subject of the infinitive vītáye.

Cf. I.77.2 (also a Gotama hymn) agnír yád vér mártāya devā́n “When Agni, for the sake of the mortal, pursues the gods,” where the gods are surface object of véḥ and the benefit for the mortal worshiper is emphasized. In our own hymn vs. 6 has a full surface realization of the structure presumed here, with the gods as subj. of the infinitive and the oblations its object, though with a different main verb: ā́ca váhāsi tā́m̐ihá, devā́n … / havyā́… vītáye “You will convey the gods here to pursue the oblations.”

Him in whose house an envoy thou lovest to taste his offered gifts,
And strengthenest his sacrifice,

The man in whose home thou art a messenger, and to whose sacrificial food thou eagerly comest for feasting, to whose worship thou impartest wonderful power—

In wessen Haus du der Bote bist, die Opferspenden entgegenzunehmen wünschest und den Opferdienst gelingen lässest,

In wessen Haus du Bote bist, die Tränke zu verzehren kommst, Und herrlich machst sein Opferfest,

В чьем жилище ты бываешь вестником,
(К кому) идешь, чтобы принять жертвенные возлияния,
(И) искусно совершаешь обряд, –

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! आप (यस्य) जिस मनुष्य के (वीतये) विज्ञान के लिये अग्नि के तुल्य (दूतः) दुःखनाश करनेवाले (असि) हैं (क्षये) घर में (हव्यानि) हवन करने योग्य उत्तम द्रव्यगुणकर्मों को (वेषि) प्राप्त वा उत्पन्न करते हो (दस्मत्) दुःख नाश करनेवाले (अध्वरम्) अग्निहोत्रादि यज्ञ के समान विद्याविज्ञान को बढ़ानेवाले यज्ञ को (कृणोषि) सिद्ध करते हो, उसका सब मनुष्य सेवन करें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जिस मनुष्य ने परमेश्वर के समान विद्वान् पढ़ाने और उपदेश करनेवाले की चाहना की है, उसको कभी दुःख नहीं होता ॥ ४ ॥

अन्वय: हे विद्वँस्त्वं यस्य वीतयेऽग्निरिव दूतोऽसि क्षये हव्यानि वेषि दस्मदध्वरं च कृणोति, तं सर्वे सत्कुर्वन्तु ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) मनुष्यस्य (दूतः) दुःखोपनाशकः (असि) (क्षये) गृहे (वेषि) प्राप्नोषि (हव्यानि) होतुमर्हाण्युत्तमगुणकर्मयुक्तानि द्रव्याणि (वीतये) विज्ञानाय (दस्मत्) दुःखोपक्षेत्तारम्। अत्र बाहुलकादौणादिको मदिक् प्रत्ययः। (कृणोषि) करोषि (अध्वरम्) अग्निहोत्रादिकमिव विद्याविज्ञानवर्द्धकं यज्ञम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येन मनुष्येण परमेश्वरवद्विद्वांसावध्यापकोपदेष्टारौ विज्ञापकौ चेष्येते, तस्य न कदाचिद् दुखं संभवति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्या माणसाने परमेश्वराप्रमाणे विद्वानाच्या अध्यापनाची व उपदेशाची इच्छा बाळगलेली आहे त्याला कधी दुःख होत नाही. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

त꣡म् इ꣡त् सुहव्य꣡म् अङ्गिरः
सुदेवं꣡ सहसो यहो
ज꣡ना आहुः सुबर्हि꣡षम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aṅgiraḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

suhavyám ← suhavyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sudevám ← sudevá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yaho ← yahú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jánāḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

subarhíṣam ← subarhís- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । इत् । सु॒ऽह॒व्यम् । अ॒ङ्गि॒रः॒ । सु॒ऽदे॒वम् । स॒ह॒सः॒ । य॒हो॒ इति॑ ।
जनाः॑ । आ॒हुः॒ । सु॒ऽब॒र्हिष॑म् ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• suhavyam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavyam ← havyam ← hu
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• aṅgiraḥ ← aṅgiras
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• sudevaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudevaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• yaho ← yahu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “offspring.”

