०७०

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

वने᳓म पूर्वी᳓र् अर्यो᳓ मनीषा᳓
अग्निः᳓ सुशो᳓को वि᳓श्वानि अश्याः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vanéma ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

suśókaḥ ← suśóka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

व॒नेम॑ । पू॒र्वीः । अ॒र्यः । म॒नी॒षा । अ॒ग्निः । सु॒शोकः॑ । विश्वा॑नि । अ॒श्याः॒ ॥

• vanema ← van
• [verb], plural, Present optative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• manīṣā ← manīṣāḥ ← manīṣā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suśoko ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśoko ← śokaḥ ← śoka
• [noun], nominative, singular, masculine

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

वनेमेति द्वैपदमेकादशर्चमध्ययनतः षडृचं षष्ठं सूक्तम् । ऋष्याद्याः पूर्ववत् । अनुक्रान्तं च । वनेमैकादशेति ॥ विनियोगो लैङ्गिकः ॥

English translation:

“[1-2] We solicit abundant (food) Agni, who is to be approached by meditation, and shines with pure light, pervades all holy rites, knowing well the acts that are to be addressed to the deities, and (those) which regulate) the birth of the human race.”

Might we vanquish the many inspired thoughts of the stranger by our inspired thought;
might bright-blazing Agni attain all things (for us),

It is perhaps appropriate that this last hymn in the Vaiśvānara series begins with the martial verb vanema “may we vanquish,” since the function of the Vaiśvānara fire is to unite the clans as a force to oppose its enemies.

The Pp. reads manīṣā́; most tr. read manīṣā́(ḥ) (see Oldenberg’s disc [Noten]).

However, I take it as both an instr. sg. -ā́and acc. pl. -ā́ḥ, with the poet, as so often, taking advantage of potential ambiguity. This double reading is supported by I.73.9 (also Parāśara’s work), which contains the athem. opt. vanuyāmā corresponding to them. vanéma here and three pairs of instr. + acc.: árvadbhiḥ … árvato nṛ́bhir nṛ́̄n, vīraír vīrā́n vanuyāmā “Might we vanquish steeds with steeds, men with men, and heroes with heroes.”

MAY we, the pious, win much food by prayer, may Agni with fair light pervade each act,–
He the observer of the heavenly laws of Gods, and of the race of mortal man.

May we, the poor 1, succeed in many (pious) thoughts 2. May Agni with his pure splendour attain everything.

Wir wollen die vielen Gebete des Nebenbuhlers überbieten; Agni, der schönflammende, soll alles fertig bringen

Viel Feinde mögen – mit List wir schlagen; schönleuchtend dringe – zu allem Agni; Er, der der Götter – Gesetze kennet, und die Geschlechter – des Menschenvolkes.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब ७० सत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है, इसके पहिले मन्त्र में मनुष्यों के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जो (सुशोकः) उत्तम दीप्तियुक्त (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (अग्निः) ज्ञान आदि गुणवाला (अर्य्यः) ईश्वर वा मनुष्य (मनीषा) बुद्धि तथा विज्ञान से (पूर्वीः) पूर्व हुई प्रजा और (विश्वानि) सब (दैव्यानि) दिव्य गुण वा कर्मों से सिद्ध हुए (व्रता) विद्याधर्मानुष्ठान और (मानुषस्य) मनुष्य जाति में हुए (जनस्य) श्रेष्ठ विद्वान् मनुष्य के (जन्म) शरीरधारण से उत्पत्ति को (अश्याः) अच्छी प्रकार प्राप्त कराता है, उसका (आ वनेम) अच्छे प्रकार विभाग से सेवन करें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को जिस जगदीश्वर वा मनुष्य के कार्य्य, कारण और जीव प्रजा शुद्ध गुण और कर्मों को व्याप्त किया करे, उसी की उपासना वा सत्कार करना चाहिये, क्योंकि इसके विना मनुष्यजन्म ही व्यर्थ जाता है ॥ १ ॥

अन्वय: वयं यः सुशोकश्चिकित्वानग्निरर्य्य ईश्वरो जीवो वा मनीषया पूर्वीः प्रजा विश्वानि दैव्यानि व्रता मानुषस्य जन्म चाश्याः समन्ताद् व्याप्नोति तमा वनेम ॥ १ ॥

अथ मनुष्यगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वनेम) संविभागेनानुष्ठेम (पूर्वीः) पूर्वभूताः प्रजाः (अर्य्यः) स्वामीश्वरो जीवो वा। अर्य्य इतीश्वरनामसु पठितम्। (निघं०२.२२) (मनीषा) मनीषया विज्ञानेन (अग्निः) ज्ञानादिगुणवान् (सुशोकः) शोभनाः शोका दीप्तयो यस्य सः (विश्वानि) सर्वाणि भूतानि कर्माणि वा (अश्याः) व्याप्नुहि (आ) समन्तात् (दैव्यानि) दिव्यैर्गुणैः कर्मभिर्वा निर्वृत्तानि (व्रता) विद्याधर्मानुष्ठानशीलानि (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (आ) आभिमुख्ये (मानुषस्य) मनुष्यजातौ भवस्य (जनस्य) श्रेष्ठस्य देवस्य मनुष्यस्य (जन्म) शरीरधारणेन प्रादुर्भवम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्येन जगदीश्वरेण मनुष्येण वा कारणकार्यजीवाख्याः शुद्धाः गुणाः कर्म्माणि व्याप्तानि स चोपास्यः सत्कर्त्तव्यो वास्ति नह्येतेन विना मनुष्यजन्मसाफल्यं जायते ॥ १ ॥

या सूक्तात ईश्वर, मनुष्य व सभा इत्यादी अध्यक्षाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. ज्या जगदीश्वराने कार्य, कारण, जीवांना तसेच माणसाच्या शुभ गुण कर्मांना व्याप्त केलेले आहे. त्या परमेश्वराची उपासना व उचित कर्तव्य केले पाहिजे. त्याशिवाय मनुष्य जन्माचे सार्थक होत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

आ᳓ दइ᳓वियानि व्रता᳓ चिकित्वा᳓न्
आ᳓ मा᳓नुषस्य ज᳓नस्य ज᳓न्म

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

daívyāni ← daívya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

jánasya ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jánma ← jánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mā́nuṣasya ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

आ । दैव्या॑नि । व्र॒ता । चि॒कि॒त्वान् । आ । मानु॑षस्य । जन॑स्य । जन्म॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• daivyāni ← daivya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “divine; divine; celestial.”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• mānuṣasya ← mānuṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “human.”

• janasya ← jana
• [noun], genitive, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• janma ← janman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

पूर्वीः प्रभूता इषोऽन्नानि वनेम संभजेमहि। अग्निस्तादृशान्यन्नानि ददात्वित्यर्थः। मनीषा मनीषया बुद्ध्या अर्यः गन्तव्यः प्राप्तव्यः । यद्वा। मनीषया अर्यः स्वामी । सुशोकः शोभनदीप्तिः । एवंभूतः अग्निः विश्वानि सर्वाणि कर्माणि अश्याः अश्नुते व्याप्नोति । किं कुर्वन् । दैव्यानि देवेषु भवानि व्रता व्रतानि कर्माणि चिकित्वान् आ समन्तात् जानन् । तथा मानुषस्य जनस्य मनुष्यजातस्य जन्म उत्पत्तिरूपं कर्म चिकित्वान् आभिमुख्येन जानन् । द्यावापृथिव्योः संबन्धीनि यानि कर्माणि तानि सर्वाण्यवगच्छन् । अवगत्य व्याप्नोतीत्यर्थः ॥ वनेम । ‘ वन षण संभक्तौ । शपि प्राप्ते व्यत्ययेन शः । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः शिष्यते । पूर्वीः । पुरुशब्दात् ‘वोतो गुणवचनात्’ इति ङीष् । ’ हलि च’ इति दीर्घः । मनीषा। ईषाअक्षादित्वात्प्रकृतिभावः ( पा. सू. ६. १. १२७. २ ) । सुशोकः । ‘ शुच दीप्तौ । भावे घञ् । ‘चजोः कु घिण्ण्यतोः । इति कुत्वम् । शोभनः शोको यस्य। ’ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अश्याः । ‘ देवत्वा विश्वान्यश्याः ’ ( ऋ. सं. १. ६९. ६ ) इतिवत् । चिकित्वान् । कित ज्ञाने । लिटः क्वसुः ॥ ।

Watching over all the divine commandments
and the races of the people descended from Manu.

He who is germ of waters, germ of woods, germ of all things that move not and that move,–
To him even in the rock and in the house: Immortal One, he cares for all mankind.

