०७३

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

रयि᳓र् न᳓ यः᳓ पितृवित्तो᳓ वयोधाः᳓
सुप्र᳓णीतिश् चिकितु᳓षो न᳓ शा᳓सुः
सियोनशी᳓र् अ᳓तिथिर् न᳓ प्रिणानो᳓°
हो᳓तेव स᳓द्म विधतो᳓ वि᳓ तारीत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

pitr̥vittáḥ ← pitr̥vittá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vayodhā́ḥ ← vayodhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikitúṣaḥ ← √cit- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

śā́suḥ ← śā́sus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

supráṇītiḥ ← supráṇīti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átithiḥ ← átithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prīṇānáḥ ← √prī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

syonaśī́ḥ ← syonaśī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

sádma ← sádman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tārīt ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

vidhatáḥ ← √vidh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

र॒यिः । न । यः । पि॒तृ॒ऽवि॒त्तः । व॒यः॒ऽधाः । सु॒ऽप्रनी॑तिः । चि॒कि॒तुषः॑ । न । शासुः॑ ।
स्यो॒न॒ऽशीः । अति॑थिः । न । प्री॒णा॒नः । होता॑ऽइव । सद्म॑ । वि॒ध॒तः । वि । ता॒री॒त् ॥

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pitṛvitto ← pitṛ
• [noun], masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitṛvitto ← vittaḥ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “find; detect; marry; get; think.”

• vayodhāḥ ← vayodhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fortifying.”

• supraṇītiś ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraṇītiś ← praṇītiḥ ← praṇīti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guidance; guidance.”

• cikituṣo ← cikituṣaḥ ← cit
• [verb noun], genitive, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śāsuḥ ← śāsus
• [noun], nominative, singular, neuter

• syonaśīr ← syonaśīḥ ← syonaśī
• [noun], nominative, singular, masculine

• atithir ← atithiḥ ← atithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prīṇāno ← prīṇānaḥ ← prī
• [verb noun], nominative, singular
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• hoteva ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hoteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sadma ← sadman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• vidhato ← vidhataḥ ← vidh
• [verb noun], genitive, singular
• “worship; offer.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tārīt ← tṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

पितृवित्तः पितुः सकाशाल्लब्धः रयिः धनमिव यः अग्निः वयोधाः अन्नस्य दाता । यथा पैतृकं धनं विश्रम्भेण व्यवह्रियमाणं सत् अन्नप्रदं भवति तद्वदग्निरपि सर्वेषु यज्ञेषु विश्रम्भेण व्यवहृतः सन् अन्नप्रदो भवतीत्यर्थः । चिकितुषो न विदुषो धर्मशास्त्राभिज्ञस्य शासुः शासनमिव सुप्रणीतिः सुखेन प्रणेतव्यः । यथा विद्वच्छासनं सर्वेष्वनुष्ठेयेषु तत्तत्संशयनिर्णयाय नीयते तद्वदग्निरपि सर्वेषु यज्ञेषु प्रणीयते । यश्च स्योनशीः सुखप्रदे गार्हपत्यायतनादौ शयानः अतिथिर्न सुखासने उपवेशितः अर्घपाद्यादिभिः सत्कृतोऽतिथिरिव प्रीणानः हविर्भिस्तर्पणीयः सोऽग्निः विधतः परिचरतो यजमानस्य सद्म गृहं वि तारीत् प्रवर्धयति ददाति वा । तत्र दृष्टान्तः । होतेव । होता होमकर्ताध्वर्युस्तत्तत्कर्मकरणेन फलैर्यजमानस्य गृहं यथा वर्धयति तद्वत् ॥ पितृवित्तः । ‘ विद्लृ लाभे ’ । कर्मणि निष्ठा । ‘ यस्य विभाषा’ इति इट्प्रतिषेधः । ‘ विभाषा गमहनविदविशाम्’ इति क्वसौ अस्य धातोः इटः विकल्पितत्वात् तत्रापि विशिसाहचर्यात्तौदादिक एव विदिर्गृह्यते इत्युक्तम् (का. ७.२. ६८)। • वित्तो भोगप्रत्यययोः’ (पा. सू. ८. २. ५८ ) इति निष्ठानत्वाभावो निपातितः । वयोधाः । डुधाञ् धारणपोषणयोः ‘। ‘आतो मनिन् ’ इति विच् । सुप्रणीतिः। प्रणीयत इति प्रणीतिः । कर्मणि क्तिन् । ‘ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पुनः सुशब्देन समासे कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणात् कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । चिकितुषः । लिटः क्वसुः । षष्ठ्येकवचने ‘वसोः संप्रसारणम् ’ इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च’ इति षत्वम् । शासुः । ‘ शासु अनुशिष्टौ’। ’ शॄस्वृस्निहि । इत्यादिना विधीयमान उप्रत्ययो बहुलवचनादस्मादपि द्रष्टव्यः । तत्र ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम्। स्योनशीः । स्योनमिति सुखनाम । स्योने सुखकरे गार्हपत्यादिस्थाने शेते इति स्योनशीः । ‘ क्विप् च’ इति क्विप् । प्रीणानः । ‘ प्रीञ् तर्पणे ’ । कर्मणि शानचि व्यत्ययेन श्ना। विधतः । ‘ विध विधाने’। ‘ विधतिः परिचरणकर्मा’ इति नैरुक्ताः । तुदादित्वात् शप्रत्ययः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Agni, like patrimonial wealth, is the giver of food; he is a director, like the instrumental uctions of one learned in scripture; he rests in the sacrificial chamber like a welcome guest, and like an officiating priest, he brings prosperity on the house of the worshipper.”

Who confers vitality like wealth acquired from one’s father, providing good guidance like the instruction of a perceptive man,
resting in a comfortable place like a guest whose pleasure is served, like a Hotar he has traversed the (sacrificial) seat of him who does honor.

For the complex relationship between ‘vitality’ (váyaḥ) and the father, see disc. ad I.71.7. The “wealth acquired from one’s father” also reminds us of I.70.10, where the sons divide and carry away the property of their aged father.

Agni’s traversing of the (sacrificial) seat (sádma … ví tārīt) in my opinion refers to the removal of what is later called the Āhavanīya fire from the Gārhapatya fire at the west end of the ritual ground and its ceremonial placement at the east end.

See 2d.

र॒यिर्न यः पि॑तृवि॒त्तो व॑यो॒धाः सु॒प्रणी॑तिश्चिकि॒तुषो॒ न शासुः॑ ।
स्यो॒न॒शीरति॑थि॒र्न प्री॑णा॒नो होते॑व॒ सद्म॑ विध॒तो वि ता॑रीत् ॥

He who gives vigour like wealth acquired by the fathers 1, who is a good guide like the instruction of a sage, who is pleased (by worship) like a comfortably resting guest 2, (Agni) has crossed the (sacrificial) seat of the worshipper like a Hotri.

Der Kraft gibt wie der vom Vater ererbte Reichtum, ein guter Führer ist wie die Weisung des Kundigen, sich wohl fühlt wie der behagliche ruhende Gast, er schritt den Opferplatz des Verehrers ab wie der Opferpriester.

Der Kraft verschafft, wie Gut, ererbt vom Vater, schön leitend ist wie Unterricht des Weisen, Und weich gebettet wie ein lieber Gastfreund, durchzog den Sitz des Frommen wie ein Priester.

Кто дает жизненную силу, как богатство, полученное от отца,
(Кто) добрый вождь, как наставление мудрого,
(Кто) наслаждается, как гость на мягком ложе,
(Тот,) как хотар, переправился через (жертвенное) сидение почитающего (его).

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब तिहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम (यः) जो विद्वान् (पितृवित्तः) पिता, पितामहादि अध्यापकों से प्रतीत विद्यायुक्त हुए (रयिः) धनसमूह के (न) समान (वयोधाः) जीवन को धारण करने (सुप्रणीतिः) उत्तम नीतियुक्त तथा (चिकितुषः) उत्तम विद्यावाले (शासुः) उपदेशक मनुष्य के (न) समान (स्योनशीः) विद्या, धर्म्म और पुरुषार्थयुक्त सुख में सोने (प्रीणानः) प्रसन्न तथा (अतिथिः) महाविद्वान् भ्रमण और उपदेश करनेवाले परोपकारी मनुष्य के (न) समान (विधतः) वा सब व्यवहारों को विधान करता है, उसके (होतेव) देने-लेनेवाले (सद्म) घर के तुल्य वर्त्तमान शरीर का (वि तारीत्) सेवन और उससे उपकार लेके सबको सुख देता है, उसका नित्य सेवन और उससे परोपकार कराया करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। विद्याधर्मानुष्ठान, विद्वानों का संग तथा उत्तमविचार के विना किसी मनुष्य को विद्या और सुशिक्षा का साक्षात्कार, पदार्थों का ज्ञान नहीं होता और निरन्तर भ्रमण करनेवाले अतिथि विद्वानों के उपदेश के विना कोई मनुष्य सन्देहरहित नहीं हो सकता, इससे सब मनुष्यों को अच्छा आचरण करना चाहिये ॥ ९ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यः पितृवित्तो रयिर्न वयोधाः सुप्रणीतिश्चिकितुषः शासुर्न स्योनशीः प्रीणानोऽतिथिर्न विधतो होतेव सद्म वितारीत् तं नित्यं भजतोपकुरुत वा ॥ १ ॥

अथ विद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रयिः) निधिसमूहः (न) इव (यः) विद्वान् (पितृवित्तः) पितृभ्योऽध्यापकेभ्यो वित्तः प्रतीतो विज्ञातः (वयोधाः) यो वयो जीवनं दधातीति (सुप्रणीतिः) शोभना प्रशस्ता नीतिर्यस्य सः (चिकितुषः) प्रशस्तविद्यस्य (न) इव (शासुः) शासनकर्त्तोपदेष्टा (स्योनशीः) यः स्योनेषु सुखेषु विद्याधर्मपुरुषार्थेषु शेत आस्ते सः (अतिथिः) महाविद्वान् भ्रमणशील उपदेष्टा परोपकारी मनुष्यः (न) इव (प्रीणानः) प्रसन्नः सत्यासत्यविज्ञापकः (होतेव) दाता यथा ग्रहीता (सद्म) गृहवद् वर्त्तमानं शरीरं वा (विधतः) यो विधानं करोति तस्य (वि) विशेषे (तारीत्) सुखानि ददाति ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्काराः। न खलु विद्याधर्मानुष्ठानविद्वत्सङ्गसुविचारैर्विना कस्यचिन्मनुष्यस्य विद्यासुशिक्षासाक्षात्कारो विद्युदादिपदार्थविज्ञानं च जायते, न किल नित्यं भ्रमणशीलानां विदुषामतिथीनामुपदेशेन विना कश्चिन्निर्भ्रमो भवितुं शक्नोति, तस्मादेतत् सदान्वाचरणीयम् ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, अग्नी, विद्वान व सूर्याच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. विद्याधर्मानुष्ठान, विद्वानांचा संग व उत्तम विचाराशिवाय कोणत्याही माणसाला विद्या व सुशिक्षणाचा साक्षात्कार व पदार्थांचे ज्ञान होत नाही व निरंतर भ्रमण करणाऱ्या अतिथी विद्वानांच्या उपदेशाशिवाय कोणताही माणूस शंकारहित होऊ शकत नाही. त्यामुळे सर्व माणसांनी चांगले आचरण केले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवो᳓ न᳓ यः᳓ सविता᳓ सत्य᳓मन्मा
क्र᳓त्वा निपा᳓ति वृज᳓नानि वि᳓श्वा
पुरुप्रशस्तो᳓ अम᳓तिर् न᳓ सत्य᳓
आत्मे᳓व शे᳓वो दिधिषा᳓यियो भूत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

satyámanmā ← satyámanman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nipā́ti ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vr̥jánāni ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

amátiḥ ← amáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

purupraśastáḥ ← purupraśastá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

didhiṣā́yyaḥ ← didhiṣā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG, mood:DES}

iva ← iva (invariable)