• janā ← janai ← jan
• [verb], singular, Present imperative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• subarhiṣam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subarhiṣam ← barhiṣam ← barhis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

हे सहसो यहो बलस्य पुत्र अङ्गिरः अङ्गनादिगुणयुक्ताग्ने यो यजमानः पूर्वमुक्तः तमित् तमेव यजमानं सुहव्यं शोभनहविष्कं सुदेवं शोभनदैवतं सुबर्हिषम् । बर्हिरिति यज्ञनाम । शोभनयज्ञं च जनाः सर्वे मनुष्याः आहुः कथयन्ति ॥ सुहव्यमित्यादिषु नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सहसो यहो। सुबामन्त्रिते° ’ इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकमामन्त्रितानुदात्तत्वम् ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“Him, Aṅgiras, son of strength, men call forunate in his sacrifice, his deity, his oblations.”

Just he has good oblations, has the gods with him, o Aṅgiras, young (son) of strength,
has a good ritual grass-strew—so the people say.

I recast the acc. to nom. in English, in order to be able to preserve verse structure.

Him, Angiras, thou Son of Strength, all men call happy in his God,
His offerings, and his sacred grass.

Such a man the people call a giver of good oblations, O Aṅgiras, a friend of the gods, O son of strength 1, and a possessor of a good Barhis (or sacrificial grass).

Den nennen die Leute einen guten Opferspender, einen Götterliebling, dessen Barhis gut ist, o Angiras, du jüngster Sohn der Kraft.

Den nennet reich gesegnet man, o Angiras, o Sohn der Kraft, An Opfern, Göttern und an Streu;

Только его люди называют, о Ангирас,
Хорошо возливающим, хорошим для богов,
О юный (сын) силы, (жертвователем) с хорошей жертвенной соломой.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अङ्गिरः) अङ्गों के रसरूप (सहसः) बल के (यहो) पुत्ररूप विद्वान् मनुष्य ! जिस तुझको बिजुली के तुल्य (सुदेवम्) दिव्यगुणों के देने (सुबर्हिषम्) विज्ञानयुक्त (सुहव्यम्) उत्तम ग्रहण करनेवाले आपको (जनाः) विद्वान् लोग (आहुः) कहते हैं (तम्) उसको (इत्) ही हम लोग सेवन करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों के संग से पदार्थविद्या को जान और सम्यक् परीक्षा करके अन्य मनुष्यों को जनावें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे अङ्गिरः सहसो यहो विद्वन् ! यं त्वामग्निमिव सुदेवं सुबर्हिषं सुहव्यं जना आहुस्तमिद्वयं सेवेमहि ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) उक्तम् (इत्) एव (सुहव्यम्) शोभनानि हव्यनानि यस्य तम् (अङ्गिरः) अङ्गानां रसरूप (सुदेवम्) शोभनश्चासौ देवो दिव्यगुणो दाता च तम् (सहसः) प्रशस्तबलयुक्तस्य (यहो) पुत्र (जनाः) विद्वांसः (आहुः) कथयन्ति (सुबर्हिषम्) शोभनानि बर्हींष्यन्तरिक्षोदकविज्ञानानि तस्य तम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विद्वत्सु प्रख्यातस्य विदुषः सकाशात् पदार्थविद्यां विदित्वा सम्प्रयुज्याऽन्येभ्यो वेदयितव्या च ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी विद्वानांच्या संगतीने पदार्थविद्या जाणून सम्यक परीक्षा करून इतर माणसांना शिकवावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ च व꣡हासि ताँ꣡ इह꣡
देवाँ꣡ उ꣡प प्र꣡शस्तये
हव्या꣡ सुश्चन्द्र वीत꣡ये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

ihá ← ihá (invariable)
{}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

váhāsi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

práśastaye ← práśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

suścandra ← suścandrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

आ । च॒ । वहा॑सि । तान् । इ॒ह । दे॒वान् । उप॑ । प्रऽश॑स्तये ।
ह॒व्या । सु॒ऽच॒न्द्र॒ । वी॒तये॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vahāsi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• praśastaye ← praśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• suścandra ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suścandra ← ścandra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “shining; glistening; brilliant.”