He who understands the divine laws and the birth of the human race.

der die göttlichen Gebote kennt und die Geschlechter des Menschenvolkes;

Viel Feinde mögen – mit List wir schlagen; schönleuchtend dringe – zu allem Agni; Er, der der Götter – Gesetze kennet, und die Geschlechter – des Menschenvolkes.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब ७० सत्तरवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है, इसके पहिले मन्त्र में मनुष्यों के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जो (सुशोकः) उत्तम दीप्तियुक्त (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (अग्निः) ज्ञान आदि गुणवाला (अर्य्यः) ईश्वर वा मनुष्य (मनीषा) बुद्धि तथा विज्ञान से (पूर्वीः) पूर्व हुई प्रजा और (विश्वानि) सब (दैव्यानि) दिव्य गुण वा कर्मों से सिद्ध हुए (व्रता) विद्याधर्मानुष्ठान और (मानुषस्य) मनुष्य जाति में हुए (जनस्य) श्रेष्ठ विद्वान् मनुष्य के (जन्म) शरीरधारण से उत्पत्ति को (अश्याः) अच्छी प्रकार प्राप्त कराता है, उसका (आ वनेम) अच्छे प्रकार विभाग से सेवन करें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को जिस जगदीश्वर वा मनुष्य के कार्य्य, कारण और जीव प्रजा शुद्ध गुण और कर्मों को व्याप्त किया करे, उसी की उपासना वा सत्कार करना चाहिये, क्योंकि इसके विना मनुष्यजन्म ही व्यर्थ जाता है ॥ १ ॥

अन्वय: वयं यः सुशोकश्चिकित्वानग्निरर्य्य ईश्वरो जीवो वा मनीषया पूर्वीः प्रजा विश्वानि दैव्यानि व्रता मानुषस्य जन्म चाश्याः समन्ताद् व्याप्नोति तमा वनेम ॥ १ ॥

अथ मनुष्यगुणा उपदिश्यन्ते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वनेम) संविभागेनानुष्ठेम (पूर्वीः) पूर्वभूताः प्रजाः (अर्य्यः) स्वामीश्वरो जीवो वा। अर्य्य इतीश्वरनामसु पठितम्। (निघं०२.२२) (मनीषा) मनीषया विज्ञानेन (अग्निः) ज्ञानादिगुणवान् (सुशोकः) शोभनाः शोका दीप्तयो यस्य सः (विश्वानि) सर्वाणि भूतानि कर्माणि वा (अश्याः) व्याप्नुहि (आ) समन्तात् (दैव्यानि) दिव्यैर्गुणैः कर्मभिर्वा निर्वृत्तानि (व्रता) विद्याधर्मानुष्ठानशीलानि (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (आ) आभिमुख्ये (मानुषस्य) मनुष्यजातौ भवस्य (जनस्य) श्रेष्ठस्य देवस्य मनुष्यस्य (जन्म) शरीरधारणेन प्रादुर्भवम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैर्येन जगदीश्वरेण मनुष्येण वा कारणकार्यजीवाख्याः शुद्धाः गुणाः कर्म्माणि व्याप्तानि स चोपास्यः सत्कर्त्तव्यो वास्ति नह्येतेन विना मनुष्यजन्मसाफल्यं जायते ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. पूर्व मंत्रातून (अश्याः) (वनेम) (विश्वानि) (दैव्यानि) (व्रता) या पाच पदांची अनुवृत्ती झालेली आहे. ज्ञानस्वरूप परमेश्वराशिवाय कोणतीही वस्तू अव्याप्त नसते व चेतनस्वरूप जीव आपल्या कर्मफल भोगाशिवाय एक क्षणही पृथक राहू शकत नाही. त्यासाठी सर्वात अभिव्याप्त अंतर्यामी ईश्वराला जाणून सदैव पापाचा त्याग करावा. माणसांनी धर्मयुक्त कार्यात प्रवृत्त व्हावे. जशी पृथ्वी इत्यादी कार्यरूपी प्रजा अनेक तत्त्वाच्या संयोगाने उत्पन्न होते व वियोगाने नष्ट होते. तसे ईश्वर, जीव, कारणरूप (प्रकृती) इत्यादी संयोग-वियोगापासून पृथक असल्यामुळे अनादी आहे. हे जाणले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

ग᳓र्भो यो᳓ अपां᳓ ग᳓र्भो व᳓नानां
ग᳓र्भश् च स्थातां᳓ ग᳓र्भश् चर᳓थाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánānām ← vána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

caráthām ← carátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sthātā́m ← √sthā- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

गर्भः॑ । यः । अ॒पाम् । गर्भः॑ । वना॑नाम् । गर्भः॑ । च॒ । स्था॒ताम् । गर्भः॑ । च॒रथा॑म् ॥

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• vanānāṃ ← vanānām ← vana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• garbhaś ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sthātāṃ ← sthātām ← sthā
• [verb noun], genitive, plural
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• garbhaś ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• carathām ← caratha
• [noun], genitive, plural, masculine

Sayana bhashya empty

English translation:

“[3-4] (They offer oblations) on the mountain, or in the mansion, to that Agni, who is within the waters within woods, and within all moveable and immoveable things, immortal and performing pious acts, like a benevolent (prince) among his people.”

He who is the embryo of the waters, the embryo of the woods,
and the embryo of the still, the embryo of the moving,

sthātā́m and caráthām are pseudo-genitive plurals to this merism much favored by Parāśara. There’s no orthodox way to generate them morphologically; Renou’s suggestion that sthātā́m is a compromise between *sthātrām and something that looks more like a gen. pl. and that caráthām simply copied it seems a reasonable proposal, however sketchy the details.

Agni is Lord of riches for the man who serves him readily with sacred songs.
Protect these beings thou with careful thought, knowing the races both of Gods and men.

He who is the child of the waters, the child of the trees, the child of that which stands, and the child of that which moves.

Der der Keim der Gewässer, der Keim der Bäume, der Keim dessen, was steht und der Keim dessen, was geht

Der Spross der Wasser, – der Spross der Wälder, der Spross des stehnden, – der Spross des gehnden, Im Haus sein Ursprung – und im Gewölk auch; es sorgt der ew’ge – für alle Stämme.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जो जगदीश्वर वा जीव (अपाम्) प्राण वा जलों के (अन्तः) बीच (गर्भः) स्तुतियोग्य वा भीतर रहनेवाला (वनानाम्) सम्यक् सेवा करने योग्य पदार्थ वा किरणों में (गर्भः) गर्भ के समान आच्छादित (अद्रौ) पर्वत आदि बड़े-बड़े पदार्थों में (चित्) भी गर्भ के समान (दुरोणे) घर में गर्भ के समान (विश्वः) सब चेतन तत्त्वस्वरूप (अमृतः) नाशरहित (स्वाधीः) अच्छे प्रकार पदार्थों का चिन्तन करनेवाला (विशाम्) प्रजाओं के बीच आकाश वायु के (न) समान बाह्य देशों में भी सब दिव्य गुण कर्मयुक्त व्रतों को (अश्याः) प्राप्त होवे, (अस्मै) उसके लिये सब पदार्थ हैं, उसका (आ वनेम) सेवन करें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। पूर्व मन्त्र से (अश्याः) (वनेम) (विश्वानि) (दैव्यानि) (व्रता) इन पाँच पदों की अनुवृत्ति आती है। मनुष्यों को ज्ञानस्वरूप परमेश्वर के विना कोई भी वस्तु अव्याप्त नहीं है और चेतनस्वरूप जीव अपने कर्म के फल भोग से एक क्षण भी अलग नहीं रहता। इससे उस सबमें अभिव्याप्त अन्तर्य्यामी ईश्वर को जानकर सर्वदा पापों को छोड़ कर धर्मयुक्त कार्यों में प्रवृत्त होना चाहिये। जैसे पृथिवी आदि कार्यरूप प्रजा अनेक तत्त्वों के संयोग से उत्पन्न और वियोग से नष्ट होती है, वैसे यह ईश्वर जीव कारणरूप आदि वा संयोग-वियोग से अलग होने से अनादि है, ऐसा जानना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: यो जगदीश्वरो जीवो वा यथाऽपामन्तर्गर्भो वनानामन्तर्गर्भः स्थातामन्तर्गर्भश्चरथामन्तर्गर्भोऽद्रौ चिदन्तर्गर्भो दुरोणेऽन्तर्गर्भो विश्वोऽमृतः स्वाधीर्विशा प्रजानामन्तराकाशोऽग्निर्वायुर्नेव सर्वेषु च बाह्यदेशेष्वपि विश्वानि दैव्यानि व्रतान्यश्या व्याप्तोऽस्त्यस्मै सर्वे पदार्थाः सन्ति तं वयं वनेम ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गर्भः) स्तोतव्योऽन्तःस्थो वा (यः) परमात्मा जीवात्मा वा (अपाम्) प्राणानां जलानां (गर्भः) गर्भ इव वर्त्तमानः (वनानाम्) संभजनीयानां पदार्थानां रश्मीनां वा (गर्भः) गूढ इव स्थितः (च) समुच्चये (स्थाताम्) स्थावराणाम्। अत्र वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति तुक्। (गर्भः) गर्भ इवावृतः (चरथाम्) जङ्गमानाम्। अत्र वाच्छन्दसीति नुडागमाभावः। (अद्रौ) शैलादो घने पदार्थे (चित्) अपि (अस्मै) जगदुपकाराय कर्मभोगाय वा (अन्तः) मध्ये (दुरोणे) गृहे (विशाम्) प्रजानाम् (न) इव (विश्वः) अखिलश्चेतनस्वरूपः (अमृतः) अनुत्पन्नत्वान्नाशरहितः (स्वाधीः) यः सुष्ठु समन्ताद् ध्यायति सर्वान् पदार्थान् सः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। (अश्याः) (वनेम) (विश्वानि) (दैव्यानि) (व्रता) इति पञ्चपदानां पूर्वस्मान्मन्त्रादनुवृत्तिश्च। मनुष्यैर्नहि चिन्मयेन परमेश्वरेण विना किंचिदपि वस्त्वव्याप्तमस्ति। नहि चिन्मयो जीवः स्वकर्मफलभोगविरह एकक्षणमपि वर्त्तते तस्मात्तं सर्वाभिव्याप्तमन्तर्यामिणं विज्ञाय सर्वदा पापकर्माणि त्यक्त्वा धर्म्यकार्य्येषु प्रवर्त्तितव्यम्। यथा पृथिव्यादिककार्य्यरूपाः प्रजा अनेकेषां तत्त्वानां संयोगेनोत्पन्ना वियोगेन विनष्टाश्च भवन्ति तथैष ईश जीवकारणाख्या अनादित्वात् संयोगविभागेभ्यः पृथक्त्वादनादयो सन्तीति वेदितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. माणसांनी हे जाणावे की जो परमेश्वर (किंवा विद्वान) वेदाद्वारे अंर्तयामी रूपाने व उपदेशाद्वारे माणसांना सर्व विद्या देतो. त्या परमेश्वराची उपासना व (विद्वानांचा) सत्संग करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

