०७१

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓प प्र᳓ जिन्वन्न् उशती᳓र् उश᳓न्तम्
प᳓तिं न᳓ नि᳓त्यं ज᳓नयः स᳓नीळाः
स्व᳓सारः श्या᳓वीम् अ᳓रुषीम् अजुष्रञ्
चित्र᳓म् उछ᳓न्तीम् उष᳓सं न᳓ गा᳓वः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jinvan ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

uśántam ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

jánayaḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

nítyam ← nítya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sánīḷāḥ ← sánīḷa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ajuṣran ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

áruṣīm ← áruṣī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

svásāraḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śyā́vīm ← śyā́vī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

uchántīm ← √vas- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

उप॑ । प्र । जि॒न्व॒न् । उ॒श॒तीः । उ॒शन्त॑म् । पति॑म् । न । नित्य॑म् । जन॑यः । सऽनी॑ळाः ।
स्वसा॑रः । श्यावी॑म् । अरु॑षीम् । अ॒जु॒ष्र॒न् । चि॒त्रम् । उ॒च्छन्ती॑म् । उ॒षस॑म् । न । गावः॑ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jinvann ← jinvan ← jinv
• [verb], plural, Present injunctive
• “enliven; animate.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• uśantam ← vaś
• [verb noun], accusative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nityaṃ ← nityam ← nitya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• janayaḥ ← jani
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• sanīḍāḥ ← sanīḍa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “kindred; equal; sanīḍa [word].”

• svasāraḥ ← svasṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• śyāvīm ← śyāva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “brown; dark; śyāva [word].”

• aruṣīm ← aruṣa
• [noun], accusative, singular, feminine
• “red; red.”

• ajuṣrañ ← ajuṣran ← juṣ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ucchantīm ← vas
• [verb noun], accusative, singular
• “dawn; shine.”

• uṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

उशतीः उशत्यः कामयमानाः सनीळाः । नीळो निवासस्थानम् । समाननिवासस्थानाः एकपाण्यवस्थानात्। स्वसारः इत्यङ्गुलिनाम। एवंभूता अङ्गुलयः उशन्तं कामयमानमग्निं जनयः जायाः नित्यम् असाधारणं पतिं न भर्तारमिव उप प्र जिन्वन् । उपेत्य हविष्प्रदानादिकर्मणा प्रीणयन्ति । प्रीणयित्वा च चित्रं चायनीयं पूजनीयं तमग्निमञ्जलिबन्धनेन अजुष्रन् असेवन्त । तत्र दृष्टान्तः ।श्यावीं श्याववर्णां रात्रिसंबन्धात् कृष्णां ततः उच्छन्तीं सूर्यकिरणसंबन्धात् तमो वर्जयन्तीं अत एव अरुषीं आरोचमानां यद्वा शुभ्ररूपयुक्ताम् उषसं न उषोदेवतां गावः रश्मयो यथा सेवन्ते तद्वत् । यथा रश्मय उषसा नित्यसंबद्धा एवं सर्वेषु यज्ञेष्वग्निपरिचरणेनाङ्गुलयो नित्यसंबद्धा इति तात्पर्यार्थः ॥ जिन्वन् । जिवि प्रीणनार्थः । इदित्त्वात् नुम् । लेटि अडागमः । उशतीः । ‘ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । ‘ शुतुरनुमः° ’ इति नद्या उदात्तत्वम् । स्वसारः । ‘ असु क्षेपणे इत्यस्मात् ‘सुञ्यसेर्ऋन ’ ( उ. सू. २. २५३ ) इति ऋन् ।’ न षट्स्वस्रादिभ्यः ’ ( पा. सू. ४. १. १० ) इति ङीप्प्रतिषेधः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अरुषीम् । अरुषमिति रूपनाम । ‘ऋ गतौ । ‘ऋहनिभ्यामुषच् ’ ( उ. सू. ४. ५१३ )। ‘छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीय ईकारः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । अजुष्रन् । जुषी प्रीतिसेवनयोः ‘। तौदादिकः । लङि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘रुट् इत्यनुवृत्तौ • बहुलं छन्दसि’ इत्यन्तादेशस्य रुडागमः ॥

English translation:

“The contiguous fingers, loving the affectionate Agni, as wives love their own husbands, plural ase him (with offered oblations), and honour him, who is entitled to honour, (with gesticulations), as the rays of light (are assiduous in the service) of the dawn, which is (at first) dark, (then) glimmering, and (finally) radiant.”

The desirous females belonging to the same nest [=fingers] stimulate the desirous male [=Agni] close by—as wives of the same nest
[=household] stimulate their own husband.
The sisters [=fingers] have delighted in the dusky one and in the
ruddy one [=two fire-kindling sticks], like cows in the brilliantly
dawning dawn.

The meter of this first verse almost serves as a transition from Parāśara’s Dvipadā Virāj hymns that precede it to his Triṣṭubh ones beginning here (-I.73), as all four pādas (as well as 2a) have openings of 5 (as if in Dvipadā Virāj) and the first two are syntactic units. The hymn then settles down into a pattern of mostly 4- syllable openings.

The underlying fem. subject of this verse is universally taken to be the fingers of the priest producing fire by friction from the kindling sticks. The qualifier sánīḷāḥ can be read with both the simile and the frame: the fingers belong to the same hand as the co-wives do to the same household. So Geldner, etc. The sexual innuendo fits the friction context well, in addition to setting the stage for the incest theme to come.

The object phrase śyā́viṃ áruṣīm “the dusky and the ruddy [fem.]” is generally taken to refer to night and dawn (although Oldenberg [SBE and Noten] wishes to emend the text to fem. nom. pls. modifying the sisters, a generally bad idea). The identification with night and dawn is certainly supported by III.55.11, adduced by Geldner, etc., with the same vocabulary. However, it would essentially duplicate the simile of d (“they delighted in night and dawn, like cows in dawn”), a clumsiness that seems uncharacteristic of Parāśara, and one also wonders why the fingers would care about night and dawn. I think, instead, that this is another of Parāśara’s tricks, using color terms associated with the two time periods to pick out another referent entirely, namely the aráṇi- (fem.) ‘kindling sticks’, which the fingers should care about, since they are manipulating them. The color differentiation is a little odd, but I don’t think it’s entirely out of the question. In X.184.3 the kindling sticks are called ‘golden’ (hiraṇyayī), and one can imagine that as the fire begins to catch hold, the upper stick might glow red, while the lower one would be wreathed in dark smoke.

LOVING the loving One, as wives their husband, the sisters of one home have urged him forward,
Bright-coloured, even, as the cows love morning, dark, breaking forth to view, and redly beaming.

The loving (women) have (amorously) excited 1 their lover, as wives of the same nest (house) their own husband. The sisters have delighted in the dark and in the red (goddess) 2, as the cows in the brightly shining dawn.

Die ebenbürtigen Finger regen verliebt den Verliebten auf wie die Frauen im gleichen Hause den rechtmäßigen Gatten. Die Schwestern haben für die Schwarze und die Rote eine Vorliebe wie die Kühe für die prächtig aufleuchtende Morgenröte.

Ihn regten liebend an wie ihren Gatten, den liebenden, die Fraun im gleichen Sitze, Die Schwestern freun der schwarzen sich, der rothen, wie Rinder des in Glanz aufgehnden Morgens.

Страстные (пальцы) возбуждают страстного,
Словно жены из одного дома – собственного мужа.
Сестрам понравились черная и алая,
Как коровам – ярко вспыхивающая заря.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब इकहत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है, इसके प्रथम मन्त्र में सभाध्यक्ष आदि के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम विद्वान् लोग जिस (नित्यम्) व्यभिचाररहित स्वरूप से नित्य अविनाशी (चित्रम्) आश्चर्य गुण, कर्म और स्वभावयुक्त परमेश्वर वा सभाध्यक्ष के (सनीळाः) एक ईश्वर के बीच रहने से समान स्थानवाले (जनयः) प्रजा वा (उशन्तीः) शोभायमान (स्वसारः) युवती भगिनी (उशन्तम्) शोभायमान अपने-अपने (पतिम्) पालन करनेवाले पति के (न) समान तथा (गावः) किरण वा धेनु (श्यावीम्) धुमैले वर्ण से युक्त वा (अरुषीम्) अत्यन्त लाल वर्णवाली (उच्छन्तीम्) विशेष वास कराती हुई (उषसम्) प्रातःकाल की वेला के (न) समान (उपाजुष्रन्) सेवन करके (प्रजिन्वन्) अत्यन्त तृप्त रहो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। सब मनुष्यों को चाहिये कि जैसे धर्मात्मा विद्वान् स्त्री विवाहित पति का और धर्मात्मा विद्वान् मनुष्य विवाहित स्त्री का सेवन करता है, जैसे प्रातःकाल होते ही किरण वा गौ आदि पशु पृथिवी आदि पदार्थों का सेवन करते हैं, वैसे ही परमेश्वर वा सभाध्यक्ष का निरन्तर सेवन करें ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यं नित्यं चित्रं परमेश्वरं सभाध्यक्षं वा सनीळा जनयः प्रजा उशन्तीः स्वसार उशन्तं पतिं नेव गावः श्यावीमरुषीमुच्छन्तीमुषसं नेवोपाजुष्रन् तं सततं सेवित्वा प्रजिन्वन् ॥ १ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) सामीप्ये (प्र) प्रकृष्टार्थे (जिन्वन्) तर्पयन्तु। (उशतीः) कामयमानाः (उशन्तम्) कामयमानम् (पतिम्) पालकं पाणिग्रहीतारम् (न) इव (नित्यम्) अव्यभिचारिस्वरूपेणाविनाशिनम् (जनयः) या जायन्ते ता प्रजाः (सनीळाः) एकेश्वराधिकरणसमानस्थानाः (स्वसारः) युवतयो भगिन्यः (श्यावीम्) अल्पकृष्णवर्णाम् (अरुषीम्) आरक्तवर्णाम् (अजुष्रन्) सेवन्ते। अत्र बहुलं छन्दसीति रुडागमः। (चित्रम्) अद्भुतगुणस्वरूपभावम् (उच्छन्तीम्) निवासयन्तीम् (उषसम्) रात्र्यन्तसमयम् (न) इव (गावः) किरणा धेनवो वा ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। सर्वैर्मनुष्यैर्यथा धार्मिका विदुषी पतिव्रता स्त्री पतिं धार्मिको विद्वान् स्त्रीव्रतो मनुष्यो धार्मिकां विवाहितां स्त्रियं सेवते। यथा चोषःकालं प्राप्य किरणाः पशवः पृथिव्यादिकान् पदार्थान् सेवन्ते तथैव परमेश्वरः सभाध्यक्षश्च नित्यं सेवनीयः ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, सभाध्यक्ष, स्त्री-पुरुष व विद्युत आणि विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तार्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. जशी धार्मिक विदुषी स्त्री विवाहित पतीचा व धर्मात्मा विद्वान मनुष्य विवाहित स्त्रीचा स्वीकार करतो. जसे प्रातःकाली किरण व गाई इत्यादी पशू, पृथ्वी इत्यादी पदार्थांचे सेवन करतात तसेच माणसांनी परमेश्वर व सभाध्यक्षाचे सेवन करावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वीळु᳓ चिद् दॄळ्हा᳓+ पित᳓रो न उक्थइ᳓र्
अ᳓द्रिं रुजन्न् अ᳓ङ्गिरसो र᳓वेण
चक्रु᳓र् दिवो᳓ बृहतो᳓ गातु᳓म् अस्मे᳓
अ᳓हः सु᳓वर् विविदुः केतु᳓म् उस्राः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vīḷú ← vīḷú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áṅgirasaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ráveṇa ← ráva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

rujan ← √ruj- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cakrúḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áhar ~ áhaḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

usrā́ḥ ← usrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vividuḥ ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

वी॒ळु । चि॒त् । दृ॒ळ्हा । पि॒तरः॑ । नः॒ । उ॒क्थैः । अद्रि॑म् । रु॒ज॒न् । अङ्गि॑रसः । रवे॑ण ।
च॒क्रुः । दि॒वः । बृ॒ह॒तः । गा॒तुम् । अ॒स्मे इति॑ । अह॒रिति॑ । स्वः॑ । वि॒वि॒दुः॒ । के॒तुम् । उ॒स्राः ॥

• vīḍu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hard; firm.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dṛḍhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vajra; fortress; bark of Feronia elephantum.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• adriṃ ← adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• rujann ← rujan ← ruj
• [verb], plural, Present injunctive
• “break; bend.”

• aṅgiraso ← aṅgirasaḥ ← aṅgiras
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• raveṇa ← rava
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sound; howl; thunder; cry; talk; cry.”

• cakrur ← cakruḥ ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ahaḥ ← ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• vividuḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• usrāḥ ← usṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

नः अस्माकं पितरः अङ्गिरसः एतत्संज्ञा ऋषयः उक्थैः शस्त्रैरग्निं स्तुत्वा वीळु चिद्दृळ्हा। वीळु इति बलनाम । बलवन्तं दृढाङ्गमपि अद्रिम् अत्तारं पणिनामानमसुरं रवेण स्तुतिशब्दमात्रेणैव रुजन् अभञ्जन्। तैः स्तुतोऽग्निस्तमसुरं हतवानित्यर्थः । किंच बृहतः महतः दिवः द्युलोकस्य गातुं मार्गम् अस्मे अस्माकं चक्रुः कृतवन्तः । अवरकस्यासुरस्याग्निना हतत्वात् । मार्गं कृत्वा च स्वः सुष्ठु अरणीयमसुरराहित्येन सुखेन प्राप्यम् अहः दिवसं विविदुः अजानन् लब्धवन्तो वा । तथा केतुम् अह्नां केतयितारं ज्ञापयितारमादित्यम् उस्राः पणिनापहृता गाश्च विविदुरित्यनुषङ्गः । वीळु । ‘सुपां सुलुक्’ ’ इति विभक्तेर्लुक् । दृळ्हा । ‘ दृढः स्थूलबलयोः ’ (पा. सू. ७. २. २०) इति निपातितः । ‘सुपां सुलुक्’ इति डादेशः। रुजन् । “ रुजो भङ्गे’। तौदादिकः । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः । विविदुः । ‘ विद ज्ञाने ‘, ’ विद्लृ लाभे’ इति वा । लिटि उसि रूपम् ॥

English translation:

“Our forefathers, the Aṅgirasas, by their praises (of Agni), terrified the strong and daring devourer, (Paṇi), by the sound; they made for us a path to the vast heaven, and obtained accessible day, the ensign of day, (Āditya) and the cows (that had been stolen).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ketu = indicator or cause of day being known; Āditya, the sun

Even the firm fastnesses did our fathers, the Aṅgirases, break with their hymns, and the rock with their shout.
They made the way of lofty heaven for us; they found the day and the sun, the beacon of the ruddy dawn.