• vītaye ← vī
• [verb noun]
• “approach; ask; desire; go; drive.”

हे सुश्चन्द्र शोभनाह्लादनाग्ने तान् देवान् इह अस्मिन् कर्मणि उप अस्मत्समीपं प्रशस्तये स्तुतये आ वहासि च आवह प्रापय च । आगतेभ्यस्तेभ्यः हव्या हव्यानि चरुपुरोडाशादीनि हवींषि वीतये भक्षणाय प्रापयेत्यर्थः ॥ वहासि । वह प्रापणे’ । लेटि आडागमः। प्रशस्तये । शंसु स्तुतौ ’ । भावे क्तिन् । तितुत्र’ इति इट्प्रतिषेधः। ‘ अनिदिताम्’ इति नलोपः । ‘ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । सुश्चन्द्र । ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे ’ इति सुट् ॥

English translation:

“Bring hither, radiant Agni, the gods, to (receive) our praise and our oblations for their food.”

And you will convey the gods here for their glorification,
(for them) to pursue the oblations, o much gleaming one.

There is no obvious reason for the accent on the verb váhāsi. Geldner (/Witzel Gotō), Renou, Klein (I.243-44) take it as triggered by a subordinating ca, as does, somewhat tentatively, Oldenberg (ZDMG 60: 733 = Kl Sch 208). But this verse does not work very well as a conditional clause for vs. 7, and in fact Renou recognizes this semantic disconnect by ending his tr. of vs. 6 with suspension dots. If vs. 6 is subordinated to anything, it would be better to connect it with vs. 5, repeating the message of vs. 4, which is likewise subordinated to 5. I would simply call attention to several passages with this same conjunction of elements with an accented verb and no clear motivation for the accent: III.43.4 ā́ca … váhātaḥ, X.110.1 ā́ca váha … We may be dealing with a catchphrase or with spread of the accent redactionally from a passage in which it was correct to superficially similar phrases.

On the vītáye construction, see disc. ad vs. 4.

Hitherward shalt thou bring these Gods to our laudation and to taste.
These offered gifts, fair-shining One.

And thou shalt conduct them hither, the gods 1, that we may praise them, that they may eagerly come, O resplendent one, to the sacrificial offerings.

Wenn du die Götter hierher fährst zum Lobpreis, um die Opferspenden entgegenzunehmen, du Schönglänzender.

Und fahre du, o glänzender, die Götter zur Verherrlichung Und zum Genuss der Tränke her.

О если б ты привез сюда этих
Богов для прославления,
Для принятия жертвенных возлияний, о (бог) с прекрасным блеском!

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुश्चन्द्र) अच्छे आनन्द देनेवाले विद्वान् ! आप (इह) इस संसार में (प्रशस्तये) प्रशंसा (च) और (वीतये) सुखों की प्राप्ति के लिये जिन (हव्या) ग्रहण के योग्य (देवान्) दिव्य गुणों वा विद्वानों को (उपावहासि) समीप में सब प्रकार प्राप्त हों (तान्) उन आप को हम लोग प्राप्त होवें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जब तक मनुष्य परमेश्वर के जानने के लिये धर्मात्मा विद्वान् पुरुषों से शिक्षा और अग्नि आदि पदार्थों से उपकार लेने में ठीक-ठीक पुरुषार्थ नहीं करते, तब तक पूर्ण विद्या को प्राप्त कभी नहीं हो सकते ॥ ६ ॥