अ᳓द्रौ चिद् अस्मा अन्त᳓र् दुरोणे᳓
विशां᳓ न᳓ वि᳓श्वो अमृ᳓तः स्वाधीः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ádrau ← ádri- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

svādhī́ḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

víśvaḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अद्रौ॑ । चि॒त् । अ॒स्मै॒ । अ॒न्तः । दु॒रो॒णे । वि॒शाम् । न । विश्वः॑ । अ॒मृतः॑ । सु॒ऽआ॒धीः ॥

• adrau ← adri
• [noun], locative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• viśāṃ ← viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• viśvo ← viśvaḥ ← viśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• svādhīḥ ← svādhī
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; heedful; prudent.”

यः अग्निः अपां गर्भः गर्भवदन्तर्वर्ती अपांनपात्संज्ञः । यश्च वनानाम् अरण्यानां गर्भः दावाग्निरूपेण तन्मध्ये वर्तते । यः च स्थातां स्थावराणां काष्ठादीनां गर्भः अन्तरवस्थाता । चरथां चरणवतां जङ्गमानां गर्भः जाठररूपेण देहमध्येऽवतिष्ठते । एवंभूताय अस्मै अग्नये दुरोणे दुस्तर्यगृहे अद्रौ चित् पर्वतेऽपि अन्तः मध्ये हविः प्रयच्छन्तीति शेषः । सोऽयम् अमृतः अमरणधर्माग्निः स्वाधीः शोभनकर्मयुक्तः शोभनाध्यानः वा अस्माकं भवत्विति शेषः। तत्र दृष्टान्तः । विश्वः निवेशयिता सुखेनावस्थापयिता राजा विशां न । प्रजानां यथा रक्षणरूपशोभनकर्मयुक्तो भवति तद्वत् ॥ स्थाताम् । तिष्ठतेः क्विपि छान्दसः तुक्। यद्वा । औणादिकः तुप्रत्ययः । आमि अन्त्यलोपश्छान्दसः । चरथाम् । शीङ्शपिरुगमि° ’ ( उ. सू. ३. ३९३ ) इति विधीयमानः अथप्रत्ययो बहुलवचनात् चरेरपि द्रष्टव्यः । आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् आमो नुडभावे सवर्णदीर्घः । विश्वः । ‘ विश प्रवेशने’ । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् “ अशिप्रुषि’ इत्यादिना क्वन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥

Even in the rock (as well as) within the house,
every immortal, like every (member) of the clans, is very attentive
to him.

A verse subject to numerous clashing interpretations. To deal with ádrau first

• Geldner cites several passages in which Agni is born from or is the son of a/the stone. I think it also likely that it is meant to contrast with duroṇé; the fire in the house is actual and visible, while the fire in the rock is merely latent and not easily acquired.

Most tr. take the two hemistichs as independent units, which then necessitates supplying something (what depends on the tr.) to make ab an actual clause. I prefer to take the whole verse as a single clause, with svādhī́ḥ as the predicate, whose complement is asmai (“… is very attentive to him [=Agni]”). This leaves the enigmatic expression viśā́ṃ ná víśvo amṛ́taḥ. Most tr. want this to refer to Agni; hence their interpretational separation of the two half-verses. I think rather that it refers to those who serve Agni, both gods and humans. The two groups are expressed in different ways and the connection between them is actualized by a pun on víś- ‘clan’ and víśva- ‘all’; this pun in turn makes the secret connection with Vaiśvānara, the clan fire (see Proferes p. 48). In the phrase, víśvaḥ can be read both with amṛ́taḥ (“every immortal”) and with the gen. pl. viśā́m “every (one) of the clans,” thus providing an indissoluble link between the mortal and divine realms. And the ná makes clear that gods are exactly like men in their devotion to Agni. I am reasonably convinced that this is the correct interpretation, but it does trouble me that it is apparently identical to Max Müller’s (as reported by Oldenberg, SBE n.), “To him also who dwells in the rock and in the house, every immortal like every one among men is well disposed.”

Whom many dawns and nights, unlike, make strong, whom, born in Law, all things that move and stand,–
He hath been won, Herald who sits in light, making effectual all our holy works.

Even in the rock (they have done homage [?]) to him, in his dwelling 1. (He is) like a protector [?] 2 of the clans, the immortal one, he who is of a good mind.

ihm ist´s selbst im Stein wie zu Hause; er ist wie der Clangenosse unter den Clanen, der wohlmeinende Unsterbliche.