Our sires with lauds burst e’en the firm-set fortress, yea, the Angirases, with roar, the mountain.
They made for us a way to reach high heaven, they found us day, light, day’s sign, beams of morning.

Our fathers, the Aṅgiras 1, have broken even the strong fortresses by their hymns, the rock by their shouting. They have opened to us the path of the great heaven; they have obtained day and sun and the shine of the dawn 2.

Unsere Väter, die Angiras´ haben durch ihre Lieder selbst die starken Bollwerke, den Fels mit lautem Ruf erbrochen. Sie haben für uns den Gang des hohen Himmels hergestellt: sie haben den Tag, die Sonne, das Wahrzeichen der Morgenröte gefunden.

Die festen Burgen brachen unsre Väter durch Spruch den Fels die Angiras mit Krachen; Sie bahnten uns den Weg zum hohen Himmel, und fanden Tag und Sonne, Licht und Morgen.

Даже крепкие твердыни отцы наши Ангирасы
Проломили гимнами, (а) скалу – ревом.
Они создали нам проход к высокому небу.
Они нашли день, солнце, знамя утренней зари.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर किनकी कौन कैसे सेवा करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोगों को चाहिये कि जो (पितरः) ज्ञानी मनुष्य (उक्थैः) कहे हुए उपदेशों से (नः) हम लोगों के (दृढा) दृढ़ (केतुम्) प्रज्ञा (वीळु) बल (स्वः) (चित्) और सुख को (उस्राः) किरण वा (गातुम्) पृथिवी के समान (अहः) तथा दिन और (बृहतः) बड़े (दिवः) द्योतमान पदार्थों के समान (विविदुः) जानते हैं वा (अङ्गिरसः) वायु (रवेण) स्तुतिसमूह से (अद्रिम्) मेघ को (रुजन्) पृथिवी पर गिराते हुए के समान (अस्मे) हम लोगों के दुःखों को (चक्रुः) नष्ट करते हैं, उनको सेवें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि पूर्ण विद्यायुक्त विद्वानों का सेवन तथा विद्या बुद्धि को उत्पन्न करके धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष फलों का सेवन करें ॥ २ ॥

अन्वय: अस्माभिर्ये पितर उक्थैर्नोस्मान् दृढं केतुं वीळु स्वश्चिदुस्रा गातुमिवाहर्बृहतो दिव इव विविदुः। अङ्गिरसो रवेणाद्रिं रुजन्निवास्मे दुःखनाशं चक्रुस्ते सेवनीयाः ॥ २ ॥

पुनः कैः के कथं सेवनीया इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वीळु) बलम् (चित्) अपि (दृढा) दृढम्। अत्राकारादेशः। (पितरः) ज्ञानिनः (नः) अस्मान् (उक्थैः) परिभाषितोपदेशैः (अद्रिम्) मेघमिव (रुजन्) भञ्जन्ति (अङ्गिरसः) वायवः (रवेण) स्तुतिसमूहेन (चक्रुः) कुर्वन्ति (दिवः) द्योतकान् (बृहतः) महतः (गातुम्) पृथिवीम् (अस्मे) अस्माकम् (अहः) व्यापनशीलं दिनम् (स्वः) सुखम् (विविदुः) वेदयन्ति (केतुम्) प्रज्ञानम् (उस्राः) किरणाः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैराप्तान् विदुषः संसेव्य विद्यां प्राप्य प्रज्ञामुत्पाद्य धर्मार्थकाममोक्षफलानि सेवनीयानि ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी पूर्ण विद्यायुक्त विद्वानांचे सेवन करावे व विद्या बुद्धीला उत्पन्न करून धर्म, अर्थ, काम, मोक्षफल प्राप्त करावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द᳓धन्न् ऋतं᳓ धन᳓यन्न् अस्य धीति᳓म्
आ᳓द् इ᳓द् अर्यो᳓ दिधिषु᳓वो वि᳓भृत्राः
अ᳓तृष्यन्तीर् अप᳓सो यन्ति अ᳓छा
देवा᳓ञ् ज᳓न्म प्र᳓यसा वर्ध᳓यन्तीः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dádhan ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dhanáyan ← √dhanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ā́t ← ā́t (invariable)

didhiṣváḥ ← didhiṣú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL, mood:DES}

ít ← ít (invariable)

víbhr̥trāḥ ← víbhr̥tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)

apásaḥ ← apás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

átr̥ṣyantīḥ ← átr̥ṣyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jánma ← jánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

práyasā ← práyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vardháyantīḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

दध॑न् । ऋ॒तम् । ध॒नय॑न् । अ॒स्य॒ । धी॒तिम् । आत् । इत् । अ॒र्यः । दि॒धि॒ष्वः॑ । विऽभृ॑त्राः ।
अतृ॑ष्यन्तीः । अ॒पसः॑ । य॒न्ति॒ । अच्छ॑ । दे॒वान् । जन्म॑ । प्रय॑सा । व॒र्धय॑न्तीः ॥

• dadhann ← dadhan ← dhā
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dhanayann ← dhanayan ← dhanay ← √dhan
• [verb], plural, Present injunctive

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhītim ← dhīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• didhiṣvo ← didhiṣvaḥ ← didhiṣū
• [noun], nominative, plural, feminine
• “didhiṣū [word].”

• vibhṛtrāḥ ← vibhṛtra
• [noun], nominative, plural, feminine

• atṛṣyantīr ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• atṛṣyantīr ← tṛṣyantīḥ ← tṛṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “thirst.”

• apaso ← apasaḥ ← apas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “busy; effective; hardworking.”

• yanty ← yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• devāñ ← devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• janma ← janman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• prayasā ← prayas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• vardhayantīḥ ← vardhay ← √vṛdh
• [verb noun], nominative, plural
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

ऋतं देवयजनदेशं प्राप्तमग्निमङ्गिरसो महर्षयः दधन् गार्हपत्यादिरूपेणाधारयन् । धारयित्वा च अस्य अग्नेः धीतिं कर्म अग्निहोत्रादिलक्षणं धनयन् धनमकुर्वन् । यथा पुरुषा धनं संपादयन्ति तद्वदग्निदेवत्यं कर्म अन्वतिष्ठन्नित्यर्थः । आदित् अङ्गिरसामनुष्ठानानन्तरमेव अर्यः अर्या धनस्य स्वामिन्यः दिधिष्वः तेन धनेन दिधिष्वोऽग्नीनां धारणं कुर्वत्यः । कृताग्न्याधाना इत्यर्थः। विभृत्राः आहितानग्नीन् अग्निहोत्रादिकर्मणि विहरन्त्यः अतृष्यन्तीः विषयान्तरतृष्णारहिताः अत एव अपसः अपसा कर्मणा युक्ताः एवंभूता यजमानलक्षणाः प्रजाः प्रयसा हविर्लक्षणेनान्नेन देवान् इन्द्रादीन् ‘जन्म जातान् मनुष्यांश्च वर्धयन्तीः वर्धयन्त्यः सस्यः एनमग्निम् अच्छ आभिमुख्येन यन्ति प्राप्नुवन्ति परिचरन्तीति यावत् । दधन् । “ दध धारणे’। लङि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः । धनयन् । धनशब्दात् ’ तत्करोति’ इति णिच् । ‘ इष्ठवण्णौ प्रातिपदिकस्य ’ इति इष्ठवद्भावात् टिलोपः । लङि पूर्ववत् । अर्यः । ‘अर्यः स्वामिवैश्ययोः’ ( पा. सू. ३. १. १०३ ) इति निपातितः । लिङ्गवचनव्यत्ययो ।’ अर्यः स्वाम्याख्या चेत् ’ (फि. सू. १७ ) इत्यन्तोदात्तत्वम् । दिधिष्वः । ‘ डुधाञ् धारणपोषणयोः ‘, ’ षो अन्तकर्मणि ’ इत्याभ्याम् ‘अन्दूदृम्भूजम्बूकफेलूकर्कन्धूदिधिषूः । ( उ. सू. १. ९३ ) इति कूप्रत्ययान्तो निपातितः । प्रत्ययस्वरः । ‘उदात्तस्वरितयोर्यण:०’ इति जसः स्वरितत्वम् । विभृत्राः । ‘ हृञ् हरणे’। विपूर्वादस्मादौणादिकः क्त्रप्रत्ययः । ‘ हृग्रहोर्भः ’ इति भत्वम् । अतृष्यन्तीः । ‘ ञितृषा पिपासायाम् ’ । जसि ’ वा छन्दसि इति पूर्वसवर्णदीर्घस्य विकल्पितत्वात् पूर्वसवर्णदीर्घः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अपसः । अपस्शब्दादुत्पन्नस्य मत्वर्थीयस्य विनो ‘ बहुलं छन्दसि’ (पा. सू. ५. २. १२२ ) इति बहुलवचनात् लुक् । विनन्तस्य त्रिलिङ्गत्वेन नब्विषयत्वाभावात् प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । जन्म । जायन्ते इति जन्मानो मनुष्याः । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् । ‘सुपां सुलुक् ’ इति शसो लुक् ॥

English translation:

“They secured hi, (Agni, in the sacrificial chamber), they made his worship the source of wealth; whence opulent votaries preserve his fires and practise his rites. Free from all (other) desire, assiduous in his adoration, and sustaining gods and men by their offerings, they come into his presence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Āryan = dhanasya svāminaḥ

They set the truth in place and they set the vision of it in motion; just after that the voracious (visions) of the stranger are dispersed.
Never thirsting, (the [Aṅgirases’/poets’] visions), performing their tasks, go to the gods, strengthening their race with a pleasing offering.

A difficult verse with a discouragingly large number of competing interpretations. In outline, though not in detail, I follow Geldner’s interpretation: pāda a concerns the production of poetry and the poetic vision by our side, in contrast to the poetic visions of the stranger, our rival, in b. After the stranger’s attempts are gotten rid of, the topic returns in cd to our poetic products, which have success. (Witzel Gotō basically follow Geldner, while Oldenberg [SBE] and Renou take b as coreferential with cd.) The first hemistich, esp. its first pāda, is highly alliterative and rhyming: dádhann ṛtáṃ dhanáyann asya dhītím, ā́d íd aryó didhiṣvò víbhṛtāḥ. The two parallel 3rd pl. verbs dádhan and dhanáyan technically do not match in mood, since dádhan should be a subjunctive (the injunctive to this redupl. pres. should be either

*dadhat or dadhur, and the subjunctive of the latter verb should be dhanáyān; see Hoffmann 1967: 271 n. 13, who produces a tr. with subjunctive contrasting with preterite. However, in this context I think dádhan was created as a nonce injunctive to match the two an sequences in dhanáyan. The subjects of these verbs are simultaneously the Aṅgirases and the current poet-ritualists; the injunctive conveniently elides the difference between past and present action.

The beginning of b, ā́d íd, generally has temporal value (“just after that”) and is so tr. in the published translation But Parāśara uses the expression in causal value in I.67.8 and I.68.3, and a causal value is possible in the next verse (71.4); such an interpretation works better here, and I would therefore change the tr. to “because of that …” The launching of their own poetic vision by our side scatters the visions of our opponents.

The sentiment, but not most of the vocabulary, echoes that in I.70.1, where the arí- is also the opponent.

The desid. adj. didhiṣú- to √dhā is based on the middle value of that root (‘acquire’); so Heenen p. 165, though I do not subscribe to the additional semantic baggage Heenen attaches to the stem. It means ‘desirous to acquire’, hence ‘greedy, voracious’. With most tr. I assume a pl. of dhītí- as the referent.

Just as the injunctives of pāda a can have either presential or preterital value, the lack of verb in b allows the temporal value to be set by the preceding clause, hence applicable both to the current ritual situation and its mythological model. The published translation might be changed to “are/were dispersed.” There is no agreement on what víbhṛtra- means here, but ví √bhṛ generally means ‘disperse, pull apart, carry away’, and the form also needs to be considered in conjunction with víbhṛtaḥ in the next vs. The “unthirsting” dhītí- belonging to us/the Aṅgirases are implicitly contrasted with the voracious ones of the arí-, as Geldner, etc., point out.

With Grassmann, Oldenberg, Renou, I take apásaḥ as a nom. pl. fem.; Geldner (/Witzel Gotō) rather as a gen. sg. masc. referring to the singer/priest. This is certainly possible and would provide a neat contrast to the gen. sg. aryáḥ of b. I would prefer, however, to keep the possible reference to the Aṅgirases alive. I would prefer not to take devā́n in d as a truncated gen. pl. construed with jánma (or as a second acc. with vardháyantīḥ “strengthening the gods, their race”); therefore, despite the pāda boundary, I take it with áchā, which frequently governs devā́n (so, apparently, also Renou); cf. esp. I.132.5 (=139.1) devām̐áchā ná dhītáyaḥ, which is our underlying phrase.

They stablished order, made his service fruitful; then parting them among the longing faithful,
Not thirsting after aught, they come, most active, while with sweet food the race of Gods they strengthen.

They founded the Rita; they set into motion the thought of it 1. Thus then the widely-spread (prayers) 2 of the poor 3 which seek to obtain (wealth), which are free from thirst 4, the active, approach 5 the tribe of the gods 6, strengthening them by offering them delight.

Sie stellten das Gesetz fest, sie brachten die Erkenntnis dieses in Umlauf. Seitdem sind die begehrlichen Gedanken des Nebenbuhlers wie Kinder, die noch getragen werden. Nur die gierlosen Gedanken des geschickten Sängers gehen zu ihnen, indem sie das Geschlecht der Götter mit Labsal stärken.