अन्वय: हे सुश्चन्द्राप्तविद्वँस्त्वमिह प्रशस्तये वीतये च यान् हव्या देवानुपावहासि सर्वतः प्राप्नुयास्तान् वयं प्राप्नुयाम ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (च) समुच्चये (वहासि) प्राप्नुयाः (तान्) वक्ष्यमाणान् (इह) अस्मिन् संसारे (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् वा (उप) सामीप्ये (प्रशस्तये) प्रशंसनाय (हव्या) ग्रहीतुं योग्यान्। अत्राकारादेशः। (सुश्चन्द्र) शोभनं चन्द्रमाह्लादनं हिरण्यं वा यस्मात् तत्सम्बुद्धौ। चन्द्रमिति हिरण्यनामसु पठितम्। (निघं०१.२) ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे। (अष्टा०६.१.१५१) इति सुडागमः। (वीतये) सर्वसुखव्याप्तये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - यावन्मनुष्याः परमेश्वरस्याप्तविदुषोऽग्न्यादेश्च सङ्गाय विज्ञानाय प्रशंसितं पुरुषार्थं न कुर्वन्ति, तावत् किल पूर्णा विद्या प्राप्तुं न शक्नुवन्ति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जोपर्यंत माणसे परमेश्वराला जाणण्यासाठी धर्मात्मा विद्वान पुरुषांकडून शिक्षण घेत नाहीत व अग्नी इत्यादी पदार्थांकडून उपकार घेण्यासाठी योग्य पुरुषार्थ करीत नाहीत तोपर्यंत पूर्ण विद्या कधीही प्राप्त होऊ शकत नाही. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

न꣡ यो꣡र् उपब्दि꣡र् अ꣡श्वियः
शृण्वे꣡ र꣡थस्य क꣡च् चन꣡
य꣡द् अग्ने या꣡सि दूति꣡यम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
áśvyaḥ ← áśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

upabdíḥ ← upabdí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yóḥ ← yú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

caná ← caná (invariable)
{}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śr̥ṇvé ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dūtyàm ← dūtyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yā́si ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

न । योः । उ॒प॒ब्दिः । अश्व्यः॑ । शृ॒ण्वे । रथ॑स्य । कत् । च॒न ।
यत् । अ॒ग्ने॒ । यासि॑ । दू॒त्य॑म् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yor ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• upabdir ← upabdiḥ ← upabdi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trample.”

• aśvyaḥ ← aśvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “equine.”

• śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• kac ← kat
• [adverb]

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yāsi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• dūtyam ← dūtya
• [noun], accusative, singular, neuter

हे अग्ने यत् यदा दूत्यं देवानां दूतत्वं यासि प्राप्नोषि कच्चन कदाचन तदानीं सर्वदापि योः गच्छतस्तव रथस्य अश्व्यः अश्वैरुत्पादितः उपब्दिः श्रवणार्हः शब्दः न शृण्वे न श्रूयते । रथस्य शीघ्रगमनेनास्माभिः शब्दो नोपलभ्यते इत्यर्थः ॥ योः । ‘ या प्रापणे’ इत्यस्मात् यो द्वे च ’ (उ. सू. १. २१ ) इति औणादिकः कुप्रत्ययः । बहुलवचनात् द्विर्भावाभावः। उपब्दिरित्येतत् श्रोतुमर्हस्य शब्दस्याख्या । तथा च तैत्तिरीयाणां प्रातिशाख्यं “ सशब्दमुपब्दिमत् ’ (तै. प्रा. २३. ९) इति । शृण्वे । ’ श्रु श्रवणे ‘। कर्मणि लटि ‘ श्रुवः शृ च ’ इति व्यत्ययेन श्नुः ऋभावश्च । ’ लोपस्त आत्मनेपदेषु ’ इति तलोपः । ‘ हुश्नुवोः सार्वधातुके’ इति यणादेशः ॥

English translation:

“Whenever you go, Agni, on a mission of the gods, the neighing of the horses of your (swift) moving chariot, however audible is not heard.”

No trampling of horses is heard at all from your chariot as it drives, when, o Agni, you travel on your mission.

When, Agni, on thine embassage thou goest not a sound is heard of steed or straining of thy car.

No noise 1 of the horses of the moving chariot 2 is heard any way, when thou goest on thy messengership, O Agni.