śévaḥ ← śéva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

दे॒वः । न । यः । स॒वि॒ता । स॒त्यऽम॑न्मा । क्रत्वा॑ । नि॒ऽपाति॑ । वृ॒जना॑नि । विश्वा॑ ।
पु॒रु॒ऽप्र॒श॒स्तः । अ॒मतिः॑ । न । स॒त्यः । आ॒त्माऽइ॑व । शेवः॑ । दि॒धि॒षाय्यः॑ । भू॒त् ॥

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• satyamanmā ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyamanmā ← manmā ← manman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• nipāti ← nipā ← √pā
• [verb], singular, Present indikative
• “guard.”

• vṛjanāni ← vṛjana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “community; settlement.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• purupraśasto ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupraśasto ← praśastaḥ ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• amatir ← amatiḥ ← amati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “effigy; ignorance; light; light; luster; form.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• satya ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• ātmeva ← ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• ātmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śevo ← śevaḥ ← śeva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friendly; favorable; dear.”

• didhiṣāyyo ← didhiṣāyyaḥ ← didhiṣ ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

देवो न सविता द्योतमानः सर्वस्य प्रेरकः सूर्य इव यः अग्निः सत्यमन्मा सत्यज्ञानो यथार्थदर्शी सोग्निः क्रत्वा आत्मीयेन कर्मणा विश्वा वृजनानि । विभक्तिव्यत्ययः । सर्वेभ्यः संग्रामेभ्यः निपाति नितरां पालयति । वर्ज्यन्ते हिंस्यन्तेऽस्मिन्निति वृजनं संग्रामः । अपि च पुरुप्रशस्तः पुरुभिर्यजमानैः स्तुतोऽग्निः अमतिर्न । रूपनामैतत् । रूपमिव सत्यः बाधरहितः । रूप्यत इति रूपं स्वरूपम् । यथा पृथिव्यादेः स्वरूपमागमापायिषु विशेषेषु सत्स्वपि स्वयमैकरूप्येण नित्यं भवति तद्वदग्निरप्युच्चावचेषु सर्वेषु कर्मसु स्वयमेक एवं व्याप्य वर्तते । सोऽग्निः शेवः सुखकरः । तत्र दृष्टान्तः । आत्मेव । परमप्रेमास्पदतया निरतिशयानन्दस्वरूपः आत्मा यथा सर्वान् सुखयति । ‘ एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति’ (बृ. उ. ४. ३. ३२ ) • एष ह्येवानन्दयाति (तै.आ. ८.७) इति च श्रवणात् । तद्वदग्निरपि स्वर्गादिफलहेतुतया सुखयति । एवंभूतोऽग्निः दिधिषाय्यो भूत् सर्वैर्यजमानैर्धारणीयो भवति । परित्यागे हि वीरहत्यालक्षणो दोषो भवति । तथा च तैतिरीयकं– वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमुद्वासयते’ ( तै. सं. १.५. २. १ ) इति । सत्यमन्मा । मननं मन्म। ‘ मन ज्ञाने । ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् । सत्यमवितथं मन्म यस्य । बहुव्रीहिस्वरः। वृजनानि ।’ वृजी वर्जने’। ‘कॄपॄवृजि°’ इत्यादिना क्युप्रत्ययः । पुरूप्रशस्तः । तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘प्रवृद्धादीनां च ’ ( पा. सू. ६. २. १४७ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। स ह्याकृतिगण इत्युक्तम् । अमतिः। ‘अम गत्यादिषु’। ‘अमेरतिः’। दिधिषाय्यः । दधातेः दिधिषाय्यः’ (उ. सू. ३. ३७७ ) इति साय्यप्रत्ययान्तो निपात्यते ॥

English translation:

“He who is like the divine Sun, who know the truth (of things), preserves by his actions (his votaries) in all encounters; like nature, he is unchangeable and, like soul, is the source of happiness; he is ever to be cherished.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Amati = rūpa, svarūpa, peculiar form of nature; Like soul which is the seat and source of all happiness, so Agni, the chief agent of sacrifice is the main cause of felicity both here and hereafter: Brihadāraṇyaka Upaniṣad 4.3.32

Whose thoughts become reality like god Savitar’s, who protects all communities according to his will,
lauded by many like a (royal) emblem, really present and agreeable like one’s own self, he has become desirable to install.

Pāda a is more literally “who, like Savitar, possesses realized thoughts,” but I have adjusted the English to avoid awkwardness.

In c most tr. take satyáḥ as the shared term in the simile amátir ná (Geldner “wahr wie ein Bildnis”) or as modifying amátiḥ in the simile (Witzel Gotō “wie eine verwirklichte Erscheinung”). The latter is impossible because amáti- is feminine. The former does not convey much sense. The purport of the simile of course depends on the meaning of amáti-, which I consider to be more concrete and specific than the usual glosses ‘appearance, form, picture’. An amáti- can be golden (III.38.8), broad and wide (V.62.5, VII.38.2, 45.2); it is associated with lordship (V.69.1 amátiṃ kṣatríyasya), can be displayed on a chariot box (I.64.9), and is unloosed or unfurled (V.45.2, VII.45.3). All of this suggests that it is a pennant or ensign or other flag-like object.

On the basis of its association with lordship, I suggest that it can be a royal emblem and that that is the basis for the simile here. As discussed ad I.70.9 and in Jamison forthcoming, prá √śaṃs ‘proclaim, laud’ is a lexeme particularly appropriate to kings, and here Agni is lauded by many like the royal emblem, which is the symbol of the king. This interpretation leaves pāda-final satyáḥ somewhat stranded, and I read it with the following pāda. Perhaps it was stationed in the c pāda because of satyá(manmā) in almost the same position in the a pāda. Alternatively it can simply be another qualifier of Agni in b, independent of the simile: “lauded by many like a (royal) emblem, real …” Most tr. give a rather vague and general rendering of the morphologically elaborate desiderative gerundive didhiṣā́yyaḥ, “desirable to hold/win’. I think it has a more technical ritual sense, referring to the installation of the fire (so also in the other occurrence of this form in II.4.1). This would reflect the same sense of √dhā as the adjective puróhita-, of the fire ‘placed/installed in front/to the east’ and the later ritual complex the Agnyādheya ‘establishment of the fire(s)’. If my interpr. of 1d is correct, namely that the offering fire has been taken from west to east, then the next step would be its installation in the east.

He who like Savitar the God, true-minded protecteth with his power. all acts of vigour,
Truthful, like splendour, glorified by many, like breath joy-giving,–all must strive to win him.

He who being truthful like the god Savitri 1 protects by his power of mind all settlements 2, praised by many like impetuous splendour 3, the truthful one has become dear like vital breath and worthy to be searched for 4.

Der aufrichtig in seinem Sinn wie der Gott Savitri, mit Umsicht alle Opferparteien überwacht, von vielen gepriesen, wahr wie ein Bildnis, lieb wie das eigene Selbst - ihn soll man zu halten suchen.

Der treugesinnt wie Savitar, der Gott, ist, und alle Stätten schirmt mit seiner Weisheit, Der vielgerühmte, lauter wie der Lichtglanz, ist wünschenswerth wie holder Lebensodem.

Кто истинен помыслами, как бог Савитар,
(Кто) силой духа охраняет все общины,
(Кто,) многопрославляемый, истинен, как образ (солнца),
Дорог, как (человек) сам себе – его надо стараться удержать!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम (यः) जो (सविता) सूर्य (देवः) दिव्य गुण के (न) समान (सत्यमन्मा) सत्य को जानने वा जनानेवाला विद्वान् (क्रत्वा) बुद्धि वा कर्म से (विश्वा) सब (वृजनानि) बलों की (निपाति) रक्षा करता है (पुरुप्रशस्तः) बहुतों में अति श्रेष्ठ (अमतिः) उत्तम स्वरूप के (न) समान (सत्यः) अविनाशिस्वरूप (दिधिषाय्यः) धारण वा पोषण करनेवाले (आत्मेव) आत्मा के समान (शेवः) सुखस्वरूप अध्यापक वा उपदेष्टा (भूत्) है, उसका सेवन करके विद्या की उन्नति करो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्य विद्वानों के सत्संग से सत्यविद्या, बल, सुख और सौन्दर्य आदि के प्राप्त होने को समर्थ हो सकते हैं, इससे इन दोनों का सेवन निरन्तर करें ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यः सविता देवो न सत्यमन्मा क्रत्वा विश्वा वृजनानि पाति पुरुप्रशस्तोऽमतिर्न सत्यो दिधिषाय्य आत्मेव शेवो भूत्तं सेवित्वा विद्योन्नतिं कुरुत ॥ २ ॥

पुनर्विद्वान् कीदृशः स्यादित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) दिव्यगुणः (न) इव (यः) पूर्णविद्यः (सविता) सूर्य्यः (सत्यमन्मा) यः सत्यं मन्यते विजानाति विज्ञापयति सः (क्रत्वा) कर्मणा (निपाति) नित्यं रक्षति (वृजनानि) बलानि। वृजनमिति बलनामसु पठितम्। (निघं०२.९) (विश्वा) सर्वाणि (पुरुप्रशस्तः) बहुषु श्रेष्ठतमः (अमतिः) सुन्दरस्वरूपः (दिधिषाय्यः) धारकः पोषकः। दधातेर्द्वित्वमित्वं षुक् च। (उणा०३.९५) अनेनायं सिद्धः। (भूत्) वर्त्तते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। नैव मनुष्यैः विद्वत्सङ्गेन विना सत्यविद्याबले सुखसौन्दर्य्याणि प्राप्तुं शक्यन्ते तस्मादेते नित्यं सेवनीयाः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसे विद्वानांच्या संगतीने सत्य विद्या, बल, सुख व सौंदर्य इत्यादी प्राप्त होण्यास समर्थ होऊ शकतात. यामुळे त्यांचे सेवन निरंतर करावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवो᳓ न᳓ यः᳓ पृथिवीं᳓ विश्व᳓धाया
उपक्षे᳓ति हित᳓मित्रो न᳓ रा᳓जा
पुरःस᳓दः शर्मस᳓दो न᳓ वीरा᳓
अनवद्या᳓ प᳓तिजुष्टेव ना᳓री