Sie schufen Opfer, regten sein Gebet an; und Lieder, buhlend, strebend, sich verbreitend, Sie nahn sich dann, nicht schmachtend, eifrig wirkend, mit Labung stärkend das Geschlecht der Götter.

Они установили вселенский закон, привели в действие его силу прозрения.
И вот желающие прельстить человека (языки пламени Агни) разносятся в разные стороны.
Деятельные, (но) не жадные, они направляются к
Богам, усиливая (их) род подкрепляющим питьем.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

जैसे ब्रह्मचर्याश्रम का सेवन करके पुरुष विद्वान् होते हैं, वैसे स्त्रियों को भी होना योग्य है, यह विषय कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (विभृत्राः) विशेष धारण करनेवाली (दिधिष्वः) भूषण आदि से युक्त (अतृष्यन्तीः) तृष्णा आदि दोषों से पृथक् (वर्धयन्तीः) उन्नति करनेवाली कुमारी कन्या (देवान्) दिव्य गुणों को प्राप्त होकर (अर्य्यः) वैश्य के (इत्) समान (ऋतम्) सत्य विज्ञान को (धनयन्) विद्याधनयुक्त कर (आत्) इसके अनन्तर (अस्य) ब्रह्मचर्य की (धीतिम्) धारणा को (दधन्) धारण कर (प्रयसा) अन्न के समान वर्त्तमान (अपसः) कर्म्म (देवान्) विद्वान् (जन्म) और विद्या की प्राप्ति को (अच्छ) अच्छे प्रकार (यन्ति) प्राप्त होती हैं, वेदादि शास्त्रों में विद्वान् होकर सब सुखों को प्राप्त होती हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे वैश्य लोग धर्म्म के अनुकूल धन का संचय करते हैं, वैसे ही कन्या विवाह से पहले ब्रह्मचर्यपूर्वक पूर्ण विद्वान् पढ़ानेवाली स्त्रियों को प्राप्त हो पूर्णशिक्षा और विद्या का ग्रहण तथा विवाह करके प्रजासुख को सम्पादन करे। विवाह के पीछे विद्याध्ययन का समय नहीं समझना चाहिये। किसी पुरुष वा स्त्री को विद्या के पढ़ने का अधिकार नहीं है, ऐसा किसी को नहीं समझना चाहिये, किन्तु सर्वथा सबको पढ़ने का अधिकार है ॥ ३ ॥

अन्वय: या विभृत्रा दिधिष्वोऽतृष्यन्त्यो वर्धयन्त्यः कुमार्यो देवान् प्राप्यार्य्य इदिव ऋतं धनयन्नादस्य धीतिं दधन् प्रयसाऽपसो देवाञ्जन्माच्छादयन्ति। ता विदुष्यो भूत्वा वेदादिषु सर्वाणि सुखानि प्राप्नुवन्ति ॥ ३ ॥

यथा पुरुषा ब्रह्मचर्यं सेवित्वा विद्वांसो भवन्ति तथा स्त्रियोऽपि भवेयुरित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दधन्) दधीरन् (ऋतम्) सत्यं विज्ञानम् (धनयन्) विद्यादिधनं कुर्युः (अस्य) ब्रह्मचर्य्यस्य धर्मस्य विद्यादिधनस्य वा (धीतिम्) धारणम् (आत्) अनन्तरम् (इत्) इव (अर्य्यः) वैश्यः (दिधिष्वः) धारयन्त्यः (विभृत्राः) विशिष्टानि भृत्राणि धारणानि यासां ताः (अतृष्यन्तीः) तृष्णादिदोषरहिताः (अपसः) कर्माणि। अत्र लिङ्गव्यत्ययः। (यन्ति) प्राप्नुवन्ति वा (अच्छ) सम्यग्रीत्या (देवान्) विदुषो दिव्यान् गुणान् वा (जन्म) विद्याजननम् (प्रयसा) येन प्रीणन्ति तृप्यन्ति कामयन्ते वा शिष्टान् विदुषः शुभान् गुणांस्तेन सह वर्त्तमानाः (वर्धयन्तीः) उन्नयन्त्यः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा वैश्या धर्मं धृत्वा धनमर्जयन्ति तथैव कन्या विवाहात् प्राक् सुब्रह्मचर्य्येणाप्ता विदुष्योऽध्यापिकाः प्राप्य पूर्णां सुशिक्षां विद्यां चादायाथ विवाहं कृत्वा प्रजासुखं स्वार्जयेयुः। नहि विद्याध्ययनस्य समयो विवाहादर्वागस्ति न खलु कस्यचित्पुरुषस्य स्त्रिया वा विद्याग्रहणेऽनधिकारोऽस्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे वैश्य लोक धर्मानुकूल धनाचा संचय करतात तसा कन्यांनी पूर्ण विदुषी अध्यापिकेकडून पूर्ण शिक्षण व विद्या ग्रहण करून विवाह करावा व संतानोत्पत्ती करावी. विवाहानंतर विद्याध्ययनाची आवश्यकता नाही असे समजू नये. कोणत्याही पुरुष-स्त्रीला विद्याध्ययनाचा अधिकार नाही असे समजू नये, तर सर्वांना सदैव शिकण्याचा अधिकार आहे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म᳓थीद् य᳓द् ईं वि᳓भृतो मातरि᳓श्वा
गृहे᳓-गृहे · श्येतो᳓ जे᳓नियो भू᳓त्
आ᳓द् ईं रा᳓ज्ञे न᳓ स᳓ह्यसे° स᳓चा स᳓न्न्
आ᳓ दूति᳓यम् भृ᳓गवाणो विवाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īm ← īm (invariable)

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máthīt ← √mathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

víbhr̥taḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhū́t ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gr̥hé-gr̥he ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

jényaḥ ← jénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śyetáḥ ← śyetá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)

īm ← īm (invariable)

ná ← ná (invariable)

rā́jñe ← rā́jan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

sáhīyase ← sáhīyaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhŕ̥gavāṇaḥ ← bhŕ̥gavāṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtyàm ← dūtyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vivāya ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

मथी॑त् । यत् । ई॒म् । विऽभृ॑तः । मा॒त॒रिश्वा॑ । गृ॒हेऽगृ॑हे । श्ये॒तः । जेन्यः॑ । भूत् ।
आत् । ई॒म् । राज्ञे॑ । न । सही॑यसे । सचा॑ । सन् । आ । दू॒त्य॑म् । भृग॑वाणः । वि॒वा॒य॒ ॥

• mathīd ← mathīt ← math
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• vibhṛto ← vibhṛtaḥ ← vibhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, singular

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• śyeto ← śyetaḥ ← śyeta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “whitish; red.”

• jenyo ← jenyaḥ ← jenya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noble.”

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• rājñe ← rājan
• [noun], dative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sahīyase ← sahīyas
• [noun], dative, singular, masculine
• “mighty.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sann ← san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dūtyam ← dūtya
• [noun], accusative, singular, neuter

• bhṛgavāṇo ← bhṛgavāṇaḥ ← bhṛgavāṇa
• [noun], nominative, singular, masculine

• vivāya ← vī
• [verb], singular, Perfect indicative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

मातरिश्वा व्यानवृत्तिरूपेणावस्थितो मुख्यप्राणः ईम् एनमग्निं यत् यदा मथीत् अमथ्नात् । अग्नेर्मन्थनस्य व्यानवायुसाध्यत्वम् ‘अथ यः प्राणापानयोः संधिः स व्यानः’ इत्युपक्रम्य छन्दोगैराम्नातम्’ – अतो यान्यन्यानि वीर्यवन्ति कर्माणि यथाग्नेर्मन्थनमाजेः सरणं दृढस्य धनुष आयमनमप्राणन्ननपानंस्तानि करोति’ (छा.उ.१.३.३; ५) इति। मन्त्रान्तरं च भवति- आन्यं दिवो मातरिश्वा जभारामथ्नादन्यं परि श्येनो अद्रेः’ (ऋ. सं. १. ९३. ६) इति । कीदृशो मातरिश्वा । विभृतः प्राणिषु प्राणापानादिपञ्चवृत्तिरूपेण विहृतो विभज्य स्थितः । तदपि प्राणसंवादे तैरेवाम्नातं-’ तान्वरिष्ठः प्राण उवाच । मा मोहमापद्यथाहमेवैतत् पञ्चधात्मानं प्रविभज्यैतत्प्राणमवष्टभ्य विधारयामीति’ (प्र.उ. २. ३)। मन्थनेनोत्पन्नोऽयमग्निः श्येतः शुभ्रवर्णो भूत्वा गृहेगृहे सर्वस्मिन् यज्ञगृहे यदा जेन्यः प्रादुर्भूतः भूत् । यद्वा । रक्षसां जेन्यो जेताभिभविता भूत् । तथा च तैत्तिरीयकं – देवासुराः संयत्ता आसन् ते देवा बिभ्यतोऽग्निं प्राविशन् तस्मादाहुरग्निः सर्वा देवता इति तेऽग्निमेव वरूथं कृत्वासुरानभ्यभवन्’ (तै. सं. ६. २. २.६-७) इति । ऐतरेयिणोऽप्यामनन्ति- ते देवाः प्रतिबुध्याग्निं पुरस्तात्प्रातःसवने पर्यौहंस्तेऽग्निनैव पुरस्तात्प्रातःसवनेऽसुरक्षांस्यपाघ्नत’ ( ऐ. ब्रा. ६. ४) इति । आत् यज्ञगृहे प्रादुर्भावानन्तरम् ईम् एनमग्निं भृगवाणः । भृगुर्ऋषिः । स इवाचरन् यजमानः दूत्यं दूतस्य कर्म आ विवाय शास्त्रमर्यादया प्रापयामास । तत्र दृष्टान्तः । सचा सन् । सखा भवन्नन्यो राजा सहीयसे अभिभवित्रे प्रबलाय राज्ञे न । यथा राज्ञे स्वपुरुषं दूतकर्म प्रापयति तद्वत् ॥ मथीत् । ‘मथे विलोडने’। लुङि ‘ह्वयन्तक्षण’ इति वृद्धिप्रतिषेधः । जेन्यः । ‘ जनी प्रादुर्भावे ’ । अस्मादौणादिक एन्यप्रत्ययः टिलोपश्च इति भट्टभास्करमिश्रः। यद्वा। जि जये’ इत्यस्मात् कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति बहुलवचनात् कर्तरि ‘अचो यत्’ इति यत्, तस्य नुडागमश्च । ‘ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । दूत्यम् । दूतस्य कर्म दूत्यम् । दूतस्य भागकर्मणी’ इति यत् । तित्स्वरितम्’ इति स्वरितत्वम् । यतोऽनावः । इत्याद्युदात्तत्वं तु अनित्यमिति ‘ वीरवीर्यौ च’ इत्यत्र ज्ञापितम् । भृगवाणः भृगुरिवाचरन् । ‘ सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वक्तव्यः’ (पा. म. ३. १. ११. ३) इति वचनात् क्विप् । तदन्तात् लठो व्यत्ययेन शानच् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे प्रत्ययान्तधातोरन्तोदात्तत्वे प्राप्ते वृषादेराकृतिगणवादाद्युदात्तत्वम् । विवाय । वी गत्यादिषु’ । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात लिट् ॥

English translation:

“When the diffusive vital air excites Agni, he becomes bright and manifest in every mansion, and the instrumental tutor of the rite, imitating Bhṛgu, prevails on him to perform the function of messenger, as a prince who has become a friend sends an ambassador to his more powerful (conqueror).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mātariśvan = vāyu; here, it means, principal vital air, mukhyaprāṇa; the legend about the dialogue amongst the five divided (vibhṛta) airs: ‘To them said the Ariṣṭa breaths: Be not astonished, for, I, having made myself five-fold, and having arrested the arrow, sustain (life)’;

Jenya = from jana, to be born; or, from ji, to conquer;

Legend: ’the gods and asuras were once engaged in combat; the former, being alarmed, entered into fire, therefore they call agni all the gods, who having made him their shield, overcame the asuras’ (Taittirīya Samhitā 6.2.2.6-7); ’the gods having awoke agni and plural ced him before them at the morning sacrifice, repulsed, with him in their van, the asuras and rākṣasas at the morning rite’ (Aitareya Brāhmaṇa 6.4)

When Mātariśvan, borne away, stole him, and he of worthy birth came to be gleaming in every house, after that (the fire) of the Bhr̥gus undertook the role of messenger, as if for a more powerful king, being associated with him.

Another difficult verse, though it is clear that it alludes to the theft of fire by Mātariśvan in the first hemistich. This theft is expressed through word play: the verse begins máthīt, which can mean either ‘churn, rub’ (to produce fire) or ‘steal’.

In this Agni context, esp. given vs. 1, which concerns the churning of fire, ‘churn’ would be the most likely reading - and so it is tr. by Geldner, Oldenberg (SBE), and Proferes (2007: 31). But the name Mātariśvan ends the pāda, and this mythological allusion would tip the balance towards ‘steal’ (so Renou, Witzel Gotō).

The real problem comes in the middle of that pāda: the ppl. víbhṛtaḥ. This form should mean ‘dispersed’ or ‘carried away’, and grammatically it should modify mātaríśvā. However, sense would require it instead to qualify fire, the underlying direct object in the clause; fire is often carried away and dispersed in various locations. Cf. ví … bharanta in the preceding hymn I.70.10 and discussion there, as well as the passages adduced by Oldenberg SBE, n. to vs. 4. There is no solution that satisfies both sense and syntax. Geldner suggests it’s a transferred epithet, from Agni to Mātariśvan; this seems a description of the problem, not a solution. Oldenberg suggests simply displacing it rightward to read it with the assumed subj. of pāda b, namely Agni (“When Mātariśvan had produced him by attrition, he …, who was brought to many places, has come to every house”), and Witzel Gotō apparently follow. But this kind of extraction from one clause and insertion in another is not syntactically possible in my opinion, esp. given that in its clause it is placed between the acc. referring to Agni (īm) and the nom. mātaríśvā, so that its grammatical affiliation is emphasized. Narten reports a clever suggestion of Hoffmann’s, that the ví- is really ‘bird’, and the form means ‘carried by a bird’ (“Das vedische Verbum math,” n. 38 [=KlSch p. 23 n. 38]), but Mātariśvan should no more be carried by a bird than be dispersed. In the end the least jarring rendering is Renou’s “s’étant transporté çà et là,” presumably referring to Mātariśvan’s journey. My “borne away” reflects a similar notion, and I also toyed with the possibility that “carried away” may have the same extended meaning as the English idiom, namely, “overcome with excitement.” No doubt Parāśara recognized the trap he was setting, forcing the audience to find a way to interpret víbhṛtaḥ with Mātariśvan rather than with the far more natural Agni.