Der Spross der Wasser, – der Spross der Wälder, der Spross des stehnden, – der Spross des gehnden, Im Haus sein Ursprung – und im Gewölk auch; es sorgt der ew’ge – für alle Stämme.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• विराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग जो जगदीश्वर वा जीव (अपाम्) प्राण वा जलों के (अन्तः) बीच (गर्भः) स्तुति योग्य वा भीतर रहनेवाला (वनानाम्) सम्यक् सेवा करने योग्य पदार्थ वा किरणों में (गर्भः) गर्भ के समान आच्छादित (अद्रौ) पर्वत आदि बड़े-बड़े पदार्थों में (चित्) भी गर्भ के समान (दुरोणे) घर में गर्भ के समान (विश्वः) सब चेतन तत्त्वस्वरूप (अमृतः) नाशरहित (स्वाधीः) अच्छे प्रकार पदार्थों का चिन्तन करनेवाला (विशाम्) प्रजाओं के बीच आकाश वायु के (न) समान बाह्य देशों में भी सब दिव्य गुण कर्मयुक्त व्रतों को (अश्याः) प्राप्त होवे, (अस्मै) उसके लिये सब पदार्थ हैं, उसका (आ वनेम) सेवन करें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। पूर्व मन्त्र से (अश्याः) (वनेम) (विश्वानि) (दैव्यानि) (व्रता) इन पाँच पदों की अनुवृत्ति आती है। मनुष्यों को ज्ञानस्वरूप परमेश्वर के विना कोई भी वस्तु अव्याप्त नहीं है और चेतनस्वरूप जीव अपने कर्म के फल भोग से एक क्षण भी अलग नहीं रहता। इससे उस सबमें अभिव्याप्त अन्तर्य्यामी ईश्वर को जानकर सर्वदा पापों को छोड़ कर धर्मयुक्त कार्यों में प्रवृत्त होना चाहिये। जैसे पृथिवी आदि कार्यरूप प्रजा अनेक तत्त्वों के संयोग से उत्पन्न और वियोग से नष्ट होती है, वैसे यह ईश्वर जीव कारणरूप आदि वा संयोग-वियोग से अलग होने से अनादि है, ऐसा जानना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: यो जगदीश्वरो जीवो वा यथाऽपामन्तर्गर्भो वनानामन्तर्गर्भः स्थातामन्तर्गर्भश्चरथामन्तर्गर्भोऽद्रौ चिदन्तर्गर्भो दुरोणेऽन्तर्गर्भो विश्वोऽमृतः स्वाधीर्विशा प्रजानामन्तराकाशोऽग्निर्वायुर्नेव सर्वेषु च बाह्यदेशेष्वपि विश्वानि दैव्यानि व्रतान्यश्या व्याप्तोऽस्त्यस्मै सर्वे पदार्थाः सन्ति तं वयं वनेम ॥ २ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गर्भः) स्तोतव्योऽन्तःस्थो वा (यः) परमात्मा जीवात्मा वा (अपाम्) प्राणानां जलानां (गर्भः) गर्भ इव वर्त्तमानः (वनानाम्) संभजनीयानां पदार्थानां रश्मीनां वा (गर्भः) गूढ इव स्थितः (च) समुच्चये (स्थाताम्) स्थावराणाम्। अत्र वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति तुक्। (गर्भः) गर्भ इवावृतः (चरथाम्) जङ्गमानाम्। अत्र वाच्छन्दसीति नुडागमाभावः। (अद्रौ) शैलादो घने पदार्थे (चित्) अपि (अस्मै) जगदुपकाराय कर्मभोगाय वा (अन्तः) मध्ये (दुरोणे) गृहे (विशाम्) प्रजानाम् (न) इव (विश्वः) अखिलश्चेतनस्वरूपः (अमृतः) अनुत्पन्नत्वान्नाशरहितः (स्वाधीः) यः सुष्ठु समन्ताद् ध्यायति सर्वान् पदार्थान् सः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। (अश्याः) (वनेम) (विश्वानि) (दैव्यानि) (व्रता) इति पञ्चपदानां पूर्वस्मान्मन्त्रादनुवृत्तिश्च। मनुष्यैर्नहि चिन्मयेन परमेश्वरेण विना किंचिदपि वस्त्वव्याप्तमस्ति। नहि चिन्मयो जीवः स्वकर्मफलभोगविरह एकक्षणमपि वर्त्तते तस्मात्तं सर्वाभिव्याप्तमन्तर्यामिणं विज्ञाय सर्वदा पापकर्माणि त्यक्त्वा धर्म्यकार्य्येषु प्रवर्त्तितव्यम्। यथा पृथिव्यादिककार्य्यरूपाः प्रजा अनेकेषां तत्त्वानां संयोगेनोत्पन्ना वियोगेन विनष्टाश्च भवन्ति तथैष ईश जीवकारणाख्या अनादित्वात् संयोगविभागेभ्यः पृथक्त्वादनादयो सन्तीति वेदितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. ज्या परमेश्वराचे ज्ञान करून देणारी ही सर्व प्रजा आहे व ज्याला जाणले पाहिजे, ज्याने उत्पन्न केल्याशिवाय कुणाचीही उत्पत्ती होऊ शकत नाही, ज्याच्या पुरुषार्थाशिवाय थोडेही सुख प्राप्त होऊ शकत नाही व जो सत्यमानी, सत्यकारी व सत्यवादी असेल त्याचेच माणसांनी सदैव ग्रहण केले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

स᳓ हि᳓ क्षपा᳓वाँ अग्नी᳓ रयीणां᳓
दा᳓शद् यो᳓ अस्मा अ᳓रं सुउक्तइः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

kṣapā́vān ← kṣapā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áram ← áram (invariable)

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dā́śat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sūktaíḥ ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । हि । क्ष॒पाऽवा॑न् । अ॒ग्निः । र॒यी॒णाम् । दाश॑त् । यः । अ॒स्मै॒ । अर॑म् । सु॒ऽउ॒क्तैः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kṣapāvāṃ ← kṣapāvant
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ruler.”

• agnī ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rayīṇāṃ ← rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• dāśad ← dāśat ← dāś
• [verb], singular, Present injunctive
• “sacrifice; give.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• araṃ ← aram
• [adverb]

• sūktaiḥ ← sūkta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Mantra; hymn.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[5-6] Agni, the lord of night, grants riches to the worshipper who adores him with sacred hymns. Agni, who are omniscient, and know the origin of gods and men, protect all these (beings dwelling) upon earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kśapāvān: capable of destroying (the rākṣasas); or, having or possessing the night; āgneyi vai rātriḥ, night is characterized by Agni (Taittirīya Brāhmaṇa 2.1.2.7); agnirjyotiḥ jyotiragniḥ svāhā (agnyādheya ceremony: Taittirīya Āraṇyaka 4.10.5)

For Agni, the protector of riches on earth, does ritual service (for him [=the mortal])
who does ritual service for him [=Agni] fittingly with good hymns.

The interpretation of kṣapā́vant- as ‘earth-protector’, containing a zero-grade form of the archaic noun kṣám- ‘earth’, goes back at least to the Petersburg dictionary and is the overwhelming consensus in Western scholarship (see EWA, s.v. kṣám-). However, a connection with the root noun kṣáp- ‘night’ has a more ancient pedigree: the Pp. divides the word kṣapā́‘vān, and Sāyaṇa comments kṣapeti rātrināma / rātrimān / āgneyī vai rātriḥ. At the very least we have a potential pun, and this pun is actually realized in this hymn, since vs. 7b, two verses later, contains the relatively rare root noun kṣáp-. Though vs. 5 has no mention of night and ‘earth-protector’ works fine in that context, the surfacing of kṣáp- ‘night’ so soon after might make the audience reconsider and produce a secondary semantic association for kṣapā́vān.

With a suggestion of Scarlatta (1999: 303), we could then analyze kṣapā́vant- as based on a syntagm with original predicative instrumental (kṣapā́“[he is] with night”), which was then provided with a -vant- possessive suffix. Scarlatta (1999: 303) also suggests other ways to incorporate kṣáp-‘night’, e.g., by haplology from

*kṣápā + pā́- ‘protecting by night’ (his reconstructed initial accent reflects a posited adverbial accent shift from inst. kṣapā́; see p. 303 and n. 452). The exact details matter less than the fact that the Vedic audience could likely see a pun in this word, between kṣa- as a combining form of kṣám- ‘earth’ and kṣap- ‘night’. The published translation

“protector of riches on earth” reflects the standard Western interpr., though with an adjustment to incorporate rayīṇā́m; I do believe that the pun on ‘night’ was available to the audience, however. (See also X.29.1 and Jamison 2015 [Gerow Fs., IJHS 19].) It should also be noted, however, that the analysis ‘earth-protector’ for kṣapā́vān is reinforced in the next vs. (6ab) by an apparent paraphrase etā́… bhūmā ní pāhi “protect these worlds.” The poet seems to be even-handedly offering alternative views of kṣapā́vān.

Most tr. take ab as a nominal clause with suppressed dative (asmai or the like), the antecdent of the yáḥ of the rel. cl. (“Agni is the protector … [for him] who…”). I follow the interpr. of Velankar (1993: 41), who takes dā́śat as the verb of both main and relative clauses, accented in the former because it is initial in its pāda (and in a hí clause), in the latter because it’s in a subordinate clause. This grammatical and semantic reciprocity would match that of the (asmai …) asmai, where the first, suppressed dative refers to the worshiper and the second overt one to Agni. The theme of reciprocity is prominent in this hymn group.

Thou settest value on our cows and woods: all shall bring tribute to us to the light.
Men have served thee in many and sundry spots, parting, as ’twere, an aged father’s wealth.

For he, Agni, (shows himself as) an earth-protecting (lord) of riches 1 to the man who satisfies him with well-spoken (prayers).