So hört man von des Fahrenden Wagen niemals Pferdegetrappel, wenn du, Agni, den Botengang gehst.

Kein Rossestampfen wird gehört, noch Wagenrasseln auf der Fahrt, Wenn, Agni, du auf Botschaft gehst.[75]

Не слышно никогда конского топота
От (твоей) колесницы,
Когда, о Агни, ты движешься по долгу вестника.

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य विद्या से प्रकाशित विद्वान् ! आप जैसे (उपब्दि) अत्यन्त शब्द करने (अश्व्यः) शीघ्र चलनेवाले यानों में अत्यन्त वेगकारक (यत्) जिस अग्नियुक्त और (योः) चलने-चलानेवाले (रथस्य) विमानादि यानसमूह के बीच स्थिर होके (दूत्यम्) दूत के तुल्य अपने कर्म को (यासि) प्राप्त होते हो, मैं उस अग्नि के समीप और शब्दों को (कच्चन) कभी (न) नहीं (शृण्वे) सुनता किन्तु प्राप्त होता हूँ, तू भी नहीं सुन सकता, परन्तु प्राप्त हो सकता है ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्य लोग शिल्पविद्या से सिद्ध किये हुए यान और यन्त्रादिकों में युक्त अत्यन्त गमन करानेवाले अग्नि के समीपस्थ शब्द के निकट अन्य शब्दों को नहीं सुन सकते ॥ ७ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथोपब्दिरश्व्यस्त्वं यद्यस्य यो रथस्य मध्ये स्थितः सन् दूत्यं यासि, तस्य समीपेऽन्यान् शब्दानहं कच्चन न शृण्वे तथाहं यामि त्वमपि मा शृणु ॥ ७ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (योः) गच्छतो गमयितुः। अत्र या प्रापण इत्यत्माद्धातोर्बाहुलकादौणादिकः कुः प्रत्ययः। (उपब्दिः) महाशब्दकर्त्ता। उपब्दिरिति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (अश्व्यः) अश्वेष्वाशु गच्छत्सु साधुरत्यन्तवेगकारी (शृण्वे) (रथस्य) विमानादियानसमूहस्य (कत्) कदा (चन) अपि (यत्) यस्य (अग्ने) अग्निवद्विद्यया प्रकाशमान (यासि) (दूत्यम्) दूत्यम् कर्म ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नैव मनुष्यैः शिल्पविद्यया संसाधितेषु यानयन्त्रादिषु सम्प्रयुक्तस्यातीव गमयितुरग्नेः समीपेऽन्ये शब्दाः श्रोतुं शक्यन्ते ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांना शिल्पविद्येने सिद्ध केलेल्या यानात व यंत्रामध्ये अत्यंत गमनशील अग्नीजवळ इतर शब्द ऐकता येऊ शकत नाहीत. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

तुवो꣡तो वाजी꣡ अ꣡ह्रयो
अभि꣡ पू꣡र्वस्माद् अ꣡परः
प्र꣡ दाश्वाँ꣡ अग्ने अस्था᳐त्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áhrayaḥ ← áhraya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvótaḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

áparaḥ ← ápara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pū́rvasmāt ← pū́rva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dāśvā́n ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

त्वाऽऊ॑तः । वा॒जी । अह्र॑यः । अ॒भि । पूर्व॑स्मात् । अप॑रः ।
प्र । दा॒श्वान् । अ॒ग्ने॒ । अ॒स्था॒त् ॥

• tvoto ← tvotaḥ ← tvota
• [noun], nominative, singular, masculine

• vājy ← vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• ahrayo ← ahrayaḥ ← ahraya
• [noun], nominative, singular, masculine

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pūrvasmād ← pūrvasmāt ← pūrva
• [noun], ablative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• aparaḥ ← apara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dāśvāṃ ← dāś
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; give.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