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viśvádhāyāḥ ← viśvádhāyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hitámitraḥ ← hitámitra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

upakṣéti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

puraḥsádaḥ ← puraḥsád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śarmasádaḥ ← śarmasád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vīrā́ḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anavadyā́ ← anavadyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

nā́rī ← nā́rī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pátijuṣṭā ← pátijuṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

दे॒वः । न । यः । पृ॒थि॒वीम् । वि॒श्वऽधा॑याः । उ॒प॒ऽक्षेति॑ । हि॒तऽमि॑त्रः॑ । न । राजा॑ ।
पु॒रः॒ऽसदः॑ । श॒र्म॒ऽसदः॑ । न । वी॒राः । अ॒न॒व॒द्या । पति॑जुष्टाऽइव । नारी॑ ॥

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pṛthivīṃ ← pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• viśvadhāyā ← viśvadhāyāḥ ← viśvadhā
• [noun], genitive, singular, feminine

• upakṣeti ← upakṣi ← √kṣi
• [verb], singular, Present indikative

• hitamitro ← hita
• [noun]
• “beneficial; wholesome; good; suitable; good; appropriate; pleasant; Aṣṭādhyāyī 5.1.5; friendly; agreeable.”

• hitamitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• puraḥsadaḥ ← puraḥsad
• [noun], nominative, plural, masculine

• śarmasado ← śarma ← śarman
• [noun], neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• śarmasado ← sadaḥ ← sad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seated.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vīrā ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• anavadyā ← anavadya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “blameless; faultless.”

• patijuṣṭeva ← pati
• [noun], masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• patijuṣṭeva ← juṣṭā ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• patijuṣṭeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• nārī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “woman; wife; female.”

देवो न द्योतमानः सूर्य इव यः अग्निः विश्वधायाः सर्वस्य जगतो धर्ता । यथा सूर्यो वृष्ट्यादिप्रदानेन सर्वं जगत् धत्ते एवमग्निरपि यज्ञादिसाधनेन कृत्स्नस्य जगतो धारयिता । सोऽग्निः पृथिवीं पृथिव्याम् उपक्षेति सर्वेषां प्रियः सन् यज्ञगृहादौ निवसति । तत्र दृष्टान्तः । हितमित्रो न राजा । हितान्यनुकूलानि मित्राणि यस्य तादृशो राजा यथा सुखेन निवसति तद्वत् । यथा सर्वजनमित्रो राजा एवमग्निरपि सर्वजनमित्र इत्यर्थः । न ह्यग्निं कश्चन द्विष्टे । यस्याग्नेः पुरःसदः पुरस्तात् सीदन्त उपविशन्तः पुरुषाः शर्मसदो न वीराः पितृगृहे वर्तमानाः पुत्राः इव वर्तन्ते । पिता पुत्रानिव अग्निः स्वस्य परिचारकान् रक्षतीति भावः । सोऽयमग्निरतिशयेन शुद्धः कर्मयोग्यो भवति । तत्र दृष्टान्तः । अनवद्या अनिन्दिता पतिजुष्टेव नारी स्वपतिना सेविता स्वीकृता योषिदिव । सा यथा पातिव्रत्येन शुद्धा सती सर्वकर्मयोग्या भवति एवमग्निरपि ॥ विश्वधायाः । ‘ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति वचनात् कारकपूर्वादपि दधातेः वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि’ इति असुन् । ‘णित्’ इत्यनुवृत्तेः ‘आतो युक् चिण्कृतोः’ इति युक् । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । उपक्षेति । ‘ क्षि निवासगत्योः ‘। बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । अनवद्या । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । पतिजुष्टेव । तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नारी । ‘ नृनरयोर्वृद्धिश्च ’ (पा. सू. ४. १. ७३ ग. ) इति शार्ङ्गस्वादिषु पाठात् ङीनन्त आद्युदात्तः ॥

English translation:

“He who, like the divine (Sun), is the supporter of the universe, abides on earth like a prince, (surrounded by) faithful friends; in his presence, men sit down like sons in the dwelling of a parent, and (in purity he resembles) an irreproachable and beloved wife.”

Who, suckling all, dwells peacefully upon the earth, like a god, like a king with established alliances,
stationed in front like heroes stationed for protection, irreproachable like a wife pleasing to her husband—

For the first three pādas, cf. III.55.21.

The construction of this verse is more complex than the two preceding ones and, in my opinion, displays some tricky relationships with Parāśara’s phraseology elsewhere. To begin with, the first simile as it stands is pleonastic+++(=redundant)+++ at best: Agni should not be “like a god,” since he is a god. Nor should he be “like a god who dwells on earth,” since in fact Agni is the only god, or (counting Soma) the primary god, who dwells on earth. I suggest tentatively that the opening devó ná is there to match ná rā́jā at the end of the hemistich. Even more tentatively I suggest that what is really being compared is pṛthivī́ṃ viśvádhāyā(ḥ). Note first that in the preceding hymn (10cd) mother earth spread out “to suckle the bird [probably =Agni]” (dhā́yase véḥ) and elsewhere earth is called “all-nourishing” (II.17.5 pṛthivī́ṃ viśvádhāyasam).

I think here that Parāśara is covertly comparing Agni to the earth with regard to this well-known trait of hers, but does so playfully and allusively by stationing acc. pṛthivī́m next to nom. viśvádhāyā(ḥ) (in the same metrical position as II.17.5 though in Triṣṭubh not Jagatī cadence) and by the intertextual associations evoked by his stating that earth suckled Agni in I.72.9. So the, or an, underlying meaning of pāda a is “the god who, all-nourishing like the earth, …,” though both the position of the simile marker and the case of ‘earth’ disallow this as a surface meaning. (Let me make clear that I am not suggesting emending the text to *pṛthivī́.) The two compounds hitá(mitra-) (b) and puraḥ(sádaḥ) may make implicit reference to the word I suggested is to be associated with didhiṣā́yyaḥ in 2d, namely puró-hita, as a descriptor of the installed ritual fire. The second, puraḥsád-, is essentially a synonym of puróhita-.

Although I try to avoid explanations like “attraction,” I am afraid I must follow Geldner in taking the common term of the similes in c and d as “attracted” to the comparandum: puráḥsadaḥ to the pl. vīrā́ḥ from putative sg. *puráḥsad, anavadyā́to the fem. nā́rī from putative masc. *anavadyáḥ. Although it would be possible to avoid the attraction analysis by reading both terms as part of the simile proper (“like heroes stationed in front and stationed for protection, like an irreproachable wife pleasing to her husband,” so Witzel Gotō), this puts the simile marker one element too far to the right and it also submerges the common term. This would be particularly unfortunate in the first simile, since there is a play on two slightly different senses of

-sád- there. (In I.65.5 a similar gender mismatch is found, explained by Renou as attraction, an explanation I rejected. But there it does not involve a misplaced simile marker.)

He who on earth dwells like a king surrounded by faithful friends, like a God all-sustaining,
Like heroes who preside, who sit in safety: like as a blameless dame dear to her husband.

(Agni) who possessing every refreshment dwells on the earth like a god, like a king who has made himself (valiant) friends 2, like heroes who sit in front and under shelter, like a blameless wife beloved by her husband.

Der wie ein Gott die Erde bewohnt, allnährend, wie ein König, der gute Freunde hat, Wacht haltend wie die in Deckung liegenden Männer, untadelhaft wie die dem Gatten liebe Frau.

Der wie ein Gott die Erde allerquickend bewohnt gleich wie ein König reich an Freunden, Wie Helden, die sich vorn beschirmend lagern, wie die vom Mann geliebte edle Gattin.

Кто живет на земле, как бог,
Все питающий, как царь, заключивший договоры,
Кто находится впереди, как воины, сидящие в (укрытии),
(Тот) безупречен, как любимая жена у мужа.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर भी विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग (यः) जो (देवः) अच्छे सुखों का देनेवाला परमेश्वर वा विद्वान् (पृथिवीम्) भूमि के समान (विश्वधायाः) विश्व को धारण करनेवाले (हितमित्रः) मित्रों को धारण किये हुए (राजा) सभा आदि के अध्यक्ष के (न) समान (उपक्षेति) जानता वा निवास कराता है तथा (पुरःसदः) प्रथम शत्रुओं को मारने वा युद्ध के जानने (शर्मसदः) सुख में स्थिर होने और (वीराः) युद्ध में शत्रुओं के फेंकनेवाले के (न) समान तथा (अनवद्या) विद्यासौन्दर्यादि शुद्धगुणयुक्त (नारी) नर की स्त्री (पतिजुष्टेव) जो कि पति की सेवा करनेवाली के समान सुखों में निवास कराता है, उसको सदा सेवन करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्य लोग परमेश्वर वा विद्वानों के साथ प्रेम प्रीति से वर्त्तने के विना सब बल वा सुखों को प्राप्त नहीं हो सकते, इससे इन्हींके साथ सदा प्रीति करें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यो देवः पृथिवीं न विश्वधाया हितमित्रो राजा नोपेक्षति पुरःसदः शर्म्मसदो वीरा न दुःखानि शत्रून् विनाशयति। अनवद्या पतिजुष्टेव सुखे निवासयति तं सदा समाहिता भूत्वा यथावत् परिचरत ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) दिव्यसुखदाता (न) इव (यः) सर्वोपकारको विद्वान् (पृथिवीम्) भूमिम् (विश्वधायाः) यो विश्वं दधाति। अत्र विश्वोपपदाद्बाहुलकादसुन् युडागमश्च। (उपक्षेति) विजानाति निवासयति वा (हितमित्रः) हिता धृता मित्राः सुहृदो येन सः (नः) इव (राजा) सभाध्यक्षः (पुरःसदः) ये पूर्वं सीदन्ति शत्रून् हिंसन्ति वा (शर्म्मसदः) ये शर्मणि सुखे सीदन्ति ते (न) इव (वीराः) शत्रूणां प्रक्षेप्तारः (अनवद्या) विद्यासौन्दर्यादिशुभगुणयुक्ता (पतिजुष्टेव) पतिर्जुष्टः प्रीतः सेवितो यया तद्वत् (नारी) नरस्येयं विवाहिता भार्य्या ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। न खलु मनुष्याः परमेश्वरेण विद्वद्भिः सह प्रेम्णा सह वर्त्तमानेन विना सर्वं बलं सुखं च प्राप्तुमर्हन्ति तस्मादेताभ्यां साकं प्रीतिं सदा कुर्वन्तु ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी परमेश्वर व विद्वानांबरोबर प्रेमाने वागल्याशिवाय सर्व बल व सुख प्राप्त होऊ शकत नाहीत. यामुळे त्यांच्यावर सदैव प्रेम करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं᳓ त्वा न᳓रो द᳓म आ᳓ नि᳓त्यम् इद्ध᳓म्
अ᳓ग्ने स᳓चन्त क्षिति᳓षु ध्रुवा᳓सु
अ᳓धि द्युम्नं᳓ नि᳓ दधुर् भू᳓रि अस्मिन्
भ᳓वा विश्वा᳓युर् धरु᳓णो रयीणा᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iddhám ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nítyam ← nítya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhruvā́su ← dhruvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