Denn der Agni ist der Schirmherr der Reichtümer für den, der ihm mit schönen Worten pünktlich aufwartet

Denn Agni ist ja – des Guts Beschirmer für den, der gerne – ihm dient mit Liedern; Beschütz’, o weiser, – du diese Wesen, den Stamm der Götter – und Menschen kennend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह मनुष्य कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चिकित्वः) ज्ञानवान् जगदीश्वर वा (विद्वान्) जाननेवाले ! (यः) जो (क्षपावान्) जिसमें उत्तम बहुत रात्रि हैं (अग्निः) सब सुखों की देनेवाली बिजुली के समान (अस्मै) इन (रयीणाम्) विद्यारत्न राज्य आदि पदार्थों की (अरम्) पूर्णप्राप्ति के लिये (एता) इन (अरम्) पूर्ण (सूक्तैः) उत्तम वचनों से (भूम) बहुत (देवानाम्) दिव्यगुण वा विद्वानों के (जन्म) जन्म (मर्त्तान्) मनुष्य (च) मनुष्य से भिन्नों को (दाशत्) देते हो (सः) सो आप (हि) निश्चय करके इनकी (नि पाहि) निरन्तर रक्षा कीजिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को जो परमेश्वर वा विद्वान् वेद वा अन्तर्यामि द्वारा तथा उपदेशों से सब मनुष्यों के लिये सब विद्याओं को देता है, उसकी उपासना तथा सत्सङ्ग करना चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: हे चिकित्वो विद्वान् ! यस्त्वं क्षपावानग्निरिवास्मै रयीणामरं प्रापणायैतान् परं सूक्तैर्भूम देवानां जन्म मर्त्तांश्चादन्यश्च दाशत् स त्वं हि खल्वेतानि निपाहि ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) परमेश्वरो जीवो वा (हि) खलु (क्षपावान्) क्षपाः प्रशस्ता रात्रयो विद्यन्ते यस्मिन् यस्य वा सः (अग्निः) यथा सर्वसुखदात्री विद्युत् (रयीणाम्) विद्यारत्नराज्यादिपदार्थानाम् (दाशत्) दाश्यात् (यः) उक्तार्थः (अस्मै) प्रापणाय (अरम्) अलम् (सूक्तैः) शोभनान्युक्तानि वचनानि येषूपदेशनेषु तेषु (एता) एतानि (चिकित्वः) ज्ञानवन् (भूम) भूमानि बहूनि (नि) नितराम् (पाहि) रक्ष (देवानाम्) दिव्यानां गुणानां विदुषां वा (जन्म) प्रादुर्भावम् (मर्त्तान्) मनुष्यान् (च) समुच्चये (विद्वान्) यो वेत्ति सः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यः परमेश्वरो विद्वान् वा वेदान्तर्यामित्वद्वारोपदेशैर्वा सर्वा विद्या सर्वमनुष्येभ्यः प्रयच्छति, स एवोपास्यः सङ्गमनीयश्चेति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! ज्या जगदीश्वराने सनातन कारणापासून सर्व कार्य अर्थात स्थूलरूप वस्तूंना उत्पन्न करून स्पर्श इत्यादी गुण प्रकाशित केलेले आहेत. ज्या सृष्टीत उत्पन्न झालेल्या पदार्थाचे पिता व पुत्राप्रमाणे सर्व जीव उत्तराधिकारी आहेत. जो सर्व प्राण्यांना सुख देतो त्याची आत्मा, मन, वाणी, शरीर व धनाने सेवा करा. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

एता᳓ चिकित्वो भू᳓मा नि᳓ पाहि
देवा᳓नां ज᳓न्म म᳓र्तांश् च विद्वा᳓न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ní ← ní (invariable)

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

jánma ← jánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mártān ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ए॒ता । चि॒कि॒त्वः॒ । भूम॒॑ । नि । पा॒हि॒ । दे॒वाना॑म् । जन्म॑ । मर्ता॑न् । च॒ । वि॒द्वान् ॥

• etā ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• cikitvo ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• bhūmā ← bhūman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; floor.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• janma ← janman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• martāṃś ← martān ← marta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

स हि अग्निः क्षपावान् । क्षपा इति रात्रिनाम। रात्रिमान् । ‘आग्नेयी वै रात्रिः’ (तै. ब्रा. २. १. २.७ ) इति श्रुतेः । रात्रेरग्निसंबन्धोऽपि ‘अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिरग्निः स्वाहा’ (तै. आ. ४. १०. ५) इति हूयमानत्वात् । यद्वा। राक्षसादीनां क्षपणेन नाशनेन युक्तः। एवंभूतोऽग्निः स्तोत्रे यजमानाय रयीणां धनानि दाशत् दाशति प्रयच्छति । यः यजमानः अस्मै अग्नये सूक्तैः सुष्ठूक्तैर्यथाशास्त्रं प्रयुक्तैर्मन्त्रैः अरम् अलं पर्याप्तं स्तोत्रं करोति तस्मै इत्यर्थः । हे चिकित्वः । ‘ चिकित्वांश्चेतनावान’ (निरु. २. ११) इति यास्कः। हे चेतनावन् सर्वज्ञाग्ने त्वं देवानाम् इन्द्रादीनां जन्म जन्मानि मर्तान् मनुष्यान च विद्वान् जानन् एता एतानि भूम भूम्युपलक्षितानि भूतजातानि नि पाहि नितरां पालय । यतस्त्वं देवमनुष्यादीन् सर्वान् जानासि अत एवमुच्यसे इत्यर्थः । रयीणाम् । क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । दाशत् । दाशृ दाने ‘। लेटि अडागमः । अरम् । ‘ वालमूल ’ इत्यादिना लत्वविकल्पः । सूक्तैः । ‘ सूपमानात् क्तः’ (पा. सू. ६. २. १४५) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । चिकित्वः । मतुवसो रुः° ’ इति नकारस्य रुत्वम् । भूम।’ सुपां सुलुक्’ इति भुमिशब्दादुत्तरस्या द्वितीयाया डादेशः । पदकाले हस्वश्छान्दसः ॥

O watchful (Agni), protect these worlds,
since you know the races of gods and of mortals.

mártān is almost surely an irregular gen. pl., rather than the acc. pl. it appears to be. (Though “knowing the races of the gods and (knowing) the mortals” is possible, the tight formulaic connection between gods and men/mortals throughout the RV strongly favors the gen. pl.) Whether it is an archaism or is simply following the morphologically sketchy lead of sthātā́m … caráthām in vs. 3 cannot be determined.

Like a brave archer, like one skilled and bold, a fierce avenger, so he shines in fight.

Protect, O knowing one, these beings, thou who knowest the birth of gods and men 1.

Du, Kundiger, schütze diese Geschöpfe, der du die Geschlechter der Götter und Sterblichen kennst!

Denn Agni ist ja – des Guts Beschirmer für den, der gerne – ihm dient mit Liedern; Beschütz’, o weiser, – du diese Wesen, den Stamm der Götter – und Menschen kennend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• साम्नीपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह मनुष्य कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चिकित्वः) ज्ञानवान् जगदीश्वर वा (विद्वान्) जाननेवाले ! (यः) जो (क्षपावान्) जिसमें उत्तम बहुत रात्रि हैं (अग्निः) सब सुखों की देनेवाली बिजुली के समान (अस्मै) इन (रयीणाम्) विद्यारत्न राज्य आदि पदार्थों की (अरम्) पूर्णप्राप्ति के लिये (एता) इन (अरम्) पूर्ण (सूक्तैः) उत्तम वचनों से (भूम) बहुत (देवानाम्) दिव्यगुण वा विद्वानों के (जन्म) जन्म (मर्त्तान्) मनुष्य (च) मनुष्य से भिन्नों को (दाशत्) देते हो (सः) सो आप (हि) निश्चय करके इनकी (नि पाहि) निरन्तर रक्षा कीजिये ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को जो परमेश्वर वा विद्वान् वेद वा अन्तर्यामि द्वारा तथा उपदेशों से सब मनुष्यों के लिये सब विद्याओं को देता है, उसकी उपासना तथा सत्सङ्ग करना चाहिये ॥ ३ ॥

अन्वय: हे चिकित्वो विद्वान् ! यस्त्वं क्षपावानग्निरिवास्मै रयीणामरं प्रापणायैतान् परं सूक्तैर्भूम देवानां जन्म मर्त्तांश्चादन्यश्च दाशत् स त्वं हि खल्वेतानि निपाहि ॥ ३ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) परमेश्वरो जीवो वा (हि) खलु (क्षपावान्) क्षपाः प्रशस्ता रात्रयो विद्यन्ते यस्मिन् यस्य वा सः (अग्निः) यथा सर्वसुखदात्री विद्युत् (रयीणाम्) विद्यारत्नराज्यादिपदार्थानाम् (दाशत्) दाश्यात् (यः) उक्तार्थः (अस्मै) प्रापणाय (अरम्) अलम् (सूक्तैः) शोभनान्युक्तानि वचनानि येषूपदेशनेषु तेषु (एता) एतानि (चिकित्वः) ज्ञानवन् (भूम) भूमानि बहूनि (नि) नितराम् (पाहि) रक्ष (देवानाम्) दिव्यानां गुणानां विदुषां वा (जन्म) प्रादुर्भावम् (मर्त्तान्) मनुष्यान् (च) समुच्चये (विद्वान्) यो वेत्ति सः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यः परमेश्वरो विद्वान् वा वेदान्तर्यामित्वद्वारोपदेशैर्वा सर्वा विद्या सर्वमनुष्येभ्यः प्रयच्छति, स एवोपास्यः सङ्गमनीयश्चेति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. हे माणसांनो ! परमेश्वर व धर्मात्मा विद्वानाशिवाय शत्रूंना जिंकणारा, दंड देणारा, सुखाची वृद्धी करणारा दुसरा कुणी आपला राजा नाही. असा निश्चय करून सर्व लोकांनी परोपकारी बनावे व सुख वाढवावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