यः पुरुषः पूर्वस्मात् स्वस्मादधिकारात् अपरः निकृष्टो भवति हे अग्ने स इदानीं दाश्वान् तुभ्यं हवींषि दाता सन् त्वोतः त्वया ऊतः रक्षितः वाजी अन्नवान् अह्रयः लज्जारहितः एवंभूतः सन् अभि प्र अस्थात् ऐश्वर्यमभिप्राप्य प्रतितिष्ठति सर्वोत्कृष्टो भवतीत्यर्थः ॥ अह्रयः । ‘ ह्री लज्जायाम्’ । जिह्रेतीति ह्रयः । न ह्रयोऽह्रयः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । दाश्वान् । ‘ दाशृ दाने ‘।’ दाश्वान् साह्वान्’ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपातितः ॥

English translation:

“He who was formerly subject to a superior, having been protected, Agni, by you, now stands in your presence as an offerer (of oblations) without bashfulness, and supplied with food.”

Aided by you, the competitor, unabashed (even though he was) behind the one in front,
the pious man, has taken first place, o Agni.

Aided by thee uninjured, strong, one after other, goes he forth:
Agni, the offerer forward steps.

When guarded by thee the racer becomes fearless; the worshipper, O Agni, who is behind, gains the advantage 1 over him who is ahead.

Von dir begünstigt ist wie der dreiste Renner, der hinter dem Vordermann war, der Opferspender an die Spitze gekommen, o Agni.

Durch dich dringt kühn der Renner vor und überholt den vorderen, Wer Agni dient, gewinnt den Preis.

Поддержанный тобой, (словно) дерзкий скакун,
(Бывший) позади, первого,
Почитатель (твой), о Агни, оказался впереди (всех).

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• स्वराडार्चीगायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्यायुक्त ! जैसे (अह्रयः) शीघ्रयान मार्गों को प्राप्त करानेवाले अग्नि आदि (अपरः) और भिन्न देश वा भिन्न कारीगर (त्वोतः) आपसे संगम को प्राप्त हुआ (वाजी) प्रशंसा के योग्य वेगवाला (दाश्वान्) दाता (पूर्वस्मात्) पहले स्थान से (अभि) सन्मुख (प्रास्थात्) देशान्तर को चलानेवाला होता है, वैसे अन्य मन आदि पदार्थ भी हैं, ऐसा तू जान ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को यह जानना चाहिये कि शिल्पविद्यासिद्ध यन्त्रों के विना अग्नि यानों का चलानेवाला नहीं होता ॥ ८ ॥

अन्वय: हे अग्ने यथाऽह्रयोऽपरस्त्वोतो वाजी दाश्वान्वा पूर्वस्मादभिसंप्रयुक्तः सन् प्रतिष्ठते प्रस्थितो भवति तथाऽन्ये पदार्थाः सन्तीति विजानीहि ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वोतः) युष्माभिरूतः सङ्गमितः (वाजी) प्रशस्तो वेगोऽस्यास्तीति (अह्रयः) यैः सद्योऽह्नुवन्ति व्याप्नुवन्ति यानानि मार्गांस्ते (अभि) आभिमुख्ये (पूर्वस्मात्) पूर्वाधिकरणस्थात् (अपरः) अन्यो देशोऽन्यः शिल्पी वा (प्र) (दाश्वान्) दाता (अग्ने) विद्वन् (अस्थात्) तिष्ठति ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्नहि शिल्पविद्यासिद्धयन्त्रप्रयोगेण विनाग्नियानानां गमयिता भवतीति वेद्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी हे जाणावे की शिल्पविद्यासिद्ध यंत्राशिवाय अग्नी यानांना चालवीत नसतो. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - गायत्री

उत꣡ द्युम꣡त् सुवी꣡रियम्
बृह꣡द् अग्ने विवाससि
देवे꣡भ्यो देव दाशु꣡षे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vivāsasi ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

उ॒त । द्यु॒ऽमत् । सु॒ऽवीर्य॑म् । बृ॒हत् । अ॒ग्ने॒ । वि॒वा॒स॒सि॒ ।
दे॒वेभ्यः॑ । दे॒व॒ । दा॒शुषे॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vivāsasi ← vivās ← √van
• [verb], singular, Present indikative
• “invite; endeavor; try for.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], ablative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