As noted above, the subject of the next pāda must be Agni, established “in every house” (cf. V.11.4, X.91.2). Because of the accent on bhū́t, the clause must be parallel to pāda a and is not the main clause, which is introduced by ā́d īm in c.

On the second half of the verse see Proferes 2007: 30-31. Agni’s role as messenger is of course well known: he travels between gods and men, heaven and earth. This regular route may be prefigured here by Mātariśvan’s theft in a, for elsewhere it is clear that M. stole fire from heaven (e.g., I.93.6). It is also said that M.

bestowed the stolen fire on Bhṛgu (see nearby I.60.1), and so the epithet bhṛ́gavāna-, whatever its morphology, is apposite. What is unfamiliar is the simile, in which Agni serves as messenger as if for a more powerful king. According to Proferes, Agni is here “depicted … as the symbol of the presence of a leader’s authority within each household.” I’m not sure, because Agni’s dūtá role involves traveling, not staying put. I am inclined to think the simile was generated simply from dūtyàm and is not meant to apply directly to Agni and his relationship to royal power.

Since Matarisvan, far-diffused, hath stirred him, and he in every house grown bright and noble,
He, Bhrgu-like I hath gone as his companion, as on commission to a greater Sovran.

When Mâtarisvan had produced him by attrition, he, the reddish, the noble one, who was brought to many places 1, has come to every house. Then the Bhrigu-like 2 has undertaken the messengership 3 (for the mortal) as for a mightier king, being attached to him.

Als ihn verteilt der Matarisvan aus dem Holze rieb und der Rötlichschimmernde in jedem Hause heimisch wurde, da besorgte der Bhrigavana das Botenamt wie der Begleiter für einen mächtigeren König.

Als ihn im Flug hervorrieb Matariçvan und herrlich er in jedem Hause glänzte, Da führte funkelnd er mit ihm im Bunde die Botschaft aus wie zu gewalt’germ König.

Когда Матаришван, носясь в разные стороны, похитил его,
Светлый стал родным в каждом доме.
И тогда он, близкий к Бхригу, взял на себя службу вестника,
Как тот, кто сопровождает очень сильного царя.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उन स्त्रियों को कैसा होना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भृगवाणः) अनेकविध पदार्थविद्या से पदार्थों को व्यवहार में लानेहारों के तुल्य विद्याग्रहण की हुई कन्याओ ! जैसे यह (विभृतः) अनेक प्रकार की पदार्थ विद्या का धारण करनेवाला (श्येतः) प्राप्त होने का (जेन्यः) और विजय का हेतु तथा (मातरिश्वा) अन्तरिक्ष में सोने आदि विहारों का करनेवाला वायु (यत्) जो (दूत्यम्) दूत का कर्म है, उसको (आ विवाय) अच्छे प्रकार स्वीकार करता और (गृहे-गृहे) घर-घर अर्थात् कलायन्त्रों के कोठे-कोठे में (ईम्) प्राप्त हुए अग्नि को (मथीत्) मथता है (आत्) अथवा (सहीयसे) यश सहनेवाले (राज्ञे) राजा के लिये (न) जैसे (ईम्) विजय सुख प्राप्त करानेवाली सेना (सचा) सङ्गति के साथ (सन्) वर्त्तमान (भूत्) होती है, वैसे विद्या के योग से सुख करानेवाली होओ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। विद्या-ग्रहण के विना स्त्रियों को कुछ भी सुख नहीं होता। जैसे अविद्याओं का ग्रहण किये हुए मूढ़ पुरुष उत्तम लक्षण युक्त विद्वान् स्त्रियों को पीड़ा देते हैं, वैसे विद्या शिक्षा से रहित स्त्री अपने विद्वान् पतियों को दुःख देती हैं। इससे विद्या-ग्रहण के अनन्तर ही परस्पर प्रीति के साथ स्वयंवर विधान से विवाह कर निरन्तर सुखयुक्त होना चाहिये ॥ ४ ॥

अन्वय: भृगवाण इव गृहीतविद्याः कुमार्य्यो यथायं विभृतः श्येतो जेन्यो मातरिश्वा यद्दूत्यं तदाविवाय गृहेगृह ईम्प्राप्तमग्निं मथीदात् सहीयसे राज्ञे नेम् सचा सन् भूत् तथैव विद्यायोगेन सुखकारिण्यो भवन्तु ॥ ४ ॥

पुनस्ताः कथंभूता भवेयुरित्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मथीत्) मथति (यत्) (ईम्) प्राप्तमग्निम् (विभृतः) विविधद्रव्यविद्याधारकाः (मातरिश्वा) यो मातर्यन्तरिक्षे श्वसिति स वायुः (गृहेगृहे) प्रतिगृहम् (श्येतः) प्राप्तः (जेन्यः) विजयहेतुः। अत्र बाहुलकादौणादिक एन्यप्रत्ययो डिच्च। (भूत्) भवति (आत्) अनन्तरम् (ईम्) विजयप्रापिका सेना (राज्ञे) नृपतये (न) इव (सहीयसे) यशसा सोढे (सचा) सङ्गत्या (सन्) वर्त्तमानः (आ) समन्तात् (दूत्यम्) दूतस्य भावः कर्म वा (भृगवाणः) भृज्जति पदार्थविद्ययानेकान् पदार्थानिति भृगवाणस्तद्वत् (विवाय) संवृणोति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। न खलु विद्या ग्रहणेन विना स्त्रीणां किंचिदपि सुखं भवति यथाऽगृहीतविद्याः पुरुषाः सुलक्षणा विदुषीः स्त्रियः पीडयन्ति, तथैव विद्याशिक्षारहिताः स्त्रियः स्वान् पतीन् पीडयन्ति तस्माद्विद्याग्रहणानन्तरमेव परस्परं प्रीत्या स्वयंवरविधानेन विवाहं कृत्वा सततं सुखयितव्यम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. विद्या ग्रहण केल्याखेरीज स्त्रियांना थोडेही सुख मिळत नाही. अविद्यायुक्त मूढ पुरुष उत्तम लक्षणयुक्त स्त्रियांना त्रास देतात तसे विद्या शिक्षणानेरहित स्त्रिया आपल्या विद्वान पतींना दुःख देतात. त्यामुळे विद्याग्रहणानंतरच परस्पर प्रीतीने स्वयंवर विधानाने विवाह करून निरंतर सुखी झाले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

महे᳓ य᳓त् पित्र᳓ ईं र᳓सं दिवे᳓ क᳓र्
अ᳓व त्सरत् पृशनि᳓यश् चिकित्वा᳓न्
सृज᳓द् अ᳓स्ता धृषता᳓ दिद्यु᳓म् अस्मै
स्वा᳓यां देवो᳓ दुहित᳓रि त्वि᳓षिं धात्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
divé ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

kár ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pitré ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rásam ← rása- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áva ← áva (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

pr̥śanyàḥ ← pr̥śanī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tsarat ← √tsar- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ástā ← ástar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

didyúm ← didyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sr̥ját ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

duhitári ← duhitár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

svā́yām ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

tvíṣim ← tvíṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

म॒हे । यत् । पि॒त्रे । ई॒म् । रस॑म् । दि॒वे । कः । अव॑ । त्स॒र॒त् । पृ॒श॒न्यः॑ । चि॒कि॒त्वान् ।
सृ॒जत् । अस्ता॑ । धृ॒ष॒ता । दि॒द्युम् । अ॒स्मै॒ । स्वाया॑म् । दे॒वः । दु॒हि॒तरि॑ । त्विषि॑म् । धा॒त् ॥

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• pitra ← pitre ← pitṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• rasaṃ ← rasam ← rasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• dive ← div
• [noun], dative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kar ← kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• tsarat ← tsar
• [verb], singular, Present injunctive

• pṛśanyaś ← pṛśanyaḥ ← pṛśana
• [noun], genitive, singular, feminine

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• sṛjad ← sṛjat ← sṛj
• [verb], singular, Present injunctive
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• astā ← astṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “archer; shot.”

• dhṛṣatā ← dhṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “dare; attack.”

• didyum ← didyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “arrow; projectile.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• svāyāṃ ← svāyām ← sva
• [noun], locative, singular, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• duhitari ← duhitṛ
• [noun], locative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• tviṣiṃ ← tviṣim ← tviṣi
• [noun], accusative, singular, feminine

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

महे महते पित्रे पालयित्रे दिवे द्योतमानाय देवगणाय ईम इमं रसं पृथिव्याः सारभूतं हविः यत् यदा यजमानः कः करोति तदानीं पृशन्यः स्पर्शनकुशलो राक्षसादिः चिकित्वान् हवींषि वहन्तं हे अग्ने त्वां जानन् ‘अव त्सरत् त्वद्भयात्पलायते । अस्ता इषुक्षेपणशीलोऽग्निः धृषता धर्षकेण धनुषा अस्मै पलायमानाय राक्षसादये दिद्युं दीप्यमानं बाणं सृजत् विसृजति। देवः दीप्यमान उषःकालं प्राप्तोऽग्निः स्वायां स्वकीयायां दुहितरि दुहितृवत् समनन्तरभाविन्यामुषसि त्विषिं स्वकीयां दीप्तिं धात् स्थापयति । उषःकाले हि सूर्यकिरणाः प्रादुर्भवन्ति । तैः स्वकीयं प्रकाशमेकीकरोति । तथा च तैत्तिरीयकम्- उद्यन्तं वावादित्यमग्निरनुसमारोहति तस्माद्धूम एवाग्नेर्दिवा ददृशे ’ (तै. ब्रा. २. १. २. १०) इति । अत उषसि दीप्तिं निदधातीत्युच्यते ॥ कः । करोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घस ’ इत्यादिना च्लेर्लुक् । त्सरत् । ‘त्सर छद्मगतौ’ । लेटि अडागमः । इतश्च ’ इति इकारलोपः । पृशन्यः । ‘ स्पृश संस्पर्शने’ । कॄपॄवृजि°’ (उ. सू. २. २३९ ) इति विधीयमानः क्युप्रत्ययो बहुलवचनादस्मादपि भवति । स्पृशनं स्पर्शः । तत्र साधुः ’ इति यत् । सलोपश्छान्दसः । ‘ तित्स्वरितम् ’ इति स्वरितत्वम् । दिद्युम् । दिद्युदिति वज्रनाम । अन्त्यलोपश्छान्दसः । धात् । छान्दसो वर्तमाने लुङ् ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“When (the worshipper) offers an oblation to his great and illustrious protector, the grasping (rākṣas), recognizing you, Agni, retires; but Agni, the archer, sends after him a blazing arrow from his dreadful bow, and the god bestows light upon his own daughter (the dawn).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cf. Taittirīya Brāhmaṇa 2.1.2.10)

When he made the sap [=semen] for great Father Heaven, noting the caresses he stealthily crept up (on him).
The archer boldly loosed a missile at him (when) the god placed his “spark” in his own daughter.

This vivid account of the incestuous attack of Father Heaven on his own daughter (elsewhere Dawn) comes as a surprise in this hymn. The connection must be the fact that this incest led to the birth of the Aṅgirases, who were the subject of vs. 2 (and possibly vs. 3); this birth is mentioned in the other incest verse, vs. 8cd, though without naming the Aṅgirases. The other connection is that Agni, unnamed, is the avenger in this verse, shooting Heaven as he released his semen into his daughter. Although the avenger is usually identified as Rudra on the basis of postṚvic passages (see Geldner n. to vs. 5, Renou, Witzel Gotō), I have demonstrated (Hyenas, 288-97) that the original avenger was Agni. Note that ástā ‘archer’ is used of Agni in the last verse of the immediately preceding hymn (I.71.11). I also take Agni as the subj. of pāda b: like a hunter on his prey, he creeps up on the pair, having noticed the caresses (pṛśanyàḥ) Heaven was bestowing on his daughter.

In addition I consider Agni to be the subject of pāda a (with most tr.), but the action there is harder to explain: how and why does Agni make the sap=semen for Heaven if he disapproves of Heaven’s sexual designs on his daughter and in fact punishes him for the rape? For one thing, fire is unlikely to produce anything we might consider sap; in a naturalistic sense, making rása for heaven would seem to be storing up rain. However, our notions of nature and Vedic India’s are often at odds.

That the same semen (or possibly its delivery agent, the penis) is called tvíṣi- ‘spark, flare’ in pāda d and, even more telling, is referred to as “blazing semen” (śúci rétaḥ) in 8b, brings it into fire’s conceptual sphere. It may be that the flaring up of fire produces Heaven’s semen. But what is Agni’s motivation? I’m afraid this remains mysterious; perhaps it was involuntary, produced by the flaring up just suggested.

When man poured juice to Heaven, the mighty Father, he knew and freed himself from close embracement.
The archer boldly shot at him his arrow, and the God threw his splendour on his Daughter.

When he had created sap to the great father Heaven, the knowing one stealthily approached the speckled (cows). The archer fiercely shot an arrow at him. The god turned his impetuous power against his daughter 1.

Als er dem großen Vater Himmel Samen bereitet hatte, da schlich er heran, da er die Liebeslockungen bemerkt hatte. Der Schütze schoß dreist sein Geschoß auf ihn. Der Gott verrichtete seine Brunst an der eigenen Tochter.

Als Trank er bracht’ dem grossen Vater Himmel, entwand er klug sich aus der Tochter Armen, Der Schütze schoss den Pfeil auf ihn mit Kühnheit, da legt’ der Gott den Glanz in seine Tochter.