व᳓र्धान् य᳓म् पूर्वीः᳓ क्षपो᳓ वि᳓रूपा
स्थातु᳓श् च र᳓थम्† ऋत᳓प्रवीतम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; line affected by realignment;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
kṣapáḥ ← kṣáp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

várdhān ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vírūpāḥ ← vírūpa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

carátham ← carátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tápravītam ← r̥tápravīta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sthātúḥ ← sthātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

वर्धा॑न् । यम् । पू॒र्वीः । क्ष॒पः । विऽरू॑पाः । स्था॒तुः । च॒ । रथ॑म् । ऋ॒तऽप्र॑वीतम् ॥

• vardhān ← vṛdh
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• kṣapo ← kṣapaḥ ← kṣap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “night.”

• virūpā ← virūpa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “ugly; maimed; grotesque.”

• sthātuś ← sthātuḥ ← sthātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ṛtapravītam ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtapravītam ← pravītam ← pravye ← √vye
• [verb noun], accusative, singular
• “impregnate.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[7-8] Agni, whom many variously-tinted (mornings) and nights increase, whom, invested with truth, all moveable and immoveable things augment, has been propitiated, and is kindly seated at the holy rite, as the invoker (of the gods), and rendering all (pious) acts (productive) of reward.”

Whom they will make grow through the many nights (and dawns) of differing forms—
the one conceived by truth (whom) the moving and the still (will
make grow),

The phrase pūrvī́ḥ kṣapó vírūpā(ḥ), lit. “many nights of differing form,” is convincingly taken by most commentators as an elliptical pl. for “… nights (and dawns)…,” since vírūpe regularly modifies the dual dvandva náktoṣā́sā ‘night and dawn’, including in Parāśara’s I.73.7. (See Oldenberg’s lucid presentation in SBE n.) Most tr. take it as the nom. pl. subject of várdhān, but, with Geldner, I take it as an acc. pl.

expressing extent of time, supplying a pronominal subj. ‘they’, picking up “the races of gods and men” in the previous vs. Either interpr. is possible, and there is little to tip the balance one way or the other. Oldenberg argues that under the nominative interpr., which he favors, kṣapáḥ should probably be accented *kṣápaḥ (there are no other nom. pl. forms), and the need to account for the wrong accent (if such it is) and the fact that almost all occurrences of kṣapáḥ express extent of time (save for VIII.41.3, where it’s a direct obj.) might favor the acc. interpr.

With essentially all Western commentators starting with Benfey, I read carátham for the Pp. ca rátham, producing yet again Parāśara’s beloved, but morphologically troubled, merism “the still and the moving.” With most tr. I take it as neut. sg. and a second subject of várdhān (adjusted for number), though Geldner interprets it as a gen. dependent on the “Keim” he supplies.

The ppl. právīta- always means ‘impregnated’ (of females) or, as here, ‘conceived’ (see Scarlatta p. 501); Witzel Gotō’s “den vom Ṛta gesuchten” seemingly rests on the root etymology to √vī ‘pursue’, without taking into account the idiom.

वर्धा॒न्यं पू॒र्वीः क्ष॒पो विरू॑पाः स्था॒तुश्च॒ रथ॑मृ॒तप्र॑वीतम् ॥

He whom many nights (and dawns), in their different forms 1, may increase, whom that which moves 2 and that which stands (increases), the god penetrated by Rita.

Den sie während der vielen ungleichen Nächte und Morgen großzogen, den zur rechten Zeit empfangenen Keim alles dessen, was geht und steht.

Den vieler Nächte – Erscheinen nähre, den Sohn der Opfer, – was steht und wandert; Er thront im Glanze – gewählt zum Priester, der alle Werke – zum Ziele führet.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

अ᳓राधि हो᳓ता सु᳓वर् नि᳓षत्तः
कृण्व᳓न् वि᳓श्वानि अ᳓पांसि सत्या᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
árādhi ← √rādh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

níṣattaḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ápāṁsi ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥ṇván ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

satyā́ ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अरा॑धि । होता॑ । स्वः॑ । निऽस॑त्तः । कृ॒ण्वन् । विश्वा॑नि । अपां॑सि । स॒त्या ॥

• arādhi ← rādh
• [verb], singular, Aorist passive
• “thrive; boom; succeed.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• niṣattaḥ ← niṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; sit; put.”

• kṛṇvan ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• apāṃsi ← apas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “work; deed.”

• satyā ← satya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

पूर्वीः बह्व्य उषसः क्षपः निशाः च विरूपाः शुक्लकृष्णतया विविधरूपाः सत्यः यम् अग्निं वर्धान वर्धयन्ति । तथा स्थातुः स्थावरं वृक्षादिकं रथं रममाणं जङ्गमं मनुष्यादिकं च ऋतप्रवीतम् ऋतेनोदकेन सत्येन यज्ञेन वा प्रकर्षेण वेष्टितं यमग्निं वर्धयन्ति । सोऽग्निः स्वः सुष्ठु अरणीये देवयजने निषत्तः निषण्ण उपविष्टः सन् होता देवानामाह्वाता अराधि संसिद्धोऽभूत् । यद्वा । ऋत्विग्भिरराधि आराधित इत्यर्थः । किं कुर्वन् । विश्वानि सर्वाणि सत्या सत्सु यजमानेषु भवानि यद्वा सत्यफलानि अपांसि कर्माणि कृण्वन् कुर्वन् । वर्धान् । वृधेर्ण्यन्तात् लेटि आडागमः । छन्दस्युभयथा ’ इति शप आर्धधातुकत्वात् णिलोपः । ‘ इतश्च लोपः० ’ इति इकारलोपे संयोगान्तलोपः । ऋतप्रवीतम् । ‘व्येञ् संवरणे । अस्मात् कर्मणि निष्ठा । ‘ वचिस्वपि° ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्य ग्रहणात् “ तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अराधि । ‘राध साध संसिद्धौ ’ । कर्तरि लुङि व्यत्ययेन च्लेः चिण् ॥

He has been brought to success, installed as Hotar, as the sun,
performing all the tasks to be realized. ᳓

अरा॑धि॒ होता॒ स्व१॒॑र्निष॑त्तः कृ॒ण्वन्विश्वा॒न्यपां॑सि स॒त्या ॥

That Hotri who has sat down in the sun 1, has been successfully worshipped 2 (by the human sacrificers), he who truly accomplishes all his works.

Der Hotri ist jetzt zustande gekommen, als die Sonne eingesetzt, alle wahrhaften Werke verrichtend.

Den vieler Nächte – Erscheinen nähre, den Sohn der Opfer, – was steht und wandert; Er thront im Glanze – gewählt zum Priester, der alle Werke – zum Ziele führet.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

गो᳓षु प्र᳓शस्तिं व᳓नेषु धिषे
भ᳓रन्त वि᳓श्वे बलिं᳓ सु᳓वर् णः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
dhiṣe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

práśastim ← práśasti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

balím ← balí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bháranta ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

गोषु॑ । प्रऽश॑स्तिम् । वने॑षु । धि॒षे॒ । भर॑न्त । विश्वे॑ । ब॒लिम् । स्वः॑ । नः॒ ॥

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• praśastiṃ ← praśastim ← praśasti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• vaneṣu ← vana
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• dhiṣe ← dhā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• bharanta ← bhṛ
• [verb], plural, Present injunctive
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• baliṃ ← balim ← bali
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sulfur; bali; Bali; tribute; tax; bali [word]; Bali.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• ṇaḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

Sayana bhashya empty

English translation:

“[9-10] Agni, confer excellence upon our valued cattle, and may all men bring us acceptable tribute; offering in many laces sacrifices to you, men receive riches from you, as (sons) from an aged father.”

You acquire a laud among the cows and the (fire)wood.
All bear tribute to (you), our sun.