उत अपि च हे देव द्योतमान अग्ने देवेभ्यः दाशुषे चरुपुरोडाशादीनि हवींषि दत्तवते तस्मै यजमानाय बृहत् प्रौढं धनं विवाससि गमयितुमिच्छसि प्रापयसीति यावत् । कीदृशम् । द्युमत् अतिशयेन दीप्तं सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतम् ॥ सुवीर्यम् । वीरवीर्यौ च ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । विवाससि ।’ वा गतिगन्धनयोः । सनि द्विर्भावे ‘ सन्यतः’ इति इत्वम् । दाशुषे । चतुर्थ्येकवचने ’ वसोः संप्रसारणम् ’ इति संप्रसारणम् । ‘शासिवसिघसीनां च’ इति षस्वम् ॥ ॥२२॥

English translation:

“Verily, divine Agni, you are desirous of bestowing upon the offerer (of oblations) to the gods, ample (wealth), brilliant, and giving vigour.”

And a brilliant, lofty abundance of heroes, Agni, do you strive to win from the gods, o god, for the pious man.

And splendid strength, heroic, high, Agni, thou grantest from the Gods,
Thou God, to him who offers gifts.

And thou winnest, O Agni, brilliant, high bliss in strong heroes from the gods, O god, for the worshipper.

Und du erbittest für den Opferspender glänzende hohe Meisterschaft von den Göttern, o Agni.

Und du gewährest Heldenkraft, o Agni, hohe, glänzende, Von Göttern, Gott, dem Frommen du.

И вот сверкающее высокое богатство из сыновей
Ты хочешь добыть, о Агни,
У богов, о бог, для почитающего (тебя).

• अग्निः
• गोतमो राहूगणः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) दिव्य गुण, कर्म्म और स्वभाववाला (अग्ने) अग्निवत् प्रज्ञा से प्रकाशित विद्वान् ! तू (दाशुषे) देने के स्वभाववाले कार्य्यों के अध्यक्ष (उत) अथवा (देवेभ्यः) विद्वानों के लिये (द्युमत्) अच्छे प्रकाशवाले (बृहत्) बड़े (सुवीर्य्यम्) अच्छे पराक्रम को (विवासति) सेवन करता है, वैसे हम भी उसका सेवन करें ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - जो कार्यों के स्वामी होवें, उन विद्वानों के सकाश से विद्या और पुरुषार्थ करके विद्वान् तथा भृत्यों को बड़े-बड़े उपकारों का ग्रहण करना चाहिये ॥ ९ ॥ इस सूक्त में ईश्वर विद्वान् और विद्युत् अग्नि के गुणों का वर्णन होने से पूर्वसूक्तार्थ के साथ इस सूक्त की सङ्गति है ॥

अन्वय: हे देवाऽग्ने विद्वन् ! यथा त्वं दाशुष उत देवेभ्यो द्युमद् बृहत्सु वीर्य्यं विवाससि, तथा तं वयं सदा सेवेमहि ॥ ९ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (द्युमत्) प्रशस्तप्रकाशवत् (सुवीर्य्यम्) सुष्ठु पराक्रमम् (बृहत्) महान्तम् (अग्ने) विद्युदादिस्वरूपवद्वर्त्तमान (विवाससि) परिचरसि (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यः (देवः) दिव्यगुणकर्म्मस्वभावयुक्त (दाशुषे) दानशीलाय कार्य्याधिपतये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - कार्य्यस्वामिनां विद्वद्भिर्भृत्यैश्च विद्यापुरुषार्थाभ्यां विदुषां सकाशान्महान्त उपकाराः संग्राह्याः ॥ ९ ॥ अत्रेश्वरविद्वद्विद्युदग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - कार्याधिपतीनी विद्वानांच्या साह्याने विद्या व पुरुषार्थ करून विद्वानांवर व सेवकांवर महान उपकार करावेत. ॥ ९ ॥