kṣitíṣu ← kṣití- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sácanta ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ádhi ← ádhi (invariable)

asmin ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dadhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dharúṇaḥ ← dharúṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । त्वा॒ । नरः॑ । दमे॑ । आ । नित्य॑म् । इ॒द्धम् । अ॒ग्ने॒ । सच॑न्त । क्षि॒तिषु॑ । ध्रु॒वासु॑ ।
अधि॑ । द्यु॒म्नम् । नि । द॒धुः॒ । भूरि॑ । अ॒स्मि॒न् । भव॑ । वि॒श्वऽआ॑युः । ध॒रुणः॑ । र॒यी॒णाम् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nityam
• [adverb]
• “always; continually; repeatedly.”

• iddham ← indh
• [verb noun], accusative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sacanta ← sac
• [verb], plural, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• kṣitiṣu ← kṣiti
• [noun], locative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• dhruvāsu ← dhruva
• [noun], locative, plural, feminine
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• dyumnaṃ ← dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dadhur ← dadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• bhūry ← bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhavā ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• viśvāyur ← viśvāyuḥ ← viśvāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lifelong.”

• dharuṇo ← dharuṇaḥ ← dharuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “holding; supportive.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

हे अग्ने तं त्वा पूर्वोक्तगुणविशिष्टं त्वां नरः यज्ञस्य नेतारो यजमानाः ध्रुवासु क्षितिषु निश्चलासु चलनरहितासु भूमिषु । निरुपद्रवेषु ग्रामेष्वित्यर्थः। दमे स्वकीये यज्ञगृहे नित्यम् इद्धम् अनवरतं समिद्भिः प्रज्वलितं कृत्वा आ सचन्त आभिमुख्येन सेवन्ते । किंच अस्मिन् अग्नौ द्युम्नं हविर्लक्षणमन्नं भूरि चरुपुरोडाशादिरूपेण बहुविधम् अधि नि दधुः स्थापितवन्तः । एवंगुणविशिष्टो योऽग्निः स त्वं विश्वायुः उक्तप्रकारेण सर्वान्नो भूत्वा रयीणां धनानां धरुणः धारयिता भव । अस्मभ्यं दातुं धनानि धारयेत्यर्थः ॥ सचन्त । ‘ षच समवाये । छान्दसो वर्तमाने लङ् । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । भव । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घः । धरुणः । ‘ धारेर्णिलुक् च ’ इति उनप्रत्ययः ॥

English translation:

“Such as you are, Agni, men preserve you constantly kindled in their dwellings, in secure plural ces, and offer upon you abundant (sacrificial) food; do you, in whom is all existence, be the bearer of riches (for our advantage).”

You, o Agni, kindled here in the house as their own, do men attend on in their fixed abodes.
They deposited abundant heavenly brilliance within him. Become the foundation of riches for your whole lifetime!

As noted at I.72.10 our c is almost identical to pāda a there. The published translation

treats the first as a Tānunāptra passage (“deposited their own śrī́”) but not this one, and the two should probably be brought into harmony. I now favor taking neither one as a Tānunāptra expression, but see disc. ad I.72.10. In this case the deposit of ‘heavenly brilliance’ (dyumná-) may be what allows Agni to become the foundation of riches.

Thee, such, in settlements secure, O Agni, our men serve ever kindled in each dwelling.
On him have they laid splendour in abundance: dear to all men, bearer be he of riches.

Thee, O Agni, who art constantly kindled in the house, men have worshipped in their firm dwellings. They have placed in him rich splendour 1. Be thou possessed of all life, a supporter of riches 2.

Dir, Agni, der beständig im Hause entzündet wird, leisten die Männer in den festen Wohnsitzen Folge. Viel Ehre haben sie auf ihn gehäuft. Sei du lebenslänglich der Träger von Reichtümern!

So, Agni, sind um dich, den stets entflammten, im Haus die Männer in den festen Sitzen, Viel schönes haben sie in dich gesenket, sei allbelebend unsers Reichthums Träger.

Тебя, всегда зажженного в доме, мужи
Сопровождают, о Агни, в (своих) прочных жилищах.
Большим почетом окружили его люди.
Будь весь век опорой богатств!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विज्ञान करानेवाले विद्वान् ! (रयीणाम्) विद्या और सब पृथिवी के राज्य से सिद्ध किये हुए धनों के (धरुणः) धारण करनेवाले (विश्वायुः) सम्पूर्ण जीवनयुक्त आप (अस्मिन्) इस मनुष्य वा जगत् में सहायकारी (भव) हूजिये, जो (भूरि) बहुत (द्युम्नम्) विद्याप्रकाशरूपी धन और कीर्ति को धारण करते हो (तम्) उन (नित्यम्) निरन्तर (इद्धम्) प्रदीप्त (त्वा) आपको (ध्रुवासु) दृढ़ (क्षितिषु) भूमियों में जो (नरः) नयन करनेवाले सब मनुष्य (अधि निदधुः) धारण करें और (दमे) शान्तियुक्त घर में (आ सचन्त) सेवन करें, उनका सेवन नित्य किया करो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जिस जगदीश्वर ने अनेक पदार्थों को रच कर धारण किये हैं और जिस विद्वान् ने जाने हैं, उसकी उपासना वा सत्संग के विना किसी मनुष्य को सुख नहीं होता, ऐसा जानो ॥ ४ ॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! रयीणां धरुणो विश्वायुस्त्वमस्मिन् सहायकारी भव भूरि द्युम्नं धेहि तं नित्यमिद्धं त्वा ध्रुवासु क्षितिषु ये नरोऽधिनिदधुर्दमे आसचन्त ताँस्त्वं सततं सेवस्व ॥ ४ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) एवंभूतम् (त्वा) त्वां धार्मिकं विद्वांसम् (नरः) ये विद्यां नयन्ति ते सर्वे मनुष्याः (दमे) दुःखोपशान्ते गृहे (आ) समन्तात् (नित्यम्) निरन्तरम् (इद्धम्) प्रदीप्तम् (अग्ने) विज्ञापक (सचन्त) सेवन्ताम् (क्षितिषु) पृथिवीषु। क्षितिरिति पृथिवीनाम। (निघं०१.१) (ध्रुवासु) दृढासु (अधि) उपरिभावे (द्युम्नम्) विद्याप्रकाशं यशोधनं वा (नि) नितराम् (दधुः) धरन्तु (भूरि) बहु (अस्मिन्) मनुष्यजन्मनि जगति वा (भव) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (विश्वायुः) अखिलं जीवनं यस्य सः (धरुणः) धर्त्ता (रयीणाम्) विद्यासार्वभौमराज्यनिष्पन्नधनानाम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं येन जगदीश्वरेणेह संसारेऽनेके पदार्था रचिता विदुषा वा ज्ञायन्ते तद्विज्ञानोपासनासङ्गेन सत्यं सुखं जायत इति विजानीत ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्या जगदीश्वराने अनेक पदार्थांना निर्माण करून धारण केलेले आहे व ज्या विद्वानांनी ते जाणलेले आहे त्याची उपासना व सत्संगाशिवाय कोणत्याही माणसाला सुख मिळत नाही, हे तुम्ही जाणा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ पृ᳓क्षो अग्ने मघ᳓वानो अश्युर्
वि᳓ सूर᳓यो द᳓दतो वि᳓श्वम् आ᳓युः
सने᳓म वा᳓जं समिथे᳓षु अर्यो᳓
भागं᳓ देवे᳓षु श्र᳓वसे द᳓धानाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aśyuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

maghávānaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pŕ̥kṣaḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dádataḥ ← √dā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

samithéṣu ← samithá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

sanéma ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śrávase ← śrávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

वि । पृक्षः॑ । अ॒ग्ने॒ । म॒घऽवा॑नः । अश्युः॑ । वि । सू॒रयः॑ । दद॑तः । विश्व॑म् । आयुः॑ ।
स॒नेम॑ । वाज॑म् । स॒म्ऽइ॒थेषु॑ । अ॒र्यः । भा॒गम् । दे॒वेषु॑ । श्रव॑से । दधा॑नाः ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• pṛkṣo ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “food; refreshment; power.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• maghavāno ← maghavānaḥ ← maghavan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big.”

• aśyur ← aśyuḥ ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• sūrayo ← sūrayaḥ ← sūri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “patron.”

• dadato ← dadataḥ ← dā
• [verb noun], nominative, plural
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• sanema ← san
• [verb], plural, Aorist optative
• “win; get; gain.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• samitheṣv ← samitheṣu ← samitha
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; conflict.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• bhāgaṃ ← bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• śravase ← śravas
• [noun], dative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे अग्ने मघवानः हविर्लक्षणेन धनेन युक्ता यजमानाः पृक्षः अन्नानि वि अश्युः व्याप्नुवन्तु । त्वयानुगृहीताः सर्वाण्यन्नानि लभन्ताम् । ये च सूरयः विद्वांसः त्वां स्तुवन्ति । ददतः ये च तुभ्यं हवींषि ददतः प्रयच्छन्तो वर्तन्ते ते सर्वे विश्वमायुः सर्वं जीवितं वि अश्युः व्याप्नुवन्तु । वयं च समिथेषु संग्रामेषु अर्यः अरेः शत्रोः संबन्धिनं वाजं अन्नं सनेम त्वदनुग्रहात् संभजेमहि । तदनन्तरं देवेषु त्वत्प्रमुखेष्विन्द्रादिषु श्रवसे यशसे तदर्थं भागं हविर्भागं दधानाः स्थापयन्तो भूयास्मेति शेषः ॥ अश्युः । ‘ अशू व्याप्तौ ’ । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ददतः । नाभ्यस्ताच्छतुः’ इति नुमागमप्रतिषेधः । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । सनेम । वन षण संभक्तौ ’ । व्यत्ययेन शः । अर्यः । अरिशब्दात् षष्येततकवचने “ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ’ इति घेर्ङिति’ इति गुणाभावे यणादेशः। अरिशब्दः ‘अच इः’ इति इप्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः। उदात्तयण:०’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । भागम् । ‘कर्षात्वतः’ इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥१९॥

English translation:

“May your opulent worshippers, Agni, obtain (abundant) food; may the learned (who praise you) and offer you (oblations), acquire long life; may we gain in battles booty from our foes, presenting their portion to the gods for (the acquisition of) renown.”