Когда он создал (семенную) влагу для великого Отца-Неба,
(Тот) сполз вниз, искусный в ласках, понимающий.
Стрелок дерзко пустил стрелу в него.
Бог (-Небо) вложил (свой) пыл в собственную дочь.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर सूर्य के समान अध्यापक के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोगों को जैसे (यत्) जो (कः) सुखदाता (पृशन्यः) स्पर्श करने (अस्ता) फेंकने (चिकित्वान्) जानने (देवः) विद्या प्रकाश के देनेवाला सूर्य्य (महे) बड़े (पित्रे) प्रकाश के देने से पालन करनेवाले (दिवे) प्रकाश के लिये (ईम्) प्राप्त करने योग्य (रसम्) ओषधि के फल को (अवसृजत्) रचता (ईम्) (त्सरत्) अन्धकार को दूर करता (स्वायाम्) अपनी (दुहितरि) कन्या के समान उषा में (त्विषिम्) प्रकाश वा तेज को (धात्) धारण करता, उसके अनन्तर (दिद्युम्) दीप्ति की (धृषता) दृढ़ता से सुख देता है, वैसे किया करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सब माता-पिता आदि मनुष्यों को अपने-अपने सन्तानों में विद्यास्थापन करना चाहिये। जैसे प्रकाशमान सूर्य सबको प्रकाश करके आनन्दित करता है, वैसे ही विद्यायुक्त पुत्र वा पुत्री सब सुखों को देते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! यूयं तथा यद्यः कः पृशन्य अस्ता चिकित्वान् देवः सूर्यो महे पित्रे दिव ईम्रसमवसृजदीमन्धकारं च त्सरत्स्वायां दुहितरि त्विषिं धादथ दिद्युं धृषता सुखं दीयते तथा सर्वस्मै सुखं कुरुत ॥ ५ ॥

पुनः सूर्यवदध्यापकगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (महे) विद्यया परिमाणेन महत् (यत्) यः (पित्रे) विद्याप्रकाशयोर्दानेन पालयित्रे (ईम्) प्राप्तव्यम् (रसम्) विद्यौषधिफलम् (दिवे) प्रकाशाय (कः) सुखदः (अव) विनिग्रहे (त्सरत्) विरुद्धं गच्छति (पृशन्यः) पर्शिता (चिकित्वान्) ज्ञानवान् ज्ञानहेतुर्वा (सृजत्) सृजति (अस्ता) प्रक्षेप्ता (धृषता) प्रागल्भ्येन (दिद्युम्) द्योतमानां विद्यां दीप्तिं वा (अस्मै) प्रयोजनाय (स्वायाम्) स्वकीयाम् (देवः) विद्याप्रकाशदाता (दुहितरि) कन्येव वर्त्तमानायामुषसि (त्विषिम्) विद्याप्रकाशं तेजो वा (धात्) दधाति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सर्वैर्मातापित्रादिभिर्मनुष्यैः स्वस्य स्वस्य सन्तानेषु विद्या स्थापनीया। यथा प्रकाशमयः सन् सूर्यः सर्वं प्रकाश्यानन्दयति तथैव विद्यायुक्ताः पुत्राः कन्याश्च सर्वाणि सुखानि ददति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सर्व माता-पिता यांनी आपल्या संतानांना विद्या द्यावी, जसे प्रकाशमान सूर्य सर्वांना प्रकाश देऊन आनंदित करतो, तसेच विद्यायुक्त पुत्र-पुत्री सर्वांना सुख देतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्व᳓ आ᳓ य᳓स् तु᳓भ्यं द᳓म आ᳓ विभा᳓ति
न᳓मो वा दा᳓शाद् उशतो᳓ अ᳓नु द्यू᳓न्
व᳓र्धो अग्ने व᳓यो अस्य द्विब᳓र्हा
या᳓सद् राया᳓ सर᳓थं यं᳓ जुना᳓सि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vibhā́ti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

dā́śāt ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uśatáḥ ← √vaś- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dvibárhāḥ ← dvibárhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

várdha ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

junā́si ← √jū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sarátham ← sarátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́sat ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

स्वे । आ । यः । तुभ्य॑म् । दमे॑ । आ । वि॒ऽभाति॑ । नमः॑ । वा॒ । दाशा॑त् । उ॒श॒तः । अनु॑ । द्यून् ।
वर्धः॑ । अ॒ग्ने॒ । वयः॑ । अ॒स्य॒ । द्वि॒ऽबर्हाः॑ । यास॑त् । रा॒या । स॒ऽरथ॑म् । यम् । जु॒नासि॑ ॥

• sva ← sve ← sva
• [noun], locative, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vibhāti ← vibhā ← √bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “shine.”

• namo ← namaḥ ← namas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• dāśād ← dāśāt ← dāś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; give.”

• uśato ← uśataḥ ← vaś
• [verb noun], genitive, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vardho ← vardha ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vardho ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dvibarhā ← dvibarhāḥ ← dvibarhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “double.”

• yāsad ← yāsat ← yā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• sarathaṃ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sarathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• junāsi ← jū
• [verb], singular, Present indikative
• “animate; encourage; impel; inspire.”

हे अग्ने तुभ्यं त्वां स्वे दमे स्वकीये यज्ञगृहे यः यजमानः । एक आकारो मर्यादायाम् । यथाशास्त्रम् आ विभाति आ समन्तात् समिदादिभिः काष्ठैः प्रज्वलयति । अनु द्यून अनुदिवसम् उशतः कामयमानाय तुभ्यं नमो वा दाशात् हविर्लक्षणमन्नं वा दद्यात् । अस्य यजमानस्य हे अग्ने द्विबर्हाः द्वयोर्मध्यमोत्तमस्थानयोर्बृंहितो वर्धितस्त्वं वयः अन्नं वर्धो वर्धयैव । सरथं रथेन सहितं युयुत्सुं यं पुरुषं जुनासि युद्धे प्रेरयसि स पुरुषः राया धनेन यासत् संगच्छते ॥ तुभ्यम् । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थी । दाशात् । दाशृ दाने । लेटि आडागमः । उशतः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि’ इति षष्ठी। अनुद्यून् । द्युरियत्यहर्नाम । लक्षणेऽनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् । कर्मप्रवचनीययुक्तेः’ इति द्वितीया । वर्धो । वर्ध उ । वृधेर्ण्यन्तात् लोटि छन्दस्युभयथा ’ इति शप आर्धधातुकत्वात् ‘ णेरनिटि ’ इति णिलोपः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । उञा सहैकदेशे ‘उञः (पा. सू. १. १. १७ ) इति प्रगृह्यत्वम् । यासत् । या प्रापणे ‘। ‘ सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप् । ‘ लेटोऽडाटौ ’ इति अडागमः । जुनासि । जु इति गत्यर्थः सौत्रो धातुः । शपि प्राप्ते व्यत्ययेन श्ना ॥

English translation:

“When (the worshipper) kindles you in his own dwelling, and presents an oblation to you, daily desiring it, do you, Agni, augmented in two ways, (as middling and as best), increase his means of sustenance; may he whom you sen dwith his car to battle, return with wealth.”

Who will radiate widely for you here in his own house, or through the days will piously offer reverence belonging to (you) who are eager
for it—
as the doubly lofty one, o Agni, you increase his vitality. He whom you speed will drive in the same chariot with Wealth.

This verse returns us to the ritual here-and-now and is considerably easier to interpret than the scraps of mythology in the previous two verses. Still, there are a few puzzles.

The verb ví bhāti ‘radiates widely’ is surprising, since its subject must be the mortal worshiper, even though Agni (or occasionally Dawn) is ordinarily the subject of this common verb. Oldenberg (SBE, repeated in Noten) suggests emending it to ví dhāti ‘worships’ (in Oldenberg’s tr.). (I sometimes get the feeling that in the Noten Oldenberg felt the need to stick with emendations he’d suggested in his far more free-wheeling SBE tr., even though in his later years he was otherwise very reluctant to emend.) But a metaphorical sense of ‘radiate’ works fine in the passage, as Geldner points out, citing parallels like VI.5.5, also of a mortal worshiper. And this would be an instance like víbhṛtaḥ in 4 in which the most natural referent of a word is not the grammatically supported one. Oldenberg (SBE and Noten) also proposes to read dat. uśaté in b, or rather suggests that the underlying form in sandhi was a dat. uśatá, since the spellings uśató ánu and uśaté ánu “belong to the inventions of Vedic grammarians” (SBE n. 2 to vs. 6). This is certainly possible, but a gen. form uśató would reflect what we might call the “proleptic” use of the genitive for dative to express indirect object: the reverence was offered to you and so it is now yours. This colonization of the dative by the genitive is very common both in Vedic and in Classical Sanskrit, and already here it may reflect the weakening of the dative case that led to its disappearance in MIA. I certainly see no reason to take the transmitted uśató as acc. pl. with dyū́n, as Oldenberg (Noten) and Geldner (n. to 6b) tentatively suggest.

Whoso, hath flames for thee within his dwelling, or brings the worship which thou lovest daily,
Do thou of double might increase his substance: may he whom thou incitest meet with riches.

Augment, O Agni, twofold the strength of the man who worships 1 thee in his house, or offers adoration to the loving one 2 day by day. May he whom thou incitest be united with riches 3.

Wer für dich im eigenen Haus von Begeisterung erglüht, oder dir Verehrung darbringt alle Tage dem Verlangenden, dessen Kraft mehre du doppelt, o Agni! Mit dem Reichtum soll im gleichen Wagen fahren, wen du aneiferst.

Wer, Agni, dir im eignen Hause Licht schafft, und täglich dir Anbetung zollt, dem holden, Dem mehre du die Kraft, als zwiefach starker, mit Reichthum geh im Bunde, wen du förderst.

Кто в своем доме для тебя ярко пылает,
Или кто целые дни поклоняется (тебе.) жаждущему (этого),
Увеличь, о Агни, его жизненную силу вдвойне!
Пусть едет в одной колеснице с богатством (тот,) кого ты поощряешь!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर भी अध्यापक के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विज्ञानप्रद ! (वर्धो) (द्विबर्हाः) विद्या और शिक्षा से वार-वार बढ़ानेहारे आप जैसे सविता (स्वे) अपने (दमे) घर में (तुभ्यम्) तुमको (नमः) अन्न (आदाशात्) अच्छे प्रकार देता (आविभाति) और अत्यन्त प्रकाश को करता (वा) अथवा (अस्य) इस जगत् की (वयः) अवस्था को (यासत्) पहुँचाता है, वैसे (यः) जो शिष्य अपने घर में तुम्हारे लिये अन्न देता अर्थात् यथायोग्य सत्कार करता और आपसे गुणों को प्राप्त होता हुआ प्रकाशित होता अथवा इस अपने पुत्र आदि की अवस्था पहुँचाता अर्थात् औषधि आदि पदार्थों से नीरोगता को प्राप्त करता है और (राया) विद्यादि धन (सरथम्) मनोहर कर्म, गुण वा यानों से युक्त (यम्) जिस मनुष्य को (जुनासि) व्यवहार में चलाते हो, उन सबको (अनुद्यून्) प्रतिदिन (उशतः) अति उत्तम कीजिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम लोगों को चाहिये कि जो तुम्हारे पिता अर्थात् उत्पन्न करनेवाले वा पढ़ानेवाले आचार्य्य तुम्हारे लिये उत्तम शिक्षा से सूर्य के समान विद्याप्रकाश वा अन्नादि दे कर सुखी रखते हैं, उनका निरन्तर सेवन करो ॥ ६ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! वर्धो द्विबर्हास्त्वं यथा सविता स्वे दमे तुभ्यं नम आदाशादाविभाति यथा वास्य जगतो वयो यासत् तथा यः स्वे दमे तुभ्यं नम आदाशादाविभात्यस्यापत्यस्य वयो यासत् राया सरथं यं जुनासि तान् सर्वाननुद्यूनुशतः सम्पादय ॥ ६ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वे) स्वकीये (आ) समन्तात् (यः) अध्येता (तुभ्यम्) (दमे) गृहे। दम इति गृहनामसु पठितम्। (निघं॰६.४) (आ) अभितः (विभाति) प्रकाशते (नमः) अन्नम् (वा) विकल्पे (दाशात्) ददाति (उशतः) कामयमानान् (अनु) वीप्सायाम् (द्यून्) दिवसान् (वर्धो) यो वर्धयति तत्संबुद्धौ (अग्ने) विज्ञानप्रद (वयः) जीवनम् (अस्य) अपत्यस्य जगतो वा (द्विबर्हाः) यो द्वाभ्यां विद्याशिक्षाभ्यां प्रतापप्रकाशाभ्यां वा वर्धयति सः (यासत्) प्रापयन्ति (राया) विद्यादिधनेन (सरथम्) रथै रमणीयैः कर्मभिर्गुणैर्यानैर्वा सह वर्त्तमानस्तम् (यम्) मनुष्यं रथं वा (जुनासि) व्यवहारे प्रेरयसि ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! युष्माभिर्ये युष्माकं पितरो जनका आचार्याश्च युष्मभ्यं सुशिक्षया सूर्य्यवद्विद्याप्रकाशेनान्नादिदानेन वा सुखयन्ति ते नित्यं सेवनीयाः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! तुम्हाला जन्म देणारा पिता व शिकविणारा आचार्य उत्तम शिक्षण देऊन सूर्याप्रमाणे विद्येचा प्रकाश व अन्न इत्यादी देऊन सुखी करतात त्यांचा सतत स्वीकार करा. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्निं᳓ वि᳓श्वा अभि᳓ पृ᳓क्षः सचन्ते
समुद्रं᳓ न᳓ स्रव᳓तः सप्त᳓ यह्वीः᳓
न᳓ जामि᳓भिर् वि᳓ चिकिते व᳓यो नो
विदा᳓ देवे᳓षु प्र᳓मतिं चिकित्वा᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pŕ̥kṣaḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sacante ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sravátaḥ ← sravát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yahvī́ḥ ← yahvī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

cikite ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

jāmíbhiḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

prámatim ← prámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vidā́ḥ ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

अ॒ग्निम् । विश्वाः॑ । अ॒भि । पृक्षः॑ । स॒च॒न्ते॒ । स॒मु॒द्रम् । न । स्र॒वतः॑ । स॒प्त । य॒ह्वीः ।
न । जा॒मिऽभिः॑ । वि । चि॒कि॒ते॒ । वयः॑ । नः॒ । वि॒दाः । दे॒वेषु॑ । प्रऽम॑तिम् । चि॒कि॒त्वान् ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “food; refreshment; power.”

• sacante ← sac
• [verb], plural, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• samudraṃ ← samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sravataḥ ← sravat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• yahvīḥ ← yahva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “youngest; youthful; active.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāmibhir ← jāmibhiḥ ← jāmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “related; ancestral; customary; usual.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cikite ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vidā ← vidāḥ ← vid
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “find; detect; marry; get; think.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pramatiṃ ← pramatim ← pramati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “care; solicitude; caution; providence.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

विश्वाः पृक्षः चरुपुरोडाशादीनि सर्वाण्यन्नानि अग्निम् अङ्गनादिगुणयुक्तमेनम् अभि सचन्ते आभिमुख्येन समवयन्ति प्राप्नुवन्ति । तत्र दृष्टान्तः । स्रवतः समुद्रं न । यथा स्रवन्त्यो नद्यः समुद्रमभिगच्छन्ति तद्वत् । कीदृश्यो नद्यः। सप्त सप्तसंख्याकाः। ‘ इमं मे गङ्गे’ इत्यस्यामृचि सप्त हि नद्यः प्राधान्येन श्रूयन्ते । यह्वीः । महन्नामैतत् । महत्यः। जामिभिः। जमन्त्येकस्मिन् पात्रे सह भुञ्जते इति जामयो ज्ञातयः । तैः नः अस्मदीयं वयः अन्नं न वि चिकिते न ज्ञायते । तेभ्यो दातुमस्माकमन्नं प्रभूतं नास्तीति भावः । अतो हे अग्ने त्वं देवेषु । दीव्यन्तीति देवा धनपतयः। तेषु प्रमतिं प्रकर्षेण मननीयं धनं चिकित्वान् अवगच्छन् विदाः अस्मभ्यं लम्भय । यद्वा । प्रमतिं प्रकृष्टं स्तोत्रं देवेषु विदाः वेदय ज्ञापय ॥ पृक्षः । अन्ननामैतत् ।’ पृची संपर्के’ इत्यस्मात् औणादिकः कर्मणि क्विप् धातोः षुगागमश्च । यद्वा । असुनि ‘सुपां सुलुक्’ इति जसो लुक् । स्रवतः । ‘ स्रु गतौ’ । स्रवणं स्रवः । तत्कुर्वन्ति । सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वक्तव्यः’ इति क्विप् । एतदन्तात् धातोः ‘क्विप् च’ इति क्विप् । ह्रस्वस्य पिति° ’ इति तुक् । क्विबन्तात् धातोः सतिशिष्टत्वात् धातुस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । यह्वीः । ‘ पिप्पल्यादिभ्यश्च ’ ( पा. सू. ४. १. ४१ ग.) इति गौरादिषु पठितत्वात् तस्य च आकृतिगणत्वादत्रापि ङीष् ।’ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । चिकिते। छान्दसो वर्तमाने कर्मणि लिट् । विदाः। विद्लृ लाभे ‘। अन्तर्भावितण्यर्थात् लेटि आडागमः । तुदादित्वात् शः । आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् नुमभावः । विकरणस्वरः शिष्यते । यद्वा । विदेर्ज्ञानार्थस्य लेटि व्यत्ययेन शः ॥

English translation:

“All (sacrificial) viands concentrate in Agni, as the seven great rivers flwo into the ocean; our food is not partaken of by our kinsmen, therefore do you, who know (all things), make our desires known to the gods.”

All nourishments converge on Agni, like the seven youthful streams on the sea.
Our vitality is not widely perceptible in the form of our kin. Perceiving (it [=vitality]), find solicitude (for us) among the gods.

The second hemistich consists of two contrasting halves: in c the speaker complains that his (“our”) vitality (váyaḥ), the same vitality that Agni was said to increase in 6c, is not to be seen throughout his kinsmen; this leaves Agni as the sole figure who will find solicitude (prámati-) for him among the gods. Put thus, the passage does not make much sense in English. It relies on the close relationship between ‘solicitude’ and kinship (see esp. I.31.9-10, I.108.1, X.23.7, also adduced by Geldner) in the RV. The word prámati- denotes the kind of care and concern a father shows for his children (or sons) and is regularly associated with, and indeed identified with, the pitár- ‘father’ (see, e.g., I.31.9, 10, 14, 16) and secondarily with the kin-group; cf. X.23.7 vidmā́hí te prámatiṃ deva jāmivát “for we know your (fatherly) solicitude, o god, like that of kin.” Since in our passage the jāmí- has proved disappointing, the poet turns to Agni for satisfaction. The question then is what is the relationship between vitality and solicitude, which seem conceptually distant. This is less clear, but the connection is also found in the prámati-heavy I.31 already cited; cf. I.31.10ab tvám agne prámatis tvám pitā́si nas, tváṃ vayaskṛ́t táva jāmáyo vayám “You, Agni, are (fatherly) solicitude, you a father to us. You are creator of vitality; we are your kin.” In the immediately preceding verse (I.31.9) Agni is also called tanūkṛ́t- ‘body-creator’. The balanced pairing of tanūkṛ́t- and vayaskṛ́t- in a paternal context suggests that in producing children the father creates both the physical body and the intangible essence of life that together make up a living being - ‘life-force’ might be a reasonable rendering of váyas - and the father’s prámati- seems to be the catalyst that brings them together. Moreover, at least on the evidence of our passage, váyas- seems to be something that can be shared by the kingroup, but in this case is not, and in such circumstances if one cannot rely on the shared vitality of his relatives, he must look only to his father and his father’s solicitude. For another association of vitality and the father in Parāśara’s work, see I.73.1.

The published translation does not convey this very well. In c I would replace “is not widely perceptible” with “is not widely evident” or “does not appear throughout.” I also question my supplying an object (vitality) with cikitvā́n; I now think this simply characterizes Agni as the perceptive one or indicates that he perceives the situation as a whole. The same word cikitvā́n does seem to take an object in 5b, however. Against the Pp. I prefer to take vidā́as a lengthened 2nd sg. imperative rather than subj. vidā́s, though there are no real implications either way.

All sacrificial viands wait on Agni as the Seven mighty Rivers seek the ocean.
Not by our brethren was our food discovered: find with the Gods care for us, thou who knowest.

Every nourishment goes towards Agni 1, as the seven young 2 rivers (flow) into the ocean. Our strength does not shine from kinsmen 3. Do thou therefore who knowest this, procure among the gods kindness for us.

Zu Agni gesellen sich alle Kräfte wie die sieben jüngsten Ströme zum Meere. Unsere Stärke ist nicht durch Verwandte ansehnlich. Mögest du als Kundiger bei den Göttern Vorliebe finden.

Zu ihm, dem Agni, streben alle Speisen, wie zu dem Meer die sieben schnellen Ströme; Nicht bei Verwandten ward uns Nahrung sichtbar; Fürsorge schaffe kundig uns bei Göttern.

К Агни стекаются все силы наполнения,
Как семь юных потоков – к океану.
Наша жизненная сила значительна не благодаря родным.
Найди ты (нам) среди богов заботу, как понимающий!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (चिकित्वान्) ज्ञानवान् ज्ञान का हेतु (नः) हम लोगों को (देवेषु) विद्वान् वा दिव्यगुणों में (प्रमतिम्) उत्तम ज्ञान को (विदाः) प्राप्त करता (वयः) जीवन का (विचिकिते) विशेष ज्ञान कराता है, उस (अग्निम्) अग्नि के समान विद्वान् (विश्वाः) सब (पृक्षः) विद्यासम्पर्क करनेवाले पुत्र वा दीप्ति (समुद्रम्) समुद्र वा (स्रवतः) नदी के समान शरीर को गमन कराते हुए (सप्त) सात अर्थात् प्राण, अपान, व्यान, उदान, समान इन पाँच के और सू्त्ररूप आत्मा के समान सूत्रात्मकारणस्थ तथा (यह्वीः) रुधिर वा बिजुली आदि की गतियों के (न) समान (अभिसचन्ते) सम्बन्ध करती हैं, जिससे हम लोग मूर्ख वा दुःख देनेवाली (जामिभिः) स्त्रियों के साथ (न) नहीं बसें ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा तथा वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे समुद्र को नदी वा प्राणों को बिजुली आदि गति संयुक्त करती हैं, वैसे ही मनुष्य सब पुत्र वा कन्या ब्रह्मचर्य्य से विद्या वा व्रतों को समाप्त करके युवावस्थावाले होकर विवाह से सन्तानों को उत्पन्न कर उनको इसी प्रकार विद्या शिक्षा सदा ग्रहण करावें। पुत्रों के लिये विद्या की उत्तम शिक्षा करने के समान कोई बड़ा उपकार नहीं है ॥ ७ ॥

अन्वय: यश्चिकित्वान् नोऽस्मान् देवेषु प्रमतिं विदा वयो विचिकिते तमग्निमिव विश्वाः पृक्षः पुत्र्यः कान्तयो वा समुद्रं स्रवतः सप्त प्राणान् यह्वीर्नेवाभिसचन्ते यतो वयं मूर्खाभिर्दुःखदाभिर्जामिभिर्वा सह न संवसेम ॥ ७ ॥

पुनस्स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) विद्युतम् (विश्वाः) अखिलाः (अभि) अभितः (पृक्षः) याः पृचते विद्यासम्पर्कं कुर्वन्ति ताः पुत्र्यः (सचन्ते) समवयन्ति (समुद्रम्) अर्णवम् (न) इव (स्रवतः) प्राणान् (सप्त) प्राणापानव्यानोदानसमानसूत्रात्मकारणस्थान् (यह्वीः) महत्यो रुधिरविद्युदादिगतयः (न) निषेधे (जामिभिः) स्त्रीभिः (वि) विशेषे (चिकिते) ज्ञापयति (वयः) विज्ञानम् (नः) अस्मान् (विदाः) विज्ञापय (देवेषु) विद्वत्सु दिव्यगुणेषु वा (प्रमतिम्) प्रकृष्टं ज्ञानम् (चिकित्वान्) ज्ञानवान् ज्ञापको वा ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा समुद्रं नद्यः प्राणान् विद्युदादयश्च संयुञ्जन्ति तथैव मनुष्याः सर्वे पुत्रा कन्याश्च ब्रह्मचर्य्येण विद्याव्रते समाप्य युवाऽवस्थां प्राप्य विवाहादिना सन्तानानुत्पाद्य तेभ्यस्तथैव विद्यासुशिक्षा ग्राहयेयुरनेन समः कश्चिदधिक उपकारो न विद्यत इति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे समुद्राला नदी किंवा प्राणांना विद्युत इत्यादी गतिसंयुक्त करतात तसेच माणसांनी सर्व पुत्र व कन्यांना ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या व व्रत संपवून युवावस्थेत विवाह करून संतान उत्पन्न करून त्यांना त्याचप्रकारे विद्या व शिक्षण सदैव द्यावे. पुत्रांना विद्या व उत्तम शिक्षण देण्याखेरीज कोणताही मोठा उपकार नाही. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ य᳓द् इषे᳓ नृप᳓तिं ते᳓ज आ᳓नट्
छु᳓चि रे᳓तो नि᳓षिक्तं द्यउ᳓र् अभी᳓के
अग्निः᳓ श᳓र्धम् अनवद्यं᳓ यु᳓वानं
सुआधि᳓यं जनयत् सूद᳓यच् च

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

nr̥pátim ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

téjaḥ ← téjas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

níṣiktam ← √sic- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúci ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anavadyám ← anavadyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śárdham ← śárdha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

janayat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sūdáyat ← √sūd- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

svādhyàm ← svādhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । यत् । इ॒षे । नृ॒ऽपति॑म् । तेजः॑ । आन॑ट् । शुचि॑ । रेतः॑ । निऽसि॑क्तम् । द्यौः । अ॒भीके॑ ।
अ॒ग्निः । शर्ध॑म् । अ॒न॒व॒द्यम् । युवा॑नम् । सु॒ऽआ॒ध्य॑म् । ज॒न॒य॒त् । सू॒दय॑त् । च॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• nṛpatiṃ ← nṛpatim ← nṛpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king.”

• teja ← tejaḥ ← tejas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “magnificence; luminosity; glory; fire; semen; fire; heat; light; quintessence; brilliance; glare; dignity; beauty; tejas; potency; ferocity; power; edge; efficacy; ardor; authority.”

• ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• chuci ← śuci
• [noun], accusative, singular, neuter
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• reto ← retaḥ ← retas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• niṣiktaṃ ← niṣiktam ← niṣic ← √sic
• [verb noun], accusative, singular
• “submerge; sprinkle; pour; immerse; water.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śardham ← śardha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop.”

• anavadyaṃ ← anavadyam ← anavadya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “blameless; faultless.”

• yuvānaṃ ← yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• svādhyaṃ ← svādhyam ← svādhī
• [noun], accusative, singular, masculine
• “devout; heedful; prudent.”

• janayat ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• sūdayac ← sūdayat ← sūday ← √sūd
• [verb], singular, Present injunctive
• “kill; promote.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

अग्नेः यत् तेजः नृपतिं नृणाम् ऋत्विजां पालकं यजमानम् आनट् जाठररूपेण आ समन्तात् व्याप्नोत् । किमर्थम् । इषे अन्नाय । कीदृशम् । शुचि शुद्धं द्यौः दीप्तम् । तेन तेजसा परिपक्वमन्नं रसरूपं रेतः वीर्यम् अभीके अभ्यक्ते ऽभिगते ऽभिप्राप्ते गर्भस्थाने निषिक्तं नितरां सिक्तम् अग्निः वक्ष्यमाणगुणविशिष्टपुत्ररूपेण जनयत् जनयतु । शर्धं बलवन्तम् अनवद्यम् अवद्यरहितं युवानं तरुणं जरारहितमित्यर्थः । स्वाध्यं शोभनकर्माणं शोभनप्रज्ञं वोत्पन्नं पुत्रं सूदयच्च योगादिकर्मसु प्रेरयतु च। यद्वा । रेत इत्युदकनाम। निषिक्तं मेघेन वृष्टमुदकम् इषेऽन्नाय सस्यादिनिष्पत्तयेऽग्नेर्यत्तेज आनट् व्याप्नोत् वृष्ट्युदकेन भौमाग्नेः संयोगे सति हि सस्यान्युत्पद्यन्ते । कीदृशं तेजः । नृपतिं नृणां रक्षकं शुचि दीप्तम्। तादृशेन तेजसा युक्तो द्यौर्दीप्तोऽग्निरभीके आसन्नकाले एव शर्धादिगुणविशिष्टं पुत्रं जनयतु तं च प्रेरयतु यज्ञादौ ।

इषे । ‘सावेकाचः ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।
नृपतिम् । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
आनट् । ‘ अशू व्याप्तौ । लङि व्यत्ययेन परस्मैपद-श्नमौ। आडागमः । व्र्श्चादिषत्वे ष्टुत्वम् ।
निषिक्तम् । ‘ षिचिर् क्षरणे ’ । कर्मणि निष्ठा । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ’ उपसर्गात्सुनोति’ इति षत्वम् ।
अभीके । अभिपूर्वादञ्चतेः पचाद्यचि पृषोदरादित्वात् रूपसिद्धिः । यद्वा । इण् गतौ ’ इत्यस्मात् औणादिकः कक्प्रत्ययः । उभयथापि दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । स्वाध्यम् । एरनेकाचः० ’ इति यणादेशः । ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः० इति स्वरितत्वम् । जनयत् । जनेर्ण्यन्तात् लेट अडागमः । सूदयत् । ‘ षूद क्षरणे’ । पूर्ववत् लेटि अडागमः ॥

यत् तेजः शुचि शुद्धं नृपतिं मनुष्याणां रक्षकम् । ‘पातेर्डतिः’ ‘परादिश्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । निषिक्तं वृष्टं रेतः उदकं आनट् अश्नुते प्राप्नोति इषे अन्नाय सस्यादिनिष्पत्तये। न हि वृष्टमात्रम् उदकं तद्-उत्पादने शक्तम् अपि तु पार्थिवेनाग्निना संयुक्तम् ।
अशू व्याप्तौ, व्यत्ययेन परस्मैपदम्, व्यत्ययेनैव श्नम्प्रत्ययः, व्रश्चादिना षत्वमाडागमः ।
आङाभिमुख्ये, अयमाभिमुख्येन प्रापत ।

सो ऽग्निः द्यौर् दीप्यमानः । दिवेः क्विप् । अभीके आसन्ने काले अचिरादेव वक्ष्यमाण-गुण-विशिष्टं यजमानं जनयत् जनयतु । जनेर्लेट् । शर्धं बलवन्तं अनवद्यमवद्यरहितम् । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । युवानं तरुणं स्वाधियं स्वकर्मनिरतं स्वात्मनिष्ठं वा । ईदृशं यजमानं कुर्यात्, सूदयच् च सूदयतु च । किं यजमानस्य पापम् । पूर्ववल्लेट्, तिङः परत्वान्न निहन्यते । ईदृशो हि पुरुषस्तेजस्वी भवतीति । ‘स एवास्मिन्तेजो दधाति तेजस्व्येव भवति’ `इति ब्राह्मणम् ।

केचिदाहुः - यदिति लिङ्गव्यत्ययः, यमग्निं शर्धमनवद्यं युवानं स्वाधियं नृपतिं वृष्टमुदकमानट् सोग्निर्दीप्यमानः क्षिप्रमेव यजमानस्य तेजो जनयतु तेजोविरोधि च सूदयतु इति । ‘चादिषु च’ इति द्वितीयस्य तिङो निघातप्रतिषेधः, तिङः परत्वात् ॥

English translation:

“May that (digestive) faculty (of Agni) with regards food, be imparted to the devout and illustrious protector of priests, as the source of virile vigour; and may Agni be born as (his) robust, irreproachable, youthful and intelligent son, and instrumental gate him (to acts of worship).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Retas = water; hence, ‘may fire and water, or heat and moister, be spread through the earth for the genitive ration of corn’ is an alternative rendering

When the (missile’s) sharp point reached the lord of men [=Agni] (for him) to release it, Heaven, at the moment of contact, (released) the blazing semen poured out.
Agni engendered the faultless young troop of good intention [=Aṅgirases] and sweetened it.

The incest myth treated in vs. 5 returns here with no more clarity. The various alternative treatments are too numerous to discuss here, so I will present only my own version, some of whose details I have adopted from others.

The first hemistich describes again Agni as the avenger, loosing his weapon at Heaven in the midst of the latter’s sexual encounter with his daughter. In pāda a the téjaḥ, the sharp point of the arrow, reaches the lord of men (=Agni, in my view), so that he can shoot it. I do not understand why his preparation for shooting should be described thus, and in a phrase ā́naṭ + ACC we might expect the acc. to express the target of the arrow.

Nonetheless, Heaven is not otherwise called nṛpáti-, and it would be odd to give him this positive epithet in this situation. For Agni as an archer whose arrow has a téjassee VI.3.5 sá íd ásteva práti dhād asiṣyáñ, chíśīta téjò ‘yasā ná dhā́rām “He, just like an archer, has aimed (his arrow), about to shoot. He has whetted its point like a blade of copper.” I take iṣé in this pāda as an infinitive to √iṣ ‘impel, send’ (others interpret it as ‘to enjoy’); I then supply a form of this same verb in the next pāda, which otherwise lacks one.

Note that the product of this incest, the young troop (śárdham … yúvānam), is characterized as both ‘faultless’ (anavadyám) and ‘well-intentioned’ (svādhyàm), asserting their goodness despite the circumstances of their birth.

When light hath filled the Lord of men for increase, straight from the heaven descends the limpid moisture.
Agni hath brought to light and filled with spirit the youthful host blameless and well providing.

1 When the sharp splendour 2 reached the lord of men to incite him 3, the bright sperm poured down from Heaven (or, from the god Dyaus)4, Agni produced 5 and furthered the blameless, young, well-wishing host 6.

What time his glory urged the lord to strength,
Then (did) Dyaus (let) the pure seed be sprinkled openly;
Agni begot the host, the blameless, the youthful,
The worshipping, and gave it impulse.

Als dem Männerherrn die Brunst ankam zum Genusse, da hat der Himmel den bei der Liebesbegegnung vergossenen reinen Samen zurückgelassen. Agni brachte die tadellose jugendliche Schar, die wohlgesinnte, zur Geburt und machte sie zu Meistern.

Wenn ihn, den Herrn, zur Labung Glanz erfüllt hat, dann strömt vom Himmel nieder reiner Same; Die tadellose junge Schar hat Agni, die sorgende, erzeugt und gross gezogen.

Когда страсть к наслаждению охватила господина людей,
(Отец-) небо при (любовном) соитии (испустил) чистое семя, которое разлилось.
Агни породил безупречную юную благосклонную
Толпу (Ангирасов) и сделал (их) прекрасными.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह अध्यापक कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे युवते ! जैसे (द्यौः) प्रकाशस्वरूप (अग्निः) विद्युत् (अभीके) संग्राम में (इषे) इच्छा की पूर्णता के लिये (यत्) जो (निषिक्तम्) स्थापन किये हुए (शुचि) पवित्र (रेतः) वीर्य और (तेजः) प्रगल्भता को (आनट्) प्राप्त करती है, उससे युक्त तू वैसे (शर्धम्) बली (अनवद्यम्) निन्दारहित (युवानम्) युवावस्थावाले (स्वाध्यम्) उत्तम विद्यायुक्त विद्वान् (नृपतिम्) मनुष्यों में राजमान पति को स्वेच्छा से प्रसन्नतापूर्वक प्राप्त हो के (आजनयत्) सन्तानों को उत्पन्न (च) और अविद्या दुःख को (सूदयत्) दूर कर ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों जो जानना चाहिये कि कभी उत्तम विद्या वा प्रदीप्त अग्नि के समान विद्वान् के सङ्ग के विना व्यवहार और परमार्थ के सुख प्राप्त नहीं होते और अपने सन्तानों को विद्या देने के विना माता-पिता आदि कृतकृत्य नहीं हो सकते ॥ ८ ॥

अन्वय: हे युवते ! त्वं यथा द्यौरग्निरभीके इषे यन् निषिक्तं शुचि रेतस्तेजश्चानट् समन्तात् प्रापयति तेन युक्ता त्वं तथा शर्धमनवद्यं स्वाध्यं युवानं नृपतिं विद्वांसं स्वयंवरविवाहेन प्राप्यापत्यान्याजनयद् दुःखं सूदयच्च ॥ ८ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यत्) यः (इषे) इच्छापूर्त्तये (नृपतिम्) राजानम् (तेजः) प्रागल्भ्यम् (आनट्) व्याप्नोति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदं श्नम् च। (शुचि) पवित्रम् (रेतः) वीर्य्यमुदकं वा। रेत इत्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) (निषिक्तम्) संस्थापितम् (द्यौः) प्रकाशः (अभीके) संग्रामे। अभीक इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (अग्निः) विद्युत् (शर्धम्) बलिनम् (अनवद्यम्) अनिन्दितम् (युवानम्) (स्वाध्यम्) सुष्ठु समन्ताद् विद्याऽधीयते यस्मिन् यस्यां तं वा (जनयत्) (सूदयत्) सूदयेत् (च) समुच्चये ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। न सर्वैर्मनुष्यैः कदाचित्सुविद्या शरीरबलाभ्यां विना व्यावहारिकपारमार्थिकसुखे प्राप्येते। न खलु सन्तानेभ्यो विद्यादानेन विना मातापित्रादयोऽनृणा भवितुं शक्नुवन्तीति वेद्यम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी हे जाणावे की उत्तम विद्या शरीरबलयुक्त प्रदीप्त अग्नीप्रमाणे विद्वानांच्या संगतीशिवाय कधी व्यवहार व परमार्थाचे सुख प्राप्त होत नाही व आपल्या संतानांना विद्या दिल्याखेरीज माता-पिता इत्यादी कृतकृत्य होऊ शकत नाहीत. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म᳓नो न᳓ यो᳓ अ᳓ध्वनः सद्य᳓ ए᳓ति
ए᳓कः सत्रा᳓ सा᳐रो व᳓स्व ईशे
रा᳓जाना मित्रा᳓व᳓रुणा सुपाणी᳓
गो᳓षु प्रिय᳓म् अमृ᳓तं र᳓क्षमाणा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvanaḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

éti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sadyás ← sadyás (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

sū́raḥ ← sū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

rā́jānā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

supāṇī́ ← supāṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rákṣamāṇā ← √rakṣⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

मनः॑ । न । यः । अध्व॑नः । स॒द्यः । एति॑ । एकः॑ । स॒त्रा । सूरः॑ । वस्वः॑ । ई॒शे॒ ।
राजा॑ना । मि॒त्रावरु॑णा । सु॒पा॒णी इति॑ सु॒ऽपा॒णी । गोषु॑ । प्रि॒यम् । अ॒मृत॑म् । रक्ष॑माणा ॥

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ‘dhvanaḥ ← adhvanaḥ ← adhvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• sadya ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• ety ← eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• satrā
• [adverb]

• sūro ← sūraḥ ← sūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun.”

• vasva ← vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• īśe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• rājānā ← rājan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• supāṇī ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supāṇī ← pāṇī ← pāṇi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• rakṣamāṇā ← rakṣ
• [verb noun], nominative, dual
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

यः सूरः सूर्यः एकः एकाकी असहायः सन् अध्वनः दिव्यान् मार्गान् सद्यः एति आशु गच्छति । असहायत्वं च श्रूयते-’ सूर्य एकाकी चरतीत्याह । असौ वा आदित्य एकाकी चरति ’ ( तै. ब्रा. ३. ९. ५. ४ ) इति । शीघ्रगमनं च स्मर्यते– योजनानां सहस्रे द्वे द्वे शते द्वे च योजने । एकेन निमिषार्धेन क्रममाण नमोऽस्तु ते ’ इति । शीघ्रगमने दृष्टान्तः । मनो न । यथा मनः शीघ्रं गच्छति तद्वत् । स च सूरः वस्वः धनस्य सत्रा सहैव युगपदेव ईशे ईष्टे । यो हि शीघ्रं गच्छति स बहुदेशेष्ववस्थितानि धनानि प्राप्नोति । तथा राजाना राजमानौ सुपाणी शोभनबाहू मित्रावरुणा मित्रावरुणौ अस्मदीयासु गोषु प्रियं सर्वेषां प्रीतिकरम् अमृतम् अमृतवत्स्वादुभूतं पयः रक्षमाणा रक्षन्तौ वर्तेते । हे अग्ने तत्तद्रूपेण त्वमेवैवं वर्तसे इति भावः ॥ वस्वः । लिङ्गव्यत्ययः । ‘ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ’ इति ‘ घेर्ङिति’ इति गुणाभावे यणादेशः । ईशे । ईश ऐश्वर्ये। ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । मित्रावरुणा । देवताद्वन्द्वे च ’ इति पूर्वपदस्य आनङादेशः। • देवताद्वन्द्वे च ’ इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“The sun, who traverses alone the path of heaven with the speed of thought, is at once lord of all treasures; the two kings, Mitra and Varuṇa, with bounteous hands, are the guardians of the precious ambrosia of our cattle.”

Who, like thought, travels his roads in a single day, the Sun alone is entirely master of goods,
(as are) the kings Mitra and Varuṇa, they of good hands, who guard their own dear immortal thing [=milk?] within the cows.

As mentioned in the published introduction, the reason for including this verse, containing the Sun and Mitra and Varuṇa but no mention of Agni, isn’t clear.

However, it may be that Mitra and Varuṇa, the guardians of the moral and ethical order, and their all-seeing eye, the Sun, who observes all behavior, are brought in as witnesses of the shocking incest of the last verse and the appropriate punishment inflicted by Agni.

He who like thought goes swiftly on his journey, the Sun, alone is ever Lord of riches.
The Kings with fair hands, Varuna and Mitra, protect the precious nectar in our cattle.

He who traverses the paths quickly 1 like thought, the Sun alone rules over wealth altogether. (There are) the two kings Mitra and Varuna with graceful hands 2, who watch over the beloved ambrosia 3 in the cows.

Der Sonnengott, der wie der Gedanke in kürzester Frist seine Wege geht, gebeut allein über das Gut insgesamt, während die Könige Mitra und Varuna, die schönhändigen, die liebe Götterspeise in den Kühen bewachen.

Die Sonn’ allein, die wie der Geist die Wege im Nu durcheilt, besitzet allen Reichthum; Die Herrscher Mitra, Varuna, die milden, den lieben Nektar in den Kühen hegend.

Словно мысль (- в один миг), в один день проходя (свои) пути,
Солнце целиком владеет (всем) добром,
(А) два царя прекрасноруких, Митра и Варуна,
Охраняют в коровах любимый напиток бессмертия.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

विद्या से क्या प्राप्त होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रीपुरुषो ! तुम विद्वान्मनुष्य जैसे (मनः) सङ्कल्पविकल्परूप अन्तःकरण की वृत्ति के (न) समान वा (सूरः) प्राणियों के गर्भों को बाहर करनेहारी प्राणस्थ बिजुली के तुल्य विमान आदि यानों से (अध्वनः) मार्गों को (सद्यः) शीघ्र (एति) जाता और (यः) जो (एकः) सहायरहित एकाकी (सत्रा) सत्य गुण, कर्म और स्वभाववाला (वस्वः) द्रव्यों को शीघ्र (ईशे) प्राप्त करता है, वैसे (गोषु) पृथिवीराज्य में (प्रियम्) प्रीतिकारक (अमृतम्) सब सुखों-दुःखों के नाश करनेवाले अमृत की (रक्षमाणा) रक्षा करनेवाले (सुपाणी) उत्तम व्यवहारों से युक्त (मित्रावरुणौ) सबके मित्र सब से उत्तम (राजाना) सभा वा विद्या के अध्यक्षों के सदृश हो के धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को सिद्ध किया करो ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे मनुष्य विद्या और विद्वानों के संग के विना विमानादि यानों को रच और उनमें स्थित होकर देश-देशान्तर में शीघ्र जाना-आना, सत्य विज्ञान, उत्तम द्रव्यों की प्राप्ति और धर्मात्मा राजा राज्य के सम्पादन करने को समर्थ नहीं हो सकते, वैसे स्त्री और पुरुषों में निरन्तर विद्या और शरीरबल की उन्नति के विना सुख की बढ़ती कभी नहीं हो सकती ॥ ९ ॥

अन्वय: हे स्त्रीपुरुषो ! युवां यथा विद्वान् मनो न सूर इव विमानादियानैरध्वनः पारं सद्य एति य एकः सत्रा वस्व ईशे तथा गोषु प्रियममृतं रक्षमाणा सुपाणी मित्रावरुणौ राजा नेव भूत्वा धर्मार्थकाममोक्षान् साध्नुयाताम् ॥ ९ ॥

विद्यया किं प्राप्नोतीत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मनः) सङ्कल्पविकल्पात्मिकान्तःकरणवृत्तिः (न) इव (यः) विद्वान् (अध्वनः) मार्गान् (सद्यः) शीघ्रम् (एति) गच्छति (एकः) असहायः (सत्रा) सत्यान् गुणकर्मस्वभावान् (सूरः) प्राणिगर्भविमोचिका प्राणस्थविद्युदिव (वस्वः) वसूनि (ईशे) ऐश्वर्ययुक्तो भवति (राजाना) प्रकाशमानौ सभाविद्याध्यक्षौ (मित्रावरुणा) यः सर्वमित्रः सर्वेश्वरश्च तौ (सुपाणी) शोभनाः पाणयो व्यवहारा ययोस्तौ (गोषु) पृथिवीराज्येषु (प्रियम्) प्रीतिकरम् (अमृतम्) सर्वसुखप्रापकत्वेन दुःखविनाशकम् (रक्षमाणा) यौ रक्षतस्तौ। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा मनुष्या न विद्याविद्वत्सङ्गाभ्यां विना विमानादीन् रचयित्वा तत्र स्थित्वा देशान्तरेषु सद्यो गमनागमने सत्यविज्ञानमुत्तमद्रव्यप्राप्तिर्धार्मिको राजा च राज्यं भावयितुं शक्नुवन्ति तथा स्त्रीपुरुषेषु विद्या बलोन्नत्या विना सुखवृद्धिर्न भवति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशी माणसे विद्या व विद्वानांच्या संगतीशिवाय विमान इत्यादी याने तयार करून त्यांच्यात स्थित होऊन देशदेशांतरी तात्काळ गमनागमन, सत्य विज्ञान, उत्तम द्रव्यांची प्राप्ती व धार्मिक राजा राज्याचे संपादन करण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. तसेच स्त्री-पुरुषात निरंतर विद्या व शरीरबलाची वाढ झाल्याखेरीज सुखाची वृद्धी होऊ शकत नाही. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ नो अग्ने सखिया᳓ पि᳓त्रियाणि
प्र᳓ मर्षिष्ठा अभि᳓ विदु᳓ष् कविः᳓ स᳓न्
न᳓भो न᳓ रूपं᳓ जरिमा᳓ मिनाति
पुरा᳓ त᳓स्या अभि᳓शस्तेर् अ᳓धीहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pítryāṇi ← pítrya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sakhyā́ ← sakhyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marṣiṣṭhāḥ ← √mr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vidúḥ ← vidús- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jarimā́ ← jarimán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mināti ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nábhaḥ ← nábhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rūpám ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhíśasteḥ ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

purā́ ← purā́ (invariable)

tásyāḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

मा । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । स॒ख्या । पित्र्या॑णि । प्र । म॒र्षि॒ष्ठाः॒ । अ॒भि । वि॒दुः । क॒विः । सन् ।
नभः॑ । न । रू॒पम् । ज॒रि॒मा । मि॒ना॒ति॒ । पु॒रा । तस्याः॑ । अ॒भिऽश॑स्तेः । अधि॑ । इ॒हि॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sakhyā ← sakhya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “friendship; aid; company.”

• pitryāṇi ← pitrya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “ancestral; paternal.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• marṣiṣṭhā ← marṣiṣṭhāḥ ← mṛṣ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “forgive; endure; heed; pardon; neglect; forget.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• viduṣ ← vidu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• nabho ← nabhaḥ ← nabhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sky; cloud; ākāśa; air; abhra.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rūpaṃ ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• jarimā ← jariman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “old age.”

• mināti ← mī
• [verb], singular, Present indikative
• “transgress; damage.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• tasyā ← tasyāḥ ← tad
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• abhiśaster ← abhiśasteḥ ← abhiśasti
• [noun], genitive, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• adhīhi ← adhī ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “learn; learn; recite; read; understand.”

हे अग्ने पित्र्याणि पितरं वसिष्ठमुपक्रम्यागतानि सख्या सखित्वानि मा प्र मर्षिष्ठाः मा विनाशय । अत्र मृष्यतेरुपसर्गवशादर्थान्तरे वृत्तिः । यतस्त्वं कविः क्रान्तदर्शी सन् अभि आभिमुख्येन विदुः सर्वं विद्वान् । नभो न रूपम् । यथान्तरिक्षं रूपवन्तः सूर्यरश्मय आच्छादयन्ति तद्वदाच्छादयति । जरिमा जरा मिनाति मां सूक्तद्रष्टारं हिनस्ति । अभिशस्तेः हिंसाहेतोः तस्याः जरायाः पुरा अधीहि मां बुध्यस्व । सा यथा न प्राप्नोति तथा कुरु । अमृतत्वं प्रयच्छेति यावत् ॥ सख्या । सख्युर्भावः सख्यम् । • सख्युर्यः’ इति यः । पित्र्याणि । पितृभ्य आगतानि । ‘ पितुर्यच्च । (पा. सू. ४. ३. ७९ ) इति यत्प्रत्ययः । ‘ रीङृतः ’ ( पा. सू. ७. ४. २७ ) इति रीङादेशः । ‘ यस्येति च ’ इति ईकारलोपः । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । मर्षिष्ठाः । ‘ मृष तितिक्षायाम् । प्रार्थनायां छान्दसो लुङ् । ’ न माङ्योगे ’ इति अडभावः । विदुः । ‘ विद ज्ञाने’। ‘ बहुलमन्यत्रापि ’ इति उसिप्रत्ययः । अत एव बहुलवचनाद्गुणाभावः । ‘ छन्दसि वाप्राम्रेडितयोः ‘( पा. सू. ८. ३. ४९ ) इति विसर्जनीयस्य षत्वम् । नभः । ‘ नहेर्दिवि भश्च’ ( उ. सू. ४.६५०) इति असुन् । जरिमा । ‘ जॄष् वयोहानौ’। औणादिको भावे इमनिच्प्रत्ययः । मिनाति । ‘ मीञ् हिंसायाम् । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् । अभिशस्तेः । अभिशस्यते हिंस्यतेऽनयेत्यभिशस्तिः । करणे क्तिन् । ‘ तादौ च° ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अधीहि । ‘ इक् स्मरणे ‘। लोटि अदादित्वात् शपो लुक् । हेरपित्त्वेन ङित्त्वाद्गुणाभावः ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Dissolve not, Agni, our ancestral friendship, for you are cognizant of the past as well as of the present; in like manner as light (speeds over) the sky, so decay impairs (my body); think of me before that source of destruction (prevails).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Amṛtatvam prayacchati yāvat, asking Agni, therefore, to grant immortality

Agni, do not neglect our ancestral partnerships, being preeminent as a wise poet.
Old age alters our form like a cloud. Be attentive (to us) in the face of this curse.

Another apparent non sequitur. I have nothing to say about the morphology of the famous crux vidúḥ, which occurs also in VII.18.2 in the same phrase with the same irregular sandhi (abhí vidúṣ kavíḥ sán). I do consider it a nom. sg., not acc. pl.

For further disc. see comm. at VII.18.2.

O Agni, break not our ancestral friendship, Sage as thou art, endowed with deepest knowledge.
Old age, like gathering cloud, impairs the body: before that evil be come nigh protect me.

Do not forget, O Agni, who art a sage possessed of knowledge 1, our paternal friendship. Old age impairs the appearance (of men) as a cloud (covers the sun or the sky). Before this curse (attains us), think thou (of us) 2.

Vergiß nicht, Agni, unsere väterliche Freundschaft, der du als Seher die Wissenden übertriffst! Das Alter verändert das Aussehen wie die Wolke ihr Aussehen ändert. Bevor solcher Vorwurf erhoben wird, gedenke unser!

O Agni, der du bist ein weiser Seher, vergiss nicht unsre väterliche Freundschaft; Das Alter mindert Schönheit wie der Nebel, vor solchem Uebel wollest du uns wahren.

Не забывай, о Агни, наших отеческих, дружеских чувств,
(Ты,) поэт, ведающий больше (всех).
Будто облако (меняется), старость уменьшает красоту.
Подумай (о нас, чтобы спасти) от этого проклятья!

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सब विद्याओं को प्राप्त हुए विद्वन् ! (जरिमा) स्तुति के योग्य (कविः) पूर्णविद्या को (विदुः) जाननेवाले (सन्) होकर आप (नभोरूपं न) जैसे आकाश सब रूपवाले पदार्थों को अपने में नाश के समय गुप्त कर लेता है, वैसे (नः) हम लोगों के (पुरा) प्राचीन (पित्र्याणि) पिता आदि से आए हुए (सख्या) मित्रता आदि कर्मों को (माभि प्र मर्षिष्ठाः) नष्ट मत कीजिए और (तस्याः) उस (अभिशस्तेः) नाश को (अधीहि) अच्छी प्रकार स्मरण रखिये, इस प्रकार का होकर जो सुख को (मिनाति) नष्ट करता है, उसको दूर कीजिये ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे रूपवाले पदार्थ सूक्ष्म अवस्था को प्राप्त होकर अन्तरिक्ष में नहीं दीखते, वैसे हम लोगों के मित्रपन आदि व्यवहार नष्ट न होवें, किन्तु हम सब लोग विरोध सर्वथा छोड़कर परस्पर मित्र होके सब काल में सुखी रहें ॥ १० ॥ इस सूक्त में ईश्वर, सभाध्यक्ष, स्त्री, पुरुष, बिजुली और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥

अन्वय: हे अग्ने ! पावकवज्जरिमा कविर्विदुः संस्त्वं नमो रूपं न तथा नोऽस्माकं पुरा पित्र्याणि सख्या माभिप्रमर्षिष्ठास्तस्या अभिशस्तेर्नाशस्याधीहि एवं भूतः सन् यः सुखं मिनाति तं दूरीकरु ॥ १० ॥

पुनः स विद्वान् कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (नः) अस्माकम् (अग्ने) सर्वविद्याऽभिव्याप्त विद्वन् (सख्या) मित्रभावकर्माणि (पित्र्याणि) पितृभ्य आगतानि (प्र) प्रकृष्टार्थे (मर्षिष्ठाः) विनाशयेः (अभि) अभितः (विदुः) वेत्ता (कविः) पूर्णविद्यः (सन्) वर्त्तमानः (नभः) अन्तरिक्षम् (न) इव (रूपम्) रूपवद्वस्तु (जरिमा) एतस्याः स्तुतेर्भावयुक्तः (मिनाति) हन्ति (पुरा) पुरातनानि (तस्याः) उक्तायाः (अभिशस्तेः) हिंसायाः (अधि) उपरिभावे (इहि) स्मर ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा रूपवन्तः पदार्थाः सूक्ष्मावस्थां प्राप्यान्तरिक्षेऽदृश्या भवन्ति। तथाऽस्माकं सखित्वानि नष्टानि न भवेयुर्यतः सर्वे वयं सर्वथा विरोधं विहाय परस्परं सुहृदो भूत्वा सर्वदा सुखिनः स्याम ॥ १० ॥ अत्रेश्वरसभाध्यक्षस्त्रीपुरुषविद्युद्विद्वद्गुणवर्णनं कृतमत एतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे आकारयुक्त पदार्थ सूक्ष्म अवस्थेत अंतरिक्षात दिसत नाहीत तसे आमची मैत्री वगैरे व्यवहार नष्ट होता कामा नयेत तर आम्ही सर्वांनी सर्वस्वी विरोध सोडून परस्पर मित्र बनून सर्व काळी सुखी राहावे. ॥ १० ॥