Note the vocabulary associated with human kingship: práśasti- ‘panegryic, laud’ and balí- ‘tribute’. Since kings receive práśastis rather than bestowing them and since the verb dhiṣe is medial (whatever else it is morphologically), the tr. of Oldenberg SBE and Geldner whereby Agni bestows the práśasti (e.g., Geldner “du legst Wert auf die Kühe, auf die Hölzer”) seem incorrect to me, esp. with the semantic bleaching of práśasti to ‘worth, value’ (Oldenberg ‘excellence’). Although the phrase is distinctly odd, I think the point of “you receive/acquire a laud among cows and firewood” is that both the butter oblations represented by the cows and the firewood make noise when in contact with fire, and this noise can be interpreted as an audible expression of praise.

For another instance of prá √śaṃs in Parāśara’s oeuvre, see I.73.2.

गोषु॒ प्रश॑स्तिं॒ वने॑षु धिषे॒ भर॑न्त॒ विश्वे॑ ब॒लिं स्व॑र्णः ॥

On the cows, on the trees thou hast conferred excellence. May all men bring us tribute in the sun 1.

Du legst Wert auf die Kühe, auf die Hölzer. Alle bringen unserer Sonne den Tribut

Was herrlich, legst du – in Küh’ und Bäume; sie bringen alle – Geschenk zum Heil uns; Dich ehren Männer – an vielen Orten, des greisen Vaters – Besitz vertheilend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर ईश्वर के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (भरन्त) सब विश्व वा सब गुणों को धारण करनेवाले जगदीश्वर ! जिस कारण (पुरुत्रा) बहुत दान करने योग्य आप (गोषु) पृथिवी आदि पदार्थों में (बलिम्) संवरण (स्वः) आदित्य (वनेषु) किरणों में (प्रशस्तिम्) उत्तम व्यवहार और (नः) हम लोगों को (वि धिषे) विशेष धारण करते हो (विश्वे) सब (नरः) इससे विद्वान् लोग जैसे (पुत्राः) पुत्र (जिव्रेः) वृद्धावस्था को प्राप्त हुए (पितुः) पिता के सकाश से (वेदः) विद्याधन को (भरन्त) धारण करें (न) वैसे (त्वा) आपका (सपर्यन्) सेवन करते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम सब लोग जिस जगदीश्वर ने सनातन कारण से सब कार्य अर्थात् स्थूलरूप वस्तुओं को उत्पन्न करके स्पर्श आदि गुणों को प्रकाशित किया है, जिसकी सृष्टि में उत्पन्न हुए सब पदार्थों के पिता-पुत्र के समान सब जीव दायभागी हैं, जो सब प्राणियों के लिये सब सुखों को देता है, उसी की आत्मा, मन, वाणी, शरीर और धनों से सेवा करो ॥ ५ ॥

अन्वय: हे भरन्त ! पुरुत्रा गोषु बलिं स्वः वनेषु प्रशस्तिं नो विधिषेऽतो विश्वे नरः पुत्राः जिव्रेः पितुर्वेदो भरन्त न त्वा सपर्यन् ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गोषु) पृथिव्यादिषु (प्रशस्तिम्) प्रशस्तव्यवहारम् (वनेषु) सम्यग्विभाजकेषु किरणेषु (धिषे) दधासि (भरन्त) यो भरति सर्वं विश्वं सर्वान् गुणांस्तत्संबुद्धौ (विश्वे) सर्वे (बलिम्) संवरणम् (स्वः) आदित्यम् (नः) अस्मान् (वि) विशेषे (त्वा) त्वाम् (नरः) नयनकर्त्तारो मनुष्याः (पुरुत्रा) पुरूणि देयानि (सपर्यन्) परिचरन्ति (पितुः) (न) इव (जिव्रेः) जीर्णात् वृद्धावस्थां प्राप्तात् जनकात् (वि) विशेषे (वेदः) विन्दति सुखानि येन धनेन तत् (भरन्त) धरन्तु ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! सर्वे यूयं येन जगदीश्वरेण सनातनात्कारणात्सर्वाणि कार्याणि वस्तून्युत्पाद्य स्पर्शादयो गुणाः प्रकाशिताः। यस्य सृष्टावुत्पन्नानां जनकस्य पुत्रा इव सर्वे जीवा दायभागिनः सन्ति। येन सर्वेभ्यः सर्वाणि सुखानि दीयन्ते तस्यात्ममनोवाक्छरीरधनैर्नित्यं परिचर्य्यां यूयं कुरुत ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

वि᳓ त्वा न᳓रः पुरुत्रा᳓ सपर्यन्
पितु᳓र् न᳓ जि᳓व्रेर् वि᳓ वे᳓दो भरन्त

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M

Morph
náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)

saparyan ← √sapary- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ví ← ví (invariable)

bharanta ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

jívreḥ ← jívri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

védaḥ ← védas- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

वि । त्वा॒ । नरः॑ । पु॒रु॒ऽत्रा । स॒प॒र्य॒न् । पि॒तुः । न । जिव्रेः॑ । वि । वेदी॑ । भ॒र॒न्त॒ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• saparyan ← sapary
• [verb], plural, Imperfect
• “worship.”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jivrer ← jivreḥ ← jivri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “old.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vedo ← vedaḥ ← vedas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

• bharanta ← bhṛ
• [verb], plural, Present injunctive
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हे अग्ने त्वं वनेषु वननीयेषु संभजनीयेषु गोषु अस्मदीयेषु पशुषु प्रशस्तिं प्रशंसां धिषे दधिषे स्थापयसि । अस्माकं प्रशस्ता गवादिपशवो भवन्त्वित्यर्थः । विश्वे सर्वे जनाः नः अस्मभ्यं स्वः सुष्ठु अरणीयं बलिम् उपायनरूपं धनं भरन्त आहरन्तु । हे अग्ने त्वा त्वां नरः मनुष्याः पुरुत्रा बहुषु देवयजनदेशेषु वि सपर्यन् विविधं पूजयन्ति । पूजयित्वा च वेदः धनं वि भरन्त त्वत्तो विशेषेण हरन्ति गृह्णन्तीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । जिव्रेः जीर्णात् वृद्धात् पितुर्न पितुरिव । यथा पुत्रा वृद्धात् पितुः सकाशाद्धनं हरन्ति तद्वत् ॥ धिषे । छान्दसो वर्तमाने लिट् । द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम् ’ ( का. ६. १.८. १ ) इति द्विर्वचनाभावः । भरन्त । ‘ हृञ् हरणे ’ । केवलोऽपि सोपसर्गार्थो द्रष्टव्यः । छन्दसो लङ्। ‘हृग्रहोर्भः’ इति भत्वम् । पुरुत्रा। देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्य°’ इत्यादिना सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः । जिव्रेः । जॄष् वयोहानौ’ । ‘जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन्’ (उ. सू. ४.४९४)। ‘ ऋत इद्धातोः’ इति इत्वम् । ‘उणादयोऽव्युत्पन्नानि प्रातिपदिकानीति जिव्रिः किर्योर्गिर्योरित्येवमादिषु दीर्घो न भवति ’ ( का. ८. २. ७८ ) इत्युक्तत्वात् ’ हलि च ’ इति दीर्घस्याभावः । रेफवकारयोर्विपर्ययः । उक्तं च- ‘ वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च ’ ( का. ६. ३. १०९) इति । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । वेद इति धननाम । विद्यते लभ्यते इति वेदः ॥ विद्लृ लाभे। ‘। कर्मणि असुन् ॥

Men serve you separately in many places;
they bear (you) away separately as (sons bear away) the property of their aging father.

Neither of these hemistichs produces two proper Dvipadā Virāj pādas. The first divides into 4 / 6 and presents as a Triṣṭubh lacking a syllable; the second has 11 syllables and is simply a Triṣṭubh, though with an irregular break.

वि त्वा॒ नरः॑ पुरु॒त्रा स॑पर्यन्पि॒तुर्न जिव्रे॒र्वि वेदो॑ भरन्त ॥

In many places men have worshipped thee. They have brought (thee) to different places 1 as sons (divide) the property of an aged father 2.

Dich ehren die Männer vielerorts um die Wette; sie verteilen dich wie die Söhne das Besitztum des greisen Vaters.