Might the bounteous ones reach nourishments, o Agni, and (might) the patrons who give (reach) through a whole lifetime.
Might we gain the victory-prize in our clashes with the stranger,
acquiring a portion among the gods for our fame.

The verb ví … aśyuḥ should be read with both pādas, but, in my opinion, with slightly different senses. In pāda a pṛ́kṣaḥ is a straight acc. object to the lexeme in the meaning ‘reach, attain’; in pāda b víśvam ā́yuḥ may be one too (“attain a whole lifetime”) as most take it, but it may also be an acc. of extent of time (“reach through a whole lifetime”). The meaning is almost the same, but it would be like Parāśara to put the constructions slightly off-balance, and the compound viśvā́yuḥ is something of a signature word for Parāśara (see the immediately preceding vs. 4d, plus I.67.6, 10, 68.5) as an adverb expressing extent of time (“lifelong,” etc.). Note the phonetic echoes, pāda a: ví … aśyur, b: ví … ā́yuḥ; the first of these distracted sequences also evokes viśvā́yuḥ.

Pāda c sanéma … aryó is reminiscent of I.70.1a vanéma … aryó … The phrase bhāgáṃ devéṣu … dádhānāḥ is almost a paraphrase of I.68.4a bhájanta … devatvám. I would therefore change the published translation “a portion among the gods” to “a share in the gods.”

May thy rich worshippers win food, O Agni, and princes gain long life who bring oblation.
May we get booty from our foe in battle, presenting to the Gods their share for glory.

May the liberal givers, O Agni, attain nourishment, may the rich 1 who bestow gifts (on us) attain to a full span of life. May we win in battles the booty of him who does not give 1, obtaining a (rich) share before the gods, that we may win glory 2.

Unsere Gönner sollen Lebenskräfte erlangen, o Agni, die schenkenden Herren das volle Leben. Wir wollen den Siegerpreis gewinnen in den Wettkämpfen mit dem Nebenbuhler, von den Göttern unser Teil empfangend zum Ruhme.

Die reichen Fürsten, Agni, welche spenden, lass Speis’ erlangen, volle Lebensdauer, Uns treue lass in Kämpfen Gut erbeuten, die wir zum Ruhm ihr Theil den Göttern geben.

Пусть достигнут, о Агни, щедрые покровители подкрепляющих сил!
Пусть до(стигнут) дарящие богатые жертвователи полного срока жизни!
Пусть завоюем мы добычу в битвах с врагом,
Получая долю, чтобы прославиться среди богов!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

परमेश्वर और विद्वानों के सङ्ग से मनुष्यों को क्या-क्या प्राप्त होता है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सुखस्वरूप विद्वन् ! आपके उपदेश से जैसे (अर्य्यः) स्वामी वा वैश्य (भागम्) सेवनीय पदार्थों के समान (मघवानः) सत्कारयुक्त धनवाले (ददतः) दानशील (सूरयः) मेधावी लोग (समिथेषु) संग्रामों तथा (देवेषु) विद्वान् वा दिव्यगुणों में (वाजम्) विज्ञान को (दधानाः) धारण करते हुए (श्रवसे) श्रवण करने योग्य कीर्ति के लिये (पृक्षः) अत्युत्तम अन्न और (विश्वम्) सब (आयुः) जीवन को (व्यश्युः) विशेष करके भोगें वा (वि सनेम) विशेष करके सेवन करें, वैसे हम भी किया करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्य ईश्वर और विद्वानों के सहाय और अपने पुरुषार्थ से सब सुखों को प्राप्त हो सकते हैं, अन्यथा नहीं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथाऽर्यो भागं मघवानो ददतः सूरयः समिथेषु देवेषु वाजं दधानाः श्रवसे पृक्षो विश्वमायुश्च व्यश्युस्तथा वयमपि विसनेम ॥ ५ ॥

तत्कृपासङ्गाभ्यां सह मनुष्यैः किं किं प्राप्यत इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषे (पृक्षः) अत्युत्तमान्यन्नानि (अग्ने) सुखरूप विद्वन् (मघवानः) सत्कृतधनाः (अश्युः) भुञ्जते (वि) विशेषार्थे (सूरयः) मेधाविनः (ददतः) दानशीलाः (विश्वम्) अखिलम् (आयुः) जीवनं प्राप्तव्यं वस्तु वा (सनेम) संभजेम (वाजम्) विज्ञानम् (समिथेषु) संग्रामेषु। समिथे इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (अर्य्यः) स्वामी वणिग्जनो वा। (भागम्) भागसमूहम् (देवेषु) विद्वत्सु दिव्यगुणेषु वा (श्रवसे) श्रूयते येन यशसा तस्मै (दधानाः) धरन्तः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैरीश्वरविद्वत्सहायपुरुषार्थाभ्यां सर्वाणि सुखानि प्राप्यन्ते नान्यथेति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसे ईश्वर व विद्वानांच्या साह्याने व आपल्या पुरुषार्थाने सर्व सुख प्राप्त करू शकतात अन्यथा नाही. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऋत᳓स्य हि᳓ धेन᳓वो वावशानाः᳓
सुम᳓दूध्नीः° पीप᳓यन्त द्यु᳓भक्ताः
पराव᳓तः सुमति᳓म् भि᳓क्षमाणा
वि᳓ सि᳓न्धवः सम᳓या सस्रुर् अ᳓द्रिम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vāvaśānā́ḥ ← √vāś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

dyúbhaktāḥ ← dyúbhakta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pīpáyanta ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:MED}

smádūdhnīḥ ← smádūdhan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhíkṣamāṇāḥ ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samáyā ← samá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sasruḥ ← √sr̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ऋ॒तस्य॑ । हि । धे॒नवः॑ । वा॒व॒शा॒नाः । स्मत्ऽऊ॑ध्नीः । पी॒पय॑न्त । द्युऽभ॑क्ताः ।
प॒रा॒ऽवतः॑ । सु॒ऽम॒तिम् । भिक्ष॑माणाः । वि । सिन्ध॑वः । स॒मया॑ । स॒स्रुः॒ । अद्रि॑म् ॥

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• vāvaśānāḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• smadūdhnīḥ ← smadūdhan
• [noun], nominative, plural, feminine

• pīpayanta ← pyā
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• dyubhaktāḥ ← dyu ← div
• [noun], masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dyubhaktāḥ ← bhaktāḥ ← bhaj
• [verb noun], nominative, plural
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• bhikṣamāṇā ← bhikṣamāṇāḥ ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb noun], nominative, plural
• “beg; beg.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• samayā
• [adverb]
• “near.”

• sasrur ← sasruḥ ← sṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

ऋतस्य हि ऋतं देवयजनदेशं प्राप्तमग्निमेव धेनवः अग्निहोत्रादिहविषां दोग्ध्र्यो गावः पीपयन्त क्षीरादिलक्षणं गव्यमपाययन् । कीदृश्यो गावः । वावशानाः अग्निं पुनःपुनः कामयमाना: स्मदूध्नीः । स्मच्छब्दो नित्यशब्दसमानार्थः । नित्यमूधसा युक्ताः । सर्वदा पयसः प्रदात्र्य इत्यर्थः । द्युभक्ताः दिवा प्रकाशेन संभक्ताः संश्लिष्टाः तेजस्विन्य इत्यर्थः । अपि च सिन्धवः स्यन्दनशीला नद्यः सुमतिम् अस्याग्नेः शोभनामनुग्रहात्मिकां बुद्धिं भिक्षमाणाः याचमानाः सत्यः अद्रिं समया अद्रेः पर्वतस्य समीपे परावतः दूरदेशात् वि सस्रुः विशेषेण गच्छन्ति प्रवहन्ति । अग्नये दातव्यानां हविषां निष्पत्तये प्रवहन्तीत्यर्थः ॥ ऋतस्य । क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् ’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । वावशानाः । वश कान्तौ ’ । यङन्तात् शानच् । ‘ न वशः ’ ( पा. सू. ६. १. २० ) इति संप्रसारणप्रतिषेधः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति शानच आर्धधातुकत्वात् अतोलोपयलोपौ । अत एव लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावे चित्स्वर एव शिष्यते । स्मदूध्नीः । स्मत् नित्यान्यूधांसि यासाम् ।’ ऊधसोऽनङ्’ ( पा. सू. ५. ४. १३१ ) इति अनङादेशः समासान्तः । ‘ संख्याव्ययादेर्ङीप् ’ ( पा. सू. ४. १. २६ ) इति ङीप् । भसंज्ञायाम् ‘ अलोपोऽनः’ इति अलोपः। ङीपः पित्त्वादनुदात्तत्वे बहुव्रीहिस्वर एव शिष्यते । पीपयन्त । ‘पा पाने ’ । अस्मात् हेतुमति णिच् । शाच्छासाह्वा ’ इति युक्। ण्यन्तात् लुङि च्लेः चङादेशादि । ‘ चंङ्यन्यतरस्याम्’ इति चङः पूर्वस्योदात्तत्वम् । ’ हि च ’ इति निघातप्रतिषेधः । परावतः परागतात् । दूरं हि परागतं भवति । अस्मिन् धात्वर्थे गम्यमाने ’ उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ’ (पा. सू. ५. १. ११८) इति वतिः ॥

English translation:

“The cows, loving (Agni, who has come to thehall of sacrifice), sharing his splendour, have brought with full udders (their milk) to be drunk. The rivers, soliciting his good will, have flowed from a distance in the vicinity of the mountain.”

For the bellowing cows of truth, apportioned by heaven, swell with their udders;
from afar, seeking a portion of (your?) favor, the rivers have flowed
forth all at once over the rock.

The referents of the “cows of truth” (ab) and the rivers (cd) are unclear, nor is it clear whether they refer to the same thing. But I think they must be evaluated in the context of this hymn, in which men (vs. 4), patrons (vs. 5), and gods (vs. 7) all serve Agni in one way or another and seek rewards from him; the cows and the rivers then must be another set of devotees and aspirants to his favor, esp. since the same phrase sumatím bhíkṣamāṇā(ḥ) “seeking a portion of favor” is used of the rivers (6c) and the worship-worthy (gods) (7a). I would tentatively suggest a twofold interpretation: 1) A naturalistic one: the swelling cows are the rains, “apportioned by heaven,” with their bellowing the thunder and the udders the clouds. The rains both are the (heavenly) rivers and feed the (earthly) rivers. Recall the seven heavenly rivers of

The cows of holy law, sent us by Heaven, have swelled with laden udders, loudly lowing;
Soliciting his favour, from a distance the rivers to the rock have flowed together.

The lowing milch-cows of Rita, assigned by Heaven, were exuberant with their full udders. The rivers imploring the favour (of the gods) from afar have broken through the midst of the rock with their floods.

Denn die Kühe, die sich nach der Ordnung richten, strotzen brüllend mit gleichvollen Eutern, die von den Himmlischen geschenkten. Von weitem sind die Flüsse mitten durch den Fels hervorgebrochen, indem sie sich die Gunst ausbitten.

Laut brüllend schwollen an des Opfers Kühe mit vollem Euter, sie, des Himmels Gabe; Von Ferne her nach Huld verlangend flossen quer durch den festen Fels hindurch die Ströme.

Ведь мычащие дойные коровы (космического) закона,
С полным выменем набухают (молоком), подаренные небом,
Испрашивая благословения, издалека
Притекли реки сквозь скалу.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जैसे (वावशानाः) अत्यन्त शोभायमान (स्मदूध्नीः) बहुत दूध देनेवाली (धेनवः) गायें (पीपयन्त) दूध आदि से बढ़ाती हैं, जैसे (द्युभक्ताः) प्रकाश से भिन्न-भिन्न किरणें (परावतः) दूरदेश से (अद्रिम्) मेघ को (समया) समय पर वर्षाते हैं, (सिन्धवः) नदियाँ (सस्रुः) बहती हैं, वैसे तुम (सुमतिम्) उत्तम विज्ञान को (भिक्षमाणाः) जिज्ञासा से (वि) विशेष जानकर अन्य मनुष्य के लिये विद्या और सुशिक्षापूर्वक (ऋतस्य हि) मेघ से उत्पन्न हुए जल के समान सत्य ही की वर्षा करो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे यज्ञ से सम्यक् प्रकार शोधा हुआ जल शक्ति को बढ़ानेवाला होकर विज्ञान को बढ़ाता है, वैसे ही धर्मात्मा विद्वान् हों ॥ ६ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा वावशानाः स्मदूध्नीर्धेनवः पीपयन्त यथा द्युभक्ताः किरणाः परावतोऽद्रिं मेघं समया वर्षयन्ति सिन्धवो नद्यश्च सस्रुस्तथा यूयं सुमतिं भिक्षमाणाः विजानीतान्येभ्यः ऋतस्य हि वर्षयत ॥ ६ ॥

अथ विद्वद्गुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतस्य) मेघोत्पन्नजलस्येव सत्यस्य (हि) खलु (धेनवः) गावः (वावशानाः) अत्यन्तं कामयमानाः (स्मदूध्नीः) बहुदुग्धप्रापिकाः। अत्र स्मदुपपदादूधसोऽनङ्। (पीपयन्त) पाययन्ति (द्युभक्ताः) सूर्यादिप्रकाशेन संभागं प्राप्ताः (परावतः) दूरदेशात् (सुमतिम्) शोभनं विज्ञानम् (भिक्षमाणाः) याचमानाः (वि) विशेषे (सिन्धवः) नद्यः (समया) सामीप्ये (सस्रुः) स्रवन्ति (अद्रिम्) मेघम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा यज्ञेन संशोधितं जलं शक्तिकारकं भूत्वा विज्ञानजनकं भवति, तथैव हि धार्मिका विद्वांसो भवेयुः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे यज्ञाने सम्यक रीतीने शुद्ध झालेले जल शक्ती वाढविणारे असून विज्ञानाची वृद्धी करते, तसेच धर्मात्मा विद्वानांनी बनावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवे᳓ अग्ने सुमति᳓म् भि᳓क्षमाणा
दिवि᳓ श्र᳓वो दधिरे यज्ञि᳓यासः
न᳓क्ता च चक्रु᳓र् उष᳓सा वि᳓रूपे
कृष्णं᳓ च व᳓र्णम् अरुणं᳓ च सं᳓ धुः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhíkṣamāṇāḥ ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñíyāsaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

cakrúḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

náktā ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

uṣásā ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

vírūpe ← vírūpa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

aruṇám ← aruṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kr̥ṣṇám ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वे इति॑ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽम॒तिम् । भिक्ष॑माणाः । दि॒वि । श्रवः॑ । द॒धि॒रे॒ । य॒ज्ञियाः॑ ।
नक्ता॑ । च॒ । च॒क्रुः । उ॒षसा॑ । विरू॑पे॒ इति॒ विऽरू॑पे । कृ॒ष्णम् । च॒ । वर्ण॑म् । अ॒रु॒णम् । च॒ । सम् । धु॒रिति॑ धुः ॥

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• bhikṣamāṇā ← bhikṣamāṇāḥ ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb noun], nominative, plural
• “beg; beg.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajñiyāsaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• naktā ← nakta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “night; night.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cakrur ← cakruḥ ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• uṣasā ← uṣas
• [noun], ablative, dual, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• virūpe ← virūpa
• [noun], accusative, dual, feminine
• “ugly; maimed; grotesque.”

• kṛṣṇaṃ ← kṛṣṇam ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• aruṇaṃ ← aruṇam ← aruṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• dhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे अग्ने सुमतिं शोभनामनुग्रहात्मिकां बुद्धिं भिक्षमाणाः याचमानाः यज्ञियासः यज्ञार्हाः सर्वे देवाः दिवि द्योतमाने त्वे त्वयि श्रवः हविर्लक्षणमन्नं दधिरे अस्थापयन् । अग्निर्देवानामन्नादः’ (तै. ब्रा. ३.१.४.१.) इति श्रुतेः। तदनन्तरं तादृशे हविर्युक्तायानुष्ठानाय विरूपे विविधरूपे उषसा उषःकालोपलक्षितमहः । नक्ता च नक्तं रात्रिं च चक्रुः अकुर्वन् । एतदेव स्पष्टयति । कृष्णं च वर्णं रात्र्यां श्यामलवर्णमन्धकारम् अह्नि अरुणम् आरोचनं श्वेतवर्णं तेजः च सं धुः सम्यक् स्थापितवन्तः ॥ त्वे। सुपां सुलुक् ’ इति सप्तम्याः शेआदेशः । नक्ता । तेनैव द्वितीयाया डादेशः । उषसा । तेनैव विभक्तेः आकारः । धुः । डुधाञ् धारणपोषणयोः’ । लुङि ‘गातिस्था०’ इति सिचो लुक् । आतः’ इति झेः जुसादेशः । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः ॥

English translation:

“(The gods), who are entitled to worship, soliciting your good will, have entrusted to you, resplendent Agni, the (sacrificial) food, and, (for the due observance of sacred rites), they have made the night and morning of different colours, or black and purple.”

Seeking a portion of favor in you, those worthy of worship [=gods] set their fame in heaven.
They made night and dawn of different forms, and they put together the black color and the red.

The voc. agne was inadvertently omitted from the published translation, so “o Agni” should be inserted after “in you.” The second pāda could also mean “they acquired fame in heaven.” The phrase should be read with 5d bhāgáṃ devéṣu śrávase dádhānāḥ and 10c ádhi śrávo devábhaktaṃ dádhānāḥ. The latter passage, especially, suggests that ‘acquire’ is the better rendering.

The accented cakrúḥ in c can be explained, following Klein (DGRV I.176-77), as triggered by the “rhetorically complementary nature of pādas c and d.” There is no need to take the ca in c as a subordinator, particularly because subordinating ca introduces conditional clauses. Note the contrast between ví(rūpe) and sáṃ (dhuḥ), a common rhetorical pairing.

Agni, with thee, soliciting thy favour, the holy Ones have gained glory in heaven.
They made the Night and Dawn of different colours, and set the black and purple hues together.

Imploring favour from thee, O Agni, the worshipful (gods) have won glory in the sky. They have made Night and Dawn of different shapes; they have joined the black and red colour (to Night and Dawn).

Indem sie von dir, Agni, sich die Gunst ausbitten, haben die Opferwürdigen im Himmel Ruhm erworben. Sie haben Nacht und Morgen, die ungleichen, geschaffen, die dunkle und die rötliche Farbe aneinander gefügt.

Von dir, o Agni, holden Sinn erbittend, erlangten Ruhm im Himmel die verehrten; Sie machten ungleichfarbig Nacht und Morgen, die rothe Farbe an die schwarze fügend.

Испрашивая, о Агни, у тебя благословения,
Достойные жертв (боги) приобрели славу на небе.
Они создали ночь и утреннюю зарю несхожими,
Они соединили черный и алый цвет (для них).

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓न् राये᳓ म᳓र्तान् सु᳓षूदो अग्ने
ते᳓ सियाम मघ᳓वानो वयं᳓ च
छाये᳓व वि᳓श्वम् भु᳓वनं सिसक्षि
आपप्रिवा᳓न् रो᳓दसी अन्त᳓रिक्षम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártān ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

súṣūdaḥ ← √sūd- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

yā́n ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

maghávānaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

bhúvanam ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

chāyā́ ← chāyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

sisakṣi ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āpaprivā́n ← √prā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

यान् । रा॒ये । मर्ता॑न् । सुसू॑दः । अ॒ग्ने॒ । ते । स्या॒म॒ । म॒घऽवा॑नः । व॒यम् । च॒ ।
छा॒याऽइ॑व । विश्व॑म् । भुव॑नम् । सि॒स॒क्षि॒ । आ॒प॒प्रि॒ऽवान् । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् ॥

• yān ← yad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• martān ← marta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man.”

• suṣūdo ← suṣūdaḥ ← sūd
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sweeten; prepare.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• maghavāno ← maghavānaḥ ← maghavan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• chāyeva ← chāyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “color; shadow; chāyā [word]; complexion; reflection; shade.”

• chāyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanaṃ ← bhuvanam ← bhuvana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• sisakṣy ← sisakṣi ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• āpaprivān ← āprā ← √prā
• [verb noun], nominative, singular

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

यान् मर्तान् मनुष्यानस्मान् राये धनाय सुषूदः अग्निहोत्रादिकर्मसु प्रेरयसि ते तादृशाः वयं च मघवानः धनिनः स्याम भवेम । रोदसी द्यावापृथिव्यौ अन्तरिक्षं च आपप्रिवान् स्वतेजसा वृष्ट्युदकेन व आपूरितवांस्त्वं च विश्वं भुवनं सर्वं जगत् सिसक्षि सेवसे अनुगृह्य सर्वं रक्षसीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । छायेव । यथा छत्रादेः छाया आतपादिजनितं क्लेशं निवार्य रक्षति तद्वत् ॥ राये । ऊडिदम् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सुषूदः । ‘षूद प्रेरणे’। लेटि अडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ।’ यद्वृत्तान्नित्यम् । इति निघातप्रतिषेधः । सिसक्षि । ’ षच समवाये’ । बहुलं छन्दसि ’ इति शपः श्लुः । ‘ इत्’ इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति अभ्यासस्य इत्वम् । आपप्रिवान् ।’ प्रा पूरणे’। लिटः क्वसुः । ‘ वस्वेकाजाद्धसाम्’ इति इडागमः । ‘ आतो लोप इटि च ’ इति आकारलोपः । ‘ द्विर्वचनेऽचि’ इति स्थानिवद्भावात् द्विर्भावादि ॥

English translation:

“May we, mortals, whom you have directed (to the performance of sacrifices) for the sake of riches, become opulent; filling heaven and earth, and the firmament (with your radiance), you protect the whole world like a (sheltering) shade.”

Might we—we and our patrons—be those mortals whom you will sweeten for wealth, o Agni.
Like a shadow you accompany all creation, having filled the two
world-halves and the space between.

May we and those who worship be the mortals whom thou, O Agni, leadest on to riches.
Thou hast filled earth and heaven and air’s mid-region, and followest the whole world like a shadow.

And may we, our liberal givers and ourselves, be the mortals whom thou furtherest to wealth, O Agni 1. Like a shadow thou followest the whole world, having filled the two worlds (Heaven and Earth) and the air 2.

Unsere Gönner und wir möchten die Sterblichen sein, die du zum Reichtum würdig machst, o Agni. Wie der Schatten begleitest du die ganze Welt, nachdem du Himmel und Erde, den Luftraum erfüllt hast.

Wir und die Fürsten seien unter denen, die du zu reichem Gute führst, o Agni, Gleich wie der Schatten folgst du jedem Wesen die Luft, den Himmel und die Erd’ erfüllend.

Пусть станем мы и (наши) щедрые (покровители)
Теми смертными, кого ты, о Агни, совершенствуешь для богатства!
Как тень, ты следуешь за всей вселенной,
Заполнив (собой) оба мира (и) воздушное пространство.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• भुरिक्पङ्क्ति
• धैवतः

फिर सृष्टिकर्त्ता ईश्वर कैसा है, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) जगदीश्वर ! जो आप (यान्) जिन (सुसूदः) क्षयवृद्धि धर्म्मयुक्त (मर्त्तान्) मनुष्यों को (राये) विद्यादि धन के लिये (सिसक्षि) संयुक्त करते हो (ते) वे (वयम्) हम लोग (मघवानः) प्रशंसा योग्य धनवाले (स्याम) होवें (च) और जो आप (छायेव) शरीरों की छाया के समान (विश्वम्) सब (भुवनम्) जगत् और (रोदसी) आकाश, पृथिवी और (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष को (आपप्रिवान्) पूर्ण करनेवाले हो, उन आपकी सब लोग उपासना करें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि ईश्वर की उपासना और अपने पुरुषार्थ से आप विद्यादि धनवाले होकर सब मनुष्यों को भी करें ॥ ८ ॥

अन्वय: हे अग्ने जगदीश्वर ! यस्त्वं यान् सुसूदो मर्त्तानस्मान् राये सिसक्षि, ते वयं मघवानः स्याम। यो भवान् छायेव विश्वं भुवनं रोदसी अन्तरिक्षं चापप्रिवान् व्याप्तवानसि तं सर्वे वयमुपास्महे ॥ ८ ॥

अथैतत्सृष्टिकर्त्तेश्वरः कीदृशोऽस्तीत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यान्) उत्तमविद्यास्वभावान् (राये) धनाय (मर्त्तान्) मनुष्यान् (सुसूदः) क्षयशरीरादियुक्तान् (अग्ने) जगदीश्वर (ते) तव (स्याम) भवेम (मघवानः) प्रशस्तधनयुक्ताः (वयम्) पुरुषार्थिनः (च) समुच्चये (छायेव) यथा शरीरैः सह छाया वर्त्तते तथा (विश्वम्) अखिलम् (भुवनम्) जगत् (सिसक्षि) समवैति (आपप्रिवान्) सर्वतो व्याप्तवान् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अन्तरिक्षम्) आकाशम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। विद्वद्भिरीश्वरोपासनापुरुषार्थाभ्यां स्वयं विद्यादिधनवन्तो भूत्वा सर्वे मनुष्या विद्यादिधनवन्तः कार्याः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी ईश्वराची उपासना व आपल्या पुरुषार्थाने स्वतः विद्या इत्यादी धन प्राप्त करून सर्व माणसांनाही तसेच बनवावे. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓र्वद्भिर् अग्ने अ᳓र्वतो नृ᳓भिर् नॄ᳓न्
वीरइ᳓र् वीरा᳓न् वनुयामा तुवो᳓ताः
ईशाना᳓सः पितृवित्त᳓स्य रायो᳓
वि᳓ सूर᳓यः शत᳓हिमा नो अश्युः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

árvadbhiḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tvótāḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vanuyāma ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vīraíḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

īśānā́saḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

pitr̥vittásya ← pitr̥vittá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)

aśyuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śatáhimāḥ ← śatáhima- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

अर्व॑त्ऽभिः । अ॒ग्ने॒ । अर्व॑तः । नृऽभिः॑ । नॄन् । वी॒रैः । वी॒रान् । व॒नु॒या॒म॒ । त्वाऽऊ॑ताः ।
ई॒शा॒नासः॑ । पि॒तृ॒ऽवि॒त्तस्य॑ । रा॒यः । वि । सू॒रयः॑ । श॒तऽहि॑माः । नः॒ । अ॒श्युः॒ ॥

• arvadbhir ← arvadbhiḥ ← arvant
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• arvato ← arvataḥ ← arvant
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse.”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vīrair ← vīraiḥ ← vīra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vanuyāmā ← van
• [verb], plural, Present optative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• tvotāḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• īśānāsaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, plural
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• pitṛvittasya ← pitṛ
• [noun], masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitṛvittasya ← vittasya ← vid
• [verb noun], genitive, singular
• “find; detect; marry; get; think.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• sūrayaḥ ← sūri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “patron.”

• śatahimā ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatahimā ← himā ← hima
• [noun], accusative, plural, neuter
• “snow; frost; hima [word]; winter; tin; silver; pearl; sauvīrāñjana; year; ague; Himalayas; coldness.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• aśyuḥ ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

हे अग्ने त्वोताः त्वया रक्षिताः सन्तो वयम् अर्वद्भिः अस्मदीयैरश्वैः अर्वतः शत्रुसंबन्धिनः अश्वान् नृभिः अस्मदीयैर्भटैः नॄन् शत्रोर्भटान् । वीर्याज्जायन्ते इति वीराः पुत्राः । तैः वीरान् शत्रुपुत्रांश्च वनुयाम हन्याम । वनुष्यतिर्हन्तिकर्मानवगतसंस्कारो भवति ’ ( निरु. ५. २ ) इति यास्कः । पितृवित्तस्य पित्रादिपरंपरया लब्धस्य रायः धनस्य ईशानासः स्वामिनः सूरयः विद्वांसः नः अस्माकं पुत्राः शतहिमाः शतं संवत्सरान् जीवन्तः सन्तः वि अश्युः विशेषेण भुञ्जताम् । अस्मदीयानां पुत्राणामारोग्यं दीर्घमायुश्च भवत्वित्यर्थः ॥ त्वोताः त्वयोताः ।’ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । व्यत्ययेन आत्वम् । “ तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शतहिमाः । अत्र हिमशब्देन तद्वान् हेमन्तो लक्ष्यते । ब्राह्मणं च भवति - शतं हिमा इत्याह शतं त्वा हेमन्तानिन्धिषीयेति वावैतदाह ’ ( तै. सं. १, ५, ८. ५ ) इति । शतं हिमाः शतं हेमन्तर्तवो येषां ते शतसंवत्सरजीविन इत्यर्थः । अश्युः । ‘ अश भोजने ‘। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“Defended, Agni, by you, may we destroy the horses (of your enemies) by (our) horses, their men by (our) men, their sons by (our) sons, and may our sons, learned and inheritors of ancestral wealth, live for a hundred winters.”

Might we vanquish steeds with steeds, men with men, and heroes with heroes, o Agni, when aided by you.
As lords of wealth acquired from their fathers, might our patrons,
having a hundred winters, reach through (a whole lifetime).

Note the echo of I.70.1, with optatives to the same (synchronic) root and a likely identical case frame. See disc. ad I.70.1.

The second hemistich reprises material from earlier in the hymn: “wealth acquired from their fathers” is exactly the same phrase, though in a different case, as the simile that begins the hymn (I.73.1a); the patrons with their long lives were encountered in 5b.

Aided by thee, O Agni, may we conquer steeds with steeds, men with men, heroes with heroes,
Lords of the wealth transmitted by our fathers: and may our princes live a hundred winters.

May we, O Agni, guarded by thee, conquer with our racers the racers, with our men the men, with our heroes the heroes (of our enemies). Being masters of the riches which their fathers 1 have conquered, may our rich (givers) reach a hundred winters.

Mit den Rennpferden wollen wir, o Agni, die Rennpferde, mit den Mannen die Mannen, mit Söhnen die Söhne überbieten durch deinen Beistand. Im Besitz des vom Vater geerbten Reichtums sollen unsere Herren auf hundert Winter ihr Leben bringen.

Mit dir lass Renner uns durch Renner schlagen, durch Männer Männer und durch Helden Helden, Lass unsre Fürsten hundert Jahr’ erreichen, verfügend über den ererbten Reichthum.

Скакунами, о Агни, – скакунов, мужами – мужей,
Героями – героев хотим мы превзойти с твоей помощью!
Владея богатством, полученным от отца,
Пусть достигнут наши богатые жертвователи (срока жизни) в сто осеней!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे मनुष्य कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सब सुखों के प्राप्त करानेवाले परमेश्वर ! आपसे (त्वोताः) रक्षित हम लोग (अर्वद्भिः) प्रशंसा योग्य घोड़ों से (अर्वतः) घोड़ों को (नृभिः) विद्यादि श्रेष्ठ गुणयुक्त मनुष्यों से (नॄन्) शिक्षा धर्म्मवाले मनुष्यों और (वीरैः) शौर्यादियुक्त शूरवीरों से (वीरान्) शूरता आदि गुणवाले शूरवीरों की प्राप्ति (वनुयाम) होने को चाहें और याचना करें। आपकी कृपा से (पितृवित्तस्य) पिता के भोगे हुए (रायः) धन के (ईशानासः) समर्थ स्वामी हम हों और (सूरयः) मेधावी विद्वान् (नः) हम लोगों को (शतहिमाः) सौ हेमन्त ऋतु पर्यन्त (व्यश्युः) प्राप्त होते रहें ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग ईश्वर के गुण, कर्म्म, स्वभाव के अनुकूल वर्त्तने और अपने पुरुषार्थ के विना उत्तम विद्या और पदार्थों के प्राप्त होने को समर्थ नहीं हो सकते, इससे इसका सदा अनुष्ठान करना उचित है ॥ ९ ॥

अन्वय: हे जगदीश्वर ! त्वोता वयमर्वद्भिरर्वतो नृभिर्नॄन् वीरैर्वीरान् वनुयाम। त्वत्कृपया पितृवित्तस्य राय ईशानासो भवेम सूरयो नोऽस्मान् शतहिमा व्यश्युः ॥ ९ ॥

पुनस्ते कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्वद्भिः) प्रशस्तैरश्वैः (अग्ने) सर्वसुखप्रापक (अर्वतः) अश्वान् (नृभिः) विद्यादिप्रशस्तगुणयुक्तैर्मनुष्यैः (नॄन्) विद्यासुशिक्षाधर्मयुक्तान् मनुष्यान् (वीरैः) शौर्य्यादियुक्तैः (वीरान्) शौर्यादिगुणयुक्तान् (वनुयाम) इच्छेम याचेम (त्वोताः) त्वया कृतरक्षाः (ईशानासः) समर्थाः स्वामिनः (पितृवित्तस्य) जनकभुक्तस्य (रायः) धनस्य (वि) विशेषे (सूरयः) विद्वांसः (शतहिमाः) शतं हिमानि यासु समासु ताः (नः) अस्मान् (अश्युः) प्राप्नुयुः ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - नहि मनुष्यैरीश्वरगुणकर्मस्वभावानुकूलाचरणेन विनोत्तमा विद्याः पदार्थाश्च प्राप्तुं शक्यास्तस्मादेतन्नित्यं प्रेम्णानुष्ठातव्यम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - माणसे ईश्वराच्या गुण, कर्म, स्वभावाच्या अनुकूल वागल्याशिवाय व पुरुषार्थाशिवाय उत्तम विद्या व पदार्थ प्राप्त करण्यास समर्थ होऊ शकत नाहीत, त्यामुळे त्याचे सदैव अनुष्ठान करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓ ते अग्न उच᳓थानि वेधो
जु᳓ष्टानि सन्तु म᳓नसे हृदे᳓ च
शके᳓म रायः᳓ सुधु᳓रो य᳓मं ते
अ᳓धि श्र᳓वो देव᳓भक्तं द᳓धानाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ucáthāni ← ucátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vedhaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

hr̥dé ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

júṣṭāni ← júṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

mánase ← mánas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)

śakéma ← √śak- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

sudhúraḥ ← sudhúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yámam ← yáma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

devábhaktam ← devábhakta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒ता । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । उ॒चथा॑नि । वे॒धः॒ । जुष्टा॑नि । स॒न्तु॒ । मन॑से । हृ॒दे । च॒ ।
श॒केम॑ । रा॒यः । सु॒ऽधुरः॑ । यम॑म् । ते॒ । अधि॑ । श्रवः॑ । दे॒वऽभ॑क्तम् । दधा॑नाः ॥

• etā ← etad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ucathāni ← ucatha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “praise.”

• vedho ← vedhaḥ ← vedhas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• juṣṭāni ← juṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• manase ← manas
• [noun], dative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• hṛde ← hṛd
• [noun], dative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śakema ← śak
• [verb], plural, Aorist optative
• “can; invigorate.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• sudhuro ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudhuro ← dhuraḥ ← dhur
• [noun], accusative, plural, masculine
• “yoke; dhur [word].”

• yamaṃ ← yamam ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ‘dhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• devabhaktaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devabhaktaṃ ← bhaktam ← bhaj
• [verb noun], accusative, singular
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे वेधः । मेधाविनामैतत् । मेधाविन् अग्ने एता उचथानि एतानि इदानीमस्माभिः प्रयुक्तानि स्तोत्राणि ते तव मनसे मनोवृत्तये हृदे तद्वृत्तिमते अन्तःकरणाय च जुष्टानि सन्तु प्रियाणि भवन्तु । ते तव संबन्धिनः सुधुरः सुष्ठु निर्वाहकस्य । यद्वा । शोभनं धूर्वति दारिद्र्यं हिनस्तीति सुधूः । तादृशस्य रायः धनस्य यमं नियमनं कर्तुं शकेम शक्ता भूयास्म । किं कुर्वन्तः । देवभक्तं देवैः संभजनीयं श्रवः हविर्लक्षणमन्नम् अधि दधानाः अग्नेरुपरि धारयन्तः । अग्नौ हविर्भिर्होमं कुर्वन्तः इत्यर्थः ॥ उचथानि । वच परिभाषणे । रुविदिभ्यां कित्’ (उ. सू. ३. ३९५) इति विधीयमानः अथप्रत्ययः कित्त्वं च बहुलवचनादस्मादपि भवति । वच्यादिना संप्रसारणम् । जुष्टानि । जुष्टार्पिते व च्छन्दसि, नित्यं मन्त्रे (पा. सू. ६. १. २०९ - २१० ) इत्याद्युदात्तत्वम् । हृदे। ‘ पद्दन्° ’ इत्यादिना हृदयशब्दस्य हृदादेशः । शकेम। ‘ शक्लृ शक्तौ । ‘ लिङ्याशिष्यङ्’ । सुधुरः । धुर्वी हिंसार्थः । ‘ क्विप् च ’ इति क्विप् । राल्लोपः’ इति वकारलोपः । ‘ न पूजनात्’ इति समासान्तप्रतिषेधः । देवैर्भक्तं देवभक्तम् । ’ तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ २० ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“May these our praises, sapient Agni, be grateful to you, both in mind and heart; may we be competent to detain your well-supporting wealth, offering upon you their share of the (sacrificial food of the gods).”

Let these solemn speeches be pleasing to you, o Agni, ritual expert—to your mind and heart.
Might we be able to control (the prizewinning horses) of your wealth, (so they are) amenable to the chariot-pole, while we acquire the fame apportioned by the gods.
The next, rather sizable group of twenty hymns is attributed to Gotama Rāhūgaṇa, who could be the father or other ancestor of the poet of I.58–64, Nodhas Gautama. If so, the dazzling skill of the son is not on view in the work of his father in the opening Agni hymns (74–79) or in the All God hymns (89–90), which seem more dutiful than engaged, but when he treats other gods, especially the Maruts (85–88) and Dawn (92), his poetry can be inspired.

Geldner’s interpr. of pāda c is persuasive. II.5.1 śakéma vājíno yámam (also III.27.3, VIII.24.22) contains the missing horses supplied here. I take sudhúraḥ as proleptic.

For pāda d cf. 5d and 7b; for devábhakta- cf. dyúbhakta- in 6b.

May these our hymns of praise, Agni, Ordainer, be pleasant to thee in thy heart and spirit.
May we have power to hold thy steeds of riches, laying on thee the God-sent gift of glory.

May these hymns, O Agni, worshipper (of the gods), be grateful to thee, to thy mind and heart. May we be able to bridle thee, the well-harnessed wealth 1, acquiring the glory which the gods have assigned us.

Diese Loblieder sollen. O Meister Agni, deinem Sinn und Herzen lieb sein. Wir möchten imstande sein, die wohlgeschirrten Rosse deines Reichtums zu lenken, gottgeschenkten Ruhm auf uns häufend.

O Agni, Ordner, diese Sprüche mögen willkommen deinem Sinne sein und Herzen; Lass lenken uns des Reichthums schöne Rosse, und gotterlangte Herrlichkeit uns finden.

О Агни-знаток, да будут эти высказывания
Приятны тебе: и уму, и сердцу!
Пусть сможем мы править хорошо запряженными (конями) богатства,
Приобретая славу, данную богами!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसको उसके सहाय से क्या प्राप्त होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वेधः) सबके अन्तःकरण में रहने से सबको बुद्धिप्रद धर्त्ता (अग्ने) विज्ञान के देनेवाले जगदीश्वर (ते) आपकी कृपा से (एता) (उचथानि) वेदवचन हम लोगों के (मनसे) मन (च) और (हृदे) आत्मा के लिये (जुष्टानि) सेवन किये हुए प्रीतिकारक (सन्तु) होवें, वे (ते) आपके सम्बन्ध से (यमम्) नियम करने (देवभक्तम्) विद्वानों ने सेवन किये हुए (श्रवः) श्रवण को (दधानाः) धारण करते हुए (सुधुरः) उत्तम पदार्थों के धारण करनेवाले हम लोग (रायः) धनों के प्राप्त होने को (अधि शकेम) समर्थ हों ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि आप सब सुखों को प्राप्त होकर और सभी के लिये प्राप्त करावें ॥ १० ॥ इस सूक्त में ईश्वर, अग्नि, विद्वान् और सूर्य के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्वसूक्तार्थ के साथ सङ्गति समझनी उचित है ॥

अन्वय: हे वेधोऽग्ने जगदीश्वर ! ते तव कृपयैतोचथान्यस्माकं मनसे हृदे च जुष्टानि सन्तु ते तव सम्बन्धेन यमं देवभक्तं श्रवो दधानाः सुधुरो वयं राया धनानि प्राप्तुमधि शकेम ॥ १० ॥

पुनस्तं तत्सहायेन किं प्राप्यत इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एता) एतानि (ते) तव (अग्ने) विज्ञानप्रद (उचथानि) वेदवचनानि (वेधः) प्रज्ञाप्रद (जुष्टानि) प्रीतानि सेवितानि (सन्तु) भवन्तु (मनसे) (हृदे) आत्मने (च) समुच्चये (शकेम) शक्नुयाम। अत्र व्यत्ययेन शप्। (रायः) धनानि (सुधुरः) शोभना धुरो धारणानि येषान्ते (यमम्) यच्छति येन तम् (ते) तव (अधि) उपरिभावे (श्रवः) सर्वविद्याश्रवणम् (देवभक्तम्) विद्वद्भिः सेवितम् (दधानाः) धरन्तः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वाणि सुखानि प्राप्य सर्वेभ्यः प्रापयितव्यानि ॥ १० ॥ अत्रेश्वराग्निविद्वत्सूर्य्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी स्वतः सर्व सुख प्राप्त करून सर्वांना सुख प्राप्त करून द्यावे. ॥ १० ॥