Was herrlich, legst du – in Küh’ und Bäume; sie bringen alle – Geschenk zum Heil uns; Dich ehren Männer – an vielen Orten, des greisen Vaters – Besitz vertheilend.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर ईश्वर के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (भरन्त) सब विश्व वा सब गुणों को धारण करनेवाले जगदीश्वर ! जिस कारण (पुरुत्रा) बहुत दान करने योग्य आप (गोषु) पृथिवी आदि पदार्थों में (बलिम्) संवरण (स्वः) आदित्य (वनेषु) किरणों में (प्रशस्तिम्) उत्तम व्यवहार और (नः) हम लोगों को (वि धिषे) विशेष धारण करते हो (विश्वे) सब (नरः) इससे विद्वान् लोग जैसे (पुत्राः) पुत्र (जिव्रेः) वृद्धावस्था को प्राप्त हुए (पितुः) पिता के सकाश से (वेदः) विद्याधन को (भरन्त) धारण करें (न) वैसे (त्वा) आपका (सपर्यन्) सेवन करते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम सब लोग जिस जगदीश्वर ने सनातन कारण से सब कार्य अर्थात् स्थूलरूप वस्तुओं को उत्पन्न करके स्पर्श आदि गुणों को प्रकाशित किया है, जिसकी सृष्टि में उत्पन्न हुए सब पदार्थों के पिता-पुत्र के समान सब जीव दायभागी हैं, जो सब प्राणियों के लिये सब सुखों को देता है, उसी की आत्मा, मन, वाणी, शरीर और धनों से सेवा करो ॥ ५ ॥

अन्वय: हे भरन्त ! पुरुत्रा गोषु बलिं स्वः वनेषु प्रशस्तिं नो विधिषेऽतो विश्वे नरः पुत्राः जिव्रेः पितुर्वेदो भरन्त न त्वा सपर्यन् ॥ ५ ॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गोषु) पृथिव्यादिषु (प्रशस्तिम्) प्रशस्तव्यवहारम् (वनेषु) सम्यग्विभाजकेषु किरणेषु (धिषे) दधासि (भरन्त) यो भरति सर्वं विश्वं सर्वान् गुणांस्तत्संबुद्धौ (विश्वे) सर्वे (बलिम्) संवरणम् (स्वः) आदित्यम् (नः) अस्मान् (वि) विशेषे (त्वा) त्वाम् (नरः) नयनकर्त्तारो मनुष्याः (पुरुत्रा) पुरूणि देयानि (सपर्यन्) परिचरन्ति (पितुः) (न) इव (जिव्रेः) जीर्णात् वृद्धावस्थां प्राप्तात् जनकात् (वि) विशेषे (वेदः) विन्दति सुखानि येन धनेन तत् (भरन्त) धरन्तु ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! सर्वे यूयं येन जगदीश्वरेण सनातनात्कारणात्सर्वाणि कार्याणि वस्तून्युत्पाद्य स्पर्शादयो गुणाः प्रकाशिताः। यस्य सृष्टावुत्पन्नानां जनकस्य पुत्रा इव सर्वे जीवा दायभागिनः सन्ति। येन सर्वेभ्यः सर्वाणि सुखानि दीयन्ते तस्यात्ममनोवाक्छरीरधनैर्नित्यं परिचर्य्यां यूयं कुरुत ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पराशरः शाक्त्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

साधु᳓र् न᳓ गृध्नु᳓र् अ᳓स्ते ऽव शू᳓रो
या᳓ते ऽव भीम᳓स् त्वेषः᳓ सम᳓त्सु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ástā ← ástar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥dhnúḥ ← gr̥dhnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

ná ← ná (invariable)

sādhúḥ ← sādhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

tveṣáḥ ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́tā ← yā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सा॒धुः । न । गृ॒ध्नुः । अस्ता॑ऽइव । शूरः॑ । याता॑ऽइव । भी॒मः । त्वे॒षः । स॒मत्ऽसु॑ ॥

• sādhur ← sādhuḥ ← sādhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gṛdhnur ← gṛdhnuḥ ← gṛdhnu
• [noun], nominative, singular, masculine

• asteva ← astā ← astṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “archer; shot.”

• asteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śūro ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brave; powerful.”

• yāteva ← yātā ← yātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• yāteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• bhīmas ← bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• tveṣaḥ ← tveṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

अयमग्निः साधुर्न साधक इव गृध्नुः गृहीता । यथा साधकः साध्यफलमाशु गृह्णाति तद्वदग्निरपि सर्वं स्वीकरोतीत्यर्थः । तथायमग्निः अस्तेव शूरः । यथा इषूणां क्षेप्ता धानुष्कः शत्रून् प्रेरयति तद्वदग्निरपि दहन् सर्वं प्राणिजातं प्रेरयति। तथा यातेव भीमः। याता यातयिता हिंसको भीमः सर्वेषां भयंकरो भवति । तद्वदग्निरपि दृष्टमात्रेण सर्वेषां भयमुत्पादयति । अत एवंविधोऽग्निः समत्सु संग्रामेषु त्वेषः दीप्तः सन् अस्माकं सहायो भवत्वित्यर्थः ॥ गृध्नुः । ‘गृधु अभिकाङ्क्षायाम् ’ । ‘ त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः । शूरः । ‘शु गतौ । अन्तर्भावितण्यर्थात् अस्मात् ’ शुषिचिमीनां दीर्घश्च’ (उ. सू. २. १८३) इति क्रन् ॥ ॥१४॥

English translation:

“(May Agni), who is like one who succeeds (in his undertakings), and acquires (what he wishes for), who is like a warrior casting a dart, and resembles a fearful adversary, who is brilliant in combats, (be to us a friend).”

Avid like (a horse) heading to the goal, like a champion archer,
fearsome like a (chariot-)driver, dazzling in combats.

What referent to supply with the adjectives sādhúḥ and gṛdhnúḥ isn’t entirely clear. I follow Geldner with ‘horse’, because sādhú- several times modifies horses (see Geldner’s cited parallels), though Renou’s ‘warrior’ is equally plausible contextually.

As disc. in the art. cit., I do not believe, with Oldenberg (SBE, Noten) and others, that this verse is a later addition. Rather it is a summary verse of the whole threehymn Vaiśvānara sequence, or even of all of Parāśara’s Dvipadā Virāj hymns to Agni, and describes the Vaiśvānara as the ideal warrior and leader for the united clans embarking on a joint enterprise.

सा॒धुर्न गृ॒ध्नुरस्ते॑व॒ शूरो॒ याते॑व भी॒मस्त्वे॒षः स॒मत्सु॑ ॥

1 (He is) like a greedy man 2 who goes straight (to his aim), like a mighty archer, like a fearful avenger [?] 3, impetuous in contests 4.

Begierig wie ein treffliches Roß, tapfer wie ein Schütze, furchtbar wie ein Reisiger, wutentbrannt in den Kämpfen.

Wie ein rascher richtigtreffender, wie ein starker Schütze, wie ein furchtbarer Verfolger, ungestüm in Schlachten.

• अग्निः
• पराशरः शाक्तः
• द्विपदा विराट्
• पञ्चमः

फिर वह सभाध्यक्ष कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जो (गृध्नुः) दूसरे के उत्कर्ष की इच्छा करनेवाले (साधुः) परोपकारी मनुष्य के (न) समान (अस्ताइव) शत्रुओं के ऊपर शस्त्र पहुँचानेवाले (शूरः) शूरवीर के समान (भीमः) भयङ्कर (यातेव) तथा दण्ड प्राप्त करनेवाले के समान (समत्सु) संग्रामों में (त्वेषः) प्रकाशमान परमेश्वर वा सभाध्यक्ष है, उसका नित्य सेवन करो ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। हे मनुष्यो ! तुम लोग परमेश्वर वा धर्मात्मा विद्वान् को छोड़ कर शत्रुओं को जीतने और दण्ड देने तथा सुखों का बढ़ानेवाला अन्य कोई अपना राजा नहीं है, ऐसा निश्चय करके सब लोग परोपकारी होके सुखों को बढ़ाओ ॥ ६ ॥ । इस सूक्त में ईश्वर, मनुष्य और सभा आदि अध्यक्ष के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त की पूर्वसूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यो गृध्नुः साधुर्नास्ताइव शूरो भीमो यातेव समत्सु त्वेषः परमेश्वरः सभाध्यक्षोऽस्ति तं नित्यं सेवध्वम् ॥ ६ ॥

पुनः स सभाध्यक्षः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (साधुः) यः परोपकारी परकार्याणि साध्नोति सः (न) इव (गृध्नुः) परोत्कर्षाभिकाङ्क्षकः (अस्ताइव) तथा शस्त्राणां प्रक्षेप्ता (शूरः) शूरवीरः (यातेव) यथा दण्डप्रापकः (भीमः) बिभेति यस्मात्स भयङ्करः (त्वेषः) त्वेषति प्रदीप्तो भवति सः (समत्सु) संग्रामेषु ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ। हे मनुष्याः ! परमेश्वरं धार्मिकं विद्वांसं सभाद्यध्यक्षं च विहाय कश्चिदन्यः स्वेषां राजा शत्रुविजेता दण्डप्रदाता सुखाभिवर्धको नैवाऽस्तीति निश्चित्य सर्वाणि परोपकृतानि सुखान्यभिवर्धयत ॥ ६ ॥ अत्रेश्वरमनुष्यसभाद्यध्यक्षाणां